Temel Biyoloji Canlıların Akrabalığı Ve Türlerin Sınıﬂandırılması İçindekiler

Home , Chroogomphus rutilus, Cortinarius archeri, Suillaceae

Temel Biyoloji Canlıların Akrabalığı ve Türlerin sınıﬂandırılması İçindekiler

1 Canlı 1 1.1 Köken bilimi ...... 1 1.2 Canlıların sınıﬂandırılması ...... 1 1.3 Canlıların ortak özellikleri ...... 1 1.4 Ayrıca bakınız ...... 2 1.5 Dış bağlantılar ...... 2 1.6 Kaynakça ...... 2

2 Monera 3 2.1 Dış bağlantılar ...... 3

3 Arkea 4 3.1 Tarihçe ...... 4 3.2 Habitatları ...... 5 3.3 Şekil ...... 5 3.4 Metabolizma ...... 5 3.5 Evrim ve sınıﬂandırma ...... 5 3.6 Özellikleri ...... 6 3.7 Arkeler üzerinde çalışmış biyologlar ...... 6 3.8 Kaynaklar ...... 6 3.9 Dış bağlantılar ...... 6

4 Protistler 7 4.1 Geleneksel sınıﬂandırma ...... 7 4.1.1 Protozoa: hayvan benzeri protistler ...... 7 4.1.2 Algler: bitki benzeri protistler ...... 7 4.1.3 Mantar benzeri protistler ...... 7 4.2 Güncel sınıﬂandırma ...... 8 4.3 Ayrıca bakınız ...... 8 4.4 Kaynaklar ...... 8

5 Mantarlar 9 5.1 Tarihçe ...... 9 5.2 Üremeleri ...... 9

i ii İÇİNDEKİLER

5.3 Önemleri ...... 10 5.4 Yetiştiriciliği ...... 10 5.5 Zararları ve zehirlenme ...... 11 5.6 Su Mantarları ...... 11 5.7 Sınıﬂandırılmaları ...... 11 5.8 Yenilebilen mantarlar ...... 12 5.8.1 Yenilebilen mantar türleri ...... 12 5.9 Kaynakça ...... 14 5.10 Ayrıca bakınız ...... 14 5.11 Dış bağlantılar ...... 14

6 Bitki 15 6.1 Tohumsuz/Çiçeksiz bitkiler ...... 15 6.2 Tohumlu/Çiçekli Bitkiler ...... 15 6.3 Ayrıca bakınız ...... 15 6.4 Dış bağlantılar ...... 16

7 Hayvanlar 17 7.1 Karakteristikleri ...... 17 7.2 Üreme ve gelişme ...... 17 7.3 Basit sınıﬂandırma ...... 18 7.4 Ayrıca bakınız ...... 18 7.5 Dış bağlantılar ...... 18 7.6 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans ...... 19 7.6.1 Metin ...... 19 7.6.2 Resimler ...... 20 7.6.3 İçerik lisans ...... 23 Bölüm 1

Canlı

Yunanca "ὄργανον (organon)" sözcüğünden gelir.[2]

1.2 Canlıların sınıﬂandırılması

Evrende birçok canlı vardır ve bilim insanlarının bun- ların her birini tek tek incelemesi mümkün değildir. Bu yüzden, canlılar sınıflara ayrılırlar. Canlıların belir- li özellikleri göz önüne alınarak yapılan gruplandırmaya taksonomi (sınıflandırma) veya biyosistematik denir. Sı- nıflandırmayı inceleyen bilim dalına sistematik (taksonomi) denir. Canlılar temel olarak 6 grupta sınıflandırılır.

• Monera Alemi • Arkeler Alemi • Protista Alemi • Fungi Alemi • Bitkiler Alemi • Deniz süngeri çok hücreli canlılara çok basit bir örnektir. Hayvanlar Alemi

Canlı ya da Organizma; biyoloji ve ekolojide, fonksi- yonlarını yaşama mümkün olduğunca uyum sağlayarak 1.3 Canlıların ortak özellikleri sürdüren basit yapı moleküllerinin veya karmaşık organ sistemlerinin bir araya gelmesiyle oluşan varlıklar için • Hücresel yapı kullanılan bir kavramdır. • Metabolizma Canlılar; çevreye uyum sağlama, üreme ve kalıtım gibi ortak özelliklere sahip doğal varlıklar grubunun ve “ya- • Homeostazi (iç denge) şam"ın temel öğeleridir. • Beslenme • Solunum 1.1 Köken bilimi • Sindirim • Canlı sözcüğü Farsça'dan Türkçe'ye geçmiş olan[1] Boşaltım “can” sözcüğünden türemiştir. “Can” yaşama, yaşam • Dolaşım anlamındadır. Buna sahip olanlar ise canlıdır, yani “yaşayan"dır.[1] Organizma ise araç/alet anlamındaki • Büyüme

1 2 BÖLÜM 1. CANLI

• Gelişme

• Çoğalma (Üreme) • Hareket

• Çevresel uyarılara tepki • Ölüm

Bütün canlılarda bu özelliklerin hepsi görülmektedir.

1.4 Ayrıca bakınız

• Canlılar alemi • Canlılarda beslenme

• Canlılarda davranış

• Canlılarda çoğalma • Adaptasyon

• Yaşam

1.5 Dış bağlantılar

• BBCNews

• Yaşam ağacı

1.6 Kaynakça

[1] TDK Güncel Türkçe Sözlük

[2] İngilizce Vikipedi Bölüm 2

Monera

Monera (daha önce prokaryot hücreye sahip olan canlılar monera alemi olarak kabul edilmekteydi. Prokaryotae), diğer alemlerden ayrılarak, Prokaryot (Prokaryotae) denilen bir üst alemde toplanmıştır. Monera alemi olarak isimlendirildiği dönemde Siyanobakteriler (mavi - yeşil algler) ve bakteriler olmak üzere iki alt alemi içermektey- di. Bu dönemde Arkeler Monera içinde ayrı bir yere yer- leştirilmemiştir. Halen Türkiye'de bazı özel dershaneler- de bu eski taksonomik yaklaşım devam etmektedir. Zarla çevrili bir çekirdeği ve organelleri olan gelişmiş tekhüc- reliler üst alemine Eukaryot denilmiştir. Prokayotlar, genellikle bir hücrelidir, ancak bazen dış görünüşleri bakı- mından çok hücreliymiş gibi görünenleri de bulunmak- tadır. Emilim (absorbisyon) ile ardıbeslek; fotosentez ile kendibeslek ve kemosentetik beslenen grupları içerirler. Çoğalmaları bölünme ya da tomurcuklanma ile eşeysiz olarak gerçekleşir. Kalıtsal materyallerini konjugasyon, transformasyon, transdüksiyon ve plazmit değişimi ile de- ğiştirebilirler. Hareketleri, kamçılarla, süzülme ya da ya- vaş kayma şeklinde olur. Binlerce türü bilinmekte olup, sınıﬂandırılmaları tam olarak yapılamayan bir gruptur, üç domain (saha) canlı grubu kabul görmektedir. 1- Eubacteria 2- Archea 3- Eucaryota. Daha önceki yıllarda ise Monera aleminin alt alemleri;

• Altalem : Eubacteria

• Altalem : Archaebacteria olmak üzere gruplandırıl- mıştır.

Eubacteria; kükürt (S) kullanan ya da kullanmayan yeşil bakterileri, mor bakterileri, spiroketleri, cyanobakterileri ve gram pozitif bakterileri kapsar. Archaebacteria; metanojen, termoasidofil ve halofil bakterileri kapsar.

2.1 Dış bağlantılar

• Bacterial evolution

3 Bölüm 3

Arkea

Arkeler, Arkea (Yunanca αρχαία, “eskiler” 'den türet- Phylogenetic Tree of Life me; tekil olarak Arkaeum, Arkaean, veya Arkaeon), veya Arkebakteriler, canlı organizmaların bir ana bölü- Bacteria Archaea Eukaryota müdür. Green Filamentous bacteria Entamoebae Slime Animals Spirochetes molds Fungi Yabancı literatürde bu gruptaki canlılar Archaea veya Gram Methanosarcina positives Methanobacterium Halophiles Proteobacteria Plants Methanococcus Archaebacteria, grubun tek bir üyesi ise tekil olarak Cyanobacteria Ciliates T. celer Archaeum, Archaean, veya Archaeon olarak adlandı- Planctomyces Thermoproteus Flagellates Pyrodicticum Bacteroides Trichomonads rılır Cytophaga Microsporidia Thermotoga Arkeler, Ökaryotlar ve Bakteriler, üç-saha sisteminin Diplomonads Aquifex (İngilizce three domain system) temel gruplarıdır. Bakte- riler gibi arkaeler de çekirdeği olmayan tek hücreli can- lılardır, yani prokaryotlardır (prokaryotlar altı-alemli sı- nıflandırmada Monera olarak adlandırılırlar). İlk tanım- Bakteri, arkea ve ökaryotlar arasındaki ayrışmayı gösteren, lanan arkaeler aşırı ortamlarda bulunmuş olmalarına rağ- rRNA verilerine dayandırılmış bir filogenetik ağaç. men sonradan hemen her habitatta raslanmışlardır. Bu üst krallığa ait tek bir organizma “arkeli” (Arkea'ye transkripsiyon ve translasyon mekanizmaları bakte- ait anlamında; İngilizce archaean) olarak adlandırılır, bu rilere pek benzemeyip, çoğu bakımdan ökaryotlara sözcük sıfat olarak da kullanılır. benzemektedir. Örneğin arke translasyonu ökaryotik- benzeri başlatma (initiation) ve uzatma (elongasyon) faktörleri kullanır, trankripsiyonda ökaryotlardaki 3.1 Tarihçe gibi TATA-bağlanma proteinleri ve TFIIB rol oynar. Çoğu arke tRNA ve rRNA genlerinde arkelere has intronlar bulunur ki bunlar ve ökaryotik intronlara, ne 1977'de Carl Woese ve George Fox, prokaryotları 16S de bakteryel intronlara benz farklı kılan çeşitli başka rRNA dizinlerine göre sınıflandırdıkları filojenetik ağaç- özellikler vardır. Bakteri ve ökaryotlarda olduğu gibi daki diğer bakterilerden ayrı kümelenmelerinden dolayı arkaelerde de gliserollu fosfolipitlere sahiptirler. Ancak arkaeleri tanımlanmışlardır. Bu iki canlı grubu başlangıç- arke lipitlerinin üç özelliği değişiktir: ta birer âlem veya alt âlem olarak görülmüş, Arkaebak- teriler ve Öbakteriler olarak adlandırılmışlardır. Woese • Arke lipitlerindeki gliserolun stereokimyası bakteri bu grupların canlıların temel düzeyde birbirinden farklı ve ökaryotlardakinin tersidir. Bu, farklı bir biyosen- birer kolu sayılması gerektiğini savunmuştur. Daha son- tetik yol olduğuna işarettir. ra bu kavramı daha belirginleştirmek için grupları Arke- ler ve Bakteriler olarak yeniden adlandırmış ve bunların, • Çoğu bakteri ve ökaryotun hücre zarları gliserol- Ökarya ile beraber canlıların üç bölgesini oluşturduğu- lipit esterlerinden oluşur, oysa arkelerin zarları nu öne sürmüştür. (Woese'nin bu gruplara İngilizce 'böl- gliserol-lipit eterlerinden oluşur. Bakterilerde eter ge' anlamında domain olarak adlandırmıştır; Türkçe üst- bağlantılı lipitler olsa dahi bunlardaki gliserol ste- âlem olarak da adlandırılırlar.) rokimyası bakteriyel biçimdedir. Biyolojik bir terim olarak Arkea ile jeolojideki Arkean • Arke lipitleri izoprenoid birimlerden. Bu beş kar- veya Arkeozoik dönemin bir ilişkisi yoktur. Arkeozoik bonlu bileşik bakteri ve ökaryotlardaki bazı vita- dönem, Yer tarihinde Arke ve Bakterilerin gezegende ya- minlerde yer almasına rağmen, yalnızca arkeler onu şayan tek canlılar olduğu bir dönemin ismidir. Bu canlı- lipitlerinin inşasında kullanırlar. Çoğunlukla bu li- lara ait muhtemel fosiller 3,8 milyar yıl öncesine tarihlen- pitler 20 karbonlu (4 monomerden oluşmuş) veya 40 mişlerdir. karbonlu (8 monomer) olurlar. Kırk karbonlu lipit- Moleküler biyolojide temel rolü olan genetik lerin uzunluğu hücre zarının kalınlığı kadar olduğu

4 3.3. ŞEKİL 5

için bazı arkelerin hücre zarında bu lipit zincirinin iyi gelişimi gösterirler.84 °C’nin altındaki sıcaklık- iki ucunda gliserol fosfat grupları bağlıdır, zar başka larda ölürler. Bazı türleri ise volkanik bölgelerde sı- canlı türlerinde olduğu gibi iki lipit tabakasından de- caklığın 110 °C olduğu sularda bulunurlar. ğil, tek bir tabakadan oluşur. Tek tabakalı zar özel- • likle ısısever (termofilik) arkelerde yaygındır. Termofiller: Sıcak su kaynakları gibi yüksek sıcak- lıklı yerlerde yaşarlar. Bu gruplar mutlaka molekü- ler genetik yöntemlerle belirlenmiş filojenilere uy- Arke hücre duvarları da bakteri ve ökaryotlarda ender mayabilirler, tüm arkeleri kapsamayabilirler ve bir- görülen özelliklere sahiptir. Örneğin, çoğu arkenin hüc- birlerini dışlamayabilirler. Gene de daha ayrıntılı re duvarı S-tabakası olarak adlandırılan yüzey protein- çalışmalara başlangıç olarak faydalı sayılırlar. lerinden oluşur. S-tabakası bakterilerde de görülür, ba- zı canlılarda hücre duvarının tek bileşenidir (örneğin • Termoasidofiller: Kemosentetik olan bu bakteriler Planctomyces) veya peptidoglikanlı canlılarda bir dış ta- sülfür kaynaklarında bulunmuşlardır.65-85C’lik sı- baka oluşturur. Metanojenlerin bir grubu haricinde arke- caklıkları ve pH’ın 1.0 olduğu yüksek asidik ortam- lerde peptidoglikan duvar yoktur. Metanojenlerde olan da bulunurlar. peptidoglikan dahi bakterilerdekinden çok farklıdır. • Sülfür İndirgeyenler: Hidrojen ve genellikle volka- Arkelerin flagellası, bakteri flagellasına yüzeysel olarak nik kökenli inorganik sülfürü enerji kaynağı olarak benzese de yapı ve oluşum bakımından çok farklıdır. kullanırlar. 85 °C sıcaklıkta yaşayabilirler.Bu bak- Bakteri flagellaları değişime uğramış bir tip III salgı sis- teriler hakkında çok az şey bilinmektedir. temidir, oysa arkae flagellası tip IV pilusa benzeyip, tip • II salgı sistemine benzer bir salgı sistemi kullanırlar. Psikofiller: Bunlar aşırı soğuk ortamlarda yaşayabi- len canlılardır.

3.2 Habitatları 3.3 Şekil

1970’li yılların sonunda keşfedilen arkebakteriler bir- Arke hücrelerin çapları 0.1 μm ila 15 μm'nin üstü arasın- çok biyoloğu fazlasıyla şaşırtmıştır.Çünkü bu bakteriler da değişir. Bazıları öbekleşir veya 200 μm'ye varan ip- aşırı sıcak, aşırı tuz gibi çok ekstrem koşullarda yaşa- likçikler oluşturabilir. Çok çeşitli şekillere sahip olabilir- yabilme özelliğine sahiptirler. Çoğu arke, aşırıseverdir ler küresel, çubuk, spiral, yumrulu, yassı kare şekilli veya (ekstremofil). Bazısı yüksek sıcaklıklarda, gayzerlerde dikdörtgen olabilirler. veya deniz dibi sıcak su kaynaklarında oluğu gibi, ço- ğu zaman 100 °C'nin üstünde yaşarlar. Diğerleri çok so- ğuk ortamlarda, veya aşırı tuzlu, asit veya alkali ortamlarda bulunurlar. Buna karşın başka arkeler ılıman şartlarda 3.4 Metabolizma yaşarlar (mezofil), bataklık, deniz suyu, toprak ve atık sularda bulunmuşlardır. Çoğu metanojenik bakteri geviş Metabolizmaları çok çeşitlidir. Halobakteriler ATP üret- getiren hayvanların, insanların ve termitlerin sindirim sis- mek için ışık kullanırlar. Ama başka gruplar gibi, teminde bulunur. Arkeler genelde diğer organizmalar için elektron taşıma zinciri kullanarak fotosentez yapan bir zararsızdır ve hastalık etmeni olarak bilineni yoktur. arke yoktur. Arkelerden bulundurduğu enzimler sayesinde endüstride pek çok tepkimenin gerçekleşme- Arkeler tercih ettikleri habitatlarına göre beş gruba ayrı- sinde,atık metallerin zehirli özelliklerinin azaltılmasın- lırlar. Bunlar tuzsevenler (Halofiller), metanojenler, sül- da,kalitesi düşük metallerin kullanılabilir hale getirilme- für indirgeyenler, ısısevenlerdir (Termofiller) ve psikofil- sinde,kirlenmiş suların yeniden kullanılabilir hale getiril- lerdir. mesinde kullanılır.

• Halofiller: Aşırı tuzlu ortamlarda yaşar.En önem- li özellikleri çok tuzlu alanlarda yaşayabilmeleridir. 3.5 Evrim ve sınıﬂandırma Bu tuzluluk oranı, kimi zaman ortamın tuza doyum noktasına yakın olabilir. Doğal tuz yüzeylerinde ya- Arkeler rRNA filojenetik ağaçlarına göre iki ana gruba şarlar.Fotosentez yapabilirler. ayrılırlar, Euryarchaeota ve Crenarchaeota. Ancak yakın • Metanojenler: Anaerobik ortamda yaşarlar ve metan yıllarda bu iki gruba ait olmayan bazı başka türler de keş- üretirler (Oksijensiz ortamda ürerler.Enerji meta- fedilmiştir. bolizmalarının bir sonucu olarak metan gazı üretir- Woese, arke, bakteri ve ökaryotların ortak bir atadan ler.). Arkebakterilerin büyük bir kısmını oluşturur- (progenot) türemiş farklı evrimsel sülaleler olduğunu öne lar. Bataklıklar ve göllerin dipleri gibi oksijence fa- sürmüştür. Yunanca archae veya 'eski' anlamında Arke kir alanlarda, tortu tabakalarında ve hayvanların ba- isminin seçiminin arkasında bu hipotez yatmaktadır. Da- ğırsaklarında yaşarlar.Bu türler 98 °C civarında en ha sonra bu grupları, her biri birçok âlem içeren, bölge 6 BÖLÜM 3. ARKEA

(domain) veya üst-âlem olarak tanımlamıştır. Bu grup- 3.8 Kaynaklar landırma sistemi çok popüler olmuş, ancak progenot fikri genel destek görmemektedir. Bazı biyologlar arkaebak- • Howland, John L. (2000). The Surprising Archaea: teri ve ökaryotların özelleşmiş öbakterilerden türediğini Discovering Another Domain of Life. Oxford: Ox- öne sürmüşlerdir. ford University Press. ISBN 0-19-511183-4 Arkea ve Ökarya arasındaki ilişki biyolojide önemli bir • Giovannoni, S.J. and Stingl, U. (2005). Molecular problem olarak sürmektedir. Yukarda belirtilen benzer- diversity and ecology of microbial plankton. Nature likler bir yana, birçok filogenetik ağaç bu ikisini beraber 437: 343-348. gruplandırır. Bazıları ökaryotları Crenarchaeota'lardan • ziyade Euryarchaeota'lara yakın yerleştirir, hücre zarı bi- Könneke, M., Bernhard, A.E., de la Torre, J.R., yokimyası aksini göstermesine rağmen. Thermatoga gibi Walker, C.B., Waterbury, J.B. and Stahl, D.A. bazı bakterilerde arke-benzeri genlerin keşfi aradaki iliş- (2005). Isolation of an autotrophic ammonia- kinin tanımlanmasını zorlaştırmaktadır, çünkü yatay gen oxidizing marine archaeon. Nature 437: 543-546. transferi olmuş olması muhtemel görünmektedir. Bazıları • Lake, J.A. (1988). Origin of the eukaryotic nucleus ökaryotların bir arkeli ile bir öbakterinin kaynaşmasıyla determined by rate-invariant analysis of rRNA se- meydana geldiğini öne sürmüşlerdir, öyle ki birinci çekir- quences. Nature 331: 184–186. dek, ikincisi ise sitoplazmayı oluşturmuştur. Bu hipotez • genetik benzerlikleri açıklayabilmekte, ama hücre yapı- Woese, Carl R.; Fox, George E. (1977). Phylogene- sını açıklamakta zorluklarla karşılaşmaktadır. tic Structure of the Prokaryotic Domain: The Pri- mary Kingdoms. Proceedings of the National Aca- Arkelerin bakterilerden farklılıkları rRNA gen dizinleri- demy of Sciences of the United States of America nin karşılıştırılması sonucu ortaya çıkmıştı. Yukarıda be- 74 (11): 5088–5090. lirtilen problemlerin bazıları, gen dizinlerine tek başına bakmak yerine artık organizmaların bütün genomlarının • Woese, Carl R., Kandler, Otto, Wheelis, Mark L karşılıştırılması yoluyla çözülmeye çalışılmaktadır. 2006 (1990). Towards a natural system of organisms: Pro- Eylül ayı itibarıyla 28 arke genom dizini tamamlanmış, posal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucar- 28'i ise kısmen tamamlanmıştır. ya. Proceedings of the National Academy of Scien- ces 87 (12): 4576–4579.

3.6 Özellikleri 3.9 Dış bağlantılar

• Bakteriler gibi çekirdeği olmayan prokaryot, tek • Archaea (İngilizce) hücreli canlılardır. • ArchaeaWeb - by UNSW - Information about Arc- haea(İngilizce) • Bazılarında hücre duvarı bulunmaz.Bulunanlarda ise hücre duvarının kimyasal yapısı bakterilerinkin- • Introduction to the Archaea, ecology, systematics den farklıdır. and morphology(İngilizce) • Archaea at The Encyclopedia of Astrobiology, Ast- • Küresel, çubuk, spiral, dikdörtgen gibi çok çeşitli şe- ronomy, & Spaceﬂight(İngilizce) killere sahiptirler. • Extremophiles Bioprospecting for antimicrobials, • Çok ekstrem (aşırı uç ) koşullarda yaşayabilirler. Dr Sarah Maloney (İngilizce) • BBC News July 21, 1999: Toughest bug reveals genetic secrets Citat: "...It [Pyrococcus abyssi] li- 3.7 Arkeler üzerinde çalışmış biyo- kes conditions that the vast majority of other organisms would find impossible to live in. It thri- loglar ves best at temperatures of about 103 degrees [Cel- sius] and under pressures of about 200 atmosphe- • Aled Edwards, Ph.D., University of Toronto res...."(İngilizce) • Pyrococcus abyssi Home page at Genosco- • Carl Woese, Ph.D., University of Illinois at Urbana- pe(İngilizce) Champaign • Browse any completed archaeal genome at • Karl Stetter, Ph.D.,University of Regensburg, Ger- UCSC(İngilizce) many • 3D structures of proteins from archaebacterial membranes (İngilizce) • John N. Reeve, Ph.D., Ohio State University Bölüm 4

Protistler

Protistler (Latince: Protista, bazen Latince: Protoctista), gruba ayrılırlar: ayrışık (heterojen) bir canlı grubudur ve hayvan, bitki ya da mantar olarak değerlendirilemeyen ökaryot can- • Uzun kamçıları olan Flagellalılar: örne- lılardan oluşur. Protistler bilimsel sınıflandırma açısın- ğin, Öglena dan âlem olarak değerlendirilse de tek soylu (monophyle- • Geçici yalancı ayakları olan Ameboitler: tic) değil, kısmi soylu (paraphyletic) bir gruptur. Protist- örneğin, Amip ler içinde değerlendirilen canlıların da görece basit yapılı • Çoklu, kısa silleri olan Ciliophora (silli- (tek hücreli ya da ileri düzeyde özelleşmiş dokuları ol- ler): örneğin, 'Paramesyum mayan çok hücreli) olmak dışında ortak özellikleri pek • yoktur. Bazıları spor oluşturabilen, hareketsz parazitler olarak Sporozoa:Sıtma Plazmod- Beslenmeleri fotosentez, absorbsiyon ya da fagositoz ile, yumu çoğalmaları ise eşeyli ya da eşeysiz üreme ile gerçekle- şen protistlerin hareketsiz olanları olabildiği gibi, kamçı, siller ya da yalancı ayaklarla hareket edenleri de bulunur. 4.1.2 Algler: bitki benzeri protistler Yaklaşık olarak 60.000 yaşayan, 60.000 kadar da soyu tükenmiş fosil türü bilinmektedir. Algler, yaşamlarını fotosentez ile sürdürürler. Ayrıca, aşağıda sıralanmış olan, hareketsiz ve bazıları gerçek çok hücreli (bazı su yosunları) kimi canlılar da bu grupta bu- 4.1 Geleneksel sınıflandırma lunur: • Daha gelişmiş bitkilerle akraba olan Chlorophyta Protistler, yaklaşık son 150 yıldır, diğer canlı âlemleri- (yeşil algler): örneğin, Ulva. ne benzerliklerine göre çeşitli alt gruplara ayrılmaktay- dı. Hayvanlara benzeyenlerin protozoa, bitkilere benze- • Rhodophyta (kırmızı algler): örneğin, Porphyra. yenlerin alg ve mantarlara benzeyenlerin de cıvık mantar • Heterokontophyta (kahverengi algler), diatomlar (slime mould) ve su mantarı (water mould) olarak adlandı- vb.: örneğin, Macrocystis. rıldığı ve grupların birbirleriyle sıklıkla örtüştüğü bu ay- rım, günümüzde yerini filogenetik sınıflandırmalara bı- Yeşil ve kırmızı algler, Glaucophyta olarak anılan kü- rakmıştır. Ancak, resmî olmayan bu gruplar, protistlerin çük bir grupla birlikte, bitkilerin yakın akrabası gi- morfoloji ve ekolojisini tanımlamakta yine de kullanışlı- bi durmaktadırlar ve kimi araştırmacılar bunları, ba- dır. sit yapılarına rağmen, bitkiler âlemi içinde değerlen- 19.yüzyılın başlarında, bakteriler de protist olarak kabul dirir. Diğer çoğu alg ise ayrı gelişim göstermiştir ki, edilmişlerdir ama 19.yüzyılın sonlarında Bacteria ayrı bir bunlara hepsi de ayrıca protozoa olarak değerlendirilen üst âlem olarak kabul görmektedir. Haptophyta, Cryptophyta, Dinoflagellata, Euglenoidea ve Chlorarachnea gruplarının üyeleri dahildir. Paramecium bursaria ya da Sarcodina (Radiolaria, ışınlı- 4.1.1 Protozoa: hayvan benzeri protistler lar) şubesinin canlıları gibi bazı protozoanın, hücreleriy- le bütünleşmemiş olan endosimbiyotik algler içermesi de Protozoa, çeşitli istisnaları bulunsa da çoğunlukla tek dikkat çekicidir. hücreli, hareketli ve fagositoz ile beslenen protistlerdir. Genel olarak 0.01-0.5 mm boyutlarındadırlar ve temel- de mikroskop ile izlenebilirler. Sulak çevrelerde de top- 4.1.3 Mantar benzeri protistler rakta da bulunabilen ve kurak dönemleri sıklıkla kist ya da spor (biyoloji) halinde geçiren protozoa, çeşitli önemli Protist düzeyinde yapıya sahip çeşitli canlılar, parazitleri içerir. Bu canlılar, hareketlerine göre, dört alt sporangiyum ürettikleri için, esasen mantar olarak

7 8 BÖLÜM 4. PROTİSTLER

değerlendirilmişlerdir. Bu grupta Chytridiomycota, cıvık 4.3 Ayrıca bakınız mantarlar, su mantarları ve Labyrinthulomycetes grup- larının üyeleri bulunur. Günümüzde, Chytridiomycota • Protozoa canlılarının mantarlarla akraba olduğu anlaşılmıştır ve onlarla birlikte sınıﬂandırılır. Diğerleri ise selülozdansa • Monera kitin içeren hücre duvarları bulunan Heterokontophyta • Mantarlar ve hücre duvarları bulunmayan Amoebozoa içinde değerlendirilir. • Hayvanlar

• Bitkiler 4.2 Güncel sınıﬂandırma • Algler

Protistlerin sınıflandırılması henüz değişkendir. Yeni sı- • Siyanobakteriler nıflandırmalar, ince yapı, biyokimyasal ve genetik özel- likler üzerinden giderek, tek soylu gruplar ortaya koy- maya çalışmaktadırlar. Ancak, bir bütün olarak protistler 4.4 Kaynaklar kısmi soylu bir grup olduğu için, bahsi geçen yeni sınıf- landırmalarda âlem taksonu ya bölünmekte ya da hepten 1. ^ Sina M. Adl, Alastair G. B. Simp- bir kenara bırakılmaktadır ve protist grupları ökaryotla- son, Mark A. Farmer, Robert A. Ander- rın ayrı ayrı soyları olarak değerlendirilmektedir. Adl ve sen, O. Roger Anderson, John R. Bar- arkadaşları (2005)[1] tarafından ortaya konulmuş son şe- ta, Samuel S. Bowser, Guy Brugerolle, mada, şube, sınıf vb. sınıflandırma basamaklarına yer ve- Robert A. Fensome, Suzanne Fredericq, rilmemektedir. Timothy Y. James, Sergei Karpov, Paul Günümüzde şube olarak değerlendirilebilen ve resmen Kugrens John Krug, Christopher E. Lane, tanınmış kimi protist grupları aşağıdaki listede sunul- Louise A. Lewis, Jean Lodge, Denis H. muştur. Ancak, sınıflandırmaların değişkenliği nedeniy- Lynn, David G. Mann, Richard M. Mc- le, pek çok başka şube de Protista ile ilişkilendirilebil- court, Leonel Mendoza, Øjvind Moest- mektedir. rup, Sharon E. Mozley-Standridge, Tho- mas A. Nerad, Carol A. Shearer, Alexey • Alem : Protista V. Smirnov, Frederick W. Spiegel and Max F. J. R. Taylor. (2005) “The New • Şube : Amoebozoa Higher Level Classification of Eukaryo- • Şube : Choanozoa tes with Emphasis on the Taxonomy of • Şube : Rhodophyta - Protists”. Journal of Eukaryotic Microbi- kırmızı algler ology 52:(5) 399-451.

• Alveolata (üst grup) • Şube : Apicomplexa • Şube : Ciliophora - siliyalılar • Şube : Dinoﬂagellata

• Chromista (üst grup) • Şube : Cryptophyta • Şube : Haptophyta • Şube : Heterokontophyta

• Excavata (üst grup) • Şube : Euglenozoa • Şube : Metamonada • Şube : Percolozoa

• Rhizaria (üst grup) • Şube : Cercozoa • Şube : Foraminifera • Şube : Radiolaria Bölüm 5

Mantarlar

Mantarlar (Latince: fungus mantar, fungi mantarlar), 5.2 Üremeleri çok hücreli[1] ve tek hücreli[1] olabilen ökaryotik[2] can- lıları kapsayan bir canlılar âlemi ve şapkalı mantarların Mantarlar eşeyli üreme ve eşeysiz üremeyle çoğalırlar.[2] tümüne halk arasında verilen genel addır. Her iki durumda da spor oluştururlar. Sporlar “humeni- Halk arasında kav mantarı, küf mantarı, maya mantarı, um” adı verilen yapılarda meydana gelir. Eşeyli üremeleri mildiyö mantarı, pas mantarı, puf mantarı, rastık manta- iki haploid hücrenin birleşmesini içerir. Toprağa dökü- rı, şapkalı mantar gibi çeşitli isimlerle anılan bütün man- len sporlar rüzgarla ya da böceklerle çevreye dağılır ve tarlar, mantarlar âlemi içerisinde incelenirler. toprakta yıllarca yaşayabilir. Mantarlar nemli ortamlar- Dünyanın her yerinde bulunurlar. Fazla nemli yerlerde da gelişirler, bu nedenle yağmurlardan sonra topraktaki daha çokturlar. Yeryüzünde 1,5 milyon kadar mantar türü sporlar çimlenerek mantarları oluştururlar. Tek hücreli olduğu düşünülmekte ise de günümüzde sadece 69.000[3] mantarlar ise tomurcuklanarak çoğalabilirler. Suda yaşa- kadar türü tanımlanmıştır. Çoğu insan, mantarların bitki yanlarda eşeysiz üreme daha çok hareket organeli ( yani olduğunu düşünmektedir, ancak mantarlar bitki değildir. flagellum) bulunan zoosporlar ile olur. Çünkü, mantarlar kendi besinlerini üretemezler. Bu yüz- Yaşam döngülerinde iki safha bulunmaktadır. Bunlar; den mantarlar üretici değil, ayrıştırıcıdırlar.

• Somatik safha: Mantarın beslenme ve besinsel aktivitelerini yerine getirdiği safha, • Üreme safhası: Sporların üretimi, somatik yapıların diğer üreme yapılarında kullanıldığı safha. 5.1 Tarihçe Üç değişik somatik yapı görülebilir. Bunlar;

Mantarlarla ilgili sistematik çalışmalar 250 yıllık bir • geçmişe dayansa da bazılarının özellikleri yüzyıllar- Plasmodium ya da pseudoplasmodium de- dır bilinmektedir.[3] Bira üretiminde, ekmek hamuru- nilen çok nukleuslu bir yapı, nun kabartılmasında, şarap yapımında insanlık tarihin- • Bir hücereden ibaret bir yapı, de hep kullanılmışlardır. Meksika ve Guatemala halk- ları bazı halüsinojenik mantarları dinî ve mitolojik tö- • Hifsi bir yapıdadırlar. [3] renlerde kullanmışlardır. Yine bazı mantarlar Kuzey • Hiﬂer, renksiz, ince, uzun iplikler olup Amerika yerlileri ve Çinliler tarafından tıbbî amaç- [3][4] yan yana gelerek miselyum adı verilen dola kullanılmışlardır. Şapkalı mantarların ilk olarak kuyu, miselyumlar da tallus adı verilen Proterozoik Devir’de (4 milyar – 570 milyon yıl önce) yapıyı oluşturur. ortaya çıktıkları düşünülüyor. İnsanların şapkalı mantar- ları kullanımıysa Paleolitik Devir'e (yontma taş devri- ne) kadar uzanır. Tarihsel kayıtlar, şapkalı mantarların Mantarların yaşam döngüsü her şekilde spor oluşumuy- pek de iyi niyetleri olmayan amaçlar için kullanıldıkla- la sonuçlanan eşeyli ve eşeysiz üremeyi kapsamaktadır. rını ortaya koymaktadır. II. Claudius ve Papa VII. Cle- Hem eşeyli hem eşeysiz üreme safhalarını içeren tüm ment’in düşmanları tarafından zehirli bir mantar türü olan yaşam döngüsü "holomorf" diye bilinir. Eşeysiz üreme Amanita’yla zehirlendiği yazılmıştır. Bir efsaneye göre de sporları ve ilgili üreme yapılarının gözlendiği evre “ana- Buddha, bir köylünün ona sunduğu toprak altında yetişen morf” (imperfect) evredir. Eşeyli üreme yapılarının göz- bir mantarı yediği için ölmüştür. lendiği evre ise “telemorf” (perfect) evre adını alır.

9 10 BÖLÜM 5. MANTARLAR

5.3 Önemleri ergotamin, kortizon gibi önemli ilaçların kullanılmasında yine mantarlardan yaralanılmaktadır. Amilaz, pektolaz gibi enzimler; gibberellin gibi bazı hormonlar[7] da Mantarlar insanlık tarihi açısından büyük öneme sahip- mantarlardan yararlanılarak üretilmektedir. Ayrıca tirler. Ekosistemin önemli parçalarıdır. Son iki milyar genetik çalışmalarda kullanılan Neurospora cinsi yine bir yıldır bitki ve hayvansal yapıları çürüttükleri bilinmek- mantardır. tedir. Bu yapılardaki elementlerin serbest bırakılmala- rı mantarlar tarafından sağlanır. Orman ekosistemlerin- Mantarlardan insanların çeşitli amaçlarla yararlandıkla- de karbondioksit salınımı gerçekleştirmektedirler. Ayrı- rı cinslerden bazıları; fermantasyon yaparak alkollü iç- ca toprağın yapısını bitki gelişimi için uygun hale geti- kilerin hazırlanmasında ve ekmek yapımında kullanılan rirler. "Mikoriza[5]" denilen ortaklıklar oluşturarak bit- Saccharomyces[5] türleri, antibiyotik eldesinde kullanılan kilerin köklerine tutunurlar ve bitki köklerinden karbon- Penicillium türleri ve ergot alkaloidlerinin elde edildiği hidrat alırlar, bu sırada bitki de mantarın hiﬂeri yardı- Claviceps purpureadır[5][8]. mı ile topraktan su ve suda çözünen tuzları emer[6]. Bazı eklembacaklı türlerinde "mycangium" denen yapılar olarak bulunurlar ve selüloz sindirimine yardımcı olurlar. 5.4 Yetiştiriciliği

Mantarlar nemli olan her yerde yetişebilirler.

Alglerle birleşerek ekosistem için çok önemli olan likenleri oluştururlar[2]. Bazı parazitik mantarlardan ta- rım zararlıları ve hastalıklarıyla biyolojik mücadelede ya- Ustilago maydis mantarı Şili gibi bazı ülkelerde mısır bitkisinde ralanılmaktadır. Bazı marketlerde “Collego” adıyla satı- yetiştirilir ve gıda olarak kullanılır. lan ürün, yabancı otlarla mücadelede kullanılan Colletot- richum gloeosporoides türünden elde edilen bir mikoher- Avrupa, Amerika, Çin ve Japonya'da gıda olarak man- bisitdir. tar yetiştirme bir endüstri halini almıştır. Çin'de mantar Gerçek mantarlardan olan mayalar, fırıncılık ve yetiştiriliciği 600 yıl öncesine kadar dayanır. Avrupa'da fermantasyon endüstrisinin temelini oluştururlar. ise1650'li yıllarda Fransa'da kültür mantarı yetiştiricili- Alkollü içki endüstrisinin temelini de mantarlar oluş- ği başlamıştır. Şili gibi bazı Güney Amerika ülkelerinde turmaktadır. Bununla beraber, sitrik asidin endüstriyel Aztekler zamanından beri bilinen mısır rastığı (Ustilago olarak üretilmesinde ve bazı peynir tiplerinin hazır- maydis), bazı mısır tarlaları özellikle bu mantar ile enfek- lanmasında da (rokfor, gorgonzola, kamembert gibi) te edilerek üretimi yapılmakta ve yenilmektedir. Mantar- kullanılırlar. Penisilin gibi birçok yararlı antibiyotiğin, lar gelişmek için; nem, sıcaklık, 4-7 arası pH, oksijen, az thiamin, biyotin, riboﬂavin gibi bazı vitaminlerin; miktarda ışığa ihtiyaç duyarlar. 5.6. SU MANTARLARI 11

5.5 Zararları ve zehirlenme leştiği ve kurutulmuş mantarların zehirlemediği gibi bilgiler yanlıştır. Bu bilgilere güvenerek mantar yemek ke- sinlikle doğru değildir. Mantarlar, ılıman iklimlerde elbiselerin, kameraların, te- leskopların, mikroskopların ve diğer optik malzemelerin küflenerek zarar görmesine neden olurlar. Petrol ürünle- ri, deri gibi organik maddeler de mantarların besin olarak kullandığı ürünlerdir. Çürükçül mantarlar aynı zamanda tomruk ve kerestelerin, ağaçtan yapılmış eşyaların çürü- yerek kullanılamaz hale gelmesinden de sorumludurlar. Ayrıca evlerde, marketlerde besinleri bozarak milyarlar- ca dolarlık zarara neden olurlar. Gıdalarda oluşturdukla- rı mikotoksinlerle[7] toksik zehirlenmeler yol açabilirler. Özellikle okratoksinler[8] ve aflatoksinler, böbreklerde ve karaciğerde hasarlara neden olurlar. "Çavdar mahmuzu" diye bilinen mantar, çavdarın ununa karışıp yenmesiyle ergotizm[11][12] denilen hastalığa neden olmaktadır. Bu hastalık hayvanlarda ve insanlarda yavru düşüklüğüne neden olmakta ve ölümlerede yol açabilmektedir. Bazı mi- Mantarlar bitkilerde çoğunlukla hastalığa neden olurlar. kotoksik mantarlar Vietnam ve Afganistan'da biyolojik silah olarak kullanılmıştır[3]. Birçok yabani mantar doğadan toplanıp yenebilir ve ço- ğunun kültür türlerinden daha lezzetli olduğu söylenir. Fakat doğal yetişmiş mantarları toplayan kişi bu konuda 5.6 Su Mantarları uzman olmadığı takdirde zehirlenme ve ölümlerle karşı- laşılabilir. Çünkü bazı mantarların çok küçük bir miktarı bile insanı öldürecek kadar zehirlidir. Zehirli mantarları Suda yaşayan mantarlar eşeysiz olarak kamçılı zoospor- zehirsizlerden ayırmak için genel bir kural yoktur. larla ve eşeyli üreme izogami, aniogami, oogami, game- tagogami veya soma-togami ile olur.[13] Yenebilen ve zehirli, mantarlar yan yana yetişebilirler. Bazı yenebilen ve zehirli türler birbirine o kadar benzer ki Sümüksü Mantarlar : bunu ancak bir mantarbilimci ayırt edebilir. Zehirli man- tarların tadı yenebilen mantarlarınkinden farklı değildir. • Myxomycetes Rengi, kokusu ve tadı ile bir mantarın zehirli olup olma- • dığı anlaşılamaz. Labyrinthulales Mantarların insan ve hayvanlarda oluşturduğu hastalık- Algsi Mantarlar : lara genel anlamıyla "mikoz" denir[9]. Tropikal ülke- lerde mikozlar yaygındır[3]. AIDS, kanser, şeker has- • talıkları, organ nakli gibi durumlarda doğal veya ya- Phycomycetes pay olarak bağışıklık sistemi baskılandığı için mantar • Chytridales enfeksiyonları ortaya çıkabilir[10]. Mantar sporları havaya karışarak insanda alerji ve astıma sebep olabilirler. Bitki- • Blastocladiales lerde parazitik mantarlar hastalıklara neden olurlar. Ba- zı mantar türleri bitkiler üstünde yaşar ve besinini bitki- • Monoblepharidales lerden sağlar. Bitki öldüğündeyse kendi besinini üreterek • Hypochytriales yaşamını sürdürür. Özellikle tek cins ürüne dayalı tarım- da (patates, pirinç gibi) büyük kayıplara yol açabilirler. • Saprolegniales Örneğin 1840'lı yıllarda İrlanda'da baş gösteren kıtlığa patates mildiyösü (Phytophthora infestans) neden olmuş- • Peronoporales tur. Bu felaketten dolayı bir milyondan fazla insan ölmüş- tür. 1943'de ise Bengaldeş'de Helminthosporium oryzae diye bilinen tür, pirinç ürününü yok ederek kıtlığa neden 5.7 Sınıflandırılmaları olmuştur[3]. Ayrıca, mantarlar hakkındaki yanlış inançlar da zehirlen- Sınıflandırmada bitkiler âlemi içinde ele alınmaları bi- me olaylarını arttırıcı etki yapar. Zehirli mantarları sal- lim adamları arasında uzun yıllar tartışma konusu ol- yangozların yemediği, ağaçlarda yetişen mantarların ze- muştur. Her ne kadar Uluslararası Botanik Nomenkla- hirsiz olduğu, mantarı yoğurtla yemenin zehirlenmeyi ön- tür Kodunun kurallarına göre adlandırılıp sınıflandırılsa lediği, zehirli mantarların iç kısmının koparılınca mavi- da, bitkilerden farklı bir âlem olarak ele alınmışlardır. İlk 12 BÖLÜM 5. MANTARLAR

: Labyrinthulomycota • Âlem : Protista

Bölüm : Plasmodiophora Bölüm : Dictyosteliomycota Bölüm : Mikroskobik bir mantarın hifleri ve sporları Acrasiomycota Bölüm : taksonomik gruplandırılma eşeysel sporlarına göre yapıl- Myxomycota mıştır. Günümüze kadar mantarlar, gamet, gametangia, sporokarp ve sporlarının özelliklerine, hayat döngülerin- deki sitolojik ve morfolojik özelliklerine göre sınıflandı- rılmıştır. 5.8 Yenilebilen mantarlar Mantarlara ait ilk sınıflandırma Linnaeus tarafından ya- pılmıştır. "Species Plantarum" adlı kitabında mantarla- Ölümcül seviyede zehirli olan mantar türlerinin sayısı rı Cryptogamia Fungi sınıfında toplamıştır. İlk modern tüm mantar türlerinin sayısına oranlandığında oldukça mikolog ve mikolojinin kurucusu olan Antonio Miche- azdır. Diğer zehirli mantarların bir kısmı ise pişirildikle- li, mantarları 1719'da yayımladığı "Nova Genera Plan- rinde bu niteliklerini kaybetmektedir. Doğadan toplanan tarum" adlı eserinden toplamıştır[14]. Carl Woese (1981), yenilebilen mantar türlerinin sayısı ise hiç de az değildir. sınıflandırmasını filogenetik kurallara göre yapılmıştır.[3] Bu türlere ekonomik değerleri ve lezzetleriyle ile köylü- Monofiletik grup olarak düşünülmüş olan mantarlar, ar- lerin bütçelerine ciddi katkılar sağlayan Morchella ( Ku- tık üç farklı grup olarak düşünülmektedir. Bu sınıflandır- zu Göbeği) Mantarları iyi bir örnek teşkil eder. Zehirli ma fungi olarak bilinen organizmaların birbirleriyle sı- ve yenilebilen bazı mantar türlerinin ayırdedilmesindeki kı bir ilişki içinde olmadıklarını kabul eder. Buna gore bazı zorluklar ve yaşanan ölüm olayları nedeniyle kültür mantarlar,[3]; mantarlarının yiyecek olarak tüketilmesi önerilmektedir. Mantarların yenilebilen bir türü olan parazitler bitkilerde de bulunur. Bu durumda ilişki tek yönlüdür. Bu parazit • Âlem : Fungi içine girdiği bitkiye anında bulaşır ve öldürür.

Bölüm : 5.8.1 Yenilebilen mantar türleri Chytridiomycota Bölüm : Zygomycota Bölüm : Ascomycota Bölüm : Basidiomycota • Âlem : Stramenopila

Bölüm : Mycena interrupta Oomycota Bölüm : • Agaricus campestris Hypochytiridiomycota Bölüm • Amanita caesarea 5.8. YENİLEBİLEN MANTARLAR 13

Boletus edulis

Morchella esculenta

• Boletus luteus

• Cantharellus cibarius

• Chroogomphus rutilus Coprinus comatus • Coprinus comatus

• Craterellus cornucopioides

• Fistulina hepatica

• Hydnum coralloides

• Hydnum repandum

• Hygrophorus chrysodon

• Lactarius deliciosus

• Lactarius salmonicolor

• Lactarius volemus • Bir yer yıldızı - Geastrum saccatum Lepiota procera • Morchella conica var. deliciosa • Armillaria mellea • Morchella esculanta var. rotunda • Boletus badius • Phlegmacium variecolor

• Boletus bovinus • Pleurotus cornucopiae

• Boletus edulis • Pleurotus ostreatus

• Boletus elegans • Polyporus squamosus 14 BÖLÜM 5. MANTARLAR

• Polyporus sulphureus 5.11 Dış bağlantılar • Russula delica • Yenen mantar türleri

• Sparassis crispa • Genel bilgiler

• Tricholoma terreum • Çeşitli mantarların üretilmeleri • Acta Fungorum 5.9 Kaynakça • Kültür mantarı bilgiler, üretim, satış • Niçin Mantar Konusu? [1] http://biology.sebat.edu.kg/tr/MANTARLAR/webler/ web1.htm

[2] http://www.geocities.com/mdigrak/Mikoloji.htm

[3] A. Usame Tamer, Mikolojiye Giriş

[4] http://www.geocities.com/uflentius/mantarlar.htm

[5] http://www.ogm.gov.tr/sites1/mnedir.htm

[6] http://wb332306.bahnhofbredband.se/

[7] http://www.mikrobiyoloji.org/dokgoster.asp?dosya= 110013600

[8] http://www.orlab.net/mikrobiyoloji/210010320.pdf

[9] http://216.239.59.104/search?q=cache: 5934QDzOGAcJ:papirus.ankara.edu.tr/tez/ FenBilimleri/Yuksek_Lisans_Tezleri/2004/FY2004_ 138/2.%2520KURAMSAL%2520TEMELLER.pdf+ mikoz&hl=tr&ct=clnk&cd=61&gl=tr&lr=lang_tr

[10] http://www.ctf.edu.tr/dergi/online/1999v30/s2/99s2r1ft. htm

[11] http://www.psikofarmakoloji.org/html/17_4_11/pg_ 0001.htm

[12] http://www.genbilim.com/content/view/989/75/

[13] http://www.etarim.net/bilgi-bankasi/ bahce-bitkileri-notlari/su-mantarlari.html - Tarım hakkında ansiklopedik bir bilgi.

[14] http://www.megabilim.com/index.php/Biyoloji/ Mikrobiyolojinin-Tarihcesi.html

5.10 Ayrıca bakınız

• Aﬂatoksin

• Halüsinojen mantarlar

• Mikoloji

• Mikoz

• Zehirli mantarlar Bölüm 6

Bitki

Bitkiler (Latince: Plantae), fotosentez yaparak kendi be- Suyosunları (algler), karayosunları (Bryophyta), sinini üretebilen, ökaryotik, ağaçlar, çiçekler, otlar, yo- ciğerotları, boynuzotları, yapraklı karayosunları ve sunlar ve benzeri organizmaları içinde bulunduran çok vasküler bitkileri (fosil türler ve eğreltiotları gibi) içeren büyük bir canlılar alemidir. Fotosentezi sadece bitkilerle takımdır. beraber bazı tek hücreli canlılar yapar. Bitkiler, topluluk halinde yaşarlar. Bitkilerin bir bölgede oluşturdukları örtüye bitki örtüsü denir. Flora, bir bölge- 6.2 Tohumlu/Çiçekli Bitkiler de yetişen bütün bitki türlerinin hepsine denir. Herhangi bir bölgenin yaşam koşullarında gelişen, benzer ekolojik Tohumlu bitkiler bulundurdukları "tohum“la tohumsuz yapı içeren bitki topluluğuna vejetasyon denir. Bunlar 4 bitkilerden ayrılırlar. Üreme ve yayılma organı olan to- sınıftır: Ormanlar (her zaman yeşil tropikal yağmur, subt- hum, iki şekilde oluşturulabilir ve tohumlu bitkiler buna ropikal, orta kuşak, sert yapraklı, iğne yapraklı, kışın yap- göre iki büyük bölüme ayrılır: rak dökenler, muson ormanları, tropikal kuru, mangrov, galeri, bataklık), Çalılar (maki, garig, psödomaki), otlar • Açık Tohumlu Bitkiler - (savan, step, çöl), tundra. Bitkilerin yetişmesini etkileyen Gymnospermae: Tohum taslakları, birçok faktör vardır. Bunlar; ekvatora uzaklık, denizden meyve yaprakları tarafından örtülme- yükseklik(rakım), arazi eğimi, ışık, sıcaklık, nem, yıllık den açıkta tohum meydana getiren yağış miktarı, toprak içeriği, canlı faktörler (insan, hay- bitkilerdir. van, diğer bitkiler, mikroorganizmalar)'dir . Bitkiler, fo- tosentezle ekolojik dengeyi sağlamada temel rol oynadık- Açık tohumlu bitkileri genellikle ağaçlar ya da ağaççık larından, canlılar dünyasında çok önemli yere sahiptirler. formundaki odunsu bitkiler oluşturur. Genellikle herdem Bitkiler aleminin 350.000'e yakın türü mevcuttur. 2004 yeşil olup, yaprakları çoğunlukla iğnemsi şekildedir. Bu itibarıyla 287.655 bitki türü tanımlanmıştır. Bunlardan yüzden de, kuraklığa dayanıklıdırlar. 258.650’si çiçekli bitkilerden, 15,000'i de yosunlardan olarak tanımlanmıştır. Bitkiler genelde ototrof (özbes- • Kapalı Tohumlu Bitkiler - lek) organizmalardır ve enerjilerini güneş ışığından alır- Angiospermae Tohum taslakları, lar. Birçok bitki kloroplastları sayesinde fotosentez ile or- meyve yapraklarının birleşmesiyle olu- ganik bileşiklerini üretir. Bitki hücreleri genellikle kareye şan odacık içinde kapalı olarak tohum benzer şekildedir. geliştiren bitkilerdir. Bitkiler, tohumsuz bitkiler (Cryptogamae) ve tohumlu bitkiler (Spermatophyta) olmak üzere iki büyük gruba Kapalı tohumlular, açık tohumlulara göre daha gelişmiş- ayrılır: lerdir. Genellikle otsu, odunsu ve çalı formunda olurlar. Çoğunun kültürü yapılır ve ekonomik önemleri vardır. Kapalı tohumlular, iki çenekliler (Magnoliopsida, Di- cotyledoneae) ve bir çenekliler (Liliopsida, Monocotyle- 6.1 Tohumsuz/Çiçeksiz bitkiler doneae) olmak üzere 2 sınıfa ayrılır.

Tohumsuz bitkiler sporla çoğalırlar. Bu bitkilerin çoğu kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi organ farklılaşmaları- 6.3 Ayrıca bakınız nı belirgin olarak göstermezler. Bitkinin tümü aynı yapı- da, yapraksı ya da şeritsidir ve bu yapıya “tallus” denir. • Tohumsuz bitkiler Talluslu bitkilere “Thallophyta” denilmektedir. Daha ge- • Tohumlu bitkiler lişmiş olan ve organ farklılaşmaları gösteren bitkilere ise “Kormophyta”, bu tip yapıya da “kormus” denir. • Açık tohumlular

15 16 BÖLÜM 6. BİTKİ

• Kapalı tohumlular

• Bir çenekliler • İki çenekliler

6.4 Dış bağlantılar

• Tubitak Bitkiler Hakkında Bölüm 7

Hayvanlar

Hayvan, canlılar dünyasının ökaryotlar (Eukaryota) üst 7.1 Karakteristikleri âlemindeki hayvanlar (Animalia) âleminde sınıﬂanan canlıların ortak adıdır. “Hayvan” sözcüğü, günlük kulla- Hayvanları diğer canlılardan ayıran birçok karakteristik nımda esasen insan dışı nefes alan ve hareket eden şeyleri fark vardır. Hayvanlar ökaryotiktir ve çoğunlukla çok ifade etmek için kullanılırsa da biyolojik bağlamda insa- hücrelidirler. Bu onları bakteriler ve protozoalardan ayı- nı da içerir. Hayvanlar âleminin bilimsel ve Latince adı rır. Heterotrof (dışbeslenen), kendi besinlerini üreteme- olan “Animalia” terimi ise yine Latince olan ve “yaşayan” meleri onları bitkiler ve alglerden ayırır. Hücre duvarları- ya da “ruh” anlamına gelen animadan türetilmiş animal nın sert olmayışı da onları bitkiler, algler ve mantarlardan sözcüğünün çoğuludur. Hayvanlar âlemini tanımlayan bir ayırır. Hayvanlar bazı hayat evreleri hariç hareketlidirler. başka Latince bilimsel terim de Metazoa'dır. Birçok hayvan türü embriyo evresinde Blastula evresin- Genellikle çevrelerine uyum sağlayan ve diğer canlılarla den geçer ki bu hayvanlara özgü bir evredir. beslenen çokhücreliler âlemidir. Vücutları, embriyonun bazı metamorfozlar geçirmesiyle gelişir. Ökaryotik çok hücreli organizmalardır. Besinlerini genel olarak sindire- 7.2 Üreme ve gelişme rek alırlar. Hayvanların birçoğu hareketlidir ve bitkilerde tipik olan Hemen hemen tüm hayvanlar çiftleşerek ürerler. Yetiş- kalın hücre duvarları genellikle yoktur. Embriyonik ge- kinler diploit ya da polidiploittir. Her birinin kendine has lişim esnasında büyük ölçülerde hücresel göçler ve doku üreme hücresi vardır. Birçok hayvan çiftleşerek üremeye organizasyonları görülür. Üremeleri primer (birincil) ola- yatkındır. rak seksüeldir; diploit kromozom taşıyan dişi ve erkekler Birçok hayvan güneş ışığı enerjisini dolaylı yollardan kul- mayozla haploit kromozomlu gametleri, bunlar da birle- lanarak gelişir, büyür. Hayvanların aksine bitkiler bu ışığı şerek diploit zigotu oluşturur. fotosentez ile doğrudan basit şekerler üretmek için kulla- 1,5 milyondan fazla yaşayan türü tanımlanmıştır fakat nır. Bitkiler, havadan aldığı karbondioksit (CO2) ve top- gerçek miktarın bazılarına göre 20 milyon, bazılarına gö- raktan aldığı su (H2O) moleküllerini ışık enerjisini kul- re de 50 milyondan fazla olduğu sanılmaktadır. lanarak kimyasal bir reaksiyon sonucu Glikoz şekerine (C6H12O6) dönüştürür ve son olarak açığa Oksijen çıkar (O2). Elde edilen bu şeker daha sonra bitkinin büyümesi için kullanılır. Hayvanlar bu bitkileri yediklerinde ya da bu bitkileri yiyen hayvanları yediklerinde bitkilerin için- de bulunan şekeri almış olurlar. Hayvanların üç üreme şekli vardır:

• İç üreme ve iç gelişme: Bu üreme ve gelişme şek- li spermin yumurtaya girerek döllenmesi sonucu ve embriyonun anne karnında gelişmesiyle oluşur. Me- melilerde görülür.

• İç üreme ve dış gelişme: Bu üreme ve gelişme şek- li spermin yumurtaya girerek döllenip yumurtayla birlikte embriyonun dışarı çıkarak dışarda gelişmesi Dünyadaki hayvanların sistematik dağılışı. sonucu oluşur. Kurbağalar ve balıklar hariç yumurtayla çoğalan hayvanlarda görülür.

• Dış üreme ve dış gelişme: Annenin döllenmemiş

17 18 BÖLÜM 7. HAYVANLAR

yumurtayı bıraktıktan sonra babanın o yumurtaları döllemesiyle embriyonun oluşup vücut dışında geliş- mesiyle gerçekleşir. Kurbağalarda ve balıklarda gö- rülür.

7.3 Basit sınıﬂandırma

• Agnotozoa - Basit hayvanlar • Omurgasızlar

• Parazoa - Gerçek dokusu olmayanlar • Placozoa • Porifera - Süngerler • Eumetazoa - Gerçek dokusu olanlar • Radiata - Radial simetrili can- lılar • Bilateria - Bilateral simetrili canlılar

• Omurgalılar

• Acrania - Kafatassızlar • Hemichordata - Yarı sırtipliler • Urochordata (Tunicata) - Tu- lumlular • Cephalochordata - Başı korda- lılar • Craniata - Gerçek kafataslılar • Agnatha - Çenesizler • Gnathostomata - Gerçek çene- liler • Pisces - Balıklar • Tetrapoda - Dört üyeliler • Amphibia - İki yaşamlılar • Reptilia - Sü- rüngenler • Aves - Kuşlar • Mammalia - Memeliler

7.4 Ayrıca bakınız

• Ülkelere göre direy

7.5 Dış bağlantılar

• Bilim ve Teknik Canlılar Dünyası 7.6. METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS 19

7.6 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans

7.6.1 Metin

• Canlı Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Canl%C4%B1?oldid=18390120 Katkıda bulunanlar: Pinar, Fagus, Katpatuka, Doruksal, Me- tal Militia, Filanca, Nosferatü, Dünya vatandaşı, Lewisfarren, Kibele, Ahmet Keles, Mskyrider, Cat, Alt-x, Dreamer, Krkzn, JAnDbot, Tema, Hedda Gabler (eski), Mach, Düşünenadam, Eldarion, VolkovBot, Ferhâd.Mamuk, TXiKiBoT, Gökhan, Levent, Synthebot, Bora, SieBot, Vikiçizer, robot, Homonihilis, Yabancı, Takabeg, Kemal K., Umut.A, Rpcky, Kaan 96, Böcürt, CarsracBot, Melancholi- eBot, SilvonenBot, Luckas-bot, Superyetkin, Bekiroﬂaz, Camekanehir, Nallimbot, Akhilleis, Sadrettin, Merube 89, Reality006, ArthurBot, Khutuck Bot, CnkALTDS, Xqbot, İazak, Noone, Dr. Coal, Rapsar, TobeBot, Ykargin, Alesander~trwiki, EmausBot, Kmoksy, KediÇo- banı, AvocatoBot, Makecat-bot, Addbot, Ayrıntılı Bilgi, Eyup44, Watermelon juice, Okanfan, Mavrikant Bot, İlaydayılmaz61, II. Niveles, Mantıklı Oyuncular Tr ve Anonim: 143

• Monera Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Monera?oldid=16656427 Katkıda bulunanlar: Robbot, Denisutku, Erdall, Ugur Basak Bot, Khutuck, Dünya vatandaşı, Kibele, Cat, Thijs!bot, CommonsDelinker, Nskmr, VolkovBot, SieBot, OnurGuvenc~trwiki, WikiDreamer Bot, BartuRapstar, Reality006, Khutuck Bot, EmausBot, ZéroBot, Erasmus.new, ChuispastonBot, Armadillo~trwiki, Movses-bot, Ullierlich, MerlIwBot, LegoMaster, Addbot ve Anonim: 5

• Arkea Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Arkea?oldid=18394243 Katkıda bulunanlar: Dbl2010bot, Fagus, Denisutku, İncelemeelema- ni, FlaBot, İnfoCan, Dünya vatandaşı, Cat, Thijs!bot, JAnDbot, Anerka, Curious, Centilmen1912, Thecatcherintherye, VolkovBot, Rei- bot, TXiKiBoT, Gökhan, LostMyMind, YonaBot, Bora, SieBot, Vikiçizer, robot, Loveless, AlleborgoBot, Bambi'nin annesi, Bulgu, Kemal K., Achelia assimilis, CarsracBot, MelancholieBot, SilvonenBot, Théoden, Luckas-bot, Superyetkin, Nallimbot, ArthurBot, Khu- tuck Bot, JackieBot, Xqbot, RibotBOT, Rapsar, TobeBot, KamikazeBot, RedBot, Ceas08, MastiBot, EmausBot, Kmoksy, ZéroBot, Eras- mus.new, YBot, WikitanvirBot, ChuispastonBot, AvicBot, Korkusuzkorkak, Sago kaf kef 2, Kahve6, Bilgimerkezi, Peykbot, Caglarctr, Addbot, Mclovinx ve Anonim: 32

• Protistler Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Protistler?oldid=18563851 Katkıda bulunanlar: Fagus, Noumenon, Doruksal, Metal Mili- tia, Dünya vatandaşı, Cat, JAnDbot, Mach, Eldarion, VolkovBot, TXiKiBoT, Gökhan, Hcagri, LostMyMind, Sakhalinio, SieBot, Vikiçizer, Homonihilis, Bulgu, Melihsen, Alexbot, Achelia assimilis, Özgün Kutlu, MelancholieBot, Darkicebot, Théoden, Kudelski, Ptbotgourou, Sadrettin, Xqbot, Alimen1997, Rapsar, TobeBot, Rubinbot, TjBot, EmausBot, Kmoksy, Vago, WikiBronze, ChuispastonBot, FoxBot, MerlIwBot, RjpBot, İsazor, Muratero, Addbot, Recebistan, Ayrıntılı Bilgi, Bertab ve Anonim: 33

• Mantarlar Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Mantarlar?oldid=18455524 Katkıda bulunanlar: Alperen, Nevit, Pinar, Citrat, Murat- HD, Fagus, Katpatuka, Noumenon, Ugur Basak, İncelemeelemani, Erdall, Metal Militia, Ugur Basak Bot, Renegade~trwiki, Nosferatü, Ddenkel, EmreDuran, İnfoCan, Alpi, Khutuck, Sae1962, Dünya vatandaşı, Kibele, Escarbot, Mskyrider, Cat, Thijs!bot, JAnDbot, Curio- us, Tema, Hedda Gabler (eski), Mach, Düşünenadam, Eldarion, Zamanusta, VolkovBot, Maderibeyza, Elmacenderesi, Hsehid, TXiKiBoT, Noctiluca, Berfu, Levent, C3m, KaraBot, SONSAVASCI, Bora, Sakhalinio, Anillokman92, SieBot, Vikiçizer, AlleborgoBot, Homonihilis, Idioma-bot, Kağıt, Yabancı, Sağlamcı, Tuz, MrXenoquaten, Sabri76, Rhn, Sebsurer, Takabeg, Rpcky, Alexbot, BodhisattvaBot, Bitkiadam, Benevolent, Servan ben, Anılt., Sayginer, Achelia assimilis, Böcürt, Myrat, Özgün Kutlu, CarsracBot, Alecs.bot, MelancholieBot, Silvo- nenBot, Théoden, Luckas-bot, Superyetkin, Kudelski, Nallimbot, Sadrettin, DirlBot, ArthurBot, Khutuck Bot, Serhantr, LA2-bot, Xqbot, Haykq, RibotBOT, Mcrcaner, Brktrn055, Alimen1997, Noone, Strik, Serkan7, Rapsar, TobeBot, Fullturizm, Taysin, D'ohBot, Web23, Hobbit28, TjBot, EmausBot, Aatlay0101, Kmoksy, Vago, YBot, Hayyyda, WikitanvirBot, ChuispastonBot, FoxBot, Movses-bot, MerlIw- Bot, KediÇobanı, HiW-Bot, Olesore, SiLveRLeaD, Kahve6, Nebra, Nobiemann, Tatanka Bot, Kantarel41, Peykbot, Gray Budgie, Aguzer, Addbot, Ömer Berkay, İremio, Dijkstra, 0653kuta, Ayrıntılı Bilgi, KatayHan, Vikibilim, Uyuyan güzeller güzeli, Filozof7788filozof;), Selahattin ilhan, Lemon tart, Locos Turcos, Yucelkesen ve Anonim: 221

• Bitki Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Bitki?oldid=18477095 Katkıda bulunanlar: Nerval, Jimqode, Robbot, Citrat, Fagus, Sz-iwbot, Denisutku, Noumenon, Ugur Basak, Metal Militia, Renegade~trwiki, Alperx, Ahmetan, Nosferatü, Ddenkel, EmreDuran, İnfoCan, Euthy- genes, Escarbot, Mskyrider, Cat, İntiha1, Thijs!bot, Krkzn, JAnDbot, Vikiperi, Anerka, Curious, CommonsDelinker, Tema, Mach, Dü- şünenadam, Thecatcherintherye, Eldarion, VolkovBot, TXiKiBoT, Noctiluca, Aymerkez, Arinna'l, Gökhan, Levent, Synthebot, Dr. Ecco, Ebudun, Sakhalinio, SieBot, Vikiçizer, robot, AlleborgoBot, Idioma-bot, Yabancı, Dsmurat, Sağlamcı, Bambi'nin annesi, Bul- gu, Noldu, Sameoldstory, Rhn, Sebsurer, Takabeg, Melihsen, Manco Capac, Umut.A, Brk, Yalhi, Erenfırat, Alexbot, BodhisattvaBot, Ahmetremzi, Achelia assimilis, Böcürt, Özgün Kutlu, CarsracBot, WikiDreamer Bot, MelancholieBot, SabotaJ 23, Théoden, Amirobot, Luckas-bot, Ptbotgourou, Nallimbot, Sadrettin, LaaknorBot, Serhantr, Obersachsebot, Xqbot, Botan2121, İgrt, RibotBOT, Noone, Rapsar, Kriptocu, Cekli829, TobeBot, KamikazeBot, Tiyatro34, MastiBot, TjBot, EmausBot, Kmoksy, Vago, AliKd, WikitanvirBot, Mjbmrbot, ChuispastonBot, FoxBot, Movses-bot, MerlIwBot, HiW-Bot, Babatolian, Vkpd11, Landscapearc, Çekik, Caglarctr, Addbot, Saglikdanis- man, Uchiha Itachi1990, Gfb1907fener, Abdurrahman Coşkun, HakanIST, Umuthstrk, VeryMostComfortable, CosmosAway ve Anonim: 228

• Hayvanlar Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hayvanlar?oldid=18363034 Katkıda bulunanlar: Robbot, Pinar, Dbl2010bot, Fagus, Katpatuka, Denisutku, Ugur Basak, İncelemeelemani, Erdall, AtilimGunesBaydin~trwiki, Doruksal, Metal Militia, Cem Mergenci, Tembe- lejderha, Ahmetan, Nosferatü, Euthygenes, Selimk, Dünya vatandaşı, Kibele, Escarbot, Mskyrider, Cat, Alt-x, Eurdem, Thijs!bot, Krkzn, JAnDbot, Curious, BetBot~trwiki, Stambouliote, CommonsDelinker, Tema, Mach, Doma, Coolland, Düşünenadam, Tuğçe Özgök, Eldari- on, VolkovBot, Maderibeyza, Smpx, TXiKiBoT, Gökhan, Levent, Zahruki, LostMyMind, Synthebot, Ebudun, Yesmeli, Sakhalinio, Umuly, Jimraynor, BotMultichill, SieBot, Sir Kadir, Vikiçizer, Loveless, Mbaran, PiSiK0PATR, AlleborgoBot, Homonihilis, Idioma-bot, Yabancı, Sağlamcı, Mızrak, Sebsurer, Ubeydullah, DragonBot, Takabeg, Kemal K., Melihsen, Umut.A, Cobija, Bahri920, PSamathideS, Çapasapı, Sıkıntıs96, Achelia assimilis, Triancula, Myrat, CarsracBot, MelancholieBot, Théoden, Luckas-bot, Superyetkin, Bekiroﬂaz, Ptbotgourou, Nallimbot, Akhilleis, Sadrettin, Merube 89, Cemilbilgi, ArthurBot, Khutuck Bot, Serhantr, JackieBot, Xqbot, İgrt, SassoBot, RibotBOT, The Emirr, Dr. Coal, Rapsar, Cekli829, TobeBot, Rubinbot, D'ohBot, Potkal, RedBot, Supermæn, Harbigenc, Gns100, EmausBot, Kmoksy, ZéroBot, Esc2003, ANADOLU, WikitanvirBot, ChuispastonBot, Movses-bot, Uğurkent, MerlIwBot, HiW-Bot, Maurice Flesier, SiLveR- LeaD, Muratero, Yavuz6, Nebra, Alityr, Peykbot, Caglarctr, Umut köy, Addbot, Ece samsun, Ayrıntılı Bilgi, BatuhanÖ2003, Yılmaz Kerem DALGIÇ, Okanfan, Hardaliyem, Sifreyibirahaunutursamolurum hesabımı geri istiyorum, ErdoğanTR, Ğ harfi, Niveles, Semih ALADAĞ, Kessgin, Selahattin ilhan, Zzstayla, Aksygalip, Oncu-samet ve Anonim: 186 20 BÖLÜM 7. HAYVANLAR

7.6.2 Resimler • Dosya:1859-Martinique.web.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/1859-Martinique.web.jpg Lisans: Copyrighted free use Katkıda bulunanlar: • Photo: http://www.folp.free.fr/Open.php?getTabSigIdeImg=1859 Özgün yazarı: Patrick Verdier, Free On Line Photos • Dosya:Animal_diversity.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/14/Animal_diversity.png Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Bu dosya Creative Commons Atıf-Benzer Paylaşım 2.5 Genel, 2.0 Genel ve 1.0 Genel lisansları ile lisanslanmıştır. Özgün yazarı: creator of composite, User:Medeis; original authors, as credited individually above:User:Bkmiles, User:Panda3, Hans Hille- waert (Lycaon), User:Anilocra, Rob Hanson from Welland, Ontario, Canada, User:Nhobgood Nick Hobgood, Richard Ling, A. Slotwins- ki as credited by uploader user:Australianplankton, User:Lviatour, User:Kevincollins123, S. Taheri, edited by Fir0002, User:Opoterser, DBCLS, TheAlphaWolf, Philippe Guillaume • Dosya:Armillaria_mellea_Linden.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Armillaria_mellea_Linden.jpg Lisans: CC BY-SA 2.5 Katkıda bulunanlar: Original File Özgün yazarı: Júlio Reis (User:Tintazul) • Dosya:Boletus_edulis_EtgHollande_041031_091.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Boletus_ edulis_EtgHollande_041031_091.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ? • Dosya:Commons-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be slightly warped.) Özgün yazarı: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab. • Dosya:Conidia-laden_conidiophores_of_Phialophora_verrucosa_PHIL_4238_lores.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/9/94/Conidia-laden_conidiophores_of_Phialophora_verrucosa_PHIL_4238_lores.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://phil.cdc.gov/phil_images/20030722/16/PHIL_4238_lores.jpg Özgün yazarı: ? • Dosya:Coprinus_comatus.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/98/Coprinus_comatus.jpg Lisans: CC-BY- SA-3.0 Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ? • Dosya:Dahlia_redoute.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a6/Dahlia_redoute.JPG Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Plate 7 from Redouté, Pierre-Joseph: Choix des plus belles fleurs, Paris 1827. Özgün yazarı: Pierre-Joseph Redouté • Dosya:Diversity_of_plants_image_version_5.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6e/Diversity_of_ plants_image_version_5.png Lisans: GFDL Katkıda bulunanlar: cobbled together by User:Rkitko from images available on Wikimedia Commons. Özgün yazarı: Rkitko • Dosya:Elephant-ear-sponge.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f8/Elephant-ear-sponge.jpg Lisans: Pub- lic domain Katkıda bulunanlar: http://www.sanctuaries.nos.noaa.gov/pgallery/pgflorida/living/living_11.html Özgün yazarı: Florida Keys National Maritime Sancturay • Dosya:Fungi_Diversity.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/Fungi_Diversity.jpg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: •

Agaricaceae (Lycoperdon perlatum) •

Amanitaceae (Amanita muscaria) •

Geoglossaceae (Geoglossum umbratile)

• 7.6. METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS 21

Helotiaceae (Bisporella citrina) •

Cortinariaceae (Cortinarius archeri) •

Boletaceae (Boletus calopus) •

Physalacriaceae (Rhodotus palmatus) •

Polyporaceae (Trametes versicolor) •

Clavariaceae (Clavulinopsis corallinorosacea) •

Bankeraceae (Hydnellum ferrugineum) •

Suillaceae (Suillus grevillei) • 22 BÖLÜM 7. HAYVANLAR

Mycenaceae (Mycena interrupta)

•

Morchellaceae (Morchella esculenta) •

Pyronemataceae (Aleuria aurantia) •

Cantharellaceae (Cantharellus cibarius)

•

Leotiaceae (Leotia viscosa) •

Pterulaceae (Pterula subulata) •

Hydnangiaceae (Laccaria laccata)

Özgün yazarı: Termininja

• Dosya:Geastrum_20070721.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Geastrum_20070721.jpg Li- sans: CC BY 2.5 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Mike Young • Dosya:Halobacteria.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Halobacteria.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: en:Image:Halobacteria.jpg(Taken from [1]) Özgün yazarı: NASA • Dosya:Morchella_esculenta_300405.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/Morchella_ esculenta_300405.jpg Lisans: CC BY-SA 2.5 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Bernd Haynold • Dosya:Mycena_interrupta.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/16/Mycena_interrupta.jpg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: JJ Harrison ([email protected]) 7.6. METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS 23

• Dosya:Paramecium.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Paramecium.jpg Lisans: CC-BY-SA- 3.0 Katkıda bulunanlar: Originally uploaded to the English Wikipedia, where it was made by Barfooz. Özgün yazarı: Barfooz at the English Wikipedia. • Dosya:Phylogenetic_tree.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/70/Phylogenetic_tree.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: NASA Astrobiology Institute, found in an article Özgün yazarı: This vector version: Eric Gaba (Sting - fr:Sting) • Dosya:Question_book-4.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Question_book-4.svg Lisans: CC- BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Created from scratch in Adobe Illustrator. Originally based on Image:Question book.png created by User:Equazcion. Özgün yazarı: Tkgd2007 • Dosya:Stripe_rust_on_wheat.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Stripe_rust_on_wheat.jpg Li- sans: ? Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ? • Dosya:Ustilago_maydis_de_3.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1a/Ustilago_maydis_de_3.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Kai Hirdes • Dosya:Wiki_World_Fauna.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/f/f0/Wiki_World_Fauna.png Lisans: ? Kat- kıda bulunanlar: Zoologist 2009 Özgün yazarı: Zoologist 2009 • Dosya:Wikiquote-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikiquote-logo.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Rei-artur • Dosya:Wikispecies-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Wikispecies-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Image:Wikispecies-logo.jpg Özgün yazarı: (of code) cs:User:-xfi- • Dosya:Wiktionary-logo-v2.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ec/Wiktionary-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

7.6.3 İçerik lisans

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0