sunken garden michel van der aa david mitchell

Een filmopera A film opera

Zet uw 3d-bril op zodra u de deur onder het viaduct ziet. Put on the 3d glasses when entering the door under the flyover. 2 3 Info Credits orkest / orchestra eerste geluidstechnicus / sound Amsterdam Sinfonietta supervisor viool / violin Peter Hatherall data / dates muziek, film en regie / music, film Jacobien Rozemond, Karen Segal, videotechniek / video technicians ma 3, di 4, do 6, vr 7, za 8, zo 9* juni 2013 and direction Arnieke Beilschmidt-Ehrlich, Frances Thé, Bastiaan Bus, Jozef Hey, Oscar Mondeel Mon 3, Tue 4, Thu 6, Fri 7, Sat 8, Sun 9* June Michel van der Aa Laura Oomens, Nicoline van Santen kleedster / dresser 2013 libretto, filmscript, dialogen altviool / viola Marianne Noorlander locatie / venue David Mitchell David Marks, Ernst Grapperhaus, make up Stadsschouwburg Amsterdam, Rabozaal decor- en lichtontwerp / set and Anne-Bartje Fontein, Giles Francis, Josien Porsius aanvang / starting time lighting design Els Goossens kostuums / costumes 20.00 u, *15.00 u Theun Mosk cello Hilary Bloomfield, Rachel Graham, Karen 8 pm, *3 pm regie-assistent / assistant director Noelle Weidmann, Örs Köszeghy, Michiel Frances Smith, Elizia Volkmann en and duur / running time Sophie Motley Weidner, Charles Watt ENO production wardrobe 1 uur 50 minuten, zonder pauze geluidsontwerp zaalversterking / bas / double bass decorbouw / scenery construction 1 hour 50 minutes, no interval live sound design Gyorgy Schweigert, Lisa de Boos Brandwacht & Meijer taal / language David Sheppard klarinet / clarinet bouwtechnisch advies / Engels met Nederlandse boventiteling productieontwikkeling en productie Arjan Woudenberg construction consultants English with Dutch surtitles techniek / basklarinet / bass clarinet Pieter Pollemans, Lykle Hemminga inleiding / introduction technical production development David Kweksilber technische tekeningen / technical door by Michel Khalifa Frank van der Weij trompet / trumpet draughtsmen 19.15 u, zo 9 juni 14.15 u dirigent / conductor Raymond Rook Peter Schermer, Jean-Paul Kocks 7.15 pm, Sun 9 June, 2.15 pm André de Ridder trombone in opdracht van / meet the artist concertmeester / leader Koen Kaptijn co-commissioned by met with Michel van der Aa Jacobien Rozemond slagwerk / percussion English National Opera, Barbican, di 4 juni, na afloop van de voorstelling cast Barry Jurjus Luminato Festival (Toronto), Opéra Tue 4 June, after the performance Roderick Williams (Toby Kramer) synthesizers National de Lyon moderator Michel Khalifa Katherine Manley (Zenna Briggs) Reinier van Houdt coproductie / coproduction websites Claron McFadden (Iris Marinus) video- en audiospeler / video and English National Opera, Opéra National de www.vanderaa.net cast film audio player Lyon, Luminato Festival, Holland Festival www.sinfonietta.nl Jonathan McGovern (Simon Vines) Simon Hendry mede mogelijk gemaakt door / with Kate Miller-Heidke (Amber Jacquemain) voorstellingsleiding / show caller support by acteurs op film / actors on film and stage manager Stichting Ammodo, Société Gavigniès, Stephen Henry (Sadaqat Daastani) Nicole Richardson Fonds Podiumkunsten, Columbia Founda- Harriet Dobby (Ally Hewitt) toneelmeester / stage team tion, Hinrichsen Foundation, ENO’s Con- Alwyne Taylor (Rita Wales) supervisor temporary Opera Group en de Nederlandse Joanna Bond (Stella) Justin Loader Ambassade in het Verenigd Koninkrijk Caroline Jay (Portia Jacquemain) assistent technische productie/ uitgever / publisher Yiftach Mizrahi (Young Man) assistant technical production Voorstellingen van het werk worden manager uitgevoerd met toestemming van Tom Lee Performances of the work are given by permission hoofd belichting / lighting of Boosey & Hawkes, Bote & Bock GmbH supervisor wereldpremière / world premiere Martin Doone Londen, 12.4.2013

4 5 film credits 3d stereo technician 3d modeller research 3d/2d-filmprojectie / Jason Lord-Castle Sander Mettes research 3d/2d film projection 3d data wrangler 3d stagiaire / 3d intern adviseur 3d-projectie / 3d projection regie, filmscript, offline editing / Lewis Craggs Marjon Haasnoot consultant direction, film script, offline jimmy jib operator houdini effects artist Bush Cherroud, Frederik Crevits editing Mike Drury Nick van Zutphen adviseur 3d-projectiescherm / Michel van der Aa grip nuke compositor 3d screen consultant filmscript; dialogen / film script; Ron Nicholls Raoul Ventel Jean-François Maertens dialogue vfx painting stills advies projectie / projection David Mitchell geluid / sound Daan Noppen consultant geluidsopname, geluidsrestauratie / vfx producer Jozef Hey productie / production sound recordist, sound restorer Patty Veenstra ontwerp play-outsoftware voor producent voor disquiet foundation / Guido Tichelman colourist projectie / projection play out head of production for disquiet boom operator, geluidsassistent / John Thorborg software designer foundation boom operator, sound assistant data handler Rob Duyser Frank van der Weij Joe Harris Wietze Rijken uitvoerend producent in het audio mixer, ‘amber songs’ met dank aan / with thanks to verenigd koninkrijk / uk executive Bart Wagemakers kostuum / costume Stijn van Bruggen, Ben Foster, Peter Rump, producer stiliste / stylist Jess Ratty, Max Sombroek, Ben Wright Tommy Pearson licht / lighting Astrid Schulz line producer belichter / gaffer kleedster / costume supervisor Glynis Robertson Maarten van der Pluijm Suzanne Barnes line producer, opnameleider / line assistent belichting / best boy producer, first assistant director Ricky Jones make-up Peter Miller make-up designer regieassistent / director’s assistant art department Trish Berry Ruben van Leer art director locatiescouts / location managers Michael Mulligan 3d maquette research / 3d model Ben Carter, Simon Hassard assistent art director / assistant research productieassistent / production art director maquetteconstructie / model assistant David Rigley-Williamson construction Cicely Hadman productie-inkoop / production buyer Joost Verlinden transportmanager / transport Antonia Tibble maquetteconstructie, assistentie manager set dressers test / model construction, test Steve Dorrett George Burt, Bennet Bowerman assistant Sebastiaan Kruijs, Kas van Huisstede, camera visuele effecten / vfx Lisanne Hakkers director of photography hoofd stereoscopie en vfx / productieassistent test / production Joost Rietdijk stereoscopic, vfx supervisor assistant test camera operator Jurriën Steenkamp Joggem Simons Felix Schmilinsky 3d artist stereografie / stereographer Julius Horsthuis Jurriën Steenkamp

6 7 Synopsis Maart. Zenna wil zo langzamerhand iets tijd blijft er van de bezoekers niet meer over die vertelt hoe ze te horen kreeg dat Ambers terugzien voor de investering van de Foun- dan onsterfelijke motten. Zenna vertelt haar lichaam was gevonden. Portia herinnert zich dation. Toby beweert dat Simon en Amber levensverhaal: van een verweesde halfbloed de dag, lang geleden, toen zij en haar doch- Een parachutist daalt neer op aarde. Toby zijn ontvoerd. Zenna vraagt sceptisch om in Brits-Indië tot de onsterfelijke architecte ter een moment in pure harmonie met elkaar Kramer, een aspirant-videokunstenaar, wordt bewijs. Toby laat haar nieuwe beelden zien van het occulte in de 21e eeuw. Marinus waren. De volgende die de film toont is in zijn kelderappartement bezocht door ene van Sadaqat. Sadaqat beweert dat de twee dreigt haar eigen krachten te ontketenen Simon, die in levenden lijve vertelt over zijn Zenna Briggs. Zenna vertegenwoordigt de vermisten ten prooi zijn gevallen aan een en daarmee de verzonken tuin en iedereen verdriet en zijn zelfverwijten rond de wiegen- James and Zenna Briggs Arts Foundation. jager: die gebruikt de droom van de vredige daarbinnen te vernietigen. Simon, Toby en dood. Hij is gekleed in parachuteuitrusting. Ze wil zien waar Toby op dat moment mee tuin om gekwelde zielen in de val te lokken. Amber krijgen de kans nog één keer op hun Sadaqat en Mrs. Wales zwaaien Simon uit, bezig is: een documentaire over de verdwe- Sadaqat blijft bij zijn bewering dat dokter leven terug te kijken. Ze mogen bepalen of terwijl hij naar een klein vliegtuig loopt. Het nen softwareontwikkelaar Simon Vines. In Marinus hierbij betrokken is. Hij conclu- ze terug willen naar hun leven op aarde, of stijgt op. Hij springt eruit. Kijk toch eens, de film worden korte interviews met Simons deert bovendien dat ook Toby deze droom dat ze verder gaan naar de dood. Met ijzige deze... grootse, oneerlijke, prachtige, wrede, won- ex-vrouw Ally, zijn hospita Mrs. Wales en droomt. Zenna vertelt Toby dat de James tegenzin stemt Zenna toe. derbaarlijke... Wereldmachine. Kijk ernaar. En zijn vriend Sadaqat met elkaar afgewisseld. and Zenna Briggs Foundation niets meer je denkt, ‘Ik maak hier deel van uit, ook ik.’ Sadaqat verblijft als patiënt in een psychiatri- te maken wil hebben met deze paranoïde Simon Vines en Amber Jacquemain vertellen David Mitchell sche kliniek – hij is ervan overtuigd dat een waanvoorstellingen. over hun achtergrond: onder meer over de van de artsen, dokter Marinus, een lichaam- Verward dwaalt Toby langs de randen van de wiegendood van Simons dochtertje en over loos wezen is. Zenna is geboeid door Toby’s stad, tot hij stuit op een stralende deur in een de wrok die Ambers rivale in de liefde het ‘Portret van een vermiste man’ en geeft hem pijler van een viaduct. Toby gaat naar binnen leven kostte. Als de twee hun verhaal hebben een vette cheque. en vindt een verzonken tuin – en Simon verteld, trekken ze zich terug. Zenna Briggs Vines. Althans: een bevroren beeld van zegt tegen Marinus dat de deal niet door- Drie maanden later gaat Zenna weer langs Simon, dat bij aanraking uitbarst in een gaat, dus vernietigt Marinus de verzonken bij Toby voor een update. Toby bekent dat korte, knetterende woordenvloed. De myste- tuin. Terwijl de duisternis valt, stort ze uit- hij Simon Vines niet heeft gevonden, maar rieuze dokter Marinus verschijnt. Toby be- geput in. Spottend doet Zenna een tweede wel een meisje dat Amber Jacquemain heet. schuldigt haar ervan Simon op een of andere aankondiging: zij is hier niet lichamelijk Amber heeft Vines ontmoet tijdens een be- manier op deze plek te hebben opgesloten. maar slechts met haar geest aanwezig. Haar zoek aan Sadaqat. Helaas is Amber nu ook Marinus ontkent de aantijging. Een levend lichamelijke zelf bevindt zich veilig in Toby’s verdwenen. Toby laat passages zien uit een hologram van Amber Jacquemain verschijnt kelderappartement, aan de andere kant van interview met Ambers moeder Portia. Portia en geeft een cryptisch relaas van haar toe- de verticale vijver. Zenna is van plan een denkt dat haar dochter voor de zoveelste keer stand voor zij werd bevroren. Toby vraagt nieuwe verzonken tuin te bouwen en daar- een affaire heeft met een foute man en dat naar Marinus’ beweegreden voor dit alles. mee Marinus’ zelfopoffering teniet te doen. ze weer zal opduiken als ‘de poen opraakt’. Marinus verzoekt de maker van de tuin zich Maar haar spot komt haar duur te staan: Zenna oppert dat Simon en Amber er samen kenbaar te maken… Marinus slaagt er met haar laatste krachten vandoor zijn gegaan. Maar dan toont Toby in haar vijand uit te schakelen. Op het nip- haar videoclips van Ambers iPhone. In deze In een verticale vijver verschijnt Zenna pertje verlaat Toby de tuin via de verticale hedonistische montage beschrijft Amber Briggs: zij en Marinus draaien om elkaar vijver, maar er schuilt nog een addertje onder haar droom over een verzonken tuin, waarin heen als een mangoeste en een cobra. De het gras… zij geen schuld meer droeg voor haar wanda- tuin, zo komen we te weten, is een occulte den. Zenna geeft Toby meer geld en vertrekt. machine, gebouwd door Zenna in het sche- Een paar weken later overdenkt Toby zijn Toby raakt geobsedeerd door het beeld van mergebied tussen leven en dood. Voor zijn vreemde lot, als gevangene in Zenna’s ster- Amber: hij verliest zijn hart en zijn verstand. schepper transformeert de tuin de zielen felijk geworden lichaam. Hij speelt opnieuw en de herinneringen van de bezoekers tot een film af: de laatste die hij (of zij) ooit zal onsterfelijkheid. Na een halfjaar in aarde- schieten. De film laat Portia Jacquemain zien,

8 9 Interview met geïnteresseerd in de meer humanistische verrassende synchroniteit, en toen we elkaar Is er een soortgelijke versplintering in de rollen Michel van der Aa kant die je terugziet in de documentairestijl uiteindelijk in levenden lijve ontmoetten van zangers in en buiten de film? Over zijn nieuwe 3d-filmopera, een samen- van After Life en The Book of Disquiet, wat klikte het meteen. Er zijn drie ‘live’ zangers op het toneel – een werking met schrijver David Mitchell. misschien dichter bij Michael Haneke ligt bariton en twee sopranen – en twee zangers wiens films ik erg bewonder,Amour bijvoor- Hoe hebben jij en David Mitchell het libretto op film, plus acteurs en figuranten. Ik heb beeld, zijn meest recente film. Ik hou van dat ontwikkeld? besloten om de personages niet zoals in mijn Sunken Garden is het eerste werk waarin je soort naturalisme en ik zie hoe dat in combi- We hebben elkaar een keer of tien ontmoet eerdere muziektheaterwerken van het ene 3d-film hebt gebruikt – hoe is de relatie met dat natie met de vriendelijke touch toch een heel en David bleek echt een partner met een naar het andere medium te laten kruisen. Dat medium gegroeid? krachtige benadering is. Al met al denk ik open geest die mij van harte veel vrijheid is niet alleen om praktische redenen, maar Ik heb de ontwikkelingen in 3d-technologie dat je mij kunt classificeren als een omnivoor en ruimte gaf voor de enscenering. Eerst ook omdat met 3d de live zangers kunnen gevolgd, maar een 3d-opera maken was niet omdat ik alles in me opneem, van kaskrakers probeerden we vast te stelleen wat voor ons worden geïntegreerd binnen de visuele om- het doel. Pas toen het scenario voor Sunken tot arthouse. een goed libretto is en hoe dat kon bestaan hulling op een manier die voorheen niet mo- Garden vorm kreeg werd duidelijk dat 3d als op meerdere poëtische niveaus. Sommige gelijk was. Het is dus een summiere cast, wat het ware in het DNA van het libretto zat. Hoe hebben je ideeën voor het visuele deel zich dialogen werken bijvoorbeeld beter als ze meer ruimte geeft voor karakterontwikkeling Het belangrijkste personage in het verhaal is ontwikkeld naast de muziek? gesproken worden, terwijl een meer intieme via aria’s dan mogelijk was in After Life. Het een filmmaker die een documentaire maakt Voor mij komt het visuele kader heel vroeg tekst erom vraagt gezongen te worden. was mijn bedoeling dat we, wanneer we de over een aantal vermiste personen. Als zijn in het proces. Het filmscript is gelijktijdig Vervolgens hebben we het onderwerp om- verzonken tuin bereiken, de personages al project gefinancierd wordt door een geheim- met de muzikale compositie gemaakt, dus schreven door samen te bepalen waar we kennen en al om hen geven. zinnige beschermvrouwe van de kunsten, het was er vanaf het allereerste begin. En dat graag meer van zouden zien op het toneel, heeft hij voldoende geld om de allernieuwste gold ook voor de abstracte visuele ideeën iets Noir-achtigs dat met de beoogde film Welke creatieve uitdagingen en ontdekkingen technologie te verkennen, en dat is onvermij- waarvan ik wist dat ze centraal zouden staan, meer dan gebruikelijk uit de verf zou kun- kwam je tegen bij het werk aan deze nieuwe opera? delijk 3d. zelfs nog voor mijn eerste ontmoeting met nen komen. De verhaallijn en de personages Het heeft op een paar interessante manieren David Mitchell en nog voordat er een tekst groeiden organisch, en vervolgens is de tekst mijn horizon verbreed, ook dankzij de grote Ik heb er zorgvuldig op toegezien dat de was. Al in een vroeg stadium van onze teruggebracht tot de essentie – wat David vrijheid die de verhaallijn me bood. De muzi- 3d-elementen functioneel blijven en volledig samenwerking hebben we besloten welke noemt ‘de saus inkoken’. kale stijl moest een groter bereik hebben dan geïntegreerd zijn met wat het stuk nodig verhaalaspecten in de film zouden komen en in elk van mijn eerdere stukken, van heden- heeft, en daarom is het eerste deel puur 2d en welke zouden worden overgebracht via live Kenmerkend voor de stijl van Mitchell zijn de daagse muziekklanken tot popsongs voor de doet pas in het tweede deel, als we ons bevin- gezongen of gesproken tekst. versplinterde verhalen en raadselachtige verwijz- vrouwelijke zangeres op film. In enkele van den in de verzonken tuin, 3d zijn intrede in ingen. Geldt dat ook voor de nieuwe opera? haar songs zitten coupletten en refreinen en het stuk. Het schept daar een nieuwe dimen- Waarom dacht je dat David Mitchell de ideale Ja. Er zijn drie onderling gerelateerde niveaus op de elektronische soundtrack zijn dance- sie – een fictieve ruimte met een verhoogd librettist voor dit project zou zijn? in Sunken Garden. In de meest eenvoudige beats te horen. Voor het eerst heb ik ook interactieniveau tussen de live uitvoerenden, Ik had Cloud Atlas en al zijn andere boeken termen is de opera een ‘whodunnit’ waarin analoge synthesizers gebruikt binnen het het fysieke toneel en de 3d-film. gelezen en was een grote fan van hem. Ik hou verdwijningen worden onderzocht: wat is er ensemble. In zijn algemeenheid is het idioom erg van zijn vormbenadering, zijn gevoel gebeurd met de vermiste personen en wat is directer en ronduit melodisch, het ligt dich- Wie zijn voor jou de meest inspirerende voor- voor theater, en zijn gave om met genres te de oplossing van het mysterie dat schuilgaat ter bij Spaces of Blank en Up-close dan bij mijn beelden geweest in de wereld van muziek of film? spelen en interessante en diverse dialogen achter de misdaad. Het tweede niveau gaat eerdere werk, en dat biedt de mogelijkheid Muzikaal zou dat een combinatie zijn van te schrijven. Toen we elkaar voor het eerst over filmmaker Toby en het technische pro- een breder publiek te bereiken. Bach, Stravinsky, Ligeti, Radiohead, dance ontmoetten, hoorde ik dat hij mijn eerdere ces van het maken van een film, waarmee de en nog heel veel meer. Voor het visuele do- opera After Life had gezien en daar heel posi- opera begint en eindigt. Het derde niveau Interview door David Allenby mein van de nieuwe opera hebben met name tief over was. Hij vertelde me dat hij zelf ook is abstracter en gaat over de droomachtige de sinistere en bizarre beleving in de films al veel nadacht over hoe tekst op het toneel wereld van de verzonken tuin, gesitueerd van David Lynch en de boeken van Kobo kon worden gecombineerd met muziek en tussen leven en dood. Abe mij aangesproken. Maar ik ben ook we besloten samen te werken. Er was dus een

10 11 Een omnivore kunst ziek. Al ging het maar om een paar gebaren, den verhalen van vijf vrouwen waarin hun parameters, of via de ambiguïteit van de Introductie op het werk van Michel van der Aa ik was toch al bezig zowel met wat je hoort relatie met de hoofdpersoon-sopraan wordt klank waarbij soms moeilijk is uit te maken door Andrew Clements als wat je ziet.’ uitgeplozen. of die nu afkomstig is van live stemmen en Van der Aa, die in 1970 geboren werd in De virtuositeit en het zelfvertrouwen van instrumenten of van de elektronische trans- Oss, studeerde eerst muziekregistratie, One leidden al snel tot een opdracht van De formaties daarvan. In feite is in zijn muziek- Hoewel het oeuvre van Michel van der Aa daarna pas compositie, en zo raakte hij uit de Nederlandse Opera voor een werk op meer theaterwerk The Book of Disquiet (‘Het boek het hele spectrum van vocale, instrumentale eerste hand vertrouwd met de opnamestudio ambitieuze schaal. Ditmaal was een film der rusteloosheid’) dat in 2009 in Linz in en orkestwerken bestrijkt, heeft hij met name en de daar gebruikte technieken. Pas nadat het uitgangspunt: After Life, van de Japanse première ging de enige vocale muziek die met zijn muziektheaterwerken – waarvan hij die opleiding had afgerond richtte hij regisseur Hirokazu Kore-Eda. ‘Ik zag on- daarin voorkomt helemaal niet door Van Sunken Garden het vierde is dat speciaal voor zich op compositie en studeerde hij aan het middellijk hoe het een opera kon worden’, der Aa gecomponeerd, maar afkomstig van het toneel is geschreven – zijn internationale conservatorium in Den Haag bij Diderik zegt Van der Aa. fado-zangeres Ana Moura, die ook te zien reputatie als een van de meest toonaange- Wagenaar en Louis Andriessen. Hoewel Net als in de film die tot voorbeeld diende, is in enkele van de beeldschone filmscènes vende hedendaagse jonge Europese compo- Van der Aa in zijn eigen muziek al spoedig speelt Van der Aa’s After Life zich af op een die – uiteraard – ook door de componist zijn nisten gevestigd. Zelfs in stukken voor de de scherpe kantjes afhaalde van het construc- tussenstation tussen aarde en hemel waar geregisseerd. Het stuk is geschreven rond de concertzaal zit bijna altijd een extra element, tivisme van de zogenoemde Haagse School de pas overledenen worden opgevangen en Oostenrijkse acteur Klaus Maria Brandauer of dat nu een vooraf opgenomen soundtrack van eigentijdse Nederlandse componisten, begeleid voordat ze hun reis naar het hierna- en gebaseerd op de bijzondere gelijkna- is, een video, of beide. Dat Van der Aa al die was het toch Andriessen die hem zijn eerste maals kunnen voortzetten. In de week dat ze mige postuum verschenen roman van de elementen – muziek, tekst en live of opgeno- theaterkans bood. Andriessen vroeg hem daar verblijven, worden ze bijgestaan door Portugese schrijver Fernando Pessoa, een men visuele beelden – weet samen te brengen namelijk de elektronische tussenspelen ‘sociaal werkers’ die hen helpen bij de keuze verzameling fragmenten waarin de auteur in tot een ondeelbaar geheel waarin de grenzen te componeren voor de opera Writing to van het mooiste moment in hun voorbije de gedaante van verschillende creatieve alter- tussen verschillende kunstvormen grondig Vermeer die hij samen met regisseur Peter leven. Dat moment wordt dan voor hen ego’s kruipt die elk met hun verzameling vervagen en hij met groot raffinement de Greenaway in 1999 maakte voor de Neder- op film gezet zodat het hen in de eeuwig- herinneringen bijdragen aan wat gaandeweg ambiguïteiten en mysteries onderzoekt die landse Opera. Maar voordat hij begon aan heid voor altijd zal vergezellen. Kore-Eda allemaal samenkomt in een portret van hun hierdoor teweeg worden gebracht, onder- zijn eerste eigen muziektheaterwerk – het lardeerde in zijn film real-life interviews ‘auteur’, de misantropische enkeling. Terwijl scheidt hem van zijn tijdgenoten. nogal Beckett-achtige monodrama One voor met geacteerde interviews, en Van der Aa de acteur deze reflecties overbrengt, laten Omdat David Mitchell verantwoordelijk sopraan met video en elektronica dat in 2003 volgt in zijn versie dat voorbeeld door zijn videoschermen om hem heen beelden zien was voor de tekst en het scenario van Sunken in première ging – ging Van der Aa een jaar eigen verzameling van gefilmde interviews te van andere personages die in de teksten Garden, is dit het eerste grote theaterwerk studeren aan de New York Academy of Film. creëren waarin mensen terugkijken op hun worden genoemd, en het is de relatie met elk dat Van der Aa samen met een partner heeft Daar ontdekte hij veel parallellen tussen het leven, en deze herinneringen vervolgens op van hen die aan het werk zijn theatrale vorm gemaakt. In zijn voorgaande werken was hij maken van een film en componeren, met name soortgelijke wijze in de film te integreren in verleent. Er is weliswaar ook een orkestraal verantwoordelijk voor alle elementen – het in de behandeling van het tijdsverloop en de het weefsel van de handeling. ‘Real-life’ inter- achterdoek, maar geen versmelting: muziek schrijven c.q. selecteren van de tekst, regie manier waarop een film gemonteerd wordt: hij views op video zijn gemengd met de fictieve en drama komen slechts een enkele maal van zowel de video als de acteurs op het zag dat film een heel natuurlijke verruiming plot die door de zangers op het toneel wordt samen, het duidelijkst in Moura’s twee ver- podium, het componeren van de partituur – van zijn muziek kon zijn en een uitbreiding uitgeacteerd, maar terwijl de 100-minuten leidelijke liederen. zodat zijn eigen rol even ambigu zou kunnen van zijn dramaturgisch vocabulaire. durende opera vordert, wordt de grens tus- In The Book of Disquiet zijn eenzaamheid en lijken als de stukken zelf. Maar zelf zegt hij One laat zien hoe snel en hoe volledig Van sen wat echt is en wat denkbeeldig is steeds afzondering expliciet gethematiseerd, maar dat de muziek altijd zijn uitgangspunt is. ‘Ik der Aa die meer complexe en allesomvatten- vager en beginnen de zangers ook op te in feite is die thematiek al sinds One een zie mezelf op de eerste plaats als componist’, de wereld onder de knie heeft gekregen. Het duiken in de gefilmde interviews. constante in het werk van Van der Aa. Zelfs zegt hij, ‘maar wel een componist die weigert 60 minuten durende werk is een fascinerend Een van de kenmerken van de muziek van Transit, een schijnbaar licht en ongecom- halt te houden bij wat je hoort. Film is altijd contrapunt tussen live en opgenomen beel- Van der Aa is dat hij zijn publiek graag wat pliceerd pianowerk dat voor het eerst werd al een hobby van mij geweest, en toen ik dentaal, tussen natuurlijke en elektronisch plaagt en op het verkeerde been zet. Dat uitgevoerd in 2009, krijgt een hele nieuwe begon te componeren zat er van meet af aan getransformeerde klanken, met een tekst die doet hij door het verhaal te laten terugslaan dimensie als Van der Aa het vergezeld laat ook een dramaturgisch element in mijn mu- Van der Aa zelf schreef: de onderling verbon- op zichzelf, of door te schuiven met de gaan van een speciaal opgenomen video die

12 13 het transformeert tot een aangrijpende me- Het slingerpad naar de In 2010 schreef ik een libretto voor een projecten waar we op dat moment mee bezig ditatie over de eenzaamheid van de oude dag. Verzonken Tuin opera genaamd Wa k e met een coryfee van waren: het celloconcert met videobegeleiding Dit is ook een van de sterk gelaagde elemen- de Nederlandse muziek, Klaas de Vries, en waar Michel aan werkte, en de cyclus van vijf ten in Up-Close, waarvoor Van der Aa eind ondanks de soberheid waar de opdracht om verhalen die ik aan het uitwerken was over 2012 de prestigieuze Grawemeyer Award Ik hoorde voor het eerst over Michel van der vroeg (bij de herdenking van de vuurwer- een vrouw genaamd Zenna, een halfbloed for Composition ontving. Dit stuk is in de Aa dankzij een Japanse filmmaker en mijn kramp in Enschede in 2000) genoot ik erg Indiase die sinds de jaren 1930 de dood en eerste plaats een celloconcert dat met de eigen vergissing. In 1998 had Hirokazu van de samenwerking. Enkele weken later veroudering te slim af was dankzij occulte substantiële solo-cadens vanaf het allereerste Kore-Eda een film gemaakt getiteldWonder - ontving ik een vriendelijke e-mail van Mi- gaven die haar in staat stelden de zielen van begin ook als zodanig wordt gedefinieerd. ful Life, waarvoor ik in Hiroshima in de rij chel van der Aa, waarin hij voorstelde elkaar dolende en eenzame mensen te consumeren Maar er is op het podium ook een video- was gaan staan in de veronderstelling dat een keer te ontmoeten als ik weer eens in – en alsof haar prooien zich nog niet ellendig scherm, en wat het werk zijn intrigerende het ging om Frank Capra’s kerstfilmIt’s a Amsterdam was. Dat streelde mijn ijdelheid. genoeg voelden, geeft Zenna ze het duwtje kracht verleent is de relatie tussen enerzijds Wonderful Life. Maar Kore-Eda’s art-house Ik noteerde zijn contactgegevens in mijn naar de ultieme naargeestigheid. Zenna de solist en wat zij speelt en anderzijds de film is iets heel anders. Hij speelt zich af in mobiel maar dacht er verder niet meer over opereert in het schemergebied tussen leven filmbeelden van een oudere vrouw en wat een soort gemeentelijk centrum waar de pas na, totdat ik op een veerboot over het IJ zat en dood, en in dat domein zag Michel een zij doet, alsmede de mogelijke verbindingen overledenen de gelukkigste momenten van met een lege middag voor me. Precies op dat manier om het 3d-film-element in te bedden tussen die twee. hun leven uitkiezen en dan dat moment laten moment belde toevallig mijn Nederlandse in de opera, dat wil zeggen als veel meer dan De vaardigheid om in technologisch en mu- vastleggen in een zeer korte film die ze bekij- uitgever, die me vroeg wat ik die middag van een simpele toevoeging. Dus aan het eind zikaal opzicht behoorlijk gecompliceerd werk ken terwijl ze wegglijden in het hiernamaals. plan was te doen voordat het tijd was voor van de middag verlieten we het café met een te maken dat niettemin het publiek direct Acht jaar later, in 2006, las ik in The Guar- mijn festivaloptreden die avond. Ik noemde voorwaardelijke afspraak: als we zouden gaan en krachtig aanspreekt, is misschien wel het dian een lovende recensie van een opera door de uitnodiging van Michel, maar voegde er- samenwerken aan een op Zenna gebaseerd meest kostbare talent van Van der Aa als een jonge Nederlandse componist/regisseur/ aan toe dat ik van een belangrijke Europese libretto, hoe zou het er dan uitzien? componist. ‘Het idee achter een stuk moet ik filmmaker die was gebaseerd op die film componist moeilijk kon verwachten dat die Als je een baan hebt in een organisatie kun- altijd in één zin kunnen uitleggen’, zo zegt van Kore-Eda. Die componist was Michel zijn plannen voor die dag zou laten varen nen en zullen collega’s je soms tot waanzin hij. ‘Vervolgens bedenk ik hoe ik dat kan van der Aa, en in het geval van de opera was omdat een chaotische Britse auteur toevallig drijven, maar als je in je werk geen collega’s vertalen voor een publiek – welk gereedschap de titel wijselijk veranderd in After Life. De een lege middag moest zien te vullen. Mijn hebt –als je bijvoorbeeld romans schrijft of ik nodig heb om dat idee over te brengen. veelvuldige verhaallijnen, het gebruik van uitgever zei: hou op voor hem te denken, muziek componeert – dan mis je ze. Natuur- Dat kan gewoon een strijkkwartet zijn, maar video, de postitieve ontvangst, het getuigde David. Hij kreeg van mij het nummer van lijk, samenwerking is onmogelijk als er geen ook een compleet ensemble met filmprojec- allemaal van het onverschrokken talent waar- Michel en een uur later zaten Michel en chemie is en eerlijkheid moet getemperd ties. We leven in een technologisch tijdperk, mee deze componist de 21e eeuw probeerde ik in het rustige café De Pompadour in de worden met tact, maar op basis van Michels en ik denk dat we dan ook moeten gebruiken te incorporeren in opera. Praten over ‘de Kerkstraat. ontleding van Sunken Garden Version 1, ver- wat we elke dag om ons heen hebben. Ik heruitvinding van opera’ kan bij muzieklief- Ons gesprek ging over Hirokazu Kore-Eda, moedde ik dat er meer lust dan last zou zijn. vind heel veel dingen interessant. Ik ben een hebbers evenveel weerstand oproepen als het Radiohead, The Wire, de genoegens van het Verhaaltechnisch ontstond ons libretto rond kunstomnivoor. Ik wil greep krijgen op hoe etiket ‘experimentele roman’ bij lezers, maar werken in een achterslaapkamertje van een onze ‘ziele-eetster’, haar modus operandi, de dingen worden gemaakt – dat is een aange- Michel van der Aa leek het toch voor elkaar gezinshuis, David Lynch, Benjamin Britten, vraag hoe en door wie haar parasitisme be- boren nieuwsgierigheid die altijd doorgaat. te hebben gekregen. Ik werd getroffen door Kate Bush, Domenico Scarlatti, koffie en streden kon worden en door wie. Thematisch zijn muziek: ja het is hedendaags, onder- dessert, de invloed van de bioscoop op fictie doemden er vragen op als ‘Wat bindt een zoekend, en het vraagt veel van het publiek, en theater, en hoe Michel kort daarvoor een persoon aan het leven?’ en ‘Wat verbreekt maar je hoeft geen muziekwetenschappen 3d-film had gezien waarin een laatkomer deze banden?’ Stilistisch was de vraag hoe te hebben gestudeerd, en enkele uren later voor het scherm langs was gerend en als we 3d-film zo moesten inzetten dat het niet betrap je jezelf erop dat je loopt te neuriën, gevolg daarvan in de wereld van het scherm gewoon een trucje was dat om geen andere zelfs passages waarin je aanvankelijk geen verscheen. Zo kwamen we op het idee om reden in de opera was geplant dan dat het melodie had ontdekt. Hoe dan ook, Michels die illusie opzettelijk te creëren op het ope- technisch mogelijk was. (De vraag of een naam bleef hangen. ratoneel. Vervolgens hadden we het over de opera van zichzelf al niet 3d is, is dan ook

14 15 heel plausibel.) Ons voorbeeld was het ge- door dat ze aan het nuanceren waren als je al repetities bezig, en terwijl ik als librettist bruik van Technicolor in The Wizard of Oz. weer buiten staat.) We hebben heel wat saus zit vastgebonden op de achterbank maken Daarin kondigt de gealtereerde perceptie – ingekookt. de zangers, musici, dirigent, toneelcrew, de kleur – een nieuwe situatie aan, namelijk dat Als je vraagt wat er het eerst was, de woor- mensen van de kostuums en het decor, jour- Dorothy haar hut verlaat en Oz binnenstapt. den of de muziek, dan is het antwoord: de nalisten, de productionele staf van de English Ons libretto had dus een andere realiteit woorden. Na de sluitingsdatum, toen ik National Opera – en regisseur Michel van nodig die in de gewone realiteit verzonken moest ophouden met sleutelen, heeft Michel der Aa – allemaal lange dagen en werken ze was. In mijn oorspronkelijke vijf verhalen de woorden ingepast in de muziek. Ik heb zich uit de naad om de voorstelling op tijd af had Zenna vaak een tuin of een Alice-achtige met ritme, alliteratie en halfrijm de teksten te krijgen. Opera is een ingewikkelde vlie- droom over een tuin gebruikt om de vliegen van de zangers zo zingbaar mogelijk ge- gende trapeze die een perfecte afstemming in haar web te lokken. De twee elementen maakt, hoewel bij de woordkeus het realisme vraagt tussen de muziek, het acteerwerk, pasten goed samen en verschaften ons ook het toch regelmatig heeft gewonnen van de de choreografie, de enscenering en, in het de titel. zingbaarheid. Als ik bijvoorbeeld het idee geval van Sunken Garden, video. Opera is Samenwerking is iets prachtigs: je hoeft niet had dat een bepaald personage in zijn taal een geënsceneerde droom. Opera is het alles zelf te doen. In 2011 stuurden Michel het woord ‘gobsmacked’ (‘stomverbaasd’) ruimtevaartproject van de podiumkunsten. en ik via de mail een paar maanden lang het zou gebruiken, dan is ‘gobsmacked’ het We hopen allemaal dat u zult genieten van libretto heen en weer, en soms spraken we woord dat hij zingt op het podium. Af en de vlucht. af in café De Pompadour, andere keren – als toe vroeg Michel me het aantal lettergrepen we onderweg waren naar andere plaatsen in een zin te veranderen, maar niet vaak. De David Mitchell – op Schiphol of Cork Airport. Een voor teksten van de sprekende personages (op de een haalden we de clichés eruit, klungelige videoclips in de stijl van ‘Talking Heads’) passages, inconsistenties in de karakters. schreef ik op dezelfde manier als ik altijd We stelden oplossingen voor, en vervolgens dialogen schrijf in een stuk fictie: door je betere oplossingen, totdat we in versie 11 een goed in te leven in je personages, weet je wat veel beter manuscript hadden dan ik in mijn ze zeggen en hoe ze het zeggen. De zangers eentje ooit had kunnen maken. En dat is een (drie live plus twee hologrammen) waadden geweldige sensatie. Hoewel de taal van het li- door een hele lading achtergrondverhalen die bretto grotendeels van mij is – omdat Engels het in het libretto niet hebben gehaald, maar nu eenmaal mijn moedertaal is – was Mi- ik wilde wel dat ze die verhalen kenden. Als chels inbreng van onschatbare waarde. We het gaat om de beeldtaal en het ontwerp, dan zijn beiden nerds als het gaat om schrijven, heeft Michel als filmmaker en regisseur het en we geloven allebei dat er een emotionele leeuwendeel van de beslissingen genomen. band moet zijn tussen lezer c.q. publiek en Daardoor kon ik enkele netelige kwesties in de personages, wil je voorkomen dat de pa- mijn schepping afschuiven op hem, bijvoor- gina’s zich voortslepen en de blikken glazig beeld hoe mijn onschuldige kleine regieaan- worden, wat er verder ook allemaal gebeurt. wijzing ‘Zenna komt binnen via de verticale Aangezien ik begon met veel te veel materi- vijver’ kon worden gerealiseerd. Antwoord: aal voor een opera van twee uur, bestonden hoofdpijnuren, vervloekingen naar mijn de meeste revisies uit coupures. Michel zei hoofd geslingerd, marathonsessies met CGI- nooit ‘Die sectie bevat te veel woorden’, hij mensen, en een vette hap uit het filmbudget. zei ‘Hier moeten we de saus inkoken’. Wel, ik wilde het plezier van samenwerking, (Het is een Euro-mythe dat Nederlanders en dat heb ik volop gekregen. Terwijl ik dit niet aan nuancering doen: je hebt alleen pas schrijf zijn de laatste twee weken van de

16 17 english synopsis that the missing man and woman were the Simon and Amber reveal their back-stories, victims of a hunter who uses the dream of involving the cot-death of Simon’s daughter a peaceful garden to entrap the tormented. and an act of spite that killed Amber’s rival a parachutist falls to Earth. Toby Sadaqat repeats his assertion that Doctor in love. Their stories told, the two withdraw. Kramer, a wannabe video-artist, is visited by Marinus is involved, and infers that Toby, Zenna tells Marinus that the deal is off, so one Zenna Briggs in his basement flat. too, dreams this dream. Zenna now tells Marinus breaches the sunken garden and Zenna represents the James and Zenna Toby that the Foundation wants nothing collapses, spent, as the dusk floods in. Mock- Briggs Arts Foundation, and wishes to more to do with these paranoid delusions. ingly, Zenna makes a second announcement: see Toby’s work in progress: a film about a she is here not in body but only in spirit. vanished IT contractor named Simon Vines. His mind unspooling, Toby Kramer wanders Her corporeal self is safe in Toby’s basement It mixes short interviews with Simon’s ex- the city’s edges until he comes upon a bright flat, through the vertical pond. She intends wife Ally, his landlady Mrs Wales, and friend door in the pillar of a flyover. Toby goes to build another sunken garden, rendering Sadaqat who lives in a psychiatric ward through, and finds a sunken garden – and Marinus’ sacrifice futile. But Zenna pays and believes that a staff-member, Doctor Simon Vines, or at least a frozen image of dearly for her mockery, as Marinus manages Marinus, is an incorporeal being. Zenna is him which, when touched, bursts into brief, to uses her dying voltage to stun her enemy. captivated by Toby’s ‘Portrait of a Missing staticky, verbal life. The mysterious Marinus In the last possible moment, Toby exits the Man’ and gives Toby a fat banker’s draft. enters. Toby accuses her of somehow incar- garden via the vertical pond, but there is one cerating Simon in this place. Marinus denies serious catch... Three months later. Zenna visits Toby for an the charge. A living hologram of Amber update. Toby confesses he hasn’t found appears and gives an equally cryptic account Some weeks later. Toby ruminates on his awk- Simon Vines; but has identified a girl, of herself before freezing. Toby asks what ward fate as a man trapped inside Zenna’s Amber Jacquemain, whom Simon Vines Marinus gains from this: Marinus demands now-mortal body. He replays a film, the last met while visiting Sadaqat. Unfortunately, that the garden’s maker step forward... that he – or ‘she’ – will ever shoot: it shows Amber has also vanished into thin air. Toby Portia Jacquemain, describing how she learnt plays excerpts from an interview with Through a vertical pond, Zenna appears: she that Amber’s body was found; and recalls Amber’s mother, Portia, who assumes her and Marinus circle one another like mon- a day, long ago, when she and her daughter daughter is having a(nother) fling with an goose and cobra. The garden, we learn, is shared a moment of pure understanding. inappropriate man and will reappear when an occult engine built by Zenna in the dusk Next up is Simon, large as life, discussing his ‘the wonga’s running low’. Zenna guesses between life and death. The garden converts grief and self-blame over the cot-death. He is Simon and Amber eloped, but then Toby the visitors’ souls and memories into im- dressed in parachuting gear, and Sadaqat and shows her video clips from Amber’s iPhone: mortality for its creator. After half a year in Mrs Wales wave him onto a light aircraft. this hedonistic montage includes Amber de- world-time, nothing is left of the visitors but Up it climbs. Out he jumps. Look at it, this... scribing a dream of a sunken garden, where undying moths. Zenna reveals her back-story massive, unfair, beautiful, cruel, miraculous... she’s innocent of certain crimes. Zenna from an orphaned halfcaste girlhood in the World-Machine. Look at it. And you think, ‘I’m hands over more money and leaves. Toby British Raj to an undying architect of the a part of this, too.’ interacts with Amber’s image like a man los- occult in the twenty-first century. Marinus ing his heart and his sanity. threatens to detonate her own powers, David Mitchell thereby destroying the sunken garden and March. Zenna now wants to see a return on everyone in it, unless Zenna agrees to this the Foundation’s investment. Toby claims deal: allow Toby free passage back to the that Simon and Amber were abducted. Scep- world; award Simon and Amber a ‘retrial’; tically, Zenna asks for proof. Toby shows and allow Marinus to dismantle the garden. new footage of Sadaqat, who now asserts With icy illgrace, Zenna agrees to the deal.

18 19 english sunken garden Michael Haneke whose films such as the trying to define what for us makes a good reach the sunken garden my aim was that we Michel van der Aa discusses his new 3d film recent Amour I admire. I like their naturalism libretto, and how it could exist on a number understand the characters and already care opera, a collaboration with novelist David and gently touching approach which add up of poetic levels. For instance some conver- about them. Mitchell to something much more powerful. Overall I sational texts work better spoken, whereas guess I’d be classed as an omnivore as I take other intimate texts cry out to be sung. Then What creative challenges and discoveries have in everything, from blockbuster to arthouse. we defined the subject matter by agreeing you made working on the new opera? Sunken Garden is your first work to use what we would like to see more of on stage, It has stretched me in some interesting 3d film – how has your relationship with the How did your ideas for the visual world develop something Noir-ish, which could work more ways, partly due to the greater freedom the medium developed? alongside the music? effectively than usual thanks to the planned storyline offered me. The musical style has I’ve kept abreast of developments in 3d For me the visual framework comes very early film. The storyline and characters grew or- had to range more widely than in any of my technology but I didn’t set out to create a in the process. The film script was created ganically, and then the text was boiled down earlier pieces, from contemporary-music 3d opera. It was only when the scenario for alongside the musical composition so they to its essentials – what David calls ‘thicken- sounds through to pop songs for the female Sunken Garden evolved that it became clear co-existed from the onset. Similarly there ing the gravy’. singer on film. There are choruses and that 3d would be locked into the DNA of the were abstract visual ideas that I knew would refrains in some of her music, you can hear libretto. The main protagonist in the story is be central, even before my first meeting with Mitchell has a distinctive story-telling style of dance beats on the electronic soundtrack, a film-maker who is producing a documen- librettist David Mitchell and before the text splintered narratives and elusive common links. and I’ve used analogue synthesizers within tary about a series of missing persons. When came into being. An early stage of our col- Is this true of the new opera? the ensemble for the first time. Generally the his project gathers funding from a mysteri- laboration was deciding which aspects would Yes. There are three inter-related levels in idiom is more direct and overtly melodic, ous patroness of the arts, he has the financial exist within the film and which would be Sunken Garden. In simplest terms the opera closer to Spaces of Blank and Up-close than my resources to explore the most cutting-edge communicated by the sung or spoken text. is a whodunit investigating the disappear- earlier music, offering the possibility to reach technology, inevitably 3d. ances, what happened to the missing persons out to a broader audience. I’ve been very careful that the 3d elements re- What made you think that David Mitchell and solving the mystery of who was behind main functional and fully integrated with the would be an ideal librettist for the project? the crime. The second level deals with the Interview by David Allenby requirements of the drama, so the first part I’d read Cloud Atlas and all his other books film-maker Toby and the technical process of is purely in 2d and it is only in the second and was a great fan. I loved his formal ap- making the film which opens and closes the part, when we find ourselves in the sunken proach, his sense of theatre, and his skill at opera. The third is more abstract and inhab- garden, that the 3d comes into play. It creates crossing genres and creating interesting and its the dreamlike occult world of the sunken a new dimension here – a fictional space with diverse dialogue. garden, pitched between life and death. a heightened level of interaction between the When we first made contact I discovered live performers, the physical stage set and the he’d seen my earlier opera After Life and Is there a similar splintering in the roles of the 3d film. liked it. He told me that he had also put singers on and off film? much thought into how words could be com- There are three ‘live’ singers on stage, a Who have been the most inspirational models for bined with music on stage, and we decided to baritone and two sopranos, and two singers you in the worlds of music or film? work together. So, there were a lot of surpris- on film plus actors and extras. I decided Musically it would be a combination of Bach, ing synchronicities here, and when we finally that the characters shouldn’t cross from one Stravinsky, Ligeti, Radiohead, dance music met in person we immediately clicked. medium to the other as in some of my earlier and much else. For the new opera’s visual stage works, not only for practical reasons, world I’ve responded particularly to the dark, How did you and David Mitchell develop the but because with 3d the live singers can be bizarre feel of David Lynch’s films and Kobo libretto? integrated inside the visual envelope in a way Abe’s books. However, I’m also interested We had about ten meetings and I found that wasn’t possible before. in a more humanist side that you can see in David a genuinely open-minded partner So it is a compact cast, allowing more space the documentary style of After Life and The who was happy to allow me great freedom for character development through arias Book of Disquiet, which is perhaps closer to and space for the staging. We started off than was possible in After Life. When we

20 21 english

An Art Omnivore just a few gestures, I was already thinking The virtuosity and dramatic assurance of Ana Moura, who also features in some of the Andrew Clements introduces the work of about what you see as well as what you hear.’ One quickly led to a commission from the work’s ravishing film sequences, which the Dutch composer Michel van der Aa Born in Oss in Holland in 1970, Van der Aa Netherlands Opera to create a work on a composer, of course, also directed. Writ- majored in musical engineering rather than more ambitious scale. This time his starting ten as a vehicle for the Austrian actor Klaus music at university, getting to know his way point was a film,After Life, by the Japanese Maria Brandauer, The Book of Disquiet is Though Michel van der Aa’s work-list around a recording studio and its techniques director Hirokazu Kore-Eda. ‘I immedi- based upon the Portuguese writer Fernando extends across a whole range of vocal, at first hand. It was only after that training ately saw a way in which it could become an Pessoa’s extraordinary posthumous novel of instrumental and orchestral genres, it’s been was complete that he turned his attention to opera’, he’s said. the same name, a collection of fragments in his music-theatre works – of which Sunken composition, studying at the conservatory Like the original film, Van der Aa’sAfter which the author himself takes on a whole Garden is the fourth designed specifically in The Hague with Diderik Wagenaar and Life is set in a way-station between earth gallery of different creative personae, each for the stage – that have done more than Louis Andriessen. Though Van der Aa’s and heaven, where the recently dead are contributing a set of reminiscences that anything else to establish his international own music quite quickly moved away from processed before being allowed to continue gradually all cohere into a portrait of their reputation and reveal him as one of the most the hard-edged constructivism of the so- their journey into the hereafter. In the week solitary, misanthropic author. As the actor distinctive of the younger composers work- called Hague School of contemporary Dutch they remain there, ‘social workers’ help delivers these reflections, video screens ing in Europe today. Even in works intended composers, it was thanks to Andriessen them to decide on the one defining moment around him show images of other characters for the concert hall there is almost always an that he got his first theatrical opportunity, in their lives, which is then preserved on mentioned in the texts, and it’s his relation- extra element, whether it’s a pre-recorded when he was asked to compose the electronic film for them take into eternity. In his film ships with all of them that generate the soundtrack or video or both, and it’s Van der interludes for Writing to Vermeer, the opera Kore-Eda intercuts real-life interviews with work’s dramatic shape. There’s an orchestral Aa’s ability to fuse all those elements, music, that Andriessen created with director Peter those of actors, and in his version Van der backdrop too, but no resolution, and music text and live and recorded visual images, into Greenaway for the Netherlands Opera in Aa follows suit, creating his own collection and drama only rarely come together, most an indivisible whole in which the boundaries 1999. Yet before embarking upon the first of filmed interviews in which people recall obviously in Moura’s two beguiling songs. between different art forms are thoroughly music-theatre piece of his own, the rather their life experiences, and integrating them If The Book of Disquiet deals with solitude blurred, as well as the subtlety with which Beckett-like monodrama One, for soprano, into the fabric of the action in a similar way. and isolation, then those have been persis- he exploits the ambiguities and mysteries with video and electronics, first performed ‘Real-life’ interviews on video mingle with tent preoccupations of Van der Aa’s work that this generates, which set him apart from in 2003, Van der Aa took himself off to the the fictional plot acted out on stage by the ever since One. Even Transit, an apparently almost all his contemporaries. United States for a year to study at the New singers, though as the 100-minute opera slight and straightforward piano piece first With David Mitchell responsible for the text York Academy of Film. He discovered that goes on, the boundary between what is real performed in 2009, acquires a wholly new and scenario of Sunken Garden, this will be there were a lot of parallels between film- and what is imaginary becomes increasingly dimension when Van der Aa accompanies the first theatre piece on which Van der Aa making and composing, especially in the way blurred, and the singers begin to crop up in it with a specially shot video, transform- has had a collaborator; in the previous works that the passing of time is treated, and in the the filmed interviews, too. ing it into a poignant meditation on the he has taken charge of all the elements – way that a film is edited; he found it could Teasing and confounding his audience has loneliness of old age, and that is also one writing or selecting the text, directing both be a very natural extension of his music, and become a characteristic of Van der Aa’s of the multi-layered elements in Up-Close, the video footage and the stage performers, a way of widening his dramatic vocabulary. music, whether it’s in the way the narratives with which van der Aa won the prestigious as well as composing the score – so that his One shows how quickly and completely Van of his pieces can turn in on themselves or Grawemeyer Award for composition at the own role might seem as ambiguous as the der Aa mastered that more complex and al- totally shift their parameters, or in the ambi- end of last year. First and foremost the piece pieces themselves. But he maintains that lembracing expressive world. The hour-long guity of the sounds of his music themselves, is a cello concerto, defined at the very start music is always his starting point. work is a bewitching counterpoint of live and so that it’s hard to work out whether they with a substantial solo cadenza, but there is ‘First and foremost’, he has said, ‘I consider recorded imagery, natural and electronically come from live voices and instruments or also a screen onstage and it is the relation- myself a composer. But I’m a composer transformed sounds, with a text that Van der from their electronic transformations. In ship between the soloist and what she plays, who refuses to stop with what you hear. I’ve Aa wrote himself that presents the inter- fact in the music-theatre piece The Book of and the film images of an elderly woman and always been interested in film as a hobby, and related tales of five women, gradually teasing Disquiet, first performed in Linz in 2009, what she does, and the possible connections as soon as I started composing, there was a out their relationship with the soprano the only vocal music is not composed by Van between the two that gives the work its curi- theatrical element in my music. Even if it was protagonist. der Aa at all, but comes from a fado singer, ous power.

22 23 english

It is that knack of being able to create works The Winding Path to the weeks afterwards, I received a friendly email of considerable technological and musical Sunken Garden from Michel van der Aa suggesting that we sophistication which still speak vividly and David Mitchell meet up when I was next in Amsterdam. My directly to audiences that is perhaps Van der vanity was tickled, I put Michel’s details in Aa’s most precious gift as a composer. my mobile but thought little more about it ‘The idea behind a piece should always be I got to know Michel van der Aa’s name until I was crossing the IJmeer on a ferry in something I can explain in one sentence,’ he thanks to a Japanese filmmaker and my own Amsterdam with an empty afternoon ahead. says. ‘Then I think about how I can translate blunder. In 1998 Hirokazu Kore-Eda made a Just then my Dutch editor happened to call it for an audience – the kind of tools I need film calledWonderful Life which I queued up and ask what I was doing until my festival to get that idea across. It could be just a to see in Hiroshima believing it was Frank event that evening. I mentioned Michel’s string quartet, or it could be a full-blown en- Capra’s Christmassy feel-good movie It’s a invitation, but added I could hardly expect semble with film projections… We are living Wonderful Life. Kore-Eda’s art-house film is a major European composer to drop his in a technological age, so I think we should a different beast altogether, set in a sort of plans for the day just because a disorganized use what is around us every day. I’m inter- municipal centre where the recently-deceased British author found himself at a loose end. ested in many things, I’m an art omnivore. I identify the happiest moment of their lives, My editor told me ‘Stop doing his thinking want to get a grasp on how things are made – and then have that moment recreated as a for him David,’ got his number off me and it’s a natural curiosity that never stops.’ very short film which they watch as they slip sixty minutes later Michel and I were sitting away into the hereafter. Eight years later in down at a quiet cafe on Kerkstraat called the 2006 I read a warm review in the Guardian Pompadour. of an opera by a young Dutch composer Our conversation took in Hirokazu Kore- director/filmmaker based on Kore-Eda’s Eda, Radiohead, The Wire, the joys of work- film. The composer was Michel van der Aa ing in the back bedroom of a family house, and the opera was wisely renamed After Life. David Lynch, Benjamin Britten, Kate Bush, Its multiple plot-lines, use of video and fa- Domenico Scarlatti, coffee and dessert, vourable reception all spoke of an audacious cinema’s influence on fiction and theatre, talent seeking to incorporate the twenty-first and how Michel had recently seen a 3d film century into opera. Talk of ‘the reinvention where a latecomer had crossed the screen and of opera’ can be as groan-inducing for music- appeared inside the on-screen world. lovers as the label ‘experimental novel’ is for From this had sprung the idea of creating readers, but Michel van der Aa seemed to be that illusion deliberately, on the operatic the real deal. I was struck by his music: yes stage. We discussed our (then-) current it’s contemporary, questing and asks you to projects: a cello concerto with video ac- pay attention, but no degree in musicology companiment Michel was working on, and is required and you find yourself humming a cycle of five stories I was trying to map it some hours later, even passages where you about a woman named Zenna (by birth a didn’t notice a tune happening the first time half-caste Indian) who since the 1930s has around. Anyway, Michel’s name stuck. cheated death and the ageing process thanks In 2010 I wrote a libretto for an opera called to occult gifts which enable her to consume Wa k e with an elder statesman of Dutch the souls of the lost and lonely – and if her music, Klaas de Vries, and despite the so- prey aren’t quite lost and lonely enough, then briety of the commission (to commemorate Zenna gives them a timely nudge. Zenna an industrial accident in the Netherlands in operates in a dusk between life and death, 2000) I enjoyed the experience a lot. Some and in this other realm Michel saw a way to

24 25 english embed the 3d film element into the DNA of passages, inconsistencies in character; and wanted them to know. In terms of the visual an opera, as opposed to it being an add-on. proposed solutions, and better solutions language and design, Michel as the film- So we left the cafe late in the afternoon hav- until, by Version 11, we had created a much maker and director made the lion’s share of ing struck a conditional deal: If we were to better manuscript than I could have created decisions. This allowed me to wriggle off collaborate on a Zenna-based libretto, what alone. Which is a wonderful sensation. some barbed hooks of my creation, such might it look like? Although the libretto’s language is mostly as how to render my innocuous little stage Out in the working world one’s colleagues mine – English being my mother tongue – direction ‘Zenna enters via the vertical pond’. can and do drive one crazy, but if your Michel’s input was invaluable. We are both Answer: hours of migraines, curses on my fulltime job is colleague-less – writing novels nerds of narrative and share a belief that head, marathon meetings with CGI people, or composing music, for example – you miss unless an emotional bond exists between the and a fat slice of the film budget. them. Of course, collaboration’s impossible reader/audience and the characters, the pages Well, I wanted the pleasure of collaboration if the chemistry isn’t right, and honesty must drag and watches get glanced at, whatever and I got plenty. As I write, Sunken Garden be tempered with tact, but from Michel’s else is going on. As I began with far too is in its final fortnight of rehearsals and manner as he dissected Sunken Garden much material for a two-hour opera, most of although the librettist is strapped into the Version 1, I guessed there would be more the revisions were cuts. Michel would never back seat, the singers, musicians, conduc- pleasure than pain. Narratively, our libretto say ‘This section is too wordy’: he’d say ‘We tor, stage crew, wardrobe and design people, grew up around our ‘soul-eater’, her modus need to thicken the sauce here’. (It’s a Euro- publicists, the production staff at ENO – operandi, how her parasitism could be chal- myth that the Dutch don’t do subtlety: it’s and the director Michel van der Aa – are all lenged, and by whom. Thematically, the just that you don’t realize they were being working brutal hours at full throttle to get questions rising to the surface were ‘What subtle until after you’ve left the building.) the performance ready. Opera is a high- ties a person to Life?’ and ‘What cuts these We did a lot of saucethickening. stakes flying trapeze that demands perfect ties?’ Stylistically, the question was how to On the ‘Which came first, the words or synchronization in real time between its use 3d film in such a way that it wouldn’t be a the music?’ question, it was the words, music, acting, choreography, staging and, gimmick implanted in the opera for no other which Michel fitted into the music after in Sunken Garden’s case, video. Opera is a reason than because it is technically possible. the lock-down date when I had to stop staged dream. Opera is the space project of (The question ‘But isn’t opera in 3d already?’ tinkering. I tried to make the singers’ lines the performing arts. All of us hope you enjoy is quite reasonable.) Our model here was as singable as possible by using rhythm, the flight. the use of Technicolor in The Wizard of Oz, alliteration and half-rhyme, though realism where the altered perception – the colour – is trumps operaticity in choice of language: if heralded by a different state, when Dorothy I felt a certain character would deploy the leaves her cabin and steps into Oz. Our word ‘gobsmacked’ in speech, for example, libretto, then, would my original five stories, ‘gobsmacked’ is the word he sings on stage. Zenna had often used a garden, or an Alice- Occasionally Michel would ask me to change like dream of a garden, to lure the flies into the syllable-count in a line, but not often. her web. The two elements fitted together The speaking characters’ lines (on the ‘Talk- well, and gave us our title. ing Heads’-style video clips) I wrote in the Collaboration’s great: you don’t have to do same way as I’d write dialogue in a piece of everything yourself. Michel and I spent a fiction. By thinking clearly enough about few months of 2011 batting the libretto back who your characters are, you’ll know what and forth by email, and sometimes meet- they say and how they say it. The singers ing at the Pompadour Cafe, or Schiphol or (three in the flesh plus two holograms) Cork Airports when en route to other places. waded through a ton of backstory that Draft by draft we identified clichés, clunky didn’t make it into the libretto, but which I

26 27 BIOGRAFIEËN wemeyer Award als de Mauricio Zijn boeken zijn vertaald in 25 in recitals. Eerdere rollen bij de in Orfeo, Seleuce in Tolomeo, veelgevraagd operazangeres Kagel Muziekprijs. Veel lof kreeg talen. In 2011 werkte hij samen met English National Opera waren Dalinda in Ariodante (English en werkte mee aan producties hij voor zijn multimediawerken, de Nederlandse componist Klaas Orontes in Medea, Pollux in Touring Opera) en Poppea van het Théâtre du Châtelet, Michel van der Aa (componist/ waaronder de opera’s One, After de Vries aan de opera Wa k e . Castor et Pollux, Jaufré in L’amour (Early Opera Company). De Nederlandse Opera en de regisseur) werd geboren in 1970. Life en The Book of Disquiet, en de de loin, From Morning to Midnight, Partenope (Les Azuriales), Ve- Bayerische Staatsoper. Ze heeft Hij is in de hedendaagse muziek concertwerken Up-Close en Transit, Theun Mosk (toneelbeeld en A Better Place en Papageno. nus in Ve nus and Adonis (Tran- opnames gemaakt voor onder een rasechte multidisciplinair waarvan hij zowel de gefilmde lichtontwerp) wordt gezien als Belangrijke engagementen elders sition Opera), Virtu in Poppea meer EMI, en trad op in vele kunstenaar die compositie com- als de podiumelementen heeft een de meest succesvolle Neder- waren Schaunard in La bohème, (Glyndebourne on Tour), Lucia radio- en televisieproducties. bineert met film- en toneelregie geregisseerd. In 2007 schreef hij landse theatervormgevers van zijn Ned Keene in Peter Grimes (Ro- in The rape of Lucretia (An- In 2006 ontving zij de Amster- en het schrijven van scripts. Klas- in opdracht van het Koninklijk generatie. Zijn werk omvat ensce- yal Opera House), de titelrol in gers–Nantes Opéra), Maria in damse Kunstprijs. sieke instrumenten, stemmen, Concertgebouworkest de lie- neringen, installaties, ontwerpen Don Giovanni, Graaf Almaviva, The Sound of Music (Châtelet), elektronische klank, acteurs, derencyclus Spaces of Blank, en voor specifieke locaties en ten- Figaro en Guglielmo in Il barbiere Oriana in Amadigi (Central City Jonathan McGovern (bariton) theater en video zijn evenzovele sinds 2011 is hij ‘huiscomponist’ toonstellingen. Hij studeerde aan di Siviglia, Ned Keene in Peter Opera, Colorado), Aci, Galatea (Simon Vines) studeerde aan de naadloze uitbreidingen van zijn van het orkest, een verbintenis de Theaterschool in Amsterdam Grimes (Opera North), titelrollen e Polifemo (Capriccio Basel). Royal Acadamy of Music waar vocabulaire. Voordat hij compo- die verscheidene grotere nieuwe en de Gerrit Rietveld Academie in Benedetto Marcello, Lord Byron Op het concertpodium zong zij zijn diploma vergezeld ging van sitie studeerde bij Diderik Wage- werken zal opleveren, waaronder en nam deel aan workshops van en de wereldpremière van Mon- met het Orchestra of the Age de ‘Queen’s Commendation for naar, Gilius van Bergeijk en Louis een vioolconcert en een avondvul- Robert Wilson in het Watermill ster van Sally Beamish, nogmaals of Enlightenment, de London Excellence’. Hij is een Britten- Andriessen studeerde hij voor lende Passie in 2017. De laatste Center in New York. Enkele van Graaf Almaviva (Scottish Opera), Mozart Players en het Philhar- Pears Young Artist, ‘Toegevoegd opnameleider aan het Koninklijk paar jaar heeft hij ook een inten- zijn ontwerpen wonnen meerdere en rollen in Alice in Wonderland monia Orchestra, in onder meer Lid’ van de Classical Opera, en Conservatorium in Den Haag, sieve verbintenis met het Barbican prijzen en tweemaal werd werk van Knaifel, in After Life van Elijah met Sir Thomas Allen onder werd onderscheiden met de Sybil waarna hij zijn talenten verder Centre in Londen. van hem geselecteerd voor de Michel Van der Aa (Nederlandse leiding van Simon Over, Mozarts Tutton Award. Hij was bovendien ontwikkelde met een opleiding Praag Quadriënniale. Hij maakte Opera) en Olivier in Capriccio Krönungsmesse onder leiding van medaille- en eersteprijswinnaar filmregie aan de New York Film David Mitchell (librettist) werd onder meer het landschapswerk (Grange Park). Hij werkt met Sir David Willcocks, The Messiah bij het Royal Over-Seas League- Academy en bij het Lincoln in 1969 geboren in het Britse Walking (2012 Norfolk & Nor- orkesten uit heel Europa en (Berliner Philharmoniker), Jephtha Concours van 2010, ontving Center Theater Director’s Lab Lancashire. Hij studeerde aan de wich Festival) in samenwerking verschijnt veelvuldig op festivals, (King’s Consort) en Israel in Egypt een tweede prijs bij de Ferrier (een intensieve cursus toneelre- University of Kent en woonde met beeldend kunstenaar Robert waaronder de BBC Proms en (Musik Podium Stuttgart, tour- Awards van 2011, en de duoprijs gie). Zijn muziek wordt wereld- acht jaar in Japan. Zijn eerste ro- Wilson. In 2009 verzorgde hij de festivals van Edinburgh en nee). Zij is in opnames te horen bij de Kohn Wigmore Song wijd uitgevoerd door de meest man Ghostwritten (1999) won de samen met regisseur Paul Koek Aldeburgh. Recitals gaf hij in als Tullia in Mercadantes Virginia Competition van 2011. Eerder vooraanstaande ensembles en John Llewellyn-Rhys-Prize voor (De Veenfabriek) de enscenering Wigmore Hall en tijdens vele (Opera Rara), als Acshah in Joshua zong hij bij de English National orkesten, en als componist stond het beste boek van een auteur van de Nederlandse première van Europese festivals. Van zijn vele (London Handel Players/Cum- Opera de rollen van Papageno, hij centraal tijdens het Perth Tura jonger dan 35 jaar, en stond op de The City van Martin Crimp, en in opnames hebben met name zijn mings), en als Eurilla in Il pastor Jake in Two Boys en Yamadori in New Music Festival en het shortlist voor de Guardian First datzelfde jaar ook de enscenering Engelse liederen veel lof gekregen. fido (La Nuova Musica/Bates). Madame Butterfly. Elders zong hij Holland Festival. Hij is regelma- Book Award. Zijn tweede roman van Moby Dick in het Schauspiel- Binnenkort zingt hij Ned Keene Don Parmenione in L’occasione fa tig te gast bij de Berliner Fest- number9dream (2001) stond op haus Bochum met een nieuw in een concertante voorstelling Claron McFadden (sopraan) il ladro (Royal Academy Opera) spiele, de Biënnale van Venetië, de shortlists van zowel de Man script van de Vlaamse auteur van Peter Grimes in de Accademia (Iris Marinus) is afkomstig uit en Sid in Albert Herring (BPYAP, de Donaueschinger Musiktage, Booker Prize als de James Tait Peter Verhelst, met wie hij eerder Nazionale di Santa Cecilia in Amerika waar zij studeerde aan Aldeburgh). Recitals verzorgde de Gaudeamus Muziekweek, de Black Memorial Prize. Zijn derde in 2008 al had samengewerkt Rome. de Eastman School of Music in hij in Edinburgh International Opéra de Lyon, het Hudders- roman Cloud Atlas (2004) stond voor het muziektheaterwerk Rochester, New York. Zij maakte Festival, Machynlleth Festival field Festival en het Festival War- ook weer op de shortlist voor de Licht is de Machine in een enorme Katherine Manley (sopraan) haar operadebuut in het Holland en het London Song Festival, schau Herfst. Zijn composities Man Booker Prize en won de hangar, met muziek van Martijn (Zenna Briggs) studeerde aan de Festival van 1985 en heeft de Opéra de Lille, het Chester werden ook uitgevoerd tijdens Geoffrey Faber Memorial Prize Padding. Hij werkte ook samen Royal Academy of Music. Eerder sindsdien een indrukwekkende Music Festival en in Wigmore het Festival d’Automne in Parijs, en de South Bank Show Lite- met regisseur Lotte van den Berg zong zij bij de English National carrière opgebouwd. Ze zingt Hall. Hij maakte opnames met de LA Philharmonic New Music rature Prize. Black Swan Green (OMSK), choreografe Ann Opera Creusa/Phantom in Me- een breed repertoire, van barok liederen van Mendelssohn en Series, het Lucerne Festival, het (2006) was finalist voor de Costa van den Broek (dance company dea, Cupid/Melanto in Il Ritorno en hedendaagse muziek tot Debussy (Hyperion) met Mal- Tokyo Suntory Summer Music Book Awards en de Los Angeles WArdWaRD), mode-illustrator d’Ullisse in Patria (Young Vic), jazz- en cross-overprojecten. colm Martineau. Toekomstige Festival, het Schleswig-Holstein Times Book Prize. Zijn vijfde Piet Paris, AskolSchönberg Fortuna in L’incoronazione Poppea, Ze werkte met vooraanstaande engagementen zijn de French Festival, De Moskouse Muziek- roman The Thousand Autumns of ensemble en vele anderen. en Belinda in After Dido (Young musici als Kurt Masur, John Song Residency (Festival Aix-en- week en het Ultima Festival in Jacob de Zoet (2010) won de Com- Vic). Belangrijke engagementen Eliot Gardiner, Ton Koopman Provence), Yeoman of the Guard Oslo. Hij was de eerste Neder- monwealth Writers’ Regional Roderick Williams (bariton) elders waren Helena in Midsum- en Frans Brüggen, en met grote (BBC Proms), het Requiem van landse componist die de prestigi- Prize (Zuid-Azië en Europa) en (Toby Kramer) zingt een breed mer Night’s Dream (Garsington), orkesten als het Nederlands Fauré (Southwark Cathedral), euze Gaudeamus Prijs won en dit behoorde volgens Time Magazine repertoire en is te horen in Julie in Carousel (Opera North at Philharmonisch Orkest en HMS Pinafore (Barbican/tour- jaar ontving hij zowel de Gra- tot de Best Books of the Year. opera’s, op het concertpodium en the Barbican), Musica/Euridice The King’s Consort. Ze is een nee Verenigd Koninkrijk), de 28 29 english titelrol in Orpheus van Telemann de meest flexibele dirigenten is, bewerking van Elena Kats- BIOGRaphies Music Prize. He has won ac- 2011, he collaborated with Dutch (London Handel Festival), Die en dat hij werkt met orkesten als Chernin (Komische Oper, claim for his multimedia works, composer Klaas de Vries on an Schöpfung van Händel (Vocal het BBC Symphony Orchestra, Berlijn). In deze editie van het including the operas One, After opera, Wa k e . Futures/Ambika P3), Junior in Britten Sinfonia, Hallé, Trond- Holland Festival is hij behalve Michel van der Aa composer/ Life and The Book of Disquiet, and A Quiet Place (Kent Nagano/ heim Symphony, het Residentie bij Sunken Garden ook betrok- director was born in The Nether- the concert works Up-Close and Theun Mosk set and lighting Ensemble Modern, Konzerthaus Orkest en Camerata Salzburg. ken bij het concert Brooklyn to lands in 1970. He is a truly Transit, and has directed both the designer is regarded as one of the Berlin) en Death in Venice Erkenning alom is er voor zijn Berlin met Solistenensemble multidisciplinary figure in con- filmed and staged elements of most successful Dutch sceno- (English National Opera). gedurfde programmering en het Kaleidoskop en Lee Ranaldo. temporary music, and combines all of these works. In 2007 the graphers, lighting designers and feit dat hij de confrontatie met de composition with film and stage Royal Concertgebouw Orches- set designers of his generation. Kate Miller-Heidke (Amber traditie niet schuwt. Dat bracht Amsterdam Sinfonietta is al direction, and script writing. tra commissioned the song-cycle His work embraces theatre Jacquemain) studeerde klas- hem in de Kölner Philharmo- 25 jaar het enige professionele Classical instruments, voices, Spaces of Blank, and since 2011 he designs, installations, site- sieke zang aan het Queensland nie en het Barbican Centre in strijkorkest in Nederland en electronic sound, actors, theatre has been a ‘house composer’ with specific and exhibitions designs Conservatorium. Eerder zong zij Londen met het elektronica-duo treedt op over de hele wereld. and video are all seamless exten- the orchestra, an association He studied at the Theaterschool, bij de English National Opera Mouse on Mars en musikFabrik, Het ensemble, dat uit 22 strijkers sions of his musical vocabulary. that will lead to several major Amsterdam, the Gerrit Rietveld de rol van British dancing girl in als een vervolg op hun eerste bestaat, wordt geleid door vio- Before studying composition new works, including a violin Academy and attended Robert Death of Klinghoffer. Operarollen samenwerking in het kader van liste en artistiek leider Candida with Diderik Wagenaar, Gilius concerto and an evening-length Wilson’s workshops at the elders waren Flora in The turn of de MusicNOW series van het Thompson. Daarmee onder- van Bergeijk and Louis Andries- Passion setting in 2017. Over Watermill Center, New York. the Screw, en Baby Jane in Jerry Chicago Symphony Orchestra. scheidt Amsterdam Sinfonietta sen, he trained as a recording the last few years he has also He has created some multiple- Springer the Opera (Sydney Opera In het Barbican Centre diri- zich van gangbare orkesten. engineer at the Royal Conserva- developed strong ties with the award-winning work and was House). Haar derde studio-album geerde hij tijdens het Steve Reich Zonder dirigent spelen vergt een tory, The Hague, and subse- Barbican Centre. twice selected for the Prague Nightflight verscheen vorig jaar Festival 2011 (het BBCSO), trad grote inzet en betrokkenheid quently broadened his skills Quadrennial. Credits include: bij Sony Music en kwam binnen hij op met de Britse band These van alle musici. In het orkest zit- with studies in film direction at David Mitchell librettist was landscape work Walking (2012 op nummer 2 van de Australische New Puritans en dirigeerde ten dan ook musici die spelen op the New York Film Academy, born in Lancashire in 1969. He Norfolk & Norwich Festival), in hitlijsten. Haar debuutalbum hij recentelijk premières van solistenniveau. Het repertoire and participated in the Lincoln graduated from the University collaboration with visual artist Little Eve kreeg een gouden plaat werken van Nico Muhly, Missy omvat uiteenlopende muzikale Center Theater Director’s Lab, of Kent and spent eight years Robert Wilson; in 2009, with en vier ARIA-nominaties. Haar Mazzoli en Owen Pallett. Ver- stijlen, van barok tot heden- an intensive course in stage living in Japan. His first novel, director Paul Koek (De Veen- tweede album Curiouser bereikte meldenswaardig zijn ook zijn daags. Naast de uitvoeringen direction. His music has been Ghostwritten (1999), won the fabriek), he staged the Dutch dubbele platina-verkopen in Aus- dirigentschappen in het kader van bekend repertoire breekt het performed by the most prestig- John Llewellyn-Rhys Prize for premiere of Martin Crimp’s The tralia en scoorde twee platina hits: van de BBC Proms, het Man- orkest ook een lans voor onbe- ious ensembles and orchestras the best book by a writer under City, and this year they made ‘Last Day on Earth’ en ‘Caught in chester International Festival, kend gebleven of nieuw reper- worldwide, and he has been a 35 and was shortlisted for the Moby Dick at the Schauspielhaus the Crowd’. In 2009 werd zij met de Biënnale van Venetië en het toire. Zo speelde Amsterdam featured artist at the Perth Tura Guardian First Book Award. Bochum, with a new script by ‘Caught in the Crowd’ de eerste Sydney Festival (waar hij dit jaar Sinfonietta recentelijk premi- New Music Festival and Holland His second novel, number9dream Flemish writer Peter Verhelst; in Australische die de ‘Grand Prize’ Artist in Residence was) en het ères van Sofia Goebaidoelina, Festival, and a regular guest of (2001), was shortlisted for the 2008 they made a music theatre won in de Internationale Songwri- Holland Festival. Recente hoog- Michel van der Aa en Tigran the Berliner Festspiele, Venice Man Booker Prize as well as work, Licht is de Machine, in a ting Competition. De afgelopen tepunten zijn engagementen bij Mansoerjan. Kenmerkend voor Biennale, Donaueschinger the James Tait Black Memorial enormous hangar, with music drie jaar maakte zij uitgebreide onder meer het Hallé Orchestra, Amsterdam Sinfonietta is de in- Musiktage, Gaudeamus Music Prize. His third novel, Cloud composed by Martijn Padding. tournees door de VS, het Ver- een tournee met de Deense band novatieve programmering; regel- Week, Opéra de Lyon, Hudders- Atlas (2004), was also shortlisted He has also collaborated with enigd Koninkrijk, Europa, Azië Efterklang en Northern Sinfo- matig brengt het orkest originele field Festival and Warsaw Au- for the Man Booker Prize and director Lotte van den Berg en Australië met wereldwijd meer nia, en zijn adviseurschap bij de en spannende combinaties van tumn. Additionally his composi- won the Geoffrey Faber Memo- (OMSK), choreographer Ann dan 100 shows met Ben Folds, serie ‘60 Minutes Program’ van muziekwerken, gaat het onver- tions have been performed at the rial Prize and the South Bank van den Broek (dance company en trad zij op tijdens de opening het Copenhagen Phil. Zijn opera- wachte samenwerkingen aan Festival d’Automne à Paris, LA Show Literature Prize. Black WArdWaRD), fashion illustra- van het Coachella Festival in repertoire omvat werken van of voert het grensverleggende Philharmonic New Music Series, Swan Green (2006) was a finalist tor Piet Paris, AskolSchoenberg Californië. Mozart, Janacek, Henze en concepten uit, met onder andere Lucerne Festival, Tokyo Sun- for the Costa Book Awards and ensemble and many others. Rihm, en hij dirigeerde c.q. videokunst, dans en theater. tory Summer Music Festival, the Los Angeles Times Book André de Ridder (dirigent) orkestreerde de muziektheater- Amsterdam Sinfonietta werkte Schleswig-Holstein Festival, Prize. His fifth novel, The Roderick Williams baritone werkt met kunstenaars en en- werken Monkey en Dr Dee van samen met gerenommeerde Moscow Music Week and Oslo Thousand Autumns of Jacob de Zoet (Toby Kramer) encompasses sembles als het Philharmonia Damon Albarn (waar later door musici zoals Sergei Khachat- Ultima Festival. He was the (2010), won the Commonwealth a wide repertoire in the opera Orchestra, Gorillaz, Uri Caine EMI een registratie van is ge- ryan, Barbara Hannigan, Sol first Dutch composer to win the Writers’ Regional Prize (South house, on the concert platform en musikFabrik. Zijn passie voor maakt). Dit seizoen heeft hij een Gabetta, David Fray, Janine Jan- prestigious International Gaud- Asia and Europe) and was one and in recital. Previously for de ontwikkeling van hedendaag- intensief project ondernomen sen, Christianne Stotijn, Bobby eamus Prize, and this year he of Time Magazine’s Best Books ENO: Orontes Medea, Pollux se muziek heeft eraan bijgedra- met de uitvoering van drie McFerrin en Wende Snijders. received both the Grawemeyer of the Year. His books have been Castor and Pollux, Jaufré L’amour gen dat hij momenteel een van Monteverdi-opera’s in een Award and the Mauricio Kagel translated into 25 languages. In de loin, From Morning to Midnight, 30 31 A Better Place and Papageno. Basel). In concert she has worked the ‘Queen’s Commendation Eve, went gold and received four Holland Festival. Recent high- Notable engagements elsewhere: with the OAE, London Mozart for Excellence’. He is a Britten– ARIA nominations. Her second lights include the Hallé, a tour Schaunard, Ned Keene (ROH); Players and Philharmonia Or- Pears Young Artist, an Associate album, Curiouser, reached double with Danish band Efter-klang Don Giovanni, Count Figaro, chestra, in repertoire including Artist with Classical Opera, platinum sales in Australia, and Northern Sinfonia, and Guglielmo, Figaro Barbiere di Elijah with Sir Thomas Allen recipient of Sybil Tutton Award, spawning two platinum hits, Copenhagen Philharmonic in Siviglia, Ned Keene (Opera under Simon Over, Mozart’s gold medal and first-prize win- ‘Last Day on Earth’ and ‘Caught his role as Artistic Advisor of North); Marcello, Lord Byron ‘Coronation’ Mass under Sir ner at 2010 ROSL Competition, in the Crowd’. In 2009 she their ‘60 Minutes’ series. His in word première of Beamish’s David Willcocks, Messiah (Berlin second prize at 2011 Ferrier became the first Australian to opera repertoire includes works Monster, Mozart’s Count (Scot- Philharmonie), Jephtha (King’s Awards, and the duo prize at win the grand prize in the Inter- by Mozart, Janacek, Henze and tish Opera); Knaifel’s Alice in Consort) and Israel in Egypt 2011 Kohn Wigmore Song Com- national Songwriting Competi- Rihm, and he conducted/orches- Wonderland and Van der Aa’s (Musik Podium Stuttgart, on petition. Previously for ENO: tion for ‘Caught in the Crowd’. trated Damon Albarn’s music- After Life (De Nederlandse tour). Recordings: Tullia in Papageno, Jake Two Boys, Yama- During the last three years she theatre pieces, Monkey and Dr Opera); Olivier Capriccio Mercadante’s Virginia (Opera dori Butterfly. Roles elsewhere: has toured the US, UK, Europe, Dee (latter recorded by EMI). (Grange Park). He works with Rara), Acshah Joshua (London Don Parmenione L’occasione fa il Asia and Australia extensively, This season he has undertaken orchestras throughout Europe Handel Players/Cummings), ladro (RAO); Sid Albert Herring including performing over 100 an extensive project performing and his many festival appear- Eurilla Il pastor fido (La Nuova (BPYAP, Aldeburgh). He has shows across the world with Ben three Monteverdi operas re- ances include the BBC Proms, Musica/Bates). performed in recital at the Edin- Folds, and opening the Coachel- worked by Elena Kats-Chernin Edinburgh and Aldeburgh. burgh, Machynlleth and London la festival in California. (Komische Oper, Berlin). Recital appearances have taken Claron McFadden soprano Song Festivals, Opéra de Lille, him to the Wigmore Hall and (Iris Marinus) The American Chester Music Festival and at André de Ridder conductor Amsterdam Sinfonietta has many European festivals. soprano Claron McFadden Wigmore Hall, and recorded collaborates with artists and enjoyed its position as the only Among his many recordings, studied at the Eastman School songs by Mendelssohn and De- ensembles as diverse as the Phil- professional string orchestra in his series of English song CDs of Music in Rochester, New bussy (Hyperion) with Malcolm harmonia Orchestra, Gorillaz, the Netherlands for the past 25 with Iain Burnside have received York. She made her opera debut Martineau. Forthcoming/recent Uri Caine and MusikFabrik. years. The ensemble performs particular acclaim. Forthcom- in 1985 at the Holland Festival engagements: French Song His passion for the develop- throughout the world, having ing: Ned Keene in Peter Grimes and since when she has built an Residency (Aixen- Provence ment of contemporary music toured Europe, China, America (Accademia Nazionale di Santa impressive career. She sings a Festival); Yeoman of the Guard has contributed to his position and Australia in recent years. Cecilia, Rome). wide range of repertoire, from (BBC Proms); Fauré Requiem as one of today’s most versatile Amsterdam Sinfonietta com- baroque to contemporary music. (Southwark Cathedral); HMS conductors, and he works with prises 22 string players and is Katherine Manley soprano Furthermore, she is involved Pinafore (Barbican/UK tour); orchestras such as BBCSO, Brit- led by the violinist and artistic (Zenna Briggs) studied at the in jazz and cross-over projects. title role Telemann’s Orpheus ten Sinfonia, Hallé, Trondheim director Candida Thompson. RCM. Previously for ENO: She has worked with leading (London Handel Festival); Symphony, Hague Residentie Its repertoire encompasses Creusa/Phantom Medea, Cupid/ musicians, such as Kurt Masur, Haydn Creation (Vocal Futures/ Orkest and Camerata Salzburg. diverse musical styles, ranging Melanto Return of Ulysses (Young John Eliot Gardiner, Ton Koop- Ambika P3); Junior A Quiet Place Recognized for his bold pro- from Baroque to contemporary. Vic), Fortune Poppea, Belinda man and Frans Brüggen, and (Kent Nagano/Ensemble Mod- gramming and blurring of tradi- The orchestra also champions After Dido (Young Vic). Notable with major orchestras such as ern, Konzerthaus Berlin); Death tions, he appeared at the Kölner obscure and new repertoire alike engagements elsewhere: He- the Nederlands Philharmonic in Venice (ENO). Philharmonie and Barbican with and has recently performed lena Midsummer Night’s Dream Orchestra and The King’s Con- electronica duo Mouse on Mars premières of works by Sofia (Garsington); Julie Carousel sort. She is in great demand as Kate Miller-Heidke (Amber and Musikfabrik, following their Gubaidulina, Michel van der (Opera North at the Barbican); an opera singer and has appeared Jacquemain) studied classi- initial collaboration on Chicago Aa, Tigran Mansurian and HK Musica/Euridice Orfeo, Seleuce in productions at the Théâtre du cal voice at the Queensland Symphony Orchestra’s Music- Gruber. Amsterdam Sinfonietta Tolomeo, Dalinda Ariodante Châtelet, De Nederlandse Opera Conservatorium. Previously for NOW series, and other Barbican collaborates regularly with (ETO); Poppea (Early Opera and the Bavarian State Opera. ENO: British dancing girl Death appearances include Steve Reich celebrated musicians such as Company); Partenope (Les Azu- She has recorded for, among of Klinghoffer. Opera roles else- Festival 2011 (with BBCSO), Sergei Khachatryan, Barbara riales); Venus Venus and Adonis others, EMI, and performed in where: Flora Turn of the Screw, with British band These New Hannigan, Sol Gabetta, David (Transition Opera); Virtu Poppea many radio and TV productions. Baby Jane Jerry Springer the Opera Puritans and, most recently, pre- Fray, Janine Jansen, Jean-Guihen (Glyndebourne on Tour); Lucia She received the Amsterdam (Sydney Opera House). Her miering works by Nico Muhly, Queyras, Christianne Stotijn, Rape of Lucretia (Angers–Nantes Prize for the Arts in 2006. third studio album, Nightflight, Missy Mazzoli and Owen Pal- Bobby McFerrin and Wende Opéra); Maria The Sound of was released last year through lett. Other credits include BBC Snijders. Music (Châtelet); Oriana Amadigi Jonathan McGovern baritone Sony Music and debuted at Proms, MIF, Venice Biennale (Central City Opera, Colorado); (Simon Vines) graduated from No. 2 on the Australian album and Sydney Festival, where he is Aci, Galatea e Polifemo (Capriccio the RAM with a DipRAM and charts. Her debut album, Little Artist in Residence in 2013, and 32 33 HOLLAND FESTIVAL 2013 Slavernijverleden 2013, Houdt, H. Wolfert en R. Hoogendijk, J. Hopman, Het Holland Festival van het festival verwelkomen we The Brook Foundation, Fonds M. Brinkman A. Huijser, E. Hummelen, heeft ook uw steun u graag op speciale gelegen- Podiumkunsten, Prins Claus G. van der Hulst, P. Jochems, nodig: word Vriend heden en geven we u een blik directie Fonds, Prins Bernhard hartsvrienden Jan de Kater, J. Keukens, achter de schermen. Pierre Audi, artistiek directeur Cultuurfonds, Pro Helvetia, S. van Delft-Vroom, H. Doek, A. Ladan, M. Le Poole, Annet Lekkerkerker, zakelijk Goethe Institut, Institut W.M.M. van Ierschot, M. Leenaers, K. Leering, Help mee de bijzondere program- geefwet directeur Français France, Institut K. Kohlstrand, J. en M. Kuiper- T. Liefaard, A. Ligeon, mering mogelijk te maken. Dan Sinds 1 januari 2012 is het nog Français des Pays-Bas, Gerlach, M. Plotnitsky, T. Lodder, D. van der Meer, maakt ook u het Holland Festival! aantrekkelijker om het Holland bestuur Réseau Varèse P. Voorsmit, P. van Welzen en E. van der Meer-Blok, A. Mees- Festival te steunen vanwege de Martijn Sanders, voorzitter C. Lafeber Lubberman, A. de Meijere, liefhebber Geefwet die tot 1 januari 2018 van Renze Hasper, penningmeester hf business J. Melkert, E. Merkx, (vanaf € 45 per jaar) U ontvangt kracht is. De Geefwet houdt in Marjet van Zuijlen, secretaris Beam Systems, De Nederlandsche beschermers A. Nieuwenhuizen, dit programmaboek gratis, u dat giften aan culturele ANBI’s Mavis Carrilho Bank N.V., G&S Vastgoed, Lodewijk Baljon en Ineke R. Nieuwpoort, La Nube, krijgt voorrang bij de kaartver- met 25% verhoogd mogen worden Joachim Fleury ING Groep, Schut van de Ven Hellingman, A. van de Beek en Kay Bing Oen, B. Oremus, koop en korting op tickets. tot een maximum aan schenkin- Ben Noteboom Notariskantoor, Ten Have S. van Basten Batenburg, E. Overkamp en A. Verhoog, gen van € 5.000 per jaar. Schenkt Change Management, WPG S. Brada, Frans en Dorry C. van de Poppe, P. Price, E. van begunstiger u meer dan € 5.000, dan kunt u Het programma van het Holland Uitgevers B.V. Cladder-van Haersolte, Kommer de Putte, F. Racké, S. van de Ree, (vanaf € 250 per jaar of € 21 het resterende bedrag voor het Festival kan alleen tot stand en Josien Damen, J. Docter en Wessel Reinink, Thecla Renders, per maand) Uw bijdrage komt reguliere percentage (100%) komen door subsidies, bijdragen mediapartners E. van Luijk, H. Doek, L.M. Remarque-Van Toorn, rechtstreeks ten goede aan de aftrekken van de inkomsten- van sponsors en fondsen en door NTR, VPRO L. Dommering-van Rongen, M. Robben, B. Robbers, internationale programmering belasting. De voordelen van de gewaardeerde steun van u, E. Flores d’Arcais, E. Granpré A. Schneider, H. Schnitzler, van het Holland Festival. Als de Geefwet gelden voor alle ons publiek. donaties Moliere, E.H. Horlings, G. Scholten, C. Schoorl, Begunstiger heeft u recht op belastingplichtigen (particulieren De genereuze, meerjarige ver- J. Houwert, Luuk H. Karsten, E. Schreve-Brinkman, vrijkaarten en andere aantrek- en bedrijven) en zijn van toepas- subsidiënten bintenis van de Governors is van R. Katwijk, R. Kupers en C.W.M. Schunck, P. Smit, kelijke privileges. sing op zowel eenmalige als Ministerie van Onderwijs, groot belang voor de internatio­ H. van Eeghen, J. Lauret, G. Smits, I. Snelleman, periodieke schenkingen. Cultuur en Wetenschap nale programmering van het A. van der Linden-Taverne, A. Sonnen, C. Teulings, jonge begunstiger Gemeente Amsterdam Holland Festival, met name de H. en I. Lindenbergh-Sluis, H. Tjeenk Willink, I. Tjoa, (vanaf € 250 per jaar of € 21 per voordeel van een Europese Commissie Programma internationale coproducties. F. Mulder, G. van Oenen, H.B. van der Veen, R. Verhoeff, maand) Voor Jonge Begunstigers periodieke schenking Cultuur (2007-2013) Ook de belangrijke bijdrage van H. Pinkster, H. Sauerwein, C. van der Vlies, F. Voorsluis- selecteren we drie voorstellingen Een eenmalige gift is beperkt de Vrienden van het Holland R. van Schaik en W. Rutten, Spanhoff, A. Vreugdenhil, die je niet mag missen. We organi- aftrekbaar voor de belasting. Het Het Holland Festival is lid Festival en HF Business komt K. Tschenett, P. Wakkie, W. Vroom, A. Wertheim, seren ontvangsten waar je andere totaal van de giften op jaarbasis van Réseau Varèse, Europees rechtstreeks ten goede aan de R.R. Walstra, A. van Wassenaer, M. Willekens, M. van Wulfften Jonge Begunstigers, maar ook dient hoger te zijn dan 1% netwerk voor de creatie en internationale programmering. T. Winkelman, O.L.O. en Palthe, M. Yazdanbakhsh, kunstenaars en Governors van (drempel) en kan tot maximaal promotie van nieuwe muziek, Tineke de Witt Wijnen-Jansen P. van der Zant, P. van Zwieten het Holland Festival ontmoet. 10% (plafond) van het inkomen gesubsidieerd door het Culturele governors Schoonhoven en N. Aarnink worden afgetrokken. Een perio- Programma van de Europese G.J. van den Bergh en C. van den beschermer dieke gift is een gift waarbij voor Commissie. Bergh-Raat, R.F. van den Bergh, begunstigers jonge begunstigers (vanaf € 1.500 per jaar of € 125 een periode van ten minste vijf W.L.J. Bröcker, J. van den Broek, M. Beekman, I. van den Bercken, Kai Ament, J.A. de Groot, per maand) Als dank voor uw opeenvolgende jaren een gelijke hoofdbegunstiger Jeroen Fleming, J. Fleury, E. Blankenburg, Co Bleeker, G. Schunselaar, H. Verhagen, aanzienlijke bijdrage aan de uitkering wordt gedaan, vastge- SNS REAAL Fonds V. Halberstadt, H.J. ten Have en A. Boelee, K. de Bok, Jan Bouws, Vivian van der Weide, internationale programmering legd in een perio­dieke akte. De G.C. de Rooij, J. Kat en E. Bracht, G. Bromberger, M. van Zijll Langhout van het Holland Festival ont- gift is volledig aftrekbaar zonder sponsors en fondsen B. Johnson, Irina en Marcel van D. de Bruijn, M. Daamen, vangt u een uitnodiging voor de aftrekdrempel of aftrekplafond. Rabobank Amsterdam, Poecke, Ton en Maya Meijer- J. Dekker, J. Drupsteen, anonieme schenkers openingsvoorstelling en voor Stichting Ammodo, Bergmans, Sijbolt Noorda en Chr. van Eeghen, J. van der Ook dankt het Holland Festival exclusieve bijeenkomsten, naast Wilt u ook Vriend van het Clifford Chance LLP, Mieke van der Weij, Robert Jan Ende, Ch. Engeler, E. Eshuis, anonieme schenkers. vrijkaarten en andere privileges. Holland Festival worden? Ga DoubleTree by Hilton, en Mélanie van Ogtrop- E. Goossens-Post, E. de Graaff- voor meer informatie en een Westergasfabriek/ Quintus, Françoise van Van Meeteren, D. Grobbe, liefhebbers hartsvriend aanmeldformulier naar MeyerBergman, Automobiel- Rappard-Wanninkhof, A. Ruys J. Haalebos, J. Hennephof, Het Holland Festival dankt (vanaf € 5.000 per jaar) Als www.hollandfestival.nl/ steun bedrijf Van Vloten, Turing en M. Ruys-van Haaften, M. Henriques de Castro, 646 Liefhebbers voor hun steun Hartsvriend van het Holland HF / hfvrienden of neem Foundation, Stichting M. Sanders, A.N. Stoop en G. van Heteren, L.D.M.E. van en bijdrage. Festival nodigen we u uit om vrijblijvend contact op Leonie Dioraphte, VSBfonds, S. Hazelhoff, Tom de Swaan, Heteren, B. van Heugten, dichter bij de makers te komen. Kruizenga, hoofd development Stichting Herdenking S. Tóth, Elise Wessels-van S. Hodes, Herma Hofmeijer, Met gelijkgestemden en gasten op 020 – 788 21 18. 34 35 colofon / colophon meer / more Opera in het park: Die Meistersinger von Nürnberg De Nederlandse Opera Holland Festival Interview David Mitchell door do 20 juni Piet Heinkade 5 Mieke van der Weij Thu 20 June 1019 BR Amsterdam zo 2 juni Sun 2 June Oosterpark tel. +31 (0)20 – 7882100 Vondelkerk fax +31 (0)20 – 7882102 When the mountain changed its [email protected] Is muziektheater de kunstvorm van clothing www.hollandfestival.nl de 21e-eeuw? Heiner Goebbels, Vocal Theatre Will music theatre become Carmina Slovenica tekst / text the main art form of the 21st di 25, wo 26 juni Alle teksten verschenen in het century? Tue 25, Wed 26 June programmaboek Sunken Garden wo 5 juni Wed 5 June Westergasfabriek Zuiveringshal van English National Opera, Muziekgebouw aan ’t IJ West april 2013 Met with Michel van der Aa, Andrew Clements is muziekre- Luca Francesconi en een censent voor The Guardian en inleiding door and an introduction heeft een bijzondere belangstel- by Peter Sellars ling voor hedendaagse muziek. Andrew Clements is a music critic Brooklyn to Berlin for the Guardian with a special vr 14 juni Fri 14 June interest in contemporary music. Muziekgebouw aan ’t IJ Het interview met David Allenby dirigent conductor (2013) werd herdrukt met vriende- André de Ridder lijke toestemming van Boosey & Hawkes Music Publishers. David Die Meistersinger von Nürnberg Allenby’s interveiw with Michel van Richard Wagner der Aa (2013), reprinted by kind De Nederlandse Opera permission of Boosey & Hawkes di 4-zo 23 juni Music Publishers. Tue 4–Sun 23 June vertaling / translation Het Muziektheater Amsterdam Margriet Agricola, Anthony Fiumara Desdemona eindredactie en opmaak / Toni Morrison, Rokia Traoré, editorial and lay-out Peter Sellars Holland Festival di 11-do 13 juni ontwerp omslag / design Tue 11-Thu 13 June cover Muziekgebouw aan ’t IJ Maureen Mooren druk / printing Tragedy of a Friendship © Holland Festival, 2013 Tuijtel, Hardinxveld- Jan Fabre, Moritz Eggert, Niets uit deze uitgave mag op Giessendam Vlaamse Opera welke wijze dan ook worden za 15, zo 16 juni vermenigvuldigd en/of openbaar Sat 15, Sun 16 June gemaakt zonder voorafgaande Stadsschouwburg Amsterdam schriftelijke toestemming van het Holland Festival. Troparion & Suster Bertken No part of this publication may be Rob Zuidam reproduced and/or published by any di 18, wo 19 juni means whatsoever without the prior Tue 18, Wed 19 June written permission of the Holland Muziekgebouw aan ’t IJ Festival. 36