Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz SKOROSZYCE (871)

Warszawa 2004

Autorzy: Krzysztof Horbowy *, Elżbieta Gawlikowska *, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz *, Krystyna Bujakowska**, Grażyna Hrybowicz**, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Jacek Koźma we współpracy z Elżbietą Gawlikowską* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** - Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN 83-7372- 170-3 Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004

Spis treści

I. Wstęp – Krzysztof Horbowy...... 4

II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza – Krzysztof Horbowy...... 4

III. Budowa geologiczna – Krzysztof Horbowy...... 6

IV. Złoża kopalin – Krzysztof Horbowy...... 9

1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej ...... 9

2. Kruszywo naturalne ...... 9

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – Krzysztof Horbowy...... 13

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Krzysztof Horbowy...... 14

VII. Warunki wodne – Krzysztof Horbowy...... 16

1. Wody powierzchniowe...... 16

2. Wody podziemne...... l6

VIII. Geochemia środowiska ...... 20

1. Gleby - Józef Lis, Anna Pasieczna...... 20

2. Pierwiastki promieniotwórcze - Stanisław Wołkowicz...... 22

IX. Składowanie odpadów – Krystyna Bujakowska, Grażyna Hrybowicz,

Krystyna Wojciechowska...... 25

X. Warunki podłoża budowlanego – Krzysztof Horbowy...... 32

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Elżbieta Gawlikowska...... 33

XII. Zabytki kultury – Krzysztof Horbowy...... 38

XIII. Podsumowanie Krzysztof Horbowy...... 41

XIV. Literatura...... 42

I. Wstęp Przy opracowywaniu arkusza Skoroszyce Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Skoroszyce Mapy geologiczno–gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanej w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie (Brud, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja... , 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa jest przeznaczona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, planowania przestrzennego w zakresie wykorzystania i ochrony złóż oraz środowiska przyrodniczego. W opracowaniu wykorzystano zarówno materiały publikowane i archiwalne, jak i wyniki wizji terenowych, konsultacji i uzgodnień przeprowadzonych w przedsiębiorstwach i urzędach województwa opolskiego. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zestawione w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Skoroszyce ograniczony jest następującymi współrzędnymi: 17°15’-17°30’ długości geograficznej wschodniej i 50°30’-50°40’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym znajduje się w zachodniej części województwa opolskiego, obejmując częściowo terytoria: gminy Grodków w powiecie brzeskim, gminy Niemodlin w powiecie opolskim oraz gmin: Skoroszyce, Pakosławice, Łambinowice, miasta i gminy Nysa - w powiecie nyskim. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) obszar arkusza Skoroszyce obejmuje 3 mezoregiony Niziny Śląskiej: Równinę Grodkowską i Równinę Niemodlińską, rozdzielone Doliną Nysy Kłodzkiej (fig. 1.).

Fig. 1. Położenie arkusza Skoroszyce na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J.Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa

Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Prowincja: Masyw Czeski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Podprowincja: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Makroregion: Nizina Śląska Makroregion: Przedgórze Sudeckie Mezoregiony: 318.52 – Pradolina Wrocławska Mezoregiony: 332.14 – Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie 318.532 – Równina Wrocławska 332.16 – Obniżenie Otmuchowskie 318.533 – Równina Grodkowska 332.17 – Przedgórze Paczkowskie 318.54 – Dolina Nysy Kłodzkiej 318.55 – Równina Niemodlińska 318.58 – Płaskowyż Głubczycki 318.59 – Kotlina Raciborska

5 Pod względem geomorfologicznym teren arkusza znajduje się na wysoczyźnie polodowcowej rozciętej szeroką doliną Nysy Kłodzkiej. Wysoczyzna ma charakter równiny sandrowej i zbudowana jest przeważnie z piasków i żwirów wodnolodowcowych. Tylko w południowej części występują przekształcone wzgórza morenowe, pokryte pyłami i lessami zlodowaceń północnopolskich. Najwyższe wzniesienia znajdują się w zachodniej części terenu arkusza w okolicy Biechowa, sięgając 271,2 m n.p.m. Ponadto szereg wzgórz w rejonie Strzegowa, Nowaków, Złotogłowic osiąga wysokość 240-250 m n.p.m. Płaska dolina Nysy Kłodzkiej, we wschodniej części obszaru arkusza, tworzy trzy stopnie tarasowe, oddzielone krawędziami morfologicznymi. Powierzchnia doliny jest nachylona ku północy i opada z poziomu 173,0 m n.p.m. do 154,0 m n.p.m. Jest to region typowo rolniczy, co jest związane z dobrymi glebami kompleksu pszenno-buraczanego. Są to głównie czamoziemy i rędziny brunatne oraz mady. W Chruścinie znajduje się duży kompleks szklarniowy, produkujący warzywa na potrzeby aglomeracji opolskiej i wrocławskiej. Poza tym na terenie arkusza znajdują się zakłady o znaczeniu lokalnym (gorzelnie, mleczarnie, piekarnie). Eksploatacja kopalin prowadzona jest ze złoża iłów „Prusinowice”, piasków i żwirów „Brzeziny” oraz piasków i żwirów „Bielice”. W Prusinowicach znajduje się czynna cegielnia, a w Malerzycach i Brzezinach zakłady przeróbki kruszywa naturalnego. Teren arkusza położony jest na pograniczu dwóch dzielnic klimatycznych: wrocławskiej i przedsudeckiej. Na obszarze dzielnicy wrocławskiej średnia temperatura roczna wynosi 9°C, a lipca 18,0°C. Okres wegetacyjny jest najdłuższy w Polsce i trwa 225 dni. Pokrywa śnieżna zalega 50-60 dni, a suma opadów rocznych wynosi od 500-600 mm. Część południowo-zachodnia arkusza należy do dzielnicy przedsudeckiej, gdzie średnia temperatura lipca wynosi 17,5°C, czas zalegania pokrywy śnieżnej 60-70 dni, a roczna suma opadów 600-650 mm. Do najważniejszych szlaków komunikacyjnych o znaczeniu regionalnym należą droga i linia kolejowa Nysa-Grodków przebiegające południkowo oraz droga Nysa-Niemodlin.

III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Skoroszyce omówiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Skoroszyce z objaśnieniami (Badura, Przybylski, 1992, 1993).

Fig. 2. Położenie arkusza Skoroszyce na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986)

Czwartorzęd: 1 – mady, mułki, piaski, żwiry akumulacji rzecznej, 2 – piaski miejscami ze żwirem akumulacji rzecznej, 3 – lessy, 4 – piaski i żwiry fluwioglacjalne, 5 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej, 6 – gliny zwałowe; Utwory starsze od czwartorzędu: 7 – trzeciorzędowe skały osadowe, 8 – wulkanity trzeciorzędowe, granitoidy młodopaleozoiczne i paleozoiczne utwory metamorficzne; 9 – granica państwa

7 Obszar objęty arkuszem Skoroszyce leży na styku dwóch jednostek tektonicznych: metamorfiku Wzgórz Strzelińskich i metamorfiku Środkowej Odry. Na terenie arkusza udokumentowano obecność związanych z nimi gnejsów i amfibolitów. W górnym karbonie masywy metamorficzne intrudowane były granitoidami, tonalitami i diorytami. Brak jest utworów permu, podobnie jak triasowych i jurajskich, złożonych podczas dolnomezozoicznych transgresji. Najprawdopodobniej spowodowane to zostało przez wczesnokredową erozję. Na podłożu metamorficznym zalegają utwory górnokredowe, zachowane głównie we wschodniej części terenu arkusza, gdzie wykształcone są w postaci margli piaszczystych i wapnistych z wkładkami wapieni (facja „kredy opolskiej”). Osady trzeciorzędowe pokrywają cały obszar arkusza, spoczywając bądź bezpośrednio na metamorfiku środkowej Odry i młodopaleozoicznych granitoidach, bądź też na różnych ogniwach utworów kredowych. Najprawdopodobniej najstarsze z nich to kaoliny rezydualne, przykryte morskimi utworami środkowego miocenu, związanymi z zatoką morską Paratetydy. Są to przede wszystkim iły, wapienie, margle, mułki piaszczyste i piaski, przechodzące ku stropowi w utwory lądowe (Dyjor, 1995). Przykrywają je iły, mułki, piaski i węgle brunatne serii poznańskiej (Dyjor, 1979). Są to piaszczyste iły szare, niebieskie, zielone i beżowe, z przewarstwieniami mułków, piasków i żwirów. Czasem lokalnie zawierają soczewki i warstwy iłów węglistych i węgli brunatnych. Bazalty wieku trzeciorzędowego nie odsłaniają się na powierzchni, lecz stwierdzone zostały badaniami geofizycznymi i potwierdzone otworem w rejonie Reńskiej Wsi na głębokości 56 m. Najmłodszymi osadami trzeciorzędowymi są piaski, żwiry i iły kaolinowe, zwane serią Gozdnicy. Interpretowane są one jako rozległe paleostożki Nysy Kłodzkiej i Białej Głuchołaskiej wieku dolnoplioceńskiego (Dyjor, 1995). Utwory czwartorzędowe pokrywają prawie cały obszar arkusza Skoroszyce (fig. 2). Dominują utwory fluwioglacjalne w obrębie wysoczyzny i rzeczne w dolinie Nysy Kłodzkiej. Najstarsze osady czwartorzędu rozpoznano tylko w wierceniach. Są to: preplejstoceńskie i interglacjalne piaski i żwiry rzeczne oraz gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich. Z okresu zlodowaceń środkowopolskich pochodzą pokrywy glin zwałowych i piasków fluwioglacjalnych oraz najstarszych tarasów Nysy Kłodzkiej o wysokości 20,0-25,0 m n.p.rz. Podczas zlodowaceń północnopolskich osadzone zostały pokrywy lessów w rejonie Nowaków-Radzikowic-Złotogłowic. W dolinie Nysy Kłodzkiej następowała akumulacja piasków i żwirów tarasów nadzalewowych 15,0 m i 6,0-8,0 m n.p.rz. Najniższe tarasy zalewowe 2,0-5,0 m n.p.rz. utworzyły się już podczas holocenu.

8 IV. Złoża kopalin

Na arkuszu Skoroszyce udokumentowano jedno złoże surowców ilastych ceramiki budowlanej i siedem złóż kruszywa naturalnego (tabela l). Dwa z nich znajdują się częściowo poza jego obszarem: niewielki fragment złoża „Bielice” położony jest na arkuszu Niemodlin, natomiast złoże „Bielice-Zbiornik” występuje również na terenie arkuszy Nysa i Niemodlin. Wszystkie złoża zaliczane są do złóż kopalin pospolitych.

1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej W złożu „Prusinowice” kopaliną są iły, gliny i piaski schudzające. Złoże ma powierzchnię 1,6 ha, formę pokładową o miąższości od 5,3 m do 15,2 m (średnio 11,1 m). Nadkład stanowią: gleba, piaski, mułki i żwiry o grubości od 0,0 do 2,9 m. Stosunek N/Z wynosi 0,133. W serii ilastej występują płonne przerosty margliste o średniej miąższości 0,48 m i kubaturze 33,4 tys. m. Kopalina przydatna jest do produkcji wyrobów grubościennych, cegły pełnej, kratówki i dziurawki (Pelc, 1989). Piaski schudzające stanowią spągową część złoża i zostały udokumentowane na powierzchni 1,8 ha, przy średniej miąższości 2,7 m. Piaski te są drobno- i średnioziarniste, zawartość frakcji do 0,5 mm sięga 91,3%. Kształtki wykonane z surowca po schudzeniu piaskiem wykazują średnią skurczliwość wysychania 8,1%, nasiąkliwość 8,6%, a ich wytrzymałość na ściskanie sięga 17,8 MPa. Optymalna temperatura wypalania wynosi 1000°C. Inne parametry jakościowe są również korzystne - ilość siarczanów rozpuszczalnych jest nieszkodliwa, brak jest skłonności do występowania wykwitów i nalotów soli rozpuszczalnych na próbach wypalonych, średnia zawartość domieszek gruboziarnistych niewęglanowych wynosi 0,16%, a części organicznych jest śladowa. Przekroczona w stosunku do normy zawartość marglu wynosząca 0,9%, nie ma większego wpływu na własności technologiczne z powodu jego małej agresywności i rozpadu w procesie hałdowania. 2. Kruszywo naturalne Największe udokumentowane złoża kruszywa naturalnego (piasków i żwirów) zgrupowane są w południowo-wschodniej części obszaru arkusza, w dolinie Nysy Kłodzkiej. Zlokalizowane są one na zalewowych tarasach holoceńskich i nadzalewowym tarasie plejstoceńskim. Tylko złoże „Radzikowice” położone jest na obszarze występowania plejstoceńskich piasków i żwirów pochodzenia fluwioglacjalnego. Złoże piasków i żwirów „Kopice” (Soroko, 1974) ma formę pokładu przykrytego czwartorzędowymi glinami pylastymi i piaszczystymi oraz piaskami, a podścielonego

9 T a b e l a 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Numer Nazwa złoża Rodzaj Wiek kompleksu Zasoby Kategoria Stan Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny złoża na kopaliny litologiczno- geologiczne rozpoznania zagospodarowania (tys. t, kopaliny złóż konfliktowośc 3 mapie surowcowego bilansowe złoża tys. m *) i złoża (tys. t, tys. m3*) wg stanu na rok 2001 Klasy Klasy 1 - 4 A – C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Kopice pż Q 17040 B+C1 N 0 Skb 4 B L, Gl 2 Brzeziny pż Q 3739 C1 G 62 Skb 4 B Gl 3 Malerzowice pż Q 2670 C1 Z 0 Skb 4 A - 4 Bielice* pż Q 25124 B+C1 G 247 Skb 4 B Gl 5 Bielice – pż Q 365747 C2 N 0 Skb 4 B L, Gl Zbiornik* 6 Prusinowice i Tr 761* C1 G 2* Scb 4 B Gl 7 Drogoszów pż Q 19433 C1 N 0 Skb 4 B Gl 35481 C2 8 Radzikowice p Q 184 C1* Z 0 Skb 4 A -

Rubryka 2 – * - złoże częściowo poza obszarem arkusza Rubryka 3 – pż – piaski i żwiry, p – piaski, i – iły Rubryka 4 – Q – czwartorzęd, Tr - trzeciorzęd Rubryka 6 – C*1 - złoże zarejestrowane Rubryka 7 – złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9 – Skb – kruszywa budowlane, Scb – surowce ceramiki budowlanej Rubryka 10 – złoża 4 - powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb

trzeciorzędowymi iłami, mułkami i piaskami. Podobnie jak wszystkie złoża kruszyw naturalnych w dolinie Nysy Kłodzkiej, jest zawodnione - poziom wód gruntowych znajduje się na głębokości 1,35-5,8 m p.p.t. Złoże zawiera kopalinę przydatną w budownictwie do produkcji betonu o wytrzymałości do 25 MPa. Złoże piasków i żwirów „Brzeziny” (Ryczek, 1977) występuje w postaci pokładu z przerostami gliniastymi o miąższości 0,5-1,0 m. W nadkładzie występują gleby, piaski gliniaste, mułki i torfy, a spąg złoża stanowią trzeciorzędowe utwory ilaste. Zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości od 1,0 do 4,0 m p.p.t. Kopalina przydatna jest do nawierzchni drogowych i kolejowych oraz do produkcji betonów (odkrytych – mrozoodpornych). Złoże piasków i żwirów „Malerzowice” (Jasińska, 1977a; 1978) ma formę pokładu, bez przerostów płonnych, o nadkładzie złożonym z gleb, glin i piasków, zalegającego na mułkach ilastych. Ustabilizowane zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości 1,4-5,0 m p.p.t. Kopalina jest przydatna w budownictwie i drogownictwie. Piaski i żwiry ze złoża „Bielice” (Jasińska, 1985; Krzyśków, 1990) mają postać pokładu bez płonych przerostów, nadkład stanowią: gleba i gliny aluwialne, a w spągu występują iły i mułki. Złoże jest zawodnione. Zwierciadło swobodne czwartorzędowego poziomu wody znajduje się na głębokości 2,7 m p.p.t. Kopalina jest wykorzystywana w budownictwie. Największe pod względem obszaru i zasobów złoże piasków i żwirów „Bielice- Zbiornik” (Krzyśków, 1982) ma typową formę pokładową, z nadkładem w postaci glin aluwialnych, mułków i piasków czwartorzędowych. Zalega na trzeciorzędowych mułkach i iłach. Przerosty w postaci mułków lub glin występują w północno-zachodniej części złoża i mają miąższości 0,3-2,5 m. Wody gruntowe znajdują się na głębokościach 0,6-6,8 m p.p.t. Kopalina jest przydatna w budownictwie do produkcji betonu. Złoże piasków i żwirów „Drogoszów” (Jasińska, 1977b) udokumentowane zostało w kategorii C1 i C2. Pole złożowe udokumentowane w kategorii C1 znajduje się w północnej części złoża. Złoże to ma charakter pokładowy. Nadkład stanowi gleba, glina aluwialna, mułki i piaski. Złoże jest zawodnione - zwierciadło swobodne czwartorzędowego poziomu wodonośnego znajduje się na głębokości 0,3-0,4 m p.p.t. Kruszywo naturalne może być przydatne w budownictwie i drogownictwie. Złoże „Radzikowice” (Ryczek, 1980) jest jedynym, gdzie kopaliną są piaski bez udziału żwirów - punkt piaskowy wynosi tu 87,8%. Ma ono formę pokładu, którego

11 nadkład stanowią gleba i glina piaszczysta, a w spągu występują mułki. Poziom wód gruntowych występuje na głębokościach 13,2-20,2 m p.p.t. jednak przy średniej miąższości złoża wynoszącej 29,3 m należy uznać je za zawodnione. Kopalina może znaleźć zastosowanie do budowy nawierzchni drogowych oraz lotniskowych. Parametry geologiczno–złożowe i jakościowe złóż kruszywa naturalnego występujących w obrębie arkusza Skoroszyce zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-złożowe i jakościowe złóż kruszywa naturalnego

Lp Nazwa Kate- Pow. Miąższość Grubość N/Z Zawartość Zawartość Zawartość . złoża goria złoża złoża nadkładu pyłów ziaren nadziarna rozpo- (ha) (m) (m) mineralnych pon. 2 mm (%) znania (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1. Kopice B+C1 88,9 9,4 2,5 0,67 1,2 38,8 >40 mm 9,0

2. Brzeziny C1 32,2 9,4 1,4 0,15 2,3 51,1 >40 mm 10,2

3. Malerzowice C1 24,0 9,1 2,1 0,23 1,0 41,0 >40 mm 3,6

4. Bielice B+C1 l44,6 11,1 1,6 0,18 0,86 50,9 >40 mm 7,6

5. Bielice- C2 2179,9 8,4 2,2 0,26 1,5 38,0 >31,5m Zbiornik 9,1

C1 127,3 8,9 2,6 0,34 1,3 41,3 >31,5 mm 6. Drogoszów 8,1

C2 223,9 8,5 2,8 0,35 0,5 33,6 >31,5mm 9,9

* 7. Radzikowice C1 0,5 29,7 0,6 0,04 2,5 87,8 >40 mm 0,9

Ze względu na ochronę środowiska przyrodniczego tylko dwa złoża można uznać za niekonfliktowe: „Radzikowice” i „Malerzowice”. Pozostałe złoża uznano za konfliktowe ze względu na ochronę gleb („Brzeziny”, „Bielice”, „Prusinowice” i „Drogoszów”) oraz gleb i lasów („Kopice” i „Bielice-Zbiornik”).

12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Skoroszyce eksploatowane są aktualnie trzy złoża surowców mineralnych, w tym dwa złoża kruszywa naturalnego: „Brzeziny”, „Bielice” i jedno złoże iłów „Prusinowice”. Zaniechano eksploatacji kruszyw ze złoża „Malerzowice” i „Radzikowice”. Wyrobisko w Malerzowicach zostało zrekultywowane (stawy), natomiast w Radzikowicach istnieje dzikie wysypisko śmieci. W złożu „Prusinowice” odkrywkowo eksploatowane są trzeciorzędowe iły serii poznańskiej i piaski schudzające. Użytkownikiem złoża jest Przedsiębiorstwo Budowlano- Produkcyjno-Usługowo-Handlowe „Słowobud” z siedzibą w Opolu. Koncesja na eksploatację wydana została w roku 1993 na l0 lat. Obszar górniczy obejmuje powierzchnię l,6 ha, a teren górniczy 4,9 ha. Wydobycie kopaliny w roku 2001 wyniosło 2 tys. m3 (Przeniosło, 2002). Metody przeróbki kopaliny są typowe dla surowców ilastych: hałdowanie, wałowanie i schudzanie iłów piaskiem do uzyskania masy ceramicznej o odpowiednich parametrach. Finalnym asortymentem w zakładzie przeróbczym Prusinowice jest cegła pełna, dziurawka i kratówka, pustaki K-2 oraz rurki wentylacyjne W złożu występują dopływy i sączenia wód, odpompowywane do rowów melioracyjnych, ich ilość i jakość nie były badane. Na części wyeksploatowanego wyrobiska powstał niewielki stawek, stanowiący początek prac rekultywacyjnych. Wody te pochodzą z pierwszego, czwartorzędowego poziomu wodonośnego o głębokości 1,5-4,0 m i zwierciadle swobodnym. Zwałowisko humusu ma charakter tymczasowy, zlokalizowane jest w obrębie terenu górniczego, na północ od złoża - w przyszłości wykorzystane zostanie do rekultywacji terenu. Czwartorzędowe piaski ze żwirami ze złoża „Brzeziny” eksploatowane są przez Kopalnie Surowców Drogowych SA w Niemodlinie. Eksploatację rozpoczęto w 1983 roku. Koncesja wydana została w 1992, a następnie przedłużona 1995 r. na 10 lat. Obszar górniczy obejmuje powierzchnię 23,4 ha, a teren górniczy - 36,2 h. Eksploatację prowadzi się spod wody, wyrobisko ma charakter wgłębny. Wydobyta kopalina poddawana jest sortowaniu, płukaniu, kruszeniu. Produktem finalnym jest żwir frakcji 2 -16 mm i piasek frakcji 0-4 mm, przydatny do nawierzchni drogowych i kolejowych oraz do produkcji betonów odkrytych, mrozoodpornych. Wydobycie w 1997 roku wynosiło 132 tys. t, a w 2001 r. spadło do 62 tys. t. Straty przeróbcze wynoszą około 7-9%. Woda z wyrobiska nie jest odprowadzana, jej jakości nie badano. Tymczasowe składowisko humusu istnieje w południowej części złoża i jest na bieżąco wykorzystywane

13 do rekultywacji terenu. Odpady eksploatacyjne i przeróbcze (mułki i pyły pozostałe po płukaniu kruszywa) zużywane są do wypełniania kolejnych basenów poeksploatacyjnych, celem ich rekultywacji. Do tej pory zrekultywowano około l ha powierzchni złoża w kierunku rolnym. Złoże „Malerzowice” eksploatowane było w latach 1961-1984. Według „Bilansu zasobów..” (Przeniosło, 2002) pozostało 2 670 tys. t. kruszywa. Obecnie zakład przeróbczy „Malerzowice” przerabia kopalinę ze złoża „Bielice”. Złoże „Bielice” eksploatowane jest przez Opolskie Kopalnie Surowców Mineralnych SA z siedzibą w Opolu. Koncesja, ważna do 2009 roku, wydana została na obszar obszar górniczy o powierzchni 239,3 ha. Teren górniczy ma powierzchnię 2 82,5 ha. Eksploatacja prowadzona jest sposobem basenowym spod wody, wyrobisko ma charakter wgłębny. W 2001 r. wydobyto 247 tys. t. kruszywa naturalnego. Kopalina poddawana jest przeróbce polegającej na przesiewaniu, kruszeniu i sortowaniu w zakładzie przeróbczym w Malerzowicach. Produktami procesu przeróbczego jest piasek zwykły 0-2 mm, mieszanka gruba 0-16 mm i niewielkie ilości półproduktu bez atestu. Przeróbka odbywa się bez strat. Zewnętrzne składowisko gleby zajmuje powierzchnię 1,2 ha, a wewnętrzne z nadkładem podglebowym - 3,2 ha. Materiał z hałd używany jest na bieżąco do rekultywacji wyrobisk. Rekultywację prowadzi się dwukierunkowo: 7,5 ha przekazano jako użytki rolne, a 12,43 ha - jako stawy. Udokumentowane w związku z projektem budowy zbiornika retencyjnego Bielice złoża: „Bielice-Zbiornik” i „Drogoszów” nie są eksploatowane. Również złoże „Kopice” obecnie nie jest eksploatowane.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Podstawą bazy surowcowej obszaru arkusza Skoroszyce jest głównie kruszywo naturalne pochodzące z czwartorzędowych osadów rzecznych oraz w mniejszym stopniu surowce ilaste ceramiki budowlanej oparte na iłach trzeciorzędowych. Wyróżniono jedenaście obszarów perspektywicznych w otoczeniu udokumentowanych złóż oraz w obrębie wychodni utworów geologicznych tej samej genezy i wieku. Na terenie arkusza nie wydzielono natomiast obszarów prognostycznych z powodu braku opracowań geologicznych zawierających wyniki badań litologicznych i jakościowych. Dla iłów trzeciorzędowych, będących surowcem do produkcji ceramiki budowlanej, wyznaczono obszar perspektywiczny w otoczeniu udokumentowanego złoża „Prusinowice”. Podstawę wydzielenia niewielkiego obszaru perspektywicznego w rejonie Mroczkowej jest stare

14 wyrobisko iłów, wykorzystywanych przed 1945 r. w lokalnej cegielni. Pozostałe obszary w rejonie Strobic i Makowic, znajdują się w obrębie wychodni iłów serii poznańskiej, o podobnym wykształceniu jak eksploatowane w Prusinowicach. Obszary perspektywiczne czwartorzędowych piasków i żwirów na omawianym obszarze związane są przede wszystkim z doliną Nysy Kłodzkiej. Wyróżniono tu także obszary perspektywiczne w otoczeniu złóż już udokumentowanych: „Brzeziny”, „Kopice”, „Głębocko”. Na północ od Kopic wydzielono obszar perspektywiczny dla kruszyw jako kontynuację obszaru perspektywicznego wyznaczonego na sąsiednim arkuszu obok złoża „Głębocko”. Podobne przesłanki zastosowano w wyróżnieniu obszarów perspektywicznych w sąsiedztwie udokumentowanych złóż kruszyw naturalnych „Kopice” i „Brzeziny”. W części południowej prawie cała dolina Nysy Kłodzkiej jest udokumentowana jako złoże kruszywa - brak jest tam możliwości rozszerzenia zasobów kruszyw. Perspektyw surowcowych, choć o znacznie mniejszych zasobach, można się też spodziewać na wysoczyźnie, w rejonach występowania piaszczysto-żwirowych utworów fluwioglacjalnych, gdzie wytypowano pięć obszarów perspektywicznych. W okolicy Strzegowa wydzielono obszar perspektywiczny dla piasków i żwirów. Podstawę do tego stanowi odsłonięcie utworów fluwioglacjalnych w nieczynnej żwirowni. Są to piaski różnoziarniste z przewarstwieniami żwirku głównie kwarcowego o średnicy 1-5 cm i pojedynczymi otoczakami do 15 cm. Podobna sytuacja występuje w Makowicach, gdzie znajduje się wyrobisko po eksploatacji piasków i żwirów. W Regulicach w nieczynnej żwirowni odsłaniają się różnoziarniste piaski kwarcowe z domieszką żwiru o średnicy 1-10 cm. Podstawą do wyróżnienia dwóch obszarów perspektywicznych w rejonie Radzikowic jest złoże kruszywa i stare żwirownie. Odsłaniają się tam różnoziarniste piaski kwarcowe i kwarcowo-skaleniowe z przewarstwieniami drobnego żwiru (Kościówko, 1973). W rejonie Pakosławic wyznaczono dwa obszary o negatywnych wynikach rozpoznania iłów trzeciorzędowych (Głogowski, 1970). W obszarze północnym pokrywa utworów czwartorzędowych sięga ponad 10 m, a w obszarze południowym kopalinę zdyskwalifikowano ze względu na słabą mrozoodpomość i pojawianie się wykwitów na próbkach. Mimo negatywnych wyników rozpoznania w okolicach Skoroszyc i Reńskiej Wsi, nieliczne punkty dokumentacyjne nie dają tam wystarczających podstaw do wydzielenia obszarów negatywnych dla surowca ilastego.

15 VII. Warunki wodne

l. Wody powierzchniowe

Prawie cały teren arkusza Skoroszyce należy do zlewni Nysy Kłodzkiej, tylko niewielki północno-zachodni fragment obszaru należy do zlewni Krynki. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest asymetria obszaru zlewni Nysy Kłodzkiej. Jej lewobrzeżna część z potokami Cielnicą, Młynówką i Starą Strugą wyraźnie przeważa nad częścią prawobrzeżną z potokami spływającymi ze wschodu. W trakcie badań prowadzonych w latach 1998–2001 stwierdzono objawy długotrwałego nadmiernego zanieczyszczenia Potoku Skoroszyckiego (wody pozaklasowe). Wody Cielnicy i Starej Strugi zaliczono do III klasy czystości (Chałupniak, 2002). Wody Nysy Kłodzkiej badane w punktach monitoringowych znajdujących się na sąsiednich arkuszach wykazywały III klasę czystości ze względu na podwyższoną wartość oznaczeń miana Coli. Wody powierzchniowe do celów komunalnych nie są pobierane, a do celów przemysłowych i rolniczych jedynie na małą skalę, szczególnie w górnych biegach cieków. Na terenie arkusza brak jest większych naturalnych zbiorników wód powierzchniowych. Jedynym większym zbiornikiem zaporowym jest Jezioro Korzkiew, na potoku Korzkiew, powyżej miejscowości Nowaki. W okolicach Bielic i Jasienicy Dolnej zaplanowano budowę zbiornika zaporowego „Bielice” na Nysie Kłodzkiej. Stawy i inne małe sztuczne zbiorniki wodne znajdują się w: Jędrzejowie, Strzegowie, Starowicach, Kopicach, Skoroszycach, Biechowie, Reńskiej Wsi, Hanuszowie, Pakosławicach, Prusinowicach, Bogdanowie i Rusocinie. W dolinie Nysy Kłodzkiej występują liczne starorzecza, niekiedy zawodnione; największe z nich znajduje się koło Drogoszowa. Największe obszarowo są zbiorniki powstałe wskutek eksploatacji kruszyw w rejonie Bielic i Brzezin. Ich powierzchnia stale się powiększa, a w miarę podejmowania eksploatacji kruszyw na innych złożach należy spodziewać się dalszego zwiększenia ich ilości. Podczas powodzi z 1997 roku zalane zostały obszary wzdłuż doliny Nysy Kłodzkiej strefą o szerokości od dwóch kilometrów w południowej części obszaru arkusza, do ponad czterech kilometrów w rejonie Malerzowic, Sidziny i Brzezin, gdzie nastąpiło przerwanie wałów przeciwpowodziowych. 2. Wody podziemne

W obrębie obszaru arkusza Skoroszyce stwierdzono wierceniami dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędowe. Występują też wody piętra kredowego,

16 notowane na sąsiednim arkuszu Niemodlin, i stwierdzone otworami badawczymi we Wszemiłowicach i Grabinie (woda na 404 m głebokości, wydajność ~3,8 m3/h –

samowypływ). Zasilanie warstw wodonośnych następuje poprzez infiltrację opadów do płytkich i odkrytych piaszczystych i żwirowych warstw wodonośnych i przesączanie przez okna hydrogeologiczne do warstw niżejległych. W wielu miejscach istnieje bezpośredni kontakt pomiędzy czwartorzędowymi i trzeciorzędowymi warstwami wodonośnymi (Grzegorczyk, 1998). Na części terenu arkusza wyznaczono obszar wysokiej ochrony wód podziemnych subzbiornika Paczków - Niemodlin (fig. 3). Czwartorzędowe piętro wodonośne związane jest z piaskami i żwirami utworów tarasowych Nysy Kłodzkiej i piaskami ze żwirami pochodzenia fluwioglacjalnego na obszarze wysoczyzny polodowcowej. Zwierciadło wody jest zwykle swobodne i występuje na głębokości od kilku do kilkunastu metrów, tylko sporadycznie przekraczając 20 metrów (Nowaki - 28 m). Przeciętne wydajności ujęć eksploatujących wody tego poziomu zawierają się w przedziale od kilku do 50 m3/h, przy depresjach od 2-16 m. Trzeciorzędowe piętro wodonośne związane jest z piaszczystymi przewarstwieniami w obrębie serii iłów poznańskich. Do głębokości 100 m zaznaczają się zwykle trzy poziomy wodonośne, o charakterze subartezyjskim. Wydajności ujęć tych wód są zróżnicowane (3-75 m3/h), przy depresjach 10-22 m. Piętro trzeciorzędowe jest częściowo izolowane w części północnej, a całkowicie w części środkowej i południowej. Na znacznej części arkusza Skoroszyce piętro trzeciorzędowe jest podstawowym źródłem zaopatrzenia ludności w wodę. Wody te często mają znaczną twardość, podwyższoną zawartość żelaza oraz manganu i wymagają prostego uzdatnienia. Kredowe piętro wodonośne związane jest z utworami koniaku i cenomanu (Grzegorczyk, 1998). Są to wody termalne (+31ºC na wypływie), bardzo wysoko 3 zmineralizowane (~1 g/dm ) i bardzo silnie zgazowane CO2. Dlatego nie mają charakteru użytkowego. Na ogólną ilość 72 otworów studziennych, w 34 z nich ujmowane są wody z utworów czwartorzędowych, a w 38 z trzeciorzędowych. Wydajności rzędu 100 m3/h mają ujęcia w Chróścinie (144 m3/h) i Korzekwicach (100 m3/h). W Chróścinie 11 studniami eksploatowane są połączone piętra czwartorzędowe i trzeciorzędowe na potrzeby Kombinatu Ogrodniczego. Wody te zawierają duże ilości agresywnego CO2. Szereg otworów nie jest eksploatowanych. Z eksploatacji wyłączone zostały w głównej mierze ujęcia czwartorzędowe ze względu na złą jakość wody. Parametry jakościowe wód z wybranych ujęć przedstawiono w tabeli 3.

17 Tabela 3 Parametry jakościowe ujęć o najwyższych wydajnościach wód podziemnych oraz wód gruntowych ze złoża „Kopice”.

Wybrane parametry jakościowe Ujęcie Chróścina Ujęcie Korzekwice Wody gruntowe ze złoża „Kopice” 1 2 3 4 Odczyn (pH) 5,6 - 6,0 6,8 5,5 Twardość (° niemieckie) 8,7-9,1 29,8 5,6 Zawartość azotanów (mg/dm3) 13,6-14,4 0,001 - 0,25 b.d. Zawartość siarczanów (mg/dm3) 45-56 111,1 - 109,4 666,5 Zawartość żelaza (mg/ dm3) 0,0 - 0,3 2,6 b.d. Zawartość manganu (mg/dm3) ślady 0,25 – 0,3 5,2 Sucha pozostałość (mg/dm3) 324,0 - 336,0 658,0 286,6

Wody gruntowe ze złoża piasków i żwirów „Kopice” są mętne, z osadem, barwy 3 brązowej, o ziemnym zapachu i przy dużej zawartości agresywnego CO2 (44,0 mg/dm ) są określane jako wody silnie agresywne, kwasowo-ługujące-siarczanowe (Soroko, 1974). Wody pochodzące ze studni kopanych na terenach wiejskich w większości są zanieczyszczone chemicznie i skażone bakteriologicznie, a największym problemem jest bardzo wysoka sucha pozostałość, często przekraczająca 2 g/dm3 (Kryza, 1995 ). Większe ujęcia wód o wydajnościach powyżej 50 m3/h znajdują się w: Starowicach, Kopicach, Skoroszycach, Pakosławicach i Radzikowicach. Dla żadnego z ujęć na terenie arkusza nie wyznaczono stref ochrony pośredniej. Cały obszar arkusza znajduje się natomiast w strefie ochrony pośredniej ujęcia wód powierzchniowych dla miasta Wrocławia. Zagrożenia jakości wód podziemnych związane są przede wszystkim z: rolnictwem i siedliskami wiejskimi, nieprawidłową gospodarką ściekami komunalnymi i w mniejszym stopniu przemysłowymi, wytwarzaniem i składowaniem odpadów, emisją do atmosfery zanieczyszczeń pyłowych i gazowych. Na arkuszu Skoroszyce znajduje się kilka średnich zakładów przemysłowych, które są głównymi emiterami gazowych i pyłowych zanieczyszczeń. Oprócz tego istnieją tu lokalne kotłownie i zakłady przetwórstwa rolnego. Skutki nieprawidłowej gospodarki zanieczyszczeniami pochodzącymi z hodowli bydła i tuczników zaobserwowano w PGR w Gierowie, Frączków i Radzikowicach. Niekorzystny wpływ na jakość wód podziemnych w dolinach Nysy Kłodzkiej i jej dopływów mają również zanieczyszczone wody powierzchniowe (Grzegorczyk, 1998).

Fig. 3. Położenie arkusza Skoroszyce na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 - granica GZWP w ośrodku porowym, 3 - granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 4 - granica państwa

Numer i nazwa GZWP oraz wiek utworów wodonośnych: 321 - Subzbiornik Kąty Wrocławskie-Oława-Oleśnica, trzecirzęd (Tr); 332 - Subniecka kędzierzyńsko-głubczycka, trzeciorzęd i czwartorzęd (Tr, Q); 335 - Zbiornik Krapkowice-Strzelce Opolskie, trias dolny (T1); 337 - Dolina kopalna Lasy Niemodlińskie, czwartorzęd (Q); 338 - Subzbiornik Paczków-Niemodlin, trzeciorzęd (Tr)

19 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach arkusza 871- Skoroszyce zamieszczono w tabeli 4. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w siatce około 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV- AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin- Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

20 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Tabela 4

Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska 871-Skoroszyce (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) w glebach na obszarów arkuszu 871- niezabudowanych Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Gleby Skoroszyce Polski 4) Metale o przekroczonych dopuszczalnych N=8 N=8 N=6522 Głębokość (m ppt) wartościach stężeń Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 dla grupy C Głębokość (m ppt) 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-11 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 44-139 55 27 Cr Chrom 50 150 500 6-16 8 4 Zn Cynk 100 300 1000 35-67 55 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,8 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3-11 4 2 Cu Miedź 30 150 600 5-14 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 5-20 7 3 Pb Ołów 50 100 600 16-23 19 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,17 0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 871-Skoroszyce w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego (w %) ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie Ba Bar 100 przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia Cr Chrom 100 gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – Zn Cynk 100 dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze Cd Kadm 100 stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem Cu Miedź 100 gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz Ni Nikiel 100 zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i Pb Ołów 100 zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 871-Skoroszyce do poszczególnych grup komunikacyjne, zanieczyszczeń (w %) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 100 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania gleb (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Zawartości przeciętne większości badanych pierwiastków są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla zbioru gleb z obszarów niezabudowanych całego kraju. Wyższe wartości median zanotowano dla baru, cynku i ołowiu. Badane gleby zaliczono w 100 % do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Ze względu na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z całego terenu. Pozwalają tylko na ocenę ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartość dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego waha się w granicach od prawie 40 do ponad 100 nGy/h. Wartość średnia, wynosząca około 70 nGy/h jest znacznie wyższa od średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Najwyższe wartości zanotowano w południowej części arkusza. Wzdłuż wschodniego profilu wartości dawki promieniowania gamma wahają się od 70 do ponad 120 nGy/h, przy wartości średniej przekraczającej 80 nGy/h. Te wysokie wartości dawki promieniowania gamma spowodowane są poczarnobylskim cezem. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 5 do prawie 50 kBq/m2, przy czym wzrastają w kierunku południowym. Wzdłuż profilu wschodniego stężenia poczarnobylskiego cezu są jeszcze wyższe i wahają się w granicach od 25 do prawie 80 kBq/m2. Większość obszaru arkusza Skoroszyce obejmuje jedna z najintensywniejszych w Polsce anomalii poczarnobylskich, należącej do tzw. anomalii Opola. Szczegółowe badania rozkładu cezu w profilach glebowych wykazały, że główna masa skażeń cezu skupia się w przypowierzchniowej, dziesięciocentymetrowej warstwie gleby. Badania koncentracji cezu w roślinach wykazały pewne wzbogacenie w radionuklidy cezu owoców i krzewinek czarnej jagody, mchów oraz ściółek leśnych. W znacznie mniejszym stopniu poczarnobylski cez koncentruje się w roślinach uprawnych i w mleku. Należy jednak podkreślić, że w żadnym przypadku stwierdzone stężenia nie stwarzają zagrożenia dla upraw ani osób korzystających z płodów rolnych i runa leśnego (w tym również grzybów) pochodzącego z tego terenu. Stwierdzone zanieczyszczenia nie niosą również zagrożenia dla jakości wód podziemnych.

871W PROFIL ZACHODNI 871W PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5615655 5617535

5613214 5614843 m 5607171 m 5608117

5603670 5605338

5599388 5602876 0 20 40 60 80 100 120 0 20 40 60 80 100 120 140 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5615655 5617535

5613214 5614843 m 5607171 m 5608117

5603670 5605338

5599388 5602876 0 102030405060 0 1020304050607080 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

X. Składowanie odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Na terenie objętym arkuszem Skoroszyce wytypowano obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono: • obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, • obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowanych odpadów, • obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej.

25 Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono także wyrobiska po eksploatacji kopalin, które po przeprowadzeniu odpowiednich badań mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: - izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów (tabela 5), - rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo-kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz dokumentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5).

Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąższość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 5),

26 - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowiska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Wybrany z zamieszczonych w tabeli 6 otwór (którego profil wnosi istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na MGP – plansza B. Na obszarze objętym arkuszem Skoroszyce bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizacji składowisk odpadów podlegają: • obszary zwartej zabudowy, siedziba Urzędu Gminy w Skoroszycach, • tereny zalane w czasie powodzi w 1997 roku, • łąki na glebach organicznych • obszary podmokłe i bagienne, • gleby I i II klasy bonitacyjnej (dla składowisk odpadów komunalnych), • obszary leśne o powierzchni powyżej 100 hektarów, • rezerwaty przyrody, • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w dolinach rzek: Nysy Kłodzkiej, Starej Strugi, Młynówki, Korzkwi i Cielnicy, • tereny o spadkach powyżej 100, Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują trzeciorzędowe iły oraz czwartorzędowe gliny zwałowe na piaskach i żwirach wodnolodowcowych, gliny moren martwego lodu i gliny aluwialne. Trzeciorzędowe, mioceńskie iły, mułki, miejscami piaski i węgle brunatne sarmatu są reprezentowane są przez niebieskie, zielone, szare i beżowe iły, iły piaszczyste z przewarstwieniami mułków i piasków, czasem drobnych żwirów, często z konkrecjami marglistymi (seria poznańska). W obrębie iłów poznańskich lokalnie występują cienkie

27 soczewy i warstwy iłów węglistych oraz węgli brunatnych (Badura, Przybylski, 1992). Warunki izolacyjności ze względu na przewarstwienia mułków i piasków w iłach mogą być zmienne. Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych (czyli innych, niż obojętne i niebezpieczne) wytypowano w gminie Grodków koło Gierowa i Biechowa, między Wierzbnem i Strzegowem, koło Jędrzejowa i w południowej części Starowic; w gminie Skoroszyce w rejonie Czarnolas-Łanów-Mroczkowa oraz przy granicy gmin Pakosławice i Nysa w rejonie Prusinowice-Złotogłowice, w rejonie udokumentowanego złoża iłów trzeciorzędowych „Prusinowice”. Warunki izolacyjności podłoża spełniają wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej. W miejscowości Chróścina w gminie Grodków wykonano otwór wiertniczy (studzienny), który nawiercił 10,5 m pakiet iłów czwartorzędowych (8,0-10,5 m) pokrytych 8,0 m warstwą gliny. W sąsiedztwie tego otworu, po wykonaniu dodatkowych prac, można będzie ewentualnie zaprojektować w przyszłości nowe składowisko odpadów komunalnych. W Chróścinie znajduje się składowisko odpadów komunalnych czynne od początku lat 1990-tych, na którym zgromadzono już 8257 Mg odpadów. Na serii piasków i żwirów wodnolodowcowych leży poziom glin zwałowych stadiału maksymalnego (Odry) zlodowaceń środkowopolskich. Poziom ten zachował się w formie płatów. Miąższość glin zwałowych nie przekracza 10 m. Są to gliny pylasto-piaszczyste, z domieszką żwirów, często w stropie odwapnione. Stanowią one odpowiedni poziom izolacyjny i stwarzają możliwości zlokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów obojętnych. Takie warunki spełniają też gliny martwego lodu, które powstały po wytopieniu się brył martwego lodu. Wydzielenia powierzchniowe glin martwego lodu znajdują się w północno-zachodniej części analizowanego terenu. Są to gliny często pylaste i odwapnione, z dość dużą domieszką frakcji żwirowej. W gminie Grodków wyznaczone obszary znajdują się koło Wierzbna, Jędrzejowa, Starowic, Kobieli Górnej i Dolnej oraz w niewielkim rejonie między Chróściną i Pniewniami; w gminie Skoroszyce w okolicach Czarnolasu i Mroczkowa; w gminie Łambinowice koło Piotrowic i Piątkowic; w gminie Pakosławice na wschód i południowy- wschód od Prusinowic, a w gminie Nysa koło Rusocina. Zmienne warunki izolacyjne podłoża dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych występują w miejscach zalegania glin aluwialnych i miejscami deluwialnych stadiału mazowiecko-podlaskiego (Warty) zlodowaceń środkowopolskich. Aluwialne gliny pylasto-ilaste ze żwirkami i głazikami, o barwie od ciemnobrązowej do ciemnoszarej

28 występują w okolicach Skoroszyc i Chróściny. Prawdopodobnie były one akumulowane w czasie wysokich stanów wód. Na południe od Prusinowic i w rejonie Rusocina, na stoku wysoczyzny i na powierzchni podstokowej zalegają gliny deluwialne. Mają one barwy szare i ciemnoszaro-brązowe z rdzawymi plamami. Zarówno gliny deluwialne, jak i aluwialne charakteryzują się dużą zmiennością litologiczną, dość zmiennymi warunkami zalegania i rozprzestrzenieniem. Omawiany teren jest słabo rozpoznany wiertniczo, w obrębie obszarów wytypowanych do lokalizacji składowisk odpadów odwiercono cztery otwory (tabela 6). W obrębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) składowania odpadów na podstawie zalecanych ograniczeń warunkowych. Na analizowanym obszarze są to: - siedziba Urzędu Gminy w Skoroszycach, - zabudowa, - obiekty przyrodnicze i architektoniczne prawnie chronione, - strefy o wysokiej ochronie wód podziemnych. Na omawianym terenie w wielu miejscach znajdują się dość duże, nielegalne wysypiska śmieci (między innymi w gminach Grodków i Pakosławice). Na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji, w okolicach Strzegowa, Makowic i Lasocic znajdują się wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji piasków ze żwirami i żwirów. Miejsca te po przeprowadzeniu dodatkowych badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu sztucznego zabezpieczenia podłoża i ścian bocznych mogą stać się miejscami składowania odpadów. Wyrobisko udokumentowanego złoża iłów ceramiki budowlanej „Prusinowice” w Prusinowicach po zakończonej eksploatacji również może być miejscem składowania odpadów. Wschodnia, centralno-wschodnia i południowa część analizowanego terenu położona jest w strefie wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych, trzeciorzędowego nr 338 Paczków-Niemodlin. Obszary występowania pierwszego zwierciadła wodonośnego na głębokości 0-2 m. związane są z dnami dolin rzecznych. W dolinie Nysy Kłodzkiej obejmują one jedynie wąski pas wciętego koryta i doliny oraz dopływów rozcinających tarasy i uzależniony jest od stanu wody w rzece. Na znacznej części omawianego obszaru pierwszy poziom wodonośny występuje na głębokości 5-10 m, a w najwyższych częściach wysoczyzny pojawia się dopiero na głębokości 10-20 m.

Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w rejonie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów Głębokość do zwierciadła wody podziemnej Profil geologiczny występującego pod Nr otworu Miąższość warstwą izolacyjną [m Archiwum na mapie warstwy p.p.t.] i nr otworu dokument izolacyjnej strop acyjnej [m] warst Litologia zwierciadło zwierciadło wy [m i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 4,0 Glina BH 1 7,0 Piasek drobnoziarnisty, ił 6,7 8710026 9,0 Ił 8,5 11,0 Glina pylasta 18,0 Piasek drobnoziarnisty Q 18,0 0,0 Glina BH 0,3 Glina pylasta 1,7 2 8710013 16,5 Piasek średnioziarnisty 16,2 16,5 17,0 Glina zwałowa Q 0,0 Glina piaszczysta 8,0 Ił 10,5 7,5 10,5 Ił pylasty BH 13,5 Pył piaszczysty 3 8710006 16,5 Ił warstwowy 18,0 18,0 Piasek drobnoziarnisty 23,0 Ił piaszczysty Q 23,5 Ił pylasty Tr 0,0 Gleba, glina 0,4 Glina piaszczysta 1,6 BH 2,0 Otoczaki, piasek 4 8710071 4,0 Ił 5,0 Otoczaki, piasek 7,0 7,0 7,0 Otoczaki, żwir Q 0,0 Gleba 1,0 0,3 CAG PIG 5 1,3 Glina piaszczysta Q 12601 1,5 Iły Tr < 15,2

Objaśnienia: BH – Bank HYDRO CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r (Dz.U.03.61.549) w sprawie szczegółowych

30 wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów mogą być rozpatrywane również jako miejsca posadowienia obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Po uwzględnieniu ograniczeń prawnych odnoszących się do inwestycji tego typu przedstawione na mapie obszary to miejsca występowania w podłożu warstwy utworów słaboprzepuszczalnych stanowiących dobrą, naturalną izolację położonych niżej poziomów wodonośnych. W planowaniu przestrzennym, przy racjonalnym typowaniu funkcji terenów, istotnym elementem są informacje o zanieczyszczeniu gleb i wód zawarte w tej warstwie tematycznej. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska, jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Skoroszyce Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Grzegorczyk K., 1998). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych.

31 Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów. Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

X. Warunki podłoża budowlanego Warunki geologiczno-inżynierskie na terenie arkusza Skoroszyce ustalono z wyłączeniem obszarów: udokumentowanych złóż, przyrodniczych obszarów chronionych, gleb chronionych i lasów. Pominięto także niektóre obszary ze względu na ich małe powierzchnie i położenie w otoczeniu pól uprawnych i lasów. Warunki geologiczno-inżynierskie korzystne dla budownictwa występują na obszarach występowania gruntów spoistych, zwartych, półzwartych, twardoplastycznych, sypkich średnio zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Na obszarze arkusza Skoroszyce są to przede wszystkim tereny wierzchowin i słabo nachylonych stoków wysoczyzny polodowcowej, pokrytych gliną zwałową i piaskami ze żwirami. Korzystne dla posadowienia budynków są także rejony wychodni iłów mioceńskich, z wyjątkiem stref krawędziowych, gdzie mogą występować tendencje osuwiskowe. Ich konsystencja na głębokości 1-3 m jest na ogół twardoplastyczna, głębiej

32 półzwarta. Iły wykazują najczęściej wilgotność naturalną około 26%. W dolinie Nysy Kłodzkiej korzystne warunki dla budownictwa występują tylko na południe od Kopic, gdzie poziom wód gruntowych zalega na głębokości poniżej 2 m p.p.t. i tereny te nie były zalane przez powódź w 1997 r. Do obszarów o niekorzystnych warunkach, utrudniających budownictwo należą grunty słabonośne (antropogeniczne, organiczne, sypkie luźne), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m . Poza tym są to obszary występowania wód agresywnych, zabagnione i podmokłe, zalewane w czasie powodzi i obszary zdegradowane w wyniku działalności człowieka. Na obszarze arkusza Skoroszyce tereny takie występują w dolinie Nysy Kłodzkiej. Wynika to przede wszystkim z zagrożenia powodziowego, występowania wysokiego poziomu wód gruntowych przy ich silnie agresywnym charakterze. Ponadto we wszystkich mniejszych dolinach rzek i potoków występują obszary o wysokim poziomie wód gruntowych, podmokłe i z gruntami słabonośnymi (organicznymi), co kwalifikuje je do kategorii obszarów niekorzystnych. Na obszarze arkusza nie stwierdzono obszarów ruchów masowych (Badura, Przybylski, 1992), lecz przypuszczać należy, że w rejonach stromych stoków mogą występować zjawiska osuwiskowe.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na terenie arkusza Skoroszyce szata roślinna została bardzo przekształcona w wyniku działalności antropogenicznej, szczególnie rolniczej. Spowodowało to znaczne zmniejszenie obszarów leśnych – dziś lasy zajmują jedynie około 10% jego powierzchni, a dominują pola uprawne i łąki. Do chronionych elementów środowiska przyrodniczego należą gleby I-IVa klas bonitacyjnych. W niniejszym opracowaniu zaliczono do nich kompleksy pszenne klas 1-3 i pszenno-żytnie, rozwinięte na czarnoziemach, rędzinach brunatnych, madach i glebach mułowo-torfowych i glejowych oraz użytki zielone (łąki) kompleksu 1-2, rozwinięte na glebach mułowo-torfowych, torfowo-murszowych i murszowo-mineralnych. Zespoły łąkowe o bardzo zróżnicowanym składzie gatunkowym rozwinęły się w dolinach: Nysy Kłodzkiej, Cielnicy, Młynówki i mniejszych cieków. Szczególnie interesujące pod względem florystycznym łąki z roślinnością chronioną występują na południowym zachodzie terenu arkusza, w rejonie Radzikowic. Występują tam murawy napiaskowe z psammofitami: rogownicą polną, goździkiem kropkowanym, szczawiem

33 polnym, rozchodnikiem ostrym i murawy kserotermiczne z: rumianem żółtym, przelotem pospolitym, centurią pospolitą, cieciorką pstrą, wilżyną bezbronną, jaskrem bulwkowym, driakwią żółtawą i przetacznikiem kłosowym. W rejonie tym występują też termofilne zespoły zaroślowe z przywrotnikiem kosmatym, berberysem zwyczajnym, janowcem barwierskim, śliwą tarniną, koniczynami różnoogonkową i pogiętą. Większe kompleksy leśne występują w zachodniej części terenu arkusza, w rejonie Biechowa i Bogdanowa. Dominują tu subkontynentalne grądy niskie oraz łęgi: wiązowo- jesionowy i jesionowo-olszowy. Nad Starą Strugą pomiędzy Starym Grodkowem a Kopicami, w lasach występują drzewostany dębowo-sosnowe. Nad rzeką Cielnicą zachowały się płaty łęgu jesionowo- wiązowego. Fragment obszaru chronionego krajobrazu Bory Niemodlińskie, utworzonego w 1988 r., o całkowitej powierzchni 48 189 ha, zajmuje północno-wschodni rejon obszaru arkusza, stanowiąc otulinę dla jednego z największych kompleksów leśnych Opolszczyzny – Borów Niemodlińskich, z bogatymi fitocenozami borów mieszanych i bagiennych. Na północny wschód od Kopic znajduje się fragment utworzonego w 2000 r. rezerwatu leśnego „Dębina” (tabela 7), o całkowitej powierzchni 58,95 ha, w którym ochronie podlegają lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego, stanowiące pozostałość Puszczy Niemodlińskiej. Dominują tam lasy dębowe, o charakterze starodrzewu, z drzewami pomnikami przyrody o wieku 115-155 lat i lasy jesionowe z domieszką lipy, olszy, jaworu i świerka. W obrębie tarasów zalewowych występuje las łęgowy. Do osobliwości należą rzadkie i chronione rośliny: śnieżyczka przebiśnieg, kokoryczka wielokwiatowa, czosnek niedźwiedzi, pierwiosnka wyniosła, żywokost bulwiasty i kruszyna pospolita. W celu zachowania lasu o charakterze zbliżonym do naturalnego, z możliwością obserwacji procesów sukcesyjnych, projektowane jest utworzenie leśnego rezerwatu „Mańkowice” (tabela 7). Całkowita powierzchnia tego rezerwatu wynosi 239,96 ha. Na obszarze arkusza Skoroszyce znajduje się jego północna część. Zbiorowiska leśne mają charakter łęgu wiązowo-jesionowego, żyznej buczyny niżowej i lasów dębowo- grabowych. Lasy te, choć zróżnicowane wiekowo, zawierają też stare, okazałe dęby, jesiony i modrzewie, często oplecione chronionym bluszczem. Poza tym w runie występują przebiśniegi (jedyne na tym terenie stanowisko w postaci zwartego kobierca), zawilec gajowy, przylaszczka, kopytnik, kokorycz pełna, miodunka ćma, a w podszyciu kruszyna pospolita. Roślinność chroniona występuje również w parkach objętych ochroną prawną.Z fauny wymienić należy czaplę siwą, bociana czarnego i liczne gatunki dzikich

34 kaczek. Na omawianym obszarze znajduje się 10 pomników przyrody żywej (tabela 7). Są to lipy drobnolistne, dęby szypułkowe i jesion wyniosły.

Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Numer obiektu na Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (pow. w ha) l 2 3 4 5 6 1 R Kopice Grodków 2000 L - „Dębina” brzeski (58,95)* 2 R Mańkowice Łambinowice * L - „Mańkowice” nyski (239,96)* 3 P Kopice Grodków 1972 Pż - dąb szypułkowy brzeski 4 P Kopice Grodków 1972 Pż - 6 lip drobnolistnych Brzeski 5 P Kopice Grodków 1962 Pż - dąb szypułkowy brzeski 6 P Kopice Grodków 1953 Pż - lipa drobnolistna brzeski 7 P Kopice Grodków 1953 Pż - 5 dębów szypułkowych brzeski 8 P Chróścina Skoroszyce 1968 Pż - dąb szypułkowy nyski 9 P Chróścina Skoroszyce 1968 Pż - dąb szypułkowy nyski 10 P Biechów Pakosławice 1955 Pż - dąb szypułkowy nyski 11 P Mroczkowa Skoroszyce 1953 Pż - lipa drobnolistna nyski 12 P Piątkowice Łambinowice 1959 Pż - jesion wyniosły nyski Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody Rubryka 5: *- projektowany Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej; rodzaj rezerwatu: L - leśny; * - częściowo poza obszarem arkusza

35 Według systemu ECONET (Liro, 1998) na obszarze arkusza znajduje się fragment krajowego korytarza ekologicznego – Nysa Kłodzka, a według systemu CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) dwie europejskie ostoje przyrody: Dębina i Dolna Nysa Kłodzka (fig 5, tabela 8).

Tabela 8

Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

Numer na Nazwa ostoi Powierzchnia Typ Motyw Natura 2000 Status ostoi fig.4 (ha) wyboru Gatunki Ilość siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 464 Dębina 347 L Pt - Pt 1-5 Dolna Nysa 475 3 829 W, L, M Pt - Pt - Kłodzka

Rubryka 4: L - lasy, W - wody śródlądowe stojące i płynące, M - murawy i łąki Rubryka 5 i 7: Pt - ptaki

Fig. 5. Położenie arkusza Skoroszyce na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch- Falniowska i in., 1999)

System ECONET 1 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 17M - Doliny Środkowej Odry, 2 - krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 36k - Nysy Kłodzkiej;

System CORINE/NATURA 2000 europejskie ostoje przyrody: 3 - o powierzchni większej niż 100 ha: 396 - Grądy Odrzańskie, 440 - Przylesie, 456 - Bory Niemodlińskie, 464 - Dębina, 456a - Stawy w Dąbrowie Niemodlińskiej, 476 - Stawy w Tułowicach, 497 - Dolina Ścinawy Niemodlińskiej, 475 - Dolna Nysa Kłodzka, 502 - Jezioro Głębinowskie, 498 - Jezioro Otmuchowskie; 4 - o powierzchni mniejszej niż 100 ha: 396a - Lasy Kotowickie i Siechnickie, 497a - Rączka, 475a - Kondradowa; 5 - granica państwa

XII. Zabytki kultury Teren arkusza Skoroszyce był obszarem osadniczym już w okresie neolitu, następnie zasiedlany był przez różne ludy w epoce brązu, okresie wpływów rzymskich i średniowieczu (Kaźmierczak i in., 1977). Skupienie stanowisk archeologicznych w południowej i wschodniej części terenu arkusza wynika z faktu objęcia tych obszarów szczegółowym Archeologicznym Zdjęciem Polski. Na pozostałym terenie spodziewać się można dużej liczby nowych stanowisk. Poniżej wymienione zostały jedynie najważniejsze odkrycia archeologiczne typu osad, grodzisk, i cmentarzysk. Prowadzenie wszelkich prac budowlanych, wydobywczych i innych związanych z naruszaniem wierzchnich warstw ziemi w zaznaczonych punktach, powinno odbywać się pod nadzorem odpowiednich służb archeologicznych. Najstarsze stanowiska neolityczne kultury pucharów lejkowatych znajdują się w Biechowie i Nowakach, a kultury ceramiki wstęgowej kłutej w Korzekwicach. Osada z przełomu neolitu i epoki brązu odkryta została w Smolicach. Szczególnie liczne są stanowiska kultury łużyckiej. Pozostałości dwóch osad z okresu halsztackiego odnaleziono w Bielicach. Osady z trzeciego i czwartego okresu epoki brązu znajdują się w Korzekwicach i Nowakach. Piąty okres epoki brązu reprezentują osady w Smolicach i Biechowie oraz osada i cmentarzysko ciałopalne w Korzekwicach. Okres wpływów rzymskich (III-IV w.n.e.) zaznaczył się osadami w Bielicach i Korzekwicach. Z okresu średniowiecza pochodzą liczne grodziska w Krasnej Górze, Sękowicach, Złotogłowicach, Chróścinie, Jędrzejowie Kopicach i Strzegowie. Osady z tego okresu znajdują się w Jasienicy Dolnej, Korzekwicach i Nowakach. Powyższy przegląd stanowisk dokumentuje ciągłość osadniczą na tym terenie - liczne są miejscowości, gdzie stanowiska pochodzą z kilku różnych epok. Potwierdzają to stanowiska bez dokładnej metryki archeologicznej, lecz określane jako wielokulturowe, występujące w Tłustorębach, Jasienicy Dolnej, Radzikowicach, Bielicach i Kopicach. Późniejsze okresy historyczne pozostawiły bogatą spuściznę kultury materialnej, z której zachowane do dziś obiekty zabytkowe wg rejestru zabytków województwa opolskiego zestawiono w tabeli 9. Na obszarze arkusza znajdują się również parki objęte ochroną konserwatorską. Park w Kopicach obejmuje obszar 64,12 ha, w tym 9,0 ha wód. Wśród cennego starodrzewu i zabytków (tabela 9) występuje tam między innymi kopytnik pospolity i czworolist

38 pospolity. Rosną tam też rzadkie i egzotyczne drzewa i krzewy. Na szczególną uwagę zasługują parki w Chróścinie, Sidzinie, Skoroszycach, Biechowie, Bogdanowie. Cenne okazy starodrzewu znajdują się też na ponad 20 starych cmentarzach. Tabela 9

Wykaz wybranych obiektów zabytkowych

Lokalizacja Opis obiektu (miejscowość) 1 2 Brzeziny Kościół p. w. św. Marcina - murowany, XVI/XVII w. z ogrodzeniem, bramką i kaplicą cmentarną Chróścina Kościół parafialny p. w. Michała Archanioła, murowany, z XV/XVI w., odnowiony w 1820 r., z wieżą, odbudowany 1946 r., pozostałości ogrodzenia Chróścina Ruina dworu murowanego z połowy XVIII w., park krajobrazowy w zespole dworskim, zabudowania folwarczne, stodoły, spichlerz Czarnolas Kościół p. w. Matki Boskiej Częstochowskiej, murowany, 1890 r.; ogrodzenie, kaplica, dzwonnica - koniec XIX w., kaplica cmentarna Makowiec Kościół p. w. św. Andrzeja, murowany, XV-XVIII w.; 1892: mur, dwa cmentarze z ogrodzeniem z XIX w., kapliczka Mroczkowa Kościół odpustowy p. w. NMP Wspomożycielki, murowany z 1824 r., aleja z zespołem kapliczek z 1825 r., bramka z ogrodzeniem, cmentarz, dwór murowany z XIX w. z bramą i oficyną w zespole podworskim oraz budynki i stodoła w zespole podworskim Pniewie Teren po kościele z XV w., został tylko mur z XV w. i kapliczka z XIX w. Sidzina Kościół parafialny p. w. św. Piotra i Pawła, murowany, z XIV w., odnawiany w 1651 i 1824 roku, z ogrodzeniem i plebanią z ok. 1830 r.; kościół odpustowy „w polu”, p. w. Św. Krzyża, XIX w.; ruina dworu, murowanego, XVI/XVII w. z basztą obronną w zespole oraz oficyna i stodoła, a także park krajobrazowy z XIX w. Skoroszyce Kościół p.w. św. Jadwigi z XIV w. z dzwonnicą z 1911 r . oraz zespół 3 kapliczek z 1820 r., średniowieczny krzyż przydrożny, a także plebania i zabudowania gospodarcze; dwór z początku XX w ze spichlerzem, budynkami gospodarczymi, stodoła oraz park krajobrazowy z początku XIX w Stary Grodków Kościół p.w. św. Trójcy z XIII w. wraz z ogrodzeniem i 4 kapliczkami z 1900 r. oraz cmentarz Biechów Pałac z XVII/XVIII w.; 1856-63; a także kapliczka, portiernia, oficyna i park z zespołem pałacowym z XIX w. Fraczków Pałac z 1885 r oraz oficyna i park dworski

39 1 2 Nowaki Kościół p.w. św. Andrzeja, murowany z 1505 r., a także ogrodzenie z XVI w; dom gminy XVIII/XIX w. Pakosławice Kościół p.w. św. Piotra i Pawła z XIII w.; a także wieża z XX w., plebania oraz pozostałości ogrodzenia z XVI w. Prusinowice Kościół p.w. Michała Archanioła z XIV w.; a także plebania i kapliczka; dwór z XIX w oraz park podworski Reńska Wieś Kościół p.w. św. Małgorzaty z lat 1649/1721, wraz z ogrodzeniem Smolice Kościół p.w. Matki Boskiej Różańcowej z XIX w. Śmiłowice Dwór z przełomu XIX i XX w. Bogdanów Kościół p.w. św. Stanisława, drewniano-murowany z początku XIX w.; park krajobrazowy Gierów Dwór z 1800 r. ze spichlerzem z 1825 r., budynki gospodarcze, kuźnia i park podworski Jędrzejów Kościół p.w. św. Szymona i Judy Tadeusza, mur, plebania i kapliczka; pałac z drugiej połowy XIX w z bramą i wejściem do lochu, rządcówka z 1905 r., park krajobrazowy z XIX w i budynki folwarczne z około 1900 r. Kobiela Kościół p.w. św. Jana z 1662 r. z ogrodzeniem i plebanią; dwór z końca XIX w. z budynkami gospodarczymi. Dworek z 1905 r., obecnie leśniczówka Kopice Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, z lat 1802-1822, ogrodzenie, 2 kapliczki i kostnica Pomniki: monument na cześć żołnierzy poległych w wojnie francusko-pruskiej, kaplica grobowa rodziny Schaftgotschów z lat osiemdziesiątych XIX w.; ruiny pałacu z 1864 r., kaplica pałacowa, kostnica, altana, bramka w ogrodzeniu, romantyczna ruina (grota) z lat sześćdziesiątych XIX w., dom ogrodnika w parku pałacowym, przystań przy stawie pałacowym, 2 mosty z lat sześćdziesiątych XIX w.; park krajobrazowy z połowy XIX w. oraz stajnie, obory, spichlerz, wozownia, gorzelnia i inne budynki; pałacyk z końca XIX w. Starowice Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP z 1800 r., ogrodzenie i plebania. Dwór z 1869 r., park krajobrazowy, oficyna z 1805 r., obora, stodoła, spichlerz Strzegów Cmentarz XVIII-XX w., kapliczka z 1800 r., mur; zespół folwarczny z połowy XIX w. Wierzbna Czworaki koniec XIX w., obora, spichlerz i młyn w zespole folwarcznym Więcmierzyce Kościół p.w. św. Bartłomieja z 1621 r. (renowacja w 1910 r.) z ogrodzeniem; rządcówka, spichlerz, obora w zespole folwarcznym z około 1900 r.; ruina elektrowni i zespół młyński, lata dwudzieste XX w. Żarów Pozostałość dworu, pierwsza połowa XIX w., brama wjazdowa i park podworski Radzikowice Kościół p. w. św. Bartłomieja XIV w., figura Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia - 1686 r.

Regulice Kaplica, dzwonnica z XIX w. oraz dwór z drugiej polowy XIX w. Rusocin Kościół p.w. św. Klemensa z XVIII/XIX w., z kapliczką Sękowice Kaplica p.w. Wniebowzięcia NMP z pierwszej połowy XIX w.

40 1 2 Złotogłowice Kościół p.w. św. Katarzyny XV/XVI w., brama z XVIII w., dwór z połowy XIX w. Krasna Góra Kościół p.w. św. Franciszka Ksawerego z 1862 r., dwór z XVIII w.; spichlerz 1800 r. i park podworski Bielice Kościół p.w. św. Katarzyny z XV/XVI w.; odnowiony w 1833 r.; ogrodzenie z bramką, plebania i kaplica cmentarna z XIX w., dwór z XVI w. Jasienica Dolna Park podworski i dwór z XIX w. Lasocice Kościół p.w. św. Franciszka z Asyżu z 1618 r., ogrodzenie i bramki, dwór, ruiny oficyn z XV- XVI w. oraz park dworski Malerzowice Kościół p.w. św. Wawrzyńca z XVI w., z ogrodzeniem Piątkowice Kaplica p.w. św. Jadwigi z XIX w., kaplica, dzwonnica oraz spichlerz z XIX w.

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Skoroszyce należy do terenów rolniczych z bardzo małym udziałem lasów zajmujących około 10% powierzchni. Na tym terenie znajduje się osiem udokumentowanych złóż kopalin, z czego trzy są eksploatowane. Zasoby surowców ilastych i kruszyw naturalnych pokrywają kilkudziesięcioletnie zapotrzebowanie na te kopaliny przy obecnym poziomie wydobycia. Duże znaczenie ze względu na wielkość zasobów posiada złoże „Bielice-Zbiornik”. Wyznaczone obszary perspektywiczne wskazują na możliwość poszerzenia bazy surowcowej, zwłaszcza na potrzeby lokalne w rejonach oddalonych od większych złóż położonych w dolinie Nysy Kłodzkiej. Należy podkreślić konieczność wykonania kompleksowego planu gospodarki wodnej przy założeniu zagrożenia powodziowego doliny Nysy Kłodzkiej. Powinien on obejmować długofalowe działania inwestycyjne (budowa zbiorników retencyjnych, wodociągów grupowych, kanalizacji i oczyszczalni ścieków) jak też doraźną analizę planów zagospodarowania przestrzennego. Zanieczyszczone wody Nysy Kłodzkiej, stanowią w przypadku wylania nie tylko zagrożenie powodziowe, ale też sanitarne. Obszar całej zlewni Nysy Kłodzkiej musi być traktowany jako obszar specjalnej ochrony wód powierzchniowych i różne aspekty tej ochrony muszą być uwzględnione przy sporządzaniu planów rozwoju całego regionu. Związana jest z tym szczególna rola lasów dla bilansu hydrologicznego - niewielkie pozostałości obszarów leśnych powinny podlegać szczególnej ochronie, projektowany

41 rezerwat należy jak najszybciej zatwierdzić oraz dążyć do zwiększenia powierzchni drzewostanów przez zalesianie słabych gleb. Podstawą gospodarki jest i powinno pozostać rolnictwo oraz przemysł przetwórczy. W miarę postępującej eksploatacji złóż kruszyw naturalnych i rekultywacji ich wyrobisk w dolinie Nysy Kłodzkiej powstawać będą zbiorniki wodne o charakterze rekreacyjnym. Pozwoli to rozwinąć działalność agroturystyczną. Intensywne rolnictwo, wysoki stopień przetwórstwa jego produktów, rozwój agroturystyki połączony z podlegającą kontroli eksploatacją surowców mineralnych, to optymalny kierunek rozwoju tego regionu. Na obszarze objętym arkuszem Skoroszyce wytypowano obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych i obojętnych. Obszary, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów komunalnych znajdują się w miejscu występowania na powierzchni trzeciorzędowych iłów sarmatu. W gminie Grodków są to okolice Gierowa, Biechowa i Jędrzejowa, tereny między Wierzbnem i Strzegowem oraz na południe od Starowic. W gminie Skoroszyce jest to rejon Czarnolas-Łanów-Mroczkowa. Na granicy gmin Pakosławice i Nysa składowiska odpadów komunalnych można zlokalizować w rejonie Prusinowice - Złotogłowice. Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych znajdują się w gminach: Grodków, Skoroszyce, Łambinowice, Pakosławice i Nysa. Wytypowane obszary mogą być miejscem lokalizacji nie tylko składowisk odpadów, ale przy racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym również miejscem lokalizacji obiektów szkodliwych dla środowiska lub zdrowia ludzi, a także obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Są to miejsca występowania na powierzchni utworów słaboprzepuszczalnych, stanowiących dobrą warstwę izolującą wody podziemne.

XIV. Literatura AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BADURA J., PRZYBYLSKI B., 1992 - Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski l :50 000, ark. Skoroszyce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BADURA J., PRZYBYLSKI B., 1993 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Skoroszyce. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

42 BRUD S., 1997 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000, ark. Skoroszyce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHAŁUPNIAK E. (red.), 2002 - Stan środowiska w województwie opolskim w roku 2001. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Opole. DYDUCH-FALNIOWSKA i in., 1999 - Ostoje przyrody w Polsce. (CORINE). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. DYJOR S., 1979 - Zarys budowy geologicznej. Utwory kenozoiczne. W: Surowce mineralne województwa opolskiego. Wyd. Geol., Warszawa. DYJOR S., 1995 - Rozwój kenozoiku na bloku przedsudeckim. Przewodnik LXVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wrocław.

GŁOGOWSKI W., 1970 - Sprawozdanie z przeprowadzonych badań geologicznych za złożem surowca ceramiki budowlanej „Pakosławice” pow. Nysa. Przedsiębiorstwo Techniczno-Geologiczne Ceramiki Budowlanej „Cergeo”. Oddział w Opolu.

GRZEGORCZYK K., 1998 - Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, ark. Skoroszyce. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

INSTRUKCJA opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 - Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JASIŃSKA T., 1977a - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego w kat.

C1+B „Malerzowice”. Poznańskie Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszyw i Usług Technicznych, Poznań. JASIŃSKA T., 1977b - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego

„Drogoszów” w kat. C2, C1 z rozpoznaniem w kategorii B. Poznańskie Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszyw i Usług Technicznych, Poznań. JASIŃSKA T., 1978 - Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

„Malerzowice” w kat. C1 z rozpoznaniem kopaliny w kat. B. Poznańskie Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszyw i Usług Technicznych, Poznań. JASIŃSKA T., 1985 - Dodatek nr l do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa

naturalnego „Bielice” w kat. C1+B. Poznańskie Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszyw i Usług Technicznych, „Kruszgeo”, Poznań. KAŹMIERCZAK J., MOCEWICZ K., WUSZKOW S., 1977 - Studia i materiały do osadnictwa Opolszczyzny w średniowieczu. Instytut Śląski w Opolu.

43 KLECZKOWSKI A.S., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających specjalnej ochrony, 1:500 000, z objaśnieniami. Akademia Gómiczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. KOŚCIÓWKO H., 1973 - Surowce użyteczne powiatu Nysa i możliwości ich wykorzystania. Państw. Inst. Geol. Oddział Dolnośląski, Wrocław. KRYZA J., 1995 - Wody podziemne i problemy ochrony środowiska bloku przedsudeckiego. Przewodnik LXVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wrocław. KRZYŚKÓW M., 1982 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Bielice-

Zbiornik” w kategorii C2. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Wrocław. KRZYŚKÓW M., 1990 - Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa

naturalnego w kategorii C1+B „Bielice”. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Wrocław. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J. i in., 1995a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J. i in., 1995b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PELC D., 1989 - Dokumentacja ustalenia zasobów przemysłowych w kat. C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B złoża surowców ilastych i piasków schudzających ceramiki budowlanej „Prusinowice”. Przedsiębiorstwo Górniczo-Geologiczne Przemysłu Materiałów Budowlanych „GEOBUD”, Oddział w Opolu. PRZENIOSŁO S., 2002 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce - stan na 31 XII 2001. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RÜHLE E. (red.), 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Wyd. Geol. Warszawa.

RYCZEK L., 1977 - Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z jakością w kat. B złoża kruszywa naturalnego „Brzeziny”. Kombinat Geologiczny „Południe” w Katowicach, Zakład Badań Geologicznych w Krakowie.

RYCZEK L., 1980 - Karta rejestracyjna złoża piasków dla celów drogowych „Radzikowice”. Kombinat Geologiczny „Południe” w Katowicach, Zakład Badań Geologicznych w Krakowie.

44 SOROKO R., 1974 - Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża pospółki „Kopice”

w kat. C2. Dokumentacja złoża pospółki „Kopice” w kategorii C1+B. Przedsiębiorstwo Geologiczno-Fizjograficzne i Geodezyjne Budownictwa „Geoprojekt”, Warszawa.

ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa.