maŁopolska regiony XIII regionalizmy małe ojczyzny kraków 2011 Redakcja: Zdzisław Noga (redaktor naczelny), ks. Władysław Pilarczyk (z-ca redaktora naczelnego), Sylwester Dziki (sekretarz redakcji), Wojciech Kowalewski, Ewa Skrobiszewska, Mateusz Wyżga Rada redakcyjna: Edward Chudziński, Jan Flasza, Ryszard Kantor, Feliks Kiryk (przewodniczący), Maciej Mączyński, Barbara Miszczyk, Tadeusz Skoczek, Anna Wiśniewska, Jerzy Woźniakiewicz, Wiesław A. Wójcik, Franciszek Ziejka Współpraca: Polskie Towarzystwo Historyczne Adres redakcji: 31-124 Kraków, ul. Rajska 1, p. 38 tel. 12 375 22 34, fax 12 375 22 03 e-mail: [email protected]; www.malopolska.org Wydawca: Małopolski Związek Regionalnych Towarzystw Kultury, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie 31-124 Kraków, ul. Rajska 1 Patronat honorowy: Marek Sowa - Marszałek Województwa Małopolskiego Copyright by Małopolski Związek Towarzystw Kultury, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, 2011 Opracowanie redakcyjne i korekta: Sylwester Dziki Tłumaczenia: Elżbieta Świerz Projekt okładki: Beata Ozga Projekt typograficzny: Agnieszka Rajda Skład komputerowy: Maria Jakubowska Druk i oprawa: PANDIT 31-334 Kraków, ul. Łokietka 177 PL ISSN 1641-1102 5 oD REDAKToRa Oddajemy do rąk Czytelników kolejny numer czasopisma, które na trwale wpisało się już w pejzaż Małopolski. Stanowi ono forum dla regionalistów, miłośników swoich małych ojczyzn, którzy poświęcają swój czas, energię i zdolności, aby im służyć. Znajdują tu wiernych czytelników i naśladowców. Wiele publikowanych tekstów dotyczy przeszłości. Wśród różnych dziedzin historii dzieje lokalne i regionalne znajdują bodaj najwięcej czytelników w gronie ludzi nie związanych zawodowo z tą nauką. Przez pryzmat dziejów poszczególnych ludzi, miejscowości, zabytków kultury materialnej i duchowej lepiej poznają także historię narodową i powszechną. Polskie Towarzystwo Historyczne, organizacja założona jeszcze w XIX wieku w Galicji właśnie do badań nad historią lokalną, a skupiająca dziś kilka tysięcy historyków przywiązuje wielką wagę do tych badań i do współpracy z towa- rzystwami lokalnymi i regionalistycznymi. Podczas zorganizowanego we wrześniu 2009 roku w Olsztynie 18. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich odbył się w Lidzbarku Warmińskim panel dyskusyjny, na który zaproszono przedstawicieli towarzystw lokalnych i regionalistycznych. Wstępem do dyskusji były wystąpienia wybitnych historyków, którzy zajmują się również historią lokalną i regionalną. Publikujemy tu teksty tych wystąpień. Otwiera je artykuł pióra wybitnego historyka warszawskiego profesora Henryka Samsonowicza. Następnie profesor Ryszard Szczygieł z Lublina omówił współpracę Polskiego Towarzystwa Historycznego z towarzystwami regionalnymi w okresie PRL-u. Z kolei profesor Feliks Kiryk związany z naszym czasopismem wybitny znawca historii lokalnej, współautor i redaktor wielu opracowań monograficznych miast i wsi Małopolski podzielił się doświadczeniami ze swojej działalności organizacyjnej. Wreszcie profesor Włodzimierz Stępiński ze Szczecina dokonał porównania pisarstwa polskiego i niemieckiego w odniesieniu do Pomorza Zachodniego. Wykraczająca poza granice Małopolski problematyka pozwoli zrozumieć w szerszym kontekście i znaczenie historii lokalnej i pożytki wynikające z jej badania dla tożsamości, pamięci wspólnej, która jest kamieniem węgielnym społeczności lokalnych. Jestem głęboko przekonany, że w tych artykułach znajdą nasi czytelnicy inspirację do dalszych działań. Na gruncie badań historii lokalnej spotykają się bowiem historycy „zawodowi” i regionaliści. 6 od Redaktora Ta współpraca nie zawsze jest łatwa. Historyków zawodowych drażni niekiedy brak warsztatu historycznego u badaczy – amatorów, przywiązanie do dawno zakwestionowanych narracji, łatwość formułowania sądów na wątłej podstawie źródłowej, nazbyt emocjonalny stosunek do przedstawianej przeszłości. Z kolei lokalni historycy czują się często niedoceniani, lekceważeni, nie są skłonni do szerszych badań porównawczych, które mogłyby zakwestionować „nadzwyczajność” ich lokalnej przeszłości. Obie strony są jednak skazane na współpracę. Tę pozytywną energię społeczną należy wykorzystać dla dobra wspólnego. Dlatego naszym celem jest publikacja artykułów autorów z kręgów uniwersyteckich, a także regionalistów-praktyków. Zachęcam do czynnego udziału w kolejnych numerach „Małopolski” także tych działaczy, którzy do tej pory nie sięgnęli po pióro, a chcieliby podzielić się z szerszym gronem odbiorców swoimi wspomnieniami, wynikami badań, refleksjami nad regionalizmem, nad dziejami ludzi i miejscowości, nad legendami, zwyczajami, nad kulturą, w której tworzeniu sami uczestniczymy. Widziane z innej perspektywy wspólnoty lokalne, regionalne, ludzie, zabytki, przedmioty kultury materialnej, zwyczaje zawierają ogromne bogactwo. Są naszym lokalnym a zarazem narodowym dziedzictwem. Warto zachować je od zapomnienia, utrwalić dla nas i dla potomnych. Po wielu uwieńczonych sukcesem latach dr Edward Chudziński zrezygnował z kierowania pracami redakcji. Zająłem jego miejsce nie bez wahań. Mam bowiem poczucie odpowiedzialności za dalszy los czasopisma, jakże ważnego ogniwa w ruchu regionalistycznym Małopolski. Zamierzam kontynuować Jego dzieło i utrzymać dotychczasową koncepcję rocznika, licząc na równie owocną jak dotąd współpracę Redakcji, Rady Redakcyjnej i Autorów. Zdzisław Noga 7 DR edward chuDzIńskI zrezygnowaŁ z funkcjI REDakToRa „maŁopolskI” Podczas prezentacji XII tomu „Małopolski” w czerwcu 2010 r. dotychczasowy redaktor naczelny dr Edward Chudziński złożył rezygnację z kierowania naszym pismem. Nie oznacza to bynajmniej, iż rozstał się z naszym zespołem. Jako członek Rady Redakcyjnej nadal będzie związany z „Małopolską”. Będziemy więc nadal korzystać w naszej pracy z Jego umiejętności redagowania pisma, a przede wszystkim z Jego wiedzy. Redaktor Edward Chudziński XIII (2011) maŁopolska 8 Dr Edward chudziński zrezygnował z funkcji redaktora „małopolski” Redaktor E. Chudziński jako uniwersytecki pracownik naukowy jest jednym z nielicznych czołowych znawców i badaczy problematyki polskiego regionalizmu – zarówno w aspekcie historycznym, jak i zagadnień współczesnych. Na łamach dwunastu tomów „Małopolski” opublikował 9 znaczących artykułów. W każdym kolejnym numerze ukazywało się (i nadal będzie) Archiwum myśli regionalistycznej. Ta rubryka to oczywiście jego pomysł i trud jej wypełniania. Czytelnik dzięki temu ma możliwość zapoznawania się z dokumentami historycznymi, aktualnymi po dzień dzisiejszy. Dotąd w dziale tym opublikowaliśmy artykuły blisko 30 autorów. Dotarcie do tych publikacji – gdyby nie ich reedycja na łamach „Małopolski” – byłaby wręcz niemożliwa. Dzisiejszy kształt edytorski pisma jest dziełem naszego Redaktora. Edward Chudziński prócz „Małopolski” jest członkiem kolegium redakcyjnego mie- sięcznika „Kraków”, a także redaktorem naczelnym półrocznika „Zdanie”. Stale jest obecny na łamach tych pism jako felietonista. Jego utwory sygnowane są pseudonimami. Od 20 lat kieruje Studium Dziennikarskim Uniwersytetu Pedagogicznego. Stąd uzasadnienie rezygnacji z kierowania „Małopolską” nadmiarem zajęć jest w pełni zrozumiałe. Drugim powodem rezygnacji jest chęć odmłodzenia zespołu redakcyjnego. Ster rządów w „Małopolsce” objął historyk – profesor Uniwersytetu Pedagogicznego Zdzisław Noga. Odchodzącemu redaktorowi składamy serdeczne podziękowania za dotychcza- sowy trud, zaś obejmującemu to stanowisko życzymy wielu sukcesów. Nie ukrywamy, że stoją przed nim trudne zadania. Sylwester Dziki XIII (2011) maŁopolska problemy sprawy ludzie 11 problemy sprawy ludzie Henryk Samsonowicz hIstorIa regIonalna Co oznacza termin „historia regionalna”? W tradycji polskiej historiografii najczęściej używany jest w przypadkach dotyczących prac poświęconych obszarom wyróżnionym bardzo rozmaicie: granicami administracyjnymi, językiem, kulturą, czy wreszcie swoją historią. Zakres ich badań, podstawy teoretyczne, tradycje są bardzo bogate, dotyczą dziejów dzielnic Polski, obszarów kultury, diecezji kościelnych, miast, niekiedy wsi. Rozważało problem regionów i teoretycznie, i praktycznie wielu badaczy by wspomnieć jedynie Eugeniusza Romera, Edmunda Massalskiego, Kazimierza Dziewońskiego, Jerzego Kondrackiego, Annę Kutrzebę-Pojnarową, Józefa Bursztę, Stanisława Ossowskiego, Andrzeja Kwileckiego, Helenę Madurowicz-Urbańską, Antoniego Podrazę, Karola Buczka, Ewę Maleczyńską, Stanisława Russockiego, Jerzego Topolskiego. Wszechstronnie omówił problematykę dziejów regionalnych Andrzej Wyrobisz zestawiając różne opinie dotyczące badań regionalnych i różne ich definicje. Odpowiedzi na pytanie jakie jednostki terytorialne zaliczają się do regionów, są zróżnicowane. Teoretycznie rzecz biorąc historycy biorą pod uwagę terytorialne jednostki o wspólnej przeszłości, innymi słowy regiony definiowane są przez historię. W wielu przypadkach jednak obszar o wspólnej przeszłości dziejowej określany jest rozmaicie, w zależności od przyjętych założeń. Syntezy dziejowe większych jednostek regionalnych – Wielkopolski, Pomorza, Mazowsza, Lubelszczyzny – nie zawsze są wpisywane, włączane do zakresu „historiografii regionalnej”. Już całkowicie wychodzą poza to określenie studia poświęcone szerszym kręgom geograficznym, także przecież nazywanym niejednokrotnie regionami. By posłużyć się tylko niektórymi przykładami można przywołać określenia „strefy bałtyckiej” (ostatnio ponownie szeroko omawianej w jubileuszowym numerze „Zapisek Historycznych”), „strefy śródziemno- morskiej”, „strefy alpejskiej” lub, jeszcze szersze – „Europy środkowo-wschodniej”, „Europy