RUCHU PROMETEJSKIEGO Centralne Archiwum Wojskowe Im

II RZECZPOSPOLITA WOBEC RUCHU PROMETEJSKIEGO Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry Archiwum Akt Nowych Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce WOJSKOWE TEKI ARCHIWALNE Tom 4 Tom 4 Tom Rzeczpospolita wobecII WOJSKOWE TEKI PROMETEJSKIEGO RUCHU ARCHIWALNE Warszawa 2013 Warszawa Redakcja naukowa, wstęp, wybór i opracowanie Paweł Libera

Recenzent dr hab Marek Kornat

Indeksy Łukasz Przybyło, Tadeusz Zawadzki

Korekta Agnieszka Jaskuła, Paweł Libera

Projekt graficzny Teresa Oleszczuk

DTP Piotr Hibner, Tadeusz Zawadzki

Na okładce i na stronie tytułowej: Karta pocztowa wydana przez Ligę narodów uciskanych przez Moskwę: Prometeusza (Ligue des nations opprimées par Moscou: Promethée). (CAW)

Druk i oprawa Sowa http://www.sowadruk.pl/

ISSN 2084-1337 ISBN 978-83-64475-00-9 (CAW) ISBN 978-83-63374-21-1 (Tetragon) Żonie Barbarze Spis treści

Wstęp ...... 15

Paweł Libera, Zarys historii ruchu prometejskiego ...... 31 I. Geneza idei prometejskiej (do 1921 roku) ...... 31 II. Powstanie ruchu prometejskiego (1921–1926) ...... 39 III. Tworzenie struktur ruchu prometejskiego 1926–1932 ...... 43 IV. Kryzys ruchu prometejskiego 1932–1935 ...... 52 V. Reformy ruchu prometejskiego w latach 1936–1939 ...... 56

Dokumenty ...... 67 1. 1922, 6 lutego, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o rozmowie z Konstantynem Gwardżaladze, przedstawicielem rządu emigracyjnego Republiki Gruzińskiej w Konstantynopolu, w sprawie kontaktów z Komitetem Zbawienia Ukrainy, nr 119/22...... 67 2. 1922, 4 marca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego o powstaniu w Gruzji, nr 187/22...... 68 3. 1922, 4 marca, Konstantynopol. Pismo attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego w sprawie oficerów gruzińskich kandydatów do szkół wojskowych w Polsce, nr 190/22. 69 4. 1922, 22 kwietnia, Warszawa. Pismo szefa Sztabu Generalnego, gen. Władysława Sikorskiego do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu płk. Leona Bobickiego, w sprawie niemożności przyjęcia oficerów gruzińskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 10432/II./Inf./II.A...... 77 5. 1922, 3 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego o sytuacji w Gruzji, nr 549/22...... 78 6. 1922, 8 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego w sprawie niemożności przyjęcia oficerów gruzińskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 571/22...... 81 6 Spis treści

7. 1922, 10 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o sytuacji w Gruzji, nr 578/22...... 81 8. 1922, 10 czerwca, Konstantynopol. Pismo attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie polityki polskiej wobec państw kaukaskich, nr 579/22...... 84 9. 1922, 1 lipca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o ruchu powstańczym na Kaukazie ...... 84 10. 1922, 3 lipca, Warszawa. Pismo gen. Władysława Sikorskiego, szefa Sztabu Generalnego do płk. Leona Bobickiego, attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, w sprawie przyjęcia oficerów gruzińskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 17742/II/Inf./II.A ...... 87 11. 1922, 9 października, Warszawa. Pismo zastępcy szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, mjr. Władysława Sokołowskiego do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, w sprawie kontaktów z Tatarami Krymskimi i aide mémoire Władysława de Bondy, w sprawie Tatarów Krymskich, nr 26253/II.Inf./II.A.5...... 88 12. 1922, 21 października, Konstantynopol. Pismo attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, do Władysława Baranowskiego, ministra pełnomocnego i delegata RP w Konstantynopolu, w sprawie wniosku do Sztabu Generalnego o przyjęcie oficerów azerbejdżańskich na kurs w Wojsku Polskim, nr 846/22...... 90 13. 1922, 7 listopada, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o podróży gen. Aleksandra Zachariadze, szefa sztabu armii gruzińskiej, do Polski...... 90 14. 1922, 10 listopada, Konstantynopol. Meldunek attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, do Dowództwa Dworca Niepołokowce, o wyjeździe oficerów gruzińskich do Polski, nr 911/22. . .91 15. 1922, 21 listopada, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego w sprawie sytuacji na Kaukazie...... 92 16. 1922, 29 grudnia, Warszawa. Pismo ppłk. Ignacego Matuszewskiego, p.d. szefa Oddziału II Sztabu Generalnego do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, w sprawie odmowy przyjęcia oficerów ormiańskich do Wojska Polskiego, nr 31676/II.Inf./II.A...... 94 17. 1923, 11 stycznia, Konstantynopol. Odpowiedź attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, do szefa Sztabu Generalnego w sprawie przyjazdu gen. Aleksandra Zachariadze do Polski...... 94 18. 1923, 16 lutego, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego o sytuacji na Kaukazie...... 95 19. 1923, 20 marca. Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego o spotkaniu z Dżaferem Sejdametem. . . . 97 20. 1923, 18 kwietnia, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie dyslokacji Samodzielnej Armii Kaukaskiej i spraw gruzińskich, nr 340/23...... 98 21. 1923, 19 kwietnia, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie przyjęcia oficerów azerbejdżańskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 344/23...... 101 22. 1923, 24 kwietnia, Warszawa. Instrukcja szefa Sztabu Generalnego, Marszałka Józefa Piłsudskiego, dla attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego w sprawie przyjęcia oficerów Azerbejdżańskich na szkolenie do szkół wojskowych w Polsce, nr 7818/II.Inf./II.A.5...... 104 7 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

23. 1923, 8 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie przyjęcia oficerów azerskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 473/23...... 104 24. 1923, 8 lipca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, w sprawie propozycji Emina Rasul Zade o prowadzeniu propagandy antysowieckiej...... 105 25. 1923, 8 lipca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie sytuacji na Kaukazie, nr 521/23...... 105 26. 1923, 14 września, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego w sprawie sytuacji na Kaukazie, nr 616/23. . 109 27. 1923, 14 września, Konstantynopol. Raport płk. Leona Bobickiego, attaché wojskowego RP w Konstantynopolu dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, w sprawie przyjęcia oficerów Górskiej Republiki Północnego Kaukazu do szkół wojskowych w Polsce, nr 615/23...... 111 28. 1923, 5 października, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego o sytuacji na Kaukazie, nr 650/25...... 111 29. 1923, 31 grudnia, Warszawa. Pismo szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, płk. Michała Bajera do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, w sprawie przyjęcia oficerów gruzińskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 27122 II Inf./II.A...... 113 30. 1923, Warszawa. Notatka Sztabu Głównego zawierająca rys historyczny kwestii oficerów gruzińskich w Polsce i projekt dalszego ich szkolenia, nr 15313/II/Inf/II.A...... 114 31. 1924, 8 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie planowanego powstania na Kaukazie, nr 136/24...... 116 32. 1924, 20 września, Ankara. Raport posła RP w Ankarze, Romana Knolla, dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w sprawie powstania w Gruzji, nr 69/T...... 117 33. 1924, 25 listopada, Ankara. Raport posła RP w Ankarze, Romana Knolla, dla MSZ, w sprawie sytuacji na Kaukazie, nr 129/T...... 120 34. 1925, 14 marca, Paryż. List Tadeusza Hołówki do płk. Tadeusza Schaetzla, attaché wojskowego RP w Ankarze o kontaktach z gruzińskimi i ukraińskimi emigrantami politycznymi. . 122 35. 1925, 9 maja, Ankara. Pismo posła RP w Ankarze, Romana Knolla, do Juliusza Łukasiewicza, dyrektora Departamentu Politycznego MSZ w sprawie współpracy z emigrantami kaukaskimi...... 123 36. 1925, 11 lipca, Warszawa. List dyrektora Departamentu Politycznego MSZ, Juliusza Łukasiewicza do posła RP w Ankarze, Romana Knolla w sprawie sytuacji w polskiej polityce zagranicznej i współpracy z Tadeuszem Hołówką...... 125 37. 1925, 22 lipca, Warszawa. Pismo zastępcy szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, płk. Wacława Piekarskiego, do attaché wojskowego RP w Ankarze, płk. Tadeusza Schaetzla, o zakazie prac politycznych na terenie Kaukazu, nr 9302/II/Inf.W...... 127 38. 1925, 23 lipca. Raport posła RP w Ankarze, Romana Knolla do MSZ, w sprawie kontaktów z Tadeuszem Hołówką, nr 263/T...... 128 39. 1925, 28 lipca. List posła RP w Ankarze, Romana Knolla, do sekretarza Poselstwa Władysława Günther-Schwarzburga w sprawie misji Tadeusza Hołówki w Konstantynopolu...... 129 40. 1925, 18 grudnia, Warszawa. Pismo podsekretarza stanu MSZ, Kajetana Morawskiego, do Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie niezakontraktowanych oficerów gruzińskich, P.III.13355/25...... 130 8 Spis treści

41. 1925, 31 grudnia, Warszawa. Pismo ministra spraw wojskowych gen. Lucjana Żeligowskiego, do ministra spraw zagranicznych, w sprawie oficerów gruzińskich, przyjętych do polskich szkół wojskowych, nr 6040/II.Inf.O.T.O...... 131 42. 1926, 14 stycznia, Warszawa. Pismo p.o. szefa Sztabu Generalnego, gen. bryg. Edmunda Kesslera, do attaché wojskowego RP w Ankarze, ppłk Tadeusza Schaetzla, w sprawie przyjęcia oficerów tureckich i kaukaskich do polskich szkół wojskowych, nr 104/II/Inf.O...... 132 43. 1926, 11 lutego, Warszawa. Pismo ministra spraw zagranicznych, Aleksandra Skrzyńskiego do Ministra Spraw Wojskowych w sprawie oficerów gruzińskich w Wojsku Polskim, nr P.III.10288/26. . . . 132 44. 1926, 22 marca, Warszawa. Pismo p. o. szefa Sztabu Generalnego, gen. bryg. Edmunda Kesslera, do Ministra Skarbu, Jerzego Zdziechowskiego, w sprawie oficerów gruzińskich, nr 893/II/Inf.O.T.O . . . . 133 45. 1926, 28 marca, Warszawa. Pismo ministra skarbu Jerzego Zdziechowskiego, do p. o. szefa Sztabu Generalnego gen. bryg. Edmunda Kesslera, w sprawie oficerów gruzińskich, nr 670/DB/3...... 134 46. 1926, 4 czerwca, Paryż. Meldunek attaché wojskowego i morskiego RP w Paryżu, płk. Juliusza Kleeberga, do szefa Sztabu Generalnego, o udziale w pogrzebie Atamana Symona Petlury, nr 1082 ...... 135 47. 1926, 17 października. Alfabetyczny wykaz miejsc przydziału oficerów byłej Armii Gruzińskiej i Azerbejdżańskiej przydzielonych do Armii Polskiej na dzień 1 X 1924 r. i 17 X 1926 r. sporządzony przez gen. Aleksandra Zachariadze...... 135 48. 1926, 9 grudnia, Warszawa. Relacja Tadeusza Hołówki ze spotkania przedstawiciela narodowego rządu gruzińskiego w Warszawie, Józefa Sałakai, z attaché wojskowym Wielkiej Brytanii w RP, płk. Edwardem Claytonem...... 139 49. 1927, 27 czerwca, Warszawa. Postulaty przedstawione przez stronę polską prezydentowi Ukraińskiej Republiki Ludowej, Andrijowi Liwickiemu i gen. Włodzimierzowi Salskiemu na konferencji dnia 28 VI 1927...... 140 50. 1927, 13 września, Stambuł. List szefa Placówki Wywiadowczej Konspol w Konstantynopolu, kpt. Mateusza Iżyckiego, do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego płk. Tadeusza Schaetzla, w sprawie paszportów polskich dla Kaukazczyków...... 141 51. 1927, 9 grudnia. Wykaz oficerów kontraktowych w Wojsku Polskim: Gruzinów, Azerów i Górali Kaukaskich...... 143 52. 1928, 25 listopada. Meldunek Placówki Wywiadowczej L3 w Stambule do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, o zerwaniu współpracy wywiadowczej z działaczami ruchu prometejskiego, nr 1.131/K./28. . . 147 53. 1928, 7 grudnia, Praga. Pismo pracownika konsulatu RP w Pradze, Tadeusza Lubaczewskiego, do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, płk Tadeusza Schaetzla, w sprawie sytuacji wśród emigracji kozackiej, nr 62/28...... 148 54. 1929, 26 kwietnia. Pismo kierownika Placówki Wywiadowczej L3 w Konstantynopolu do kierownika Referatu B1. Oddziału II Sztabu Generalnego na temat informacji otrzymanych od Dżafera Sejdameta, L.dz. 15/29...... 150 55. 1929, 6 czerwca, Paryż. Relacja z rozmowy por. Stanisława Zaćwilichowskiego z Danem [Noe Ramiszwili], L. 418...... 151 56. 1929, 17 lipca, Warszawa. Gen. Aleksander Zachariadze. Wytyczne Gruzińskiej Organizacji Wojskowej...... 152 57. 1929, 29 października. Protokół z posiedzenia odbytego u prof. Romana Smal-Stockiego w sprawie uregulowania stosunków pomiędzy Ukrainą a Krymem...... 154 9 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

58. 1930, 28 stycznia. Notatka kpt. Edmunda Charaszkiewicza dla płk. Tadeusza Schaetzla z zebrania polsko-ukraińskiego w sprawie organizacji audycji radiowych ukraińskich i uregulowania stosunków ukraińsko-kozackich, 841/II.Inf./2/III...... 156 59. 1930, 24 stycznia. List prof. Romana Smal-Stockiego do kpt. Edmunda Charaszkiewicza w sprawie zorganizowania ukraińskich audycji propagandowych w Radiu Polskim...... 157 60. 1930, 24 stycznia. List Dżafera Sejdameta do płk. Tadeusza Schaetzla o wyniku rozmów z ministrem spraw zagranicznych Ukraińskiej Republiki Ludowej, Aleksandrem Szulginem, w sprawie stosunków ukraińsko-tatarskich i uznania niepodległości Krymu...... 159 61. 1930, 27 maja, Warszawa. Protokół posiedzenia Komitetu Niepodległości Kaukazu w Warszawie z udziałem przedstawicieli strony polskiej...... 160 62. 1930, 20 lipca, Paryż. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 z konferencji kpt. Edmunda Charaszkiewicza i por. Stanisława Zaćwilichowskiego z Mustafą Czokajewem w sprawie działalności emigracji turkiestańskiej...... 160 63. 1930, 13 sierpnia. Sprawozdanie por. Stanisława Zaćwilichowskiego, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Generalnego z podróży do Stambułu...... 162 64. 1930, 8 października, Helsinki. Pismo Franciszka Charwata, posła RP w Helsinkach do Ekspozytury 2 w sprawie tworzenia Klubu „Prometeusz” w Finlandii...... 164 65. 1930, 21 października. Sprawozdanie Ayasa Ischaki z wyjazdu organizacyjnego do Finlandii w sierpniu i wrześniu 1930 r., nr 2700/II.Inf./21/XI...... 165 66. 1930, 21 października. Instrukcja Charlesa Lorence’a [Stanisława Zaćwilichowskiego] dla Stanisława Hempla, posła RP w Teheranie, w sprawie współpracy z Komitetem Niepodległości Kaukazu, CL 339/30...... 169 67. 1930, listopad/grudzień. Notatka Karola Dubicza-Penthera z pobytu w Paryżu w listopadzie 1930 r., w sprawie reorganizacji miesięcznika „Promethée”...... 174 68. 1930. Sprawozdanie kpt. Stefana Nowaczka z wyszkolenia dywersyjnego grupy gruzińskiej. L.dz. 177.II/XIV, 1185/1930...... 175 69. 1931, 26 stycznia. Notatka radcy Karola Dubicza Penthera o zmianach organizacyjnych w łonie rządu gruzińskiego po zabójstwie Prezydenta Gruzji na uchodźstwie, Noe Ramiszwili...... 182 70. 1931, 30 kwietnia. Projekt statutu czasopisma „Promethée” autorstwa Emin beja Rasul Zade...... 182 71. 1931, 30 kwietnia. Projekt statutu czasopisma „Promethée” autorstwa kpt. Edmunda Charaszkiewicza...... 184 72. 1931, 5 maja. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Rollin” w Paryżu w sprawie rozbieżności w polityce władz polskich wobec sytuacji w czasopiśmie „Promethée” w Paryżu, L.dz. 2497/2/XI...... 186 73. 1930, 6 maja, Warszawa. Ściśle tajne pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do radcy Feliksa Frankowskiego, attaché w Ambasadzie RP w Paryżu, w sprawie relacji ze stowarzyszeniem France-Orient, L.dz. 1122./2/XI...... 190 74. 1931, 15 września, Charbin. Meldunek por. Zygmunta Krosnowskiego do kpt. Edmunda Charaszkiewicza, w sprawie ruchu Mongoł-Buriatów, L.dz. 13/31...... 190 75. 1931, 24 października, Paryż. Ściśle tajny raport polityczny (XXXII) chargé d’affaires ad interim Ambasady RP w Paryżu Anatola Mühlsteina, dla płk. Tadeusza Schaetzla, w sprawie poselstwa Gruzji w Paryżu, nr 1518/31/P...... 191 76. 1931. 5 grudnia, Paryż. Tajny raport polityczny (XXXII) Anatola Mühlsteina, charge d’affaires ad interim Ambasady RP w Paryżu, dla płk. Tadeusza Schaetzla, w sprawie poselstwa Gruzji w Paryżu, nr 1815/31/P. . . 192 10 Spis treści

77. 1931, Sprawozdanie z działalności Klubu „Prometeusz” w Warszawie za rok 1931 ...... 193 78. 1932, 15 stycznia, Warszawa. Memoriał Zarządu Zrzeszenia Byłych Członków POW – Wschód KN 3 dla Marszałka Józefa Piłsudskiego, w sprawie współpracy polsko-gruzińskiej, L. 5/32...... 194 79. 1932, luty, Warszawa. Merytoryczne wyjaśnienia, uzupełniające memoriał Zarządu Zrzeszenia Byłych Członków POW – Wschód KN 3 w sprawie współpracy polsko-gruzińskiej adresowane do Marszałka Józefa Piłsudskiego, L. 43/32...... 249 80. 1932, 16 lutego. Projekt reformy podstaw współpracy polsko-gruzińskiej uzupełniający memoriał Zarządu Zrzeszenia byłych członków POW – Wschód KN 3 adresowany do Marszałka Józefa Piłsudskiego, L.dz.147/32. 252 81. 1932, 5 lipca. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Rollin” w Paryżu w sprawie przebiegu rokowania Aleksandra Assatianiego z Centrum Narodowym Gruzińskim, L.dz. 745/X/32...... 256 82. 1932, 6 grudnia, Warszawa. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 w sprawie stypendystów z emigracji prometeuszowskiej – stan akcji w roku 1932 i zasady na przyszłość oraz notatka z konferencji o przydzielaniu stypendiów z 5 III 1933, L.dz. 1728/II.Inf./2/XI...... 259 83. 1932, 13 grudnia. Informacja Ekspozytury 2 dla placówki „Martin” w Paryżu o stanie prac prometejskich na Dalekim Wschodzie, L.dz. 1754/II.Inf./2/II...... 267 84. 1933, 11 lutego. Pismo placówki „Martin” w Paryżu do kpt. Edmunda Charaszkiewicza w sprawie konsekwencji wynikających dla ruchu prometejskiego z dojścia Hitlera do władzy, L.dz. 49/33/14. . . . . 270 85. 1933, 21 lutego, Warszawa. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Martin” w Paryżu w sprawie wyjaśnienia cięć budżetu przeznaczonego na działalność prometejską, L.dz. 198/33/24...... 271 86. 1933, 5 marca, Warszawa. Protokół z konferencji w sprawie ograniczeń budżetowych funduszu „N”, L.dz. 484/II.Inf./2/XI/33...... 272 87. 1933, 7 kwietnia, Warszawa. Protokół z konferencji pomiędzy czynnikami polskimi a przedstawicielami warszawskiego Klubu „Prometeusz” w sprawie czasopisma „Le Promethée”...... 275 88. 1933, 11 grudnia, Warszawa. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 do mjr Włodzimierza Dąbrowskiego, szefa placówki „Martin” w Paryżu, w sprawie stanowiska wobec rozłamu w ruchu wolnokozackim, nr 2023/33/24...... 278 89. 1933. Sprawozdanie z działalności Klubu „Prometeusz” w Warszawie w latach 1931–1933...... 281 90. 1934, 12 lutego, Bratysława (Różowa Dolina). List przedstawiciela kozaków Kałmyków, Szanży Bałykowa do redaktora Włodzimierza Bączkowskiego o rozłamie w ruchu wolnokozackim i o stosunku do Ihnata Biłego ...... 284 91. 1934, 17 lutego, Konstantynopol. Roczne sprawozdanie Karola Dubicza Penthera z prac na odcinku narodowościowym na terenie Turcji za okres 1933 r...... 286 92. 1934, 9 marca. Ustne sprawozdanie mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego z sytuacji organizacji prometejskich w Paryżu. Załącznik do L.dz. 69/1934...... 290 93. 1934, 12 marca, Warszawa. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego w Paryżu, w sprawie polecenia Tadeusza Schaetzela odnośnie zbierania informacji dotyczących postrzegania przez członków emigracji prometejskiej kwestii narodowościowo-niepodległościowych i stosunku różnych państw do tego zagadnienia...... 295 94. 1934. Sprawozdanie z działalności Klubu Prometeusz w Warszawie za okres od 1 I 1933 r. do 15 III 1934 r...... 297 95. 1934, 9 i 11 maja. Zebrania wspólne Zarządu „Prometeusza” i przedstawicieli polskich w sprawie planowanych prac prometejskich...... 299 96. 1934, 22 maja, Warszawa. Pismo prof. dr. Olgierda Górki, sekretarza generalnego Instytutu Wschodniego do Wydziału Wschodniego MSZ, w sprawie wizyty Enrico Insabato w Polsce, nr 53-34 r...... 301 11 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

97. 1934, 3 czerwca. Notatka Mustafy Czokajewa z wyjazdu do Berlina...... 303 98. 1934, 23 lipca. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki w Paryżu, w sprawie utworzenia Komitetu Przyjaźni Ludów Kaukazu, Ukrainy i Turkiestanu zamiast Klubu Prometeusz w Paryżu, nr 745/34/31...... 308 99. 1934, 5 grudnia. Protokoły z konferencji u Tadeusza Schaetzla z 12 listopada 1934 w sprawie ogólnego stanu sprawy prometejskiej i wytyczne Tadeusza Schaetzla do pracy prometejskiej...... 309 100. 1935, 4 marca. Sprawozdanie Mustafy Czokajewa z podróży do Berlina...... 316 101. 1935, Warszawa. Sprawozdanie z działalności Klubu Prometeusz w Warszawie za okres od 15 III 1934 r. do 15 III 1935 r...... 319 102. 1935, 25 kwietnia, Warszawa. Konferencja kpt. Edmunda Charaszkiewicza z Góralami Kaukaskimi w sprawie zharmonizowania pracy organizacyjnej w środowiskach terenowych emigracji góralskiej i zorientowaniu ich kierowników w ogólnym położeniu politycznym...... 321 103. 1935, 29 kwietnia. Wytyczne kpt. Edmunda Charaszkiewicza dla placówki w Paryżu, w sprawie postępowania wobec kryzysu w ruchu wolno kozackim, nr 1017/35/34...... 323 104. 1935, 29 maja. Informacja o działalności filii Agencji Prasowej „Ofinor” w Genewie i Rzymie oraz o podróży inspekcyjnej dyrektora Agencji – Michała Jeremijewa, do Szwajcarii i Włoch w dniach 11–22 III 1935 r., L.dz. 1105/II/2/35...... 324 105. 1935, czerwiec. Relacja Georgesa Gwazawy z Kongresu Międzynarodowego Związku Przyjaciół Ligi Narodów w Brukseli...... 326 106. 1935, 28 czerwca, Paryż. Sprawozdanie Mahometa Sunsz Gireja z wyjazdu do Berlina...... 327 107. 1935, 1 lipca. Memoriał Hajdara Bammata dla ministra Tadeusza Schaetzla...... 330 108. 1935, 16 lipca, Stambuł. List Karola Dubicza Penthera do płk. Tadeusza Pełczyńskiego o sytuacji prac narodowościowych w Turcji...... 335 109. 1935, 24 sierpnia. Notatka Władysława Pelca, omawiająca podróże Mustafy Czokajewa, Grzegorza Gwazawy i Mahometa Sunsza Gireja do Berlina...... 337 110. 1935, 3 października. List Dżafera Sejdameta w sprawie jego wyjazdu do Berlina i notatka Ekspozytury 2 na ten temat...... 341 111. 1935, 23 listopada. Sprawozdanie Karola Dubicza Penthera z działalności prometejskiej w Stambule, nr 52/31/1186...... 344 112. 1935, 9 grudnia, Warszawa. List kpt. Edmunda Charaszkiewicza do mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego w sprawie wyjazdu do Paryża i stosunku władz polskich do zagadnienia prometejskiego...... 346 113. 1935, 20 grudnia, Paryż. Odpowiedź mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego na list kpt. Edmunda Charaszkiewicza w sprawie przyjazdu do Paryża i stosunku władz polskich do zagadnienia prometejskiego, nr 358/35/33...... 348 114. 1936, 13 stycznia, Warszawa. Pismo mjr. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Milton” w Paryżu, w sprawie podjęcia reformy mającej na celu poprawę poziomu organu prasowego Ukraińskiej Republiki Ludowej „Tryzub”, nr 56/36/15...... 349 115. 1936, 5 lutego. Memoriał kpt. kontraktowego Jana Nanuaszwili o nastrojach emigracji i młodzieży gruzińskiej w Paryżu oraz o planie prac wojskowych...... 350 116. 1936, 3 marca, Paryż. Konferencja mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego z Michałem Jeremijewem, dyrektorem biura prasowego „Ofinor”...... 353 117. 1936, 3 i 8 marca, Paryż. Sprawozdanie z paryskiej konferencji mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego z Mustafą Czokajewem, w sprawie działalności emigracji turkiestańskiej...... 354 12 Spis treści

118. 1936, 7 marca, Paryż. Sprawozdanie mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, z konferencji z Centrum Góralskim w Paryżu w sprawie działalności emigracji Górali Kaukaskich...... 361 119. 1936, 8 marca, Paryż. Sprawozdanie mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego z konferencji z Eminem bejem Rasul Zade, w sprawie działalności emigracji azerbejdżańskiej, L.dz. 855/36...... 364 120. 1936, 10 marca, Paryż. Sprawozdanie z konferencji mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II, Sztabu Głownego z konferencji z Noe Żordanią, w sprawie działalności emigracji gruzińskiej...... 367 121. 1936, 12 marca, Paryż. Projekt reorganizacji propagandy prometeuszowskiej za granicą, L.dz. 871/36. . 371 122. 1936, 6 kwietnia. Dzisiejszy stan propagandy narodowościowej i separatystycznej wśród emigracji z byłego Imperium Rosyjskiego, L.dz. 871/36...... 373 123. 1936, 14 kwietnia. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 z konferencji przeprowadzonych z Mykołą Kowalewskim, dyrektorem Agencji Telegraficznej „Express”, w sprawie funkcjonowania Agencji. . . . . 375 124. 1936, 15 kwietnia, Helsinki. Meldunek płk. dypl. Władysława Łosia, attaché wojskowego RP do mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, o działalności Klubu Prometeusz w Helsinkach, L.dz. 52/36.T.O...... 379 125. 1936, 1 maja. Pismo mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego dla mjr. Edmunda Charaszkiewicza, o konflikcie w redakcji pisma „Promethée”, nr 146/36/7...... 379 126. 1936, 25 maja, Warszawa. Odpowiedź mjr. Edmunda Charaszkiewicza na pismo mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego w sprawie konfliktu w redakcji pisma „Promethée”, nr 111/36/31...... 381 127. 1936, 8 lipca. Konferencja Tadeusza Kobylańskiego, dyrektora Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ z przywódcami emigracji ukraińskiej, w sprawie jej dalszej działalności we Francji...... 382 128. 1936, 8 lipca, Warszawa. Odczyt dyrektora Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ Tadeusza Kobylańskiego o ideologii ruchu prometejskiego...... 390 129. 1936, sierpień. Sprawozdanie Abbas beka Alibekowa z podróży do Londynu w dniach od 9 do 17 VIII 1936 r...... 391 130. 1936, 1 września. Notka gen. dyw. kontraktowego Aleksandra Zachariadze dotycząca kwestii przyjęcia obywatelstwa polskiego przez oficerów gruzińskich...... 393 131. 1936. Sprawozdanie Mir Jakuba beja Mechtiewa z podróży do Genewy w dniach od 23 IX do 5 X 1936 r...... 394 132. 1936, listopad – grudzień, Warszawa. Odpowiedź mjr. Edmunda Charaszkiewicza na pismo attaché wojskowego RP w Helsinkach, ppłk. dypl. Władysława Łosia, w sprawie współpracy pism prometejskich z pismami wydawanymi w Finlandii, nr 3002/II/2/36...... 397 133. 1936, 21 grudnia, Warszawa. Pismo Ekspozytury 2 do placówki „Martin” w Paryżu w sprawie konferencji z dnia 18 XII 1936 odbytej w MSZ w sprawie przesilenia w rządzie URL, nr 3061/36/34...... 398 134. 1937, 26 stycznia, Helsinki. Pismo attaché wojskowego RP w Helsinkach, ppłk. dypl. Władysława Łosia do mjr. Edmunda Charaszkiewicza, na temat sytuacji ruchu prometejskiego w Finlandii, L.dz. 209/36.T.O. . 400 135. 1937, 12 lutego, Warszawa. Pismo Mykoły Kowalewskiego do płk. Tadeusza Pełczyńskiego w sprawie działalności Agencji Telegraficznej „Express”...... 402 136. 1937, 21 maja, Paryż. Memoriał Rady Związku Państw Morza Czarnego dla marszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego...... 406 137. 1937, 27 maja, Warszawa. Notatka mjr. Edmunda Charaszkiewicza dla Placówki „Wellstone” w Paryżu w sprawie konferencji z Szambą Balinowem dotyczącej sytuacji w ruchu wolnokozackim...... 413 13 138. 1937, 31 sierpnia. Łukasz Dalnicki [Władysław Pelc], Uwagi w kwestii reorganizacji pracy prometeuszowskiej w Paryżu...... 414 139. 1937, 29 września. Oświadczenie strony polskiej w sprawie konfliktu w środowisku azerbejdżańskim, odczytane przedstawicielom Azerbejdżanu: Emin Bejowi Rasul Zade, Mir Jakubowi Mechtiewowi i Mustafie Wekilli...... 430 140. 1937, Warszawa. Pismo szefa Oddziału II Sztabu Głównego, płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego do naczelnika Wydziału Prasowego MSZ Wiktora Skiwskiego, w sprawie Agencji Telegraficznej „Express”, nr 418/II/2/37...... 431 141. 1937, 2 grudnia. Notatka z rozmowy Władysława Pelca, kierownika placówki „Wellstone”, z kozakiem dońskim, Gieorgijem Kariewem, nr 457/15/37...... 433 142. 1938, 24 lutego. Projekt reorganizacji czasopisma „Promethée” w Paryżu autorstwa Władysława Pelca, nr 80/27/38 ...... 435 143. 1938, 17 marca. Sprawozdanie Władysława Pelca dla Ekspozytury 2 z podróży do Genewy i działalności prometejskiej w Szwajcarii, nr 94/21/38...... 437 144. 1938, 15 maja. List ks. Grzegorza Peradze do Ekspozytury 2 zawierający informacje o jego wyjeździe do Paryża...... 441 145. 1938, 27 maja, Warszawa. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 o kontaktach i konferencji z Arszakiem Dżamalianem w Warszawie, nr 1693/II/2/38...... 442 146. 1938, 1 czerwca, Warszawa. Tekst powitania przywódców frontu prometejskiego na konferencji polsko-prometejskiej...... 445 147. 1938, czerwiec, Warszawa. Tematy na konferencję przywódców frontu prometeuszowskiego w dniach 1 VI–4 VI 1938 r...... 446 148. 1938, maj – czerwiec, Warszawa. Plan konferencji przywódców frontu prometeuszowskiego w Warszawie...... 448 149. 1938, 4 czerwca, Warszawa. Rezolucje frontu prometejskiego o stosunku do wrogich sił międzynarodowych i w sprawie taktyki wewnętrznej...... 449 150. 1938, 31 grudnia, Paryż. Pismo kierownika placówki „Wellstone” w Paryżu, Władysława Pelca do Ekspozytury 2, w sprawie aktywizacji kwestii ukraińskiej, nr 339/44/38...... 450 151. 1939, 27 lutego. Sprawozdanie z podróży organizacyjnej Ayasa Ischaki na Daleki Wschód w latach 1933–1935, nr 536/II/2/39...... 453 152. 1939, 1 marca, Warszawa. Referat polityczny o stosunkach polsko-prometeuszowskich dla marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (IV redakcja), L.dz. 3881/II/2/38...... 474

Zdjęcia i reprodukcje dokumentów ...... 495

Skorowidz nazwisk ...... 538

Skorowidz nazw geograficznych ...... 553

Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów kodowych ...... 561

Summary ...... 565

Резюме ...... 570 Wstęp

Defnicja „prometeizmu” „Prometeizm” to w ogólnym pojęciu idea buntu przeciwko potęgom krępującym wolność myśli i ograniczającym wolność narodów i człowieka. W pierwszej połowie XX wieku termin ten oznaczał polityczną współpracę II Rzeczypospolitej z nierosyjskimi ludami i naroda- mi Rosji skierowaną przeciwko carskiemu, a później sowieckiemu imperium. Bezpośrednie autorstwo tej koncepcji przypisywano Józefowi Piłsudskiemu, który w 1904 roku w memo- riale do rządu japońskiego cel polityczny Polski stawiał słowa, które również można uznać za pierwszą definicję prometeizmu: „rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe i usamowolnienie przemocą wcielonych w skład Imperium krajów”1. W podobny sposób wy- powiadał się długoletni działacz prometejski, Roman Smal-Stocki w 1947 roku, kiedy określał prometeizm wspólnym frontem narodów uciemiężonych przez Rosję sowiecką2. Nie oznacza to jednak, żeby można było uważać prometeizm za rodzaj „antykomuni- stycznej międzynarodówki”, jak twierdzą niektórzy badacze3. W rzeczywistości, z punktu widzenia ruchu prometejskiego, ustrój państwa rosyjskiego miał znaczenie drugorzęd- ne. Najważniejszą cechą tego państwa był imperializm prowadzący do zniewolenia innych narodów i to przede wszystkim tę cechę dostrzegano zarówno w polityce Rosji car- skiej i Rosji sowieckiej. Jak podkreślał po latach w recenzji pracy Andrzeja Micewskiego Stanisław J. Paprocki, były członek honorowy Klubu Prometeusz w Warszawie, obozowi Piłsudskiego nie chodziło o „rozbicie Rosji” jako takiej, ale stał on na stanowisku, że: „naród

1 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. II, Warszawa 1937, s. 253. 2 R. Smal-Stocky, The Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom, Sketch of the History of the Promethean Movement, „The Ukrainian Quarterly” 1947, vol. III, nr 4, s. 330. 3 Por. Z. Gasimov, Między Warszawą, Paryżem a Stambułem. Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy, [w:] M. Kornat (red.), Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), Warszawa 2012, s. 331–333. 15 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego polski może być prawdziwie wolnym tylko wśród wolnych narodów i że wobec tego wytycz- ną polityki polskiej winna być zasada konieczności obrony przed imperializmem rosyjski- m”4. Prometeizm nie był więc w swoim założeniu ruchem antykomunistycznym, ale antyim- perialistycznym, jego antykomunizm wynikał tylko i wyłącznie z charakteru ustrojowego, jaki w danym okresie istniał w państwie rosyjskim. Definicję tę można sprecyzować dodając, że z reguły prometeizm odnosił się wyłącz- nie do ruchów wolnościowych skierowanych przeciwko Rosji i popieranych przez Polskę. Tak to zagadnienie ujmuje definicja sformułowana znacznie później przez Włodzimierza Bączkowskiego (1905–2000), który twierdził, że: „Nazwa Prometeizm (Liga Prometeusza, ruch prometejski) określa wspólny front niepodległościowych przywódców i polityków, re- prezentujących na emigracji ich uciśnione narody imperium rosyjskiego”. Jej autor precyzuje, że nazwa ta obejmowała wyłącznie te grupy, które współpracowały i były popierane przez głównie piłsudczykowskie „czynniki”5. I rzeczywiście, w okresie międzywojennym nie było konkurencyjnej organizacji, która podejmowałaby próby przyjęcia podobnej nazwy, podczas gdy ruch prometejski był zorganizowany wokół klubów „Prometeusza” i wydawał francusko- języczne pismo o tej nazwie („Le Promethée”). Ważnym elementem tej definicji było także pojęcie wolności narodów i jednostek, które miało odróżniać prometeizm od „koncepcji po- pierania i patronatu ze strony wielkich państw w stosunku do walki niepodległościowej tych wszystkich narodów, które wchodziły niegdyś w skład byłego Imperium Rosyjskiego, a obecnie znajdują się pod panowaniem sowieckim”. W 1934 roku Charaszkiewicz przekazując in- strukcję Tadeusza Schaetzla placówkom prometejskim i wspominając o formach wspierania ruchów narodowowyzwoleńczych precyzował, że „Pierwszą taką koncepcję nazwaną „prometeizmem” stworzyła Polska, która od roku 1920 głosi ideę wspólnego frontu odrodzonych narodów wolnych i o wolność walczących, a które dzieliły kiedyś wspólną dolę narodów podbitych przez Rosję. Ideologia ta jest pojęta ściśle demokratycznie: narody łączące się w myśl jej haseł są równe. Polska zaś, jako jej inicjatorka i głosicielka, zajmuje w tym związku, dzięki swemu znaczeniu państwowemu, stanowisko „pierwszej wśród równych”6. Autor nazwy ruchu prometejskiego nie jest znany, a wśród badaczy pojawiają się pewne rozbieżności na ten temat. Bohdan Podoski (1894–1986), prawdopodobnie w oparciu o re- lację ustną Tadeusza Schaetzela, twierdzi, że miał ją utworzyć sam Schaetzel w latach 1924– 19267. Według Józefa Lewandowskiego nazwę mieli wymyślić Gruzini8. Jeszcze inną możli- wość podaje gruzińsko-francuski badacz, Georges Mamoulia, który przypisuje autorstwo tego określenia Hajdarowi Bammatowi, który na ten temat pisze w swoich niewydanych dotychczas wspomnieniach9.

4 „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 209. 5 W. Bączkowski, Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość” 1984, t. XVII, s. 28. 6 CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) z lat 1921–1939, sygn. I.303.4.5782. 7 B. Podoski, Śp. pułkownik Tadeusz Schaetzel, „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 180; T. Schaetzel, Racja stanu Polski na Wschodzie, „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 225 (wstęp). 8 J. Lewandowski, Imperializm słabości, Warszawa, 1967, s. 141–142. 9 G. Mamoulia, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921– 1945), Paryż 2009, s. 99. 16 Wstęp

Myśl prometejska a ruch prometejski Z powodu coraz większego zainteresowania dziejami prometeizmu wydaje się, że po- wyższą definicję należy doprecyzować. Pierwszym zasadniczym podziałem, jaki powinno się wprowadzić jest rozróżnienie pojęć: ruch prometejski i myśl prometejska. Opierając się na cytowanych powyżej definicjach można zdefiniować myśl prometejską, jako propagu- jącą ideę rozczłonkowania imperium rosyjskiego w oparciu o zjednoczony ruch narodów zniewolonych przez Rosję. W takim znaczeniu myśl prometejska pojawia się w tekstach autorów niekoniecznie związanych z ruchem prometejskim. Należy zgodzić się z Zaurem Gasimovem, który uważa, że był to prąd intelektualny tworzony przez przedstawicieli wielu krajów dotkniętych tym samym doświadczeniem10. Z kolei ruch prometejski to ścisła współpraca przedstawicieli narodów zniewolonych z „czynnikami polskimi” mająca na celu w bliższej lub dalszej perspektywie doprowadzenie do odzyskania niepodległości przez te państwa, a co za tym idzie, także do rozbicia Rosji na mniejsze państwa. Współpraca ta miała miejsce przede wszystkim w okresie międzywojen- nym, choć pewne jej elementy były obecne w środowiskach piłsudczykowskich jeszcze przed pierwszą wojną światową i po 1945 roku. W świetle powyższego myśl prometejską propagował zarówno Jan Otmar Berson (1903– 1946), Jerzy Braun (1901–1975), Włodzimierz Ipohorski-Lenkiewicz czy nawet Juliusz Miero szewski, którzy nigdy nie byli formalnie związani z ruchem prometejskim, tak jak Tadeusz Schaetzel (1891–1971), Edmund Charaszkiewicz (1895–1975), Włodzimierz Bączkowski czy Władysław Pelc (1906–2002) – aktywni działacze ruchu prometejskiego w okresie międzywo- jennym. Z tego powodu Jerzy Giedroyc (1906–2000) byłby członkiem ruchu prometejskiego tylko przez bardzo krótki okres, kiedy redagował i wydawał pierwszy numer kwartalnika „Wschód – Orient” (1930). Natomiast w późniejszym okresie już nie był związany z ruchem prometejskim, ale jedynie znajdował się pod wpływem pewnych elementów myśli prometejskiej. Termin „ruch prometejski” ma więc bardzo konkretnie określone znaczenie i odnosi się do działań praktycznych mających u podstawy ideę prometejską, których celem było wciele- nie jej w życie, w oparciu o współpracę narodów podbitych przez Rosję, przy wyraźnym or- ganizacyjnym i finansowym wsparciu II Rzeczypospolitej.

Granice chronologiczne Granice chronologiczne prometeizmu zależą od przyjętej definicji samego zjawiska. Myśl rozbicia Imperium Rosyjskiego w oparciu o współpracę różnych narodów, które znaj- dują się w tej samej sytuacji geopolitycznej powstała jako odpowiedź na ambicje imperiali- zmu państwa rosyjskiego. Polscy działacze prometejscy, wśród protoplastów prometeizmu wskazywali między innymi na hetmana Filipa Orlika, księcia Adama Czartoryskiego i jego politykę wschodnią, a także na politykę Polskiej Partii Socjalistycznej w końcu XIX i na początku XX wieku11. Korzenie współczesnego im prometeizmu widzieli przede wszystkim w poglądach i działalności Józefa Piłsudskiego.

10 Z. Gasimov, Między Warszawą, Paryżem a Stambułem. Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy, op. cit., s. 234. 11 E. Charaszkiewicz, Przebudowa wschodu Europy. Materiały do polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego w latach 1893–1921, „Niepodległość” 1955, t. V, s. 125–130. 17 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Trzeba jednak przypomnieć, że idea współpracy ludów „uciemiężonych” pojawiała się także w innych kręgach, nie koniecznie związanych z Polską, między innymi podczas zjazdów przedstawicieli tych narodów organizowanych przez autonomistów – federalistów (1905), a później przez Biuro Narodowości stworzone przez Juozasa Gabrysa i wreszcie w rozma- itych próbach budowania antyrosyjskiej (antybolszewickiej) koalicji na Kaukazie w czasie pierwszej wojny światowej i w latach, które bezpośrednio po niej nastąpiły. Doświadczenia te również miały wpływ na powstanie ruchu prometejskiego. Początku prometeizmu realizowanego w pierwszej połowie XX wieku przy aktywnym udziale Państwa Polskiego należy doszukiwać się po upadku koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego, która upadła wraz z podpisaniem Traktatu Ryskiego w 1921 roku. Pierwsze for- my organizacyjne ruchu prometejskiego powstały w 1924 i 1925 roku, ale współpraca roz- winęła się po dojściu do władzy Józefa Piłsudskiego w 1926 roku. W ruchu prometejskim uczestniczyli przedstawiciele emigracji ukraińskiej, Tatarów Krymskich i Nadwołżańskich, narodów muzułmańskich Azji Środkowej, niektórych wojsk kozackich i narodów Kaukazu, narodów zamieszkujących północną Rosję (Ingria, Komi, Karelia). Szczególną rolę w ruchu prometejskim odgrywała Ukraina – z racji liczebności ludności zamieszkującej to terytorium jak i położenia geograficznego. Niemniej istotną rolę odgrywał regionKaukazu – niezwykle ważny z racji swej pozycji geopolitycznej, a także z powodu bardzo aktywnych dążeń naro- dowściowo-wyzwoleńczych narodów kaukaskich. Tak określał moment narodzin ruchu prometejskiego Roman Smal-Stocki, który precyzuje, że organizacja istniejąca pod tą nazwą za- częła działać w 1925 roku „po długich negocjacjach”12. Ustalenie daty końcowej działalności ruchu prometejskiego jest zadaniem dosyć trud- nym, gdyż powojenne dzieje tego ruchu nie były jeszcze badane przez historyków. Wiadomo natomiast, że ruch prometejski, w zmienionej i ograniczonej znacznie formie, przetrwał podczas II wojny światowej i funkcjonował w stanie szczątkowym po 1945 roku. Pomimo tego, wydaje się słuszne dla tego zbioru dokumentów, utrzymanie cezury roku 1939. Wynika to przede wszystkim z faktu, że po 1939 roku uległa zmianie sytuacja międzynarodowa Polski, i jej rola w ruchu prometejskim nie mogła być taka sama jak wcześniej.

Historiografia polska Zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej ludów i narodów podbitych przez Rosję, a później przez Związek Sowiecki było już przedmiotem wielu badań i posiada już bardzo obszerną, choć rozproszoną i stworzoną w różnych językach historiografię. Na potrzeby tego wprowadzenia postaram się ograniczyć do omówienia najważniejszych prac poświęconych wyłącznie albo przynajmniej w znacznej części ściśle rozumianemu ruchowi prometejskiemu. Pominięte zostaną natomiast teksty o charakterze wspomnieniowym autorstwa byłych działaczy związanych z ruchem prometejskim oraz intetresujące, ale odległe od samego prometeizmu prace poświęcone współpracy niektórych ugrupowań i polityków narodów „prometejskich” z III Rzeszą w trakcie II wojny światowej13.

12 R. Smal-Stocki, The Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom, Sketch of the History of the Promethean Movement, op.cit., s. 330. 13 Na temat historiografii polskiej ruchu prometejskiego patrz również: J.Pisuliński, Prometeizm – problemy i pytania histo- riograficzne, [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), M. Kornat (red.), Warszawa 2012, s. 91–104. 18 Wstęp

Początki badań nad ruchem prometejskim sięgają działań mających na celu rozpraco- wanie tego ruchu przez służby wywiadowcze Polski Ludowej po 1945 roku. Charakter ta- ki można przypisać obszernemu opracowaniu poświęconemu Ekspozyturze 2 Oddziału II Sztabu Głównego, które powstało w Biurze Studiów Głównego Zarządu Informacji Wojska Polskiego. Opracowanie to powstało w oparciu o tę część akt Oddziału II, które po wojnie zo- stały odnalezione w filii niemieckiego wojskowego archiwum w Gdańsku-Oliwie. Prace by- ły prowadzone przez kilku pracowników Biura Studiów i zostały ukończone w styczniu 1951 roku, kiedy opracowanie to wysłano do Moskwy14. W grupie pracowników zajmujących się tym zagadnieniem znalazł się także kpt. GZI, Józef Lewandowski, który w 1958 roku obro- nił pracę magisterską na Uniwersytecie Warszawskim na ten temat15, a później pracował jako historyk w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk16. Autor ten, jako pierwszy miał oka- zję wykorzystania archiwaliów Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego i trzeba przy- znać, że pomimo naleciałości ideologicznych i wyraźnego „śladu czasów” wiele z jego ustaleń – przede wszystkim o charakterze faktograficznym – do dziś pozostaje aktualnymi. Problem związany ze wschodnią polityką II Rzeczypospolitej, federalizmem i ruchem prometejskim pojawiał się także w innych pracach tego badacza17. W drugiej połowie lat 60. powstała praca Eugeniusza Rudzińskiego, częściowo po- święcona Agencji Telegraficznej „Express”, która była częścią infrastruktury prometejskiej w czasie II Rzeczypospolitej18. Opublikowano wówczas ważne dokumenty dotyczące ruchu prometejskiego19. W tym czasie nad zagadnieniem ruchu prometejskiego pracował Sergiusz Mikulicz, pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych i doktorant prof. Henryka Batowskiego, a owocem jego badań była pierwsza w Polsce książka poświęcona ruchowi pro- metejskiemu20. Dostępne materiały wykorzystał jednakże w znacznie mniejszym stopniu niż Lewandowski, dlatego też do jego książki zarówno Lewandowski, wówczas emigrant i współ- pracownik „Kultury” Jerzego Giedroycia, jak i Ludwik Hass, zgłosili liczne zastrzeżenia21. W czasopismach emigracyjnych ukazała się także pozytywna recenzja książki Mikulicza autorstwa Józefa Łobodowskiego, który był związany z ruchem prometejskim w ostatnim okresie (od połowy lat 30.), ale nie odgrywał roli decydującej i w niewielkim stopniu znał zakon- spirowane kulisy tej działalności. Łobodowski krytycznie omówił pracę Mikulicza, ale w za- kończeniu swej recenzji zauważył, że pomimo pewnych błędów i widocznego zaangażowania ideologicznego „pracę Mikulicza należy uznać za potrzebną, a nawet pożyteczną”22.

14 RGVA, Ekspozytura 2 Oddziału II Sztabu Głównego, sygn. 461k-1-1. 15 J. Lewandowski, „Prometeizm” – koncepcja polityki wschodniej piłsudczyzny, „Biuletyn Wojskowej Akademii Politycznej im. F. Dzierżyńskiego”, cz. 1: 1958, nr 2 (12), s. 100–137, cz. 2: 1959, nr 1 (14), s. 31–52. 16 Wątek ten pojawiał się także w innych jego pracach, np. Imperializm słabości. Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków 1921–1926, Warszawa 1967. 17 J. Lewandowski, Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce obozu belwederskeigo, Warszawa 1962, Imperializm słabości. Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków 1921–1926, Warszawa 1967. 18 E. Rudziński, Informacyjne agencje prasowe w Polsce 1926–1939, Warszawa 1970. 19 S. Wroński (oprac.), Współdziałanie rządu polskiego z emigracyjnymi organizacjami antyradzieckimi w latach 1918–1938, [w:] Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, Warszawa 1968, t. III. 20 S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971. 21 L. Hass, „Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej”, S. Mikulicz, Warszawa 1971 [recenzja], „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1978, t. VIII, s. 191–195; J. Lewandowski, Krajowe ucrainica, „Kultura” 1973, nr 1/304–2/305, s. 112–121. 22 J. Łobodowski, „Niepodległość” 1974, t. IX, Nowy Jork – Londyn, s. 411–419. 19 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

W późniejszym okresie nie ogłoszono prac poświęconych wyłącznie tej tematyce, ale wybrane wątki związane z ruchem prometejskim były poruszane na marginesie innych badań. Cenne informacje znalazły się przede wszystkim w pracy Andrzeja Chojnowskiego o polityce narodowościowej w II RP23 i w biografii Tadeusza Hołówki autorstwa Iwo Werschlera24. Autorzy ci jednak nie mieli (lub mieli w bardzo ograniczonym stopniu) możliwości korzystania z kluczowych dla tego tematu akt Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, które przechowywano wówczas w Centralnym Archiwum MSW. Trzeba podkreślić, że choć zainteresowanie operacyjne ruchem prometejskim ograni- czało się do wczesnego okresu istnienia Polski Ludowej, głównie lat 50.25, to w późniejszym okresie nadal obowiązywało, jak zauważył Iwo Werschler26, „zdecydowanie krytyczne stanowisko” wobec ruchu prometejskiego. Aktualną wówczas wykładnię podał Sergiusz Mikulicz, który stwierdził, że: „Prometeizm odsuwał Polskę od polityki europejskiej, wikłał ją w dodat- kowe poważne konflikty z jej wschodnim sąsiadem, powodował marnotrawienie sił i środ- ków. Za jego pseudo-romantyczną fasadą kryły się bardzo klasowe zamierzenia, stanowią- ce dodatkową kulę u nogi w międzywojennym rozwoju państwa”27. Trudno dostępne archiwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz uwarunkowania polityczne nie zachęcały do badania tego zagadnienia. Sytuacja uległa radykalnej zmianie po 1989 roku, kiedy powrócono do badań nad okresem II Rzeczypospolitej. Od tego momentu ukazało się wiele bardzo cennych prac poświęconych polityce narodowościowej, stosunkom polsko-ukraińskim oraz dotykają- cych problemu ruchu prometejskiego i jego znaczenia dla polityki zagranicznej w tym okresie. Wśród najważniejszych prac nie mających na celu badania ruchu prometejskiego, ale poruszających to zagadnienie na marginesie innych rozważań należy wymienić: teksty Henryka Bartoszewicza dotyczące działalności politycznej Romana Knolla28, który ode- grał bardzo ważną rolę w okresie rodzenia się wspólnego frontu prometejskiego, opracowanie Mirosława Boruty29, monografię Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji w latach 1921–1924 napisaną przez Jana Jacka Bruskiego30, prace poświęcone Tatarom Krymskim autorstwa Selima Chazbijewicza31, a także badania Andrzeja Furiera poświęcone dziejom

23 A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Warszawa 1979. 24 I. Werschler, Tadeusz Hołówko, życie i działalność. Z dziejów obozu belwederskiego, Warszawa 1984. 25 Por. P. Libera, Zwalczanie ruchu prometejskiego w Polsce Ludowej. Wstęp do badań, „Historia i Polityka”, cz. 1, 2010, nr 4 (11), s. 205–242, cz. 2: 2011, nr 5 (12), s. 201–230; S. Łukasiewicz, Prometeizm na emigracji w pierwszych latach po II wojnie świa- towej w świetle materiałów wywiadu komunistycznego Polski Ludowej, [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), M. Kornat (red.), Warszawa 2012, s. 309–326. 26 I. Werschler, Federalizm i prometeizm w poglądach oraz w działalności Tadeusza Hołówki, „Dzieje Najnowsze”, 1982, nr 1–4, s. 4. 27 S. Mikulicz, Prometeizm europejski, „Sprawy międzynarodowe”, październik 1968, R. XXI, z. 10 (199), s. 110. 28 M.in.: H. Bartoszewicz, Misja Romana Knolla w Ankarze 1924–1925, „Studia z dziejów Rosji i Europy Wschodniej”, 2001, t. XXXVI, s. 109–126; idem, Roman Knoll wobec sprawy niepodległości Ukrainy 1917–1921. Z dziejów prometeizmu polskiego, [w:] Polska i jej wschodni sąsiedzi, A. Andrusiewicz (red.), t. 6, Rzeszów 2005, s. 11–29; idem, Okres rosyjski w karierze dy- plomatycznej Romana Knolla, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, cz. 1: 2004, t. XXXIX, s. 61–84, cz. 2: 2005, t. XXXX, s. 63–81; idem, Roman Knoll – między walką o wolność narodów a dyplomacją,„Przegląd Wschodni” t. XII, z. 3 (47), s. 537–553. 29 M. Boruta, Wolni z wolnymi, równi z równymi. Polska i Polacy o niepodległości wschodnich sąsiadów Rzeczypospolitej, Kraków 2002. 30 J.J. Bruski, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie, 1919–1924, Kraków 2000. 31 M.in. S. Chazbijewicz, Awdet, czyli powrót. Walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i nie- podległość państwa po II wojnie światowej, Olsztyn 2001. 20 Wstęp

Polaków w Gruzji32. Zagadnienie prometeizmu jest także poruszane w niektórych fragmen- tach książki o polskich ideach federacyjnych Krzysztofa Grygajtisa33, w artykule Filipa Jussis- -Gończyńskiego o „Biuletynie Polsko-Ukraińskim”34 i w tekstach Shahli Kazimovej na temat wybitnego działacza azerbejdżańskiego Emina Rasul Zade35. Na uwagę zasługuje tak- że pierwsza – choć pozbawiona wątków prometejskich – biografia Henryka Józewskiego, autorstwa Jana Kęsika36, teksty o sowietologii polskiej i artykuły o polityce zagranicznej Marka Kornata37, studia i książki poświęcone historii Gruzji autorstwa Wojciecha Materskiego38, artykuły Marka Mądzika39, prace dotyczące międzynarodowej sytuacji republik kaukaskich autorstwa Pawła Olszewskiego40, książka Piotra Okulewicza poświęcona koncepcji „mię- dzymorza”41, artykuły i książka dotyczące wywiadu II Rzeczypospolitej autorstwa Andrzeja Pepłońskiego i Hiroaki Kuromiyi42, dwie prace Roberta Potockiego43. Ponadto trzeba wspo- mnieć o biografii Olgierda Górki, która jednak nie podejmuje w ogóle wątku prometejskie- go44, oraz o biogramach wybitnych działaczy prometejskich autorstwa Stanisława Stępnia45 i pracach Emiliana Wiszki na temat międzywojennej emigracji ukraińskiej w Polsce46. Nie jest bezpośrednio związana z zagadnieniem ruchu prometejskiego książka Aleksandra Woźnego na temat problematyki łużyckiej w działaniach dywersyjnych wywiadu polskiego, tym niemniej przynosi ona bardzo cenne ustalenia o funkcjonowaniu Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, która odgrywała ważną rolę wśród instytu-

32 M.in. A. Furier, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009. 33 K. Grygajtis, Polskie idee federacyjne i ich realizacja w XIX i XX w., Częstochowa 2001. 34 Biuletyn Polsko-Ukraiński (1932–1938) – prometejski projekt Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, [w:] Na z góry upatrzonych pozycjach, B. Międzybrodzki, M. Gajda, K. Fudalej, M. Przeperski (red.), Warszawa 2011. 35 S. Kazimova, Prometeizm w poglądach i działalności Mehemmeda Emina Rasulzadego, „Pro Georgia” 2010, t. 20, s. 127–137. 36 Jan Kęsik, Zaufany komendanta. Biografia polityczna Jana Henryka Józewskiego, Wrocław 1995. 37 M.in.: M. Kornat Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003; idem, Bolszewizm, totalitaryzm, rewolucja, Rosja: początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939), t. 1–2, Kraków 2003; idem, W kręgu ruchu prometejskiego. Związek Zbliżenia Narodów Odrodzonych (1921–1923) i Instytut Wschodni w Warszawie (1925–1939), „Politeja” nr 2/2004; idem, Ruch prometejski – ważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, „Nowa Europa Wschodnia” 2008, nr 2, s. 76–86. 38 M.in.: W. Materski, Polsko-gruziński sojusz wojskowy 1920, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku: przebieg walk i tło międzynarodowe: materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN, A. Koryn (red.), Warszawa, 1991; idem, Misja Tytusa Filipowicza w Tbilisi (kwiecień 1920), „Pro Georgia” 1991, nr 1; idem, Georgia rediviva: Republika Gruzińska w stosunkach mię- dzynarodowych 1918–1921, Warszawa 1994; idem, Powstanie narodowowyzwoleńcze 1924 r. w Gruzji, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, 1999, t. XXXIV, s. 57–67; idem, Gruzja, Warszawa 2000 i 2010; idem, Próba pozyskania poparcia władz RP dla powstania narodowowyzwoleńczego w Gruzji w 1924 roku, „Pro Georgia” 2002/2003, t. 9–10, s. 145–148. 39 M. Mądzik, Z historii politycznych stosunków polsko-gruzińskich w latach 1918–1921, „Pro Georgia” 1991, nr 1, s. 16–21. 40 M.in. P. Olszewski, Polityka państw Ententy wobec Zakaukazia w latach 1918–1921, Piotrków Trybunalski 2001. 41 P. Okulewicz, Koncepcja „międzymorza” w myśli i praktyce obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918–1926, Poznań 2001. 42 H. Kuromiya, A. Pepłoński, Między Warszawą a Tokio. Polsko-japońska współpraca wywiadowcza 1904–1944, Toruń 2009; H. Kuromiya, A. Pepłoński, Aktywność polskiego wywiadu na Dalekim Wschodzie w ramach «Akcji Prometejskiej» [w:] P. Kołakowski, A. Pepłoński, Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej, Kraków 2011, s. 225–246. 43 R. Potocki, Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939), Lublin 1999; idem, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003. 44 Z. Romek, Olgierd Górka. Historyk w służbie myśli państwowej (1908–1955), Warszawa 1997. 45 M.in. S. Stępień, Symon Petlura – zwierzchnik Państwa i Ataman Główny ukraińskich sił zbrojnych, „Biuletyn Informacyjny Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1996, nr 2, s. 160–162; idem, Sulatycki Paweł (Suljatyc’kyj Pawło) (1884– 1932), [w:] „Polski słownik biograficzny”, t. XLV/3, z. 186,Warszawa– Kraków 2008, s. 410–412; 46 E. Wiszka, Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce 1920–1939, Toruń 2001; idem, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń 2004. 21 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego cji zajmujących się ruchem prometejskim47. Warto przypomnieć także pracę Grzegorza Zackiewicza o polskiej myśli politycznej wobec systemu sowieckiego48 i pracę o Wołyńskim Zjednoczeniu Ukraińskim Zbigniewa Zaporowskiego49. Cennym głosem w dyskusji jest książka Andrzeja Zięby50, który skupił się na tym odłamie emigracji ukraińskiej, który pozo- stawał w opozycji do ruchu prometejskiego. Autor przebadał wiele trudno dostępnych archi- wów emigracji ukraińskiej, ale nie korzystał prawie zupełnie z akt polskich – Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Oddziału II. Przypomnieć należy także artykuły Mahmuda Taha Żuka poświęcone zagadnieniom prometejskim i wschodoznawczym51. Problematyka ruchu prometejskiego była także poruszana w tekstach piszącego te słowa52. Osobno należy przy- pomnieć ważne publikacje dokumentów archiwalnych dotyczących ruchu prometejskiego, które ogłosili Jan Jacek Bruski i Jan Pisuliński53 oraz Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień i Grzegorz Mazur54. Ponadto Jacek Kloczkowski i Paweł Kowal przypomnieli wybrane przed- wojenne teksty publicystyczne Włodzimierza Bączkowskiego55. Wśród najnowszych publikacji polskich historyków poświęconych w znacznej mierze studiowaniu ruchu prometejskiego trzeba wymienić trzy prace. Książka Ireneusza Piotra Maja o Instytucie Wschodnim w Warszawie jest pierwszą pracą poświęconą de facto w ca- łości działalności ważnej placówki prometejskiej56. Autor przedstawił struktury i działal- ność samego Instytutu, nie znając jednak wystarczająco dziejów ruchu prometejskiego sła- biej poradził sobie z opisaniem znaczenia Instytutu Wschodniego w tym ruchu i interpre- tacją niektórych faktów. Pomocą w dalszych badaniach jest również praca doktorska ppłk. Andrzeja Wszendyrównego poświęcona strukturze, organizacji i głównym kierunkom dzia- łania Ekspozytury 2 Sztabu Głównego WP, obroniona na Uniwersytecie w Siedlcach w 2010 roku oraz oparte na niej artykuły57. W 2011 roku została opublikowana praca Jana Jacka

47 A. Woźny, Łużyce w planie dywersji polskiego wywiadu wojskowego w latach 1931–1939. Operacje dywersyjne Ekspozytury nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego na kierunku zachodnim, Opole 2010. 48 G. Zackiewicz, Polska myśl polityczna wobec systemu radzieckiego 1918–1939, Kraków 2004. 49 Z. Zaporowski, Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie = Wołynśke Ukrainśke Obiednannia, Lublin 2000. 50 A. Zięba, Lobbing dla Ukrainy w Europie międzywojennej. Ukraińskie Biuro Prasowe w Londynie oraz jego konkurenci polityczni (do roku 1932), Kraków 2010. 51 M.T. Żuk, II Rzeczpospolita a Bliski i Daleki Wschód (Wacław Sieroszewski w ruchu prometejskim II RP), „Rocznik Muzułmański” nr 8, 2011, s. 65–72. 52 Patrz przypis nr 90. 53 J.J. Bruski, J. Pisuliński, Polska dyplomacja wobec emigracji ukraińskiej. Nieznana instrukcja ministra Augusta Zaleskiego z 1926 roku, „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” t. XXXIII, s. 159–168. 54 A. Grzywacz, G. Mazur (oprac.), Siedlecki Stanisław. Ruch prometejski w Polsce, „Zeszyty Historyczne” 1994, nr 110, s. 74– 85; M. Kwiecień, G. Mazur (oprac.), Przyczynek do dziejów ruchu prometejskiego w Polsce, „Zeszyty Historyczne”, z. 136, 2001, s. 87–109; M. Kwiecień, G. Mazur, Działalność prometejska i dywersja na Wschodzie, „Zeszyty Historyczne”, z. 140: 2002, s. 102–116; A. Grzywacz, M. Kwiecień, G. Mazur, (oprac.), Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, Kraków 2000; M. Kwiecień, G. Mazur, Kilka dokumentów z dziejów ruchu prometejskiego w II Rzeczypospolitej, „Czasy Nowożytne” 2002, t. XII (XIII). 55 J. Kloczkowski, P. Kowal (oprac.), W. Bączkowski o wschodnich problemach Polski, Kraków 2000. 56 I.P. Maj, Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926–1939, Warszawa 2007. 57 Ekspozytura Nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego w latach 1929–1939: rozprawa doktorska, Akademia Podlaska. Wydział Humanistyczny. – Siedlce: Akademia Podlaska, 2010; patrz również m.in.: A. Wszendyrówny, Polskie działania specjalne przeciw ZSRR w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Stosunki polityczne, wojskowe i gospodarcze Rzeczypospolitej Polskiej i Związku Radzieckiego w okresie międzywojennym, (red.) J. Gmitruk, W. Włodarkiewicz, Warszawa–Siedlce 2012, s. 173–206. 22 Wstęp

Bruskiego58 poświęcona polityce państwa polskiego wobec Ukrainy Sowieckiej w latach 20. i niektórym aspektom tworzenia struktur ruchu prometejskiego w latach 1925–1926, przede wszystkim jeżeli chodzi o kontakty polsko-ukraińskie. Oprócz wspomnianych artykułów i książek należy także zwrócić uwagę na dzieje ofice- rów kontraktowych, a szczególnie pochodzących z Kaukazu – jednego z aspektów ruchu prometejskiego – które spotkały się ze sporym zainteresowaniem ze strony historyków wojsko- wości i są tematem licznych artykułów i opracowań autorstwa: Roberta Karabina59, Zdzisława G. Kowalskiego60, Macieja Krotofila61, Andrzeja Czesława Żaka62. Artykuły i wspomnienia poświęcone oficerom Gruzinom w Wojsku Polskim były również zamieszczane na łamach czasopisma „Pro Georgia”, a w 2008 roku jeden z numerów (16) został w całości poświęcony tej tematyce. Cenne informacje o ukraińskich oficerach kontraktowych w Wojsku Polskim w tym okresie zamieścił w swoich artykułach i książkach Aleksander Kolańczuk63. Natomiast najobszerniejszym opracowaniem poświęconym oficerom kontraktowym w Wojsku Polskim w czasie II RP jest praca magisterska Marcina Mamonia, obroniona na Uniwersytecie Jagiellońskim64. O rosnącym zainteresowaniu badaczy tym fenomenem świadczy także liczba konferencji poświęcona wyłącznie tej tematyce. Pierwszą konferencję na temat ruchu prometejskiego zorganizowała Claire Mouradian w kwietniu 2008 roku w Paryżu65. Niestety, materia- ły pokonferencyjne nie ukazały się, choć teksty niektórych wystąpień wciąż aktualne krą- żą wśród badaczy w postaci maszynopisów. Następna konferencja została zorganizowana w Polsce w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w lutym 2011 roku66. Od paździer- nika 2011 roku Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego organizuje co- roczne konferencje poświęcone historii ruchu prometejskiego. Inicjatywa ta jest związa- na z powstaniem nowego czasopisma naukowego, wydawanego przez Stowarzyszenie Dom Kaukaski w Warszawie i Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego pod ty- tułem „Nowy Prometeusz”, którego pierwszy, sygnalny numer ukazał się w grudniu 2010 roku. Obecnie pismo jest półrocznikiem i koncentruje się zarówno na problematyce współcze- snej krajów „prometejskich” jak i na historii ruchu prometejskiego.

58 J.J. Bruski, Między prometeizmem a realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926, Kraków 2011. 59 R. Karabin, Gruzińscy podchorążowie i oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim 1921–1939, „Pro Georgia” 1994, nr 4 i 6. 60 Z.G. Kowalski, Najliczniejsza mniejszość. Gruzini, Azerowie i inni przedstawiciele narodów Kaukazu w Wojsku Polskim w okresie międzywojennym, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Z. Karpus (red.), Toruń 2001, s. 177–199. 61 M. Krotofil, Oficerowie kontraktowi Wojska Polskiego w okresie międzywojennym, „Biuletyn Ukrainoznawczy” 1999, nr 5, s. 21–32. 62 A.Cz. Żak, „Szkoda, że jest oficerem kontraktowym”. Gruzini w Wojsku Polskim, „Polska Zbrojna”, nr 38, 1993; idem, Gruzińscy sojusznicy Polaków. Kilka uwag o oficerach kontraktowych w służbie Rzeczypospolitej, „Niepodległość” 1995, t. 47, s. 164–184. 63 A. Kolańczuk, Internowani żołnierze armii UNR w Kaliszu 1920–1939, Kalisz–Przemyśl–Lwów 1995; idem, Українська військова еміграція у Польщі 1920–1939, Львів 2000; idem, Ukraińscy generałowie w Polsce. Emigranci polityczni w latach 1920–1939. Słownik biograficzny, Przemyśl 2009. 64 M. Mamoń, Oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim. Realizacja idei prometejskiej w II Rzeczpospolitej, Uniwersytet Jagielloński, 1993–1994, mps.; M. Mamoń,Wygnaniec z Kaukazu. Przyczynek do dziejów oficerów kontraktowych w II RP, „Niepodległość” 1995, t. 47, s. 185–217. 65 Journée d’études sur le mouvement Prométhée (1926–1939), Organisée par CNRS-CERCEC avec le soutien de la Maison des Sciences de l’Homme, 18 avril 2008. 66 Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), M. Kornat (red.), Warszawa 2012. 23 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Obca historiografia Od kilku lat zainteresowanie ruchem prometejskim widoczne jest także w badaniach hi- storyków z innych krajów, choć trzeba zauważyć, że prometeizm rzadko jest wiodącym tematem tych opracowań – najczęściej jest poruszany przy okazji innych tematów. Zainteresowanie ruchem prometejskim jest najbardziej widoczne wśród historyków rosyjskich i badaczy z państw i narodów, które były bezpośrednio zaangażowane w tę działalność. Warto podkre- ślić, że istotną cechą ruchu prometejskiego była współpraca najwybitniejszych przedstawicieli narodów podbitych przez Rosję. Wielu z nich dziś jest postrzeganych jako wybitni działacze polityczni, którzy poświęcili swe życie walce o niepodległość ojczyzny. Niestety z powodu ba- riery językowej nie zawsze udało się dotrzeć do prac, które powstały w językach obcych, z tego powodu poniższa charakterystyka historiografii obcej będzie skoncentrowana na pracach, które powstały w powszechnie znanych językach. W 1984 roku pojawił się jako pierwszy krótki tekst amerykańskiego badacza pochodze- nia polskiego Richarda Woytaka67, oparty w dużej mierze o relację, którą na ten temat zło- żył mjr Edmund Charaszkiewicz w 1940 roku. W 1993 roku osobny artykuł ruchowi prometejskiemu poświęcił francuski turkolog, Etienne Copeaux. Tekst powstał w oparciu o ma- teriały publikowane, głównie prasę, a autor badań nad tym zagadnieniem już nie kontynu- ował68. Wyniki badań prowadzonych w Polsce po raz pierwszy przybliżył zagranicznym czytelnikom Jerzy Targalski w 1997 roku, który oparł się przede wszystkim na ustaleniach Lewandowskiego, Mikulicza i publikowanych dokumentach, ale zupełnie inaczej przedstawił stronę ideologiczną prometeizmu69. Ponadto krótkie fragmenty pojawiają się w wielu pracach, jak np. Timothy Snydera czy Charlesa Kinga70. Na uwagę zasługują oparte na nieznanych dokumentach archiwalnych prace rosyjskiego historyka, Saławata Ischakowa, który początkowo zajmował się dziejami muzułmanów w czasach rewolucji rosyjskich 1905 i 1917 r.71, a następnie historią polityczną narodów i działaczy muzułmańskich Rosji w czasie wojny domowej i na emigracji72. Ponieważ wielu z nich brało później udział w ruchu prometejskim, naturalną kontynuacją badań Ischakowa było ich zaangażowanie w tę działalność. W ostatnich latach badacz ten skoncentrował się na działalności emigracji azerbejdżańskiej, wydając dokumenty, studia i korespondencję przede

67 R. Woytak, The Promethean Movement in Interwar Poland, „East European Quarterly”, vol. XVIII, no. 3 (September 1984), s. 273–278. 68 E. Copeaux, Le mouvement promethéen, „Cahiers d’études sur la Méditerranée orientale et le monde turco-iranien”, n° 16, juillet–décembre 1993, pp. 9–45. 69 J. Targalski, Les plans polonais concernant l’éclatement de l’URSS, le mouvement „Promethée” et le Caucase, „Bulletin de l’Ob- servatoire de l’Asie centrale et du Caucase”, no 3, mars 1997, s. 9–14. 70 Ch. King, Dzieje Morza Czarnego, Warszawa 2006, s. 241–244.; T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008. 71 C.M. Исхаков, Российские мусульмане и революция (весна 1917 г. – лето 1918 г.), Москва 2003; 2-е изд., испр. и доп. Москва 2004; idem, Первая русская революция и мусульмане Российской империи, Москва 2007. 72 M.in. C.M. Исхаков, Ахмед-Закки Валидов: новейшая литература и факты его политической биографии, „Вопросы истории”, 2003, nr 10; idem, Мухаммед-Гаяз Исхаки: из политической биографии писателя, „Вопросы истории” 2004, nr 8; idem, М. Чокаев. Революция в Туркестане. Февральская эпоха, „Вопросы истории”, 2001, nr 2; idem, «Кристаллизация» горского освободительного движения. Размышления Б. Байтугана об истории мусульман Северного Кавказа и Дагестана, „Вопросы истории” 2001, nr 5; idem, М.Э. Расул-Заде. Национальное движение в Азербайджане, „Вопросы истории” 2002, nr 2. 24 Wstęp wszystkim takich postaci jak Emin Rasul Zade i Ali Mardan Bek Topczybaszew73. Niemniej istotne ustalenia przynoszą prace gruzińsko-francuskiego badacza, Georgesa Mamoulii, któ- ry przede wszystkim na podstawie archiwów emigracji gruzińskiej w swych licznych pracach przedstawił różne aspekty walki o niepodległość Gruzinów w latach 1918–1945, w tym obszernie omówił ich udział w ruchu prometejskim. Mamoulia badał także dzieje Legionu Gruzińskiego w czasie II wojny światowej, wydał cenny tom źródeł do historii Komitetu Niepodległości Kaukazu i Konfederacji Kaukaskiej, które były jednym z filarów ruchu prometejskiego, a także zbiór pism znanego działacza niepodległościowego Górala Kaukaskiego, Hajdara Bammata74. Współpraca ważnych polityków z ruchem prometejskim była przedmiotem badań hi- storyków z różnych krajów. Pisał na ten temat Nasiman Yaqublu, autor biografii Rasul Zadego i monografii Legionu Azerbejdżańskiego w czasie II wojny światowej75 oraz Bakhyt Sadykova, która jest autorką prac w języku francuskim i rosyjskim poświęconych turkiestań- skiemu leaderowi niepodległościowemu Mustafy Czokajewa, edytorką wspomnień jego żony oraz zbioru dokumentów o Legionie Turkiestańskim76. Hiroaki Kuromiya wraz z badaczami gruzińskimi i polskimi pisał o stosunku Japonii do ruchu prometejskiego77. Znacznie szerzej zagadnienie prometejskie traktuje azerbejdżańsko-niemiecki badacz Zaur Gasimov78, który zajmuje się zarówno szeroko pojętą myślą prometejską jak i działalnością samego ruchu. Nie wszystkie prace zagranicznych badaczy koncentrują się na ruchu prometejskim. Doskonałym przykładem jest biografia Emina Rasul Zade, którą opublikował Ajdnin Balajew. W tej inte- resującej pracy, wątek prometejski w ogóle nie został poruszony, nie pada także ani razu nazwisko Tadeusza Hołówki, a tylko jeden raz – Józefa Piłsudskiego79. Wśród historyków rosyjskich wątek prometejski był podejmowany między innymi przez Tatianę Simonową80, badaczkę z Instytutu Historii przy Ministerstwie Obrony Federacji Rosyjskiej. Najobszerniejszym opracowaniem poświęconym ruchowi prometejskiemu z per- spektywy polskich dokumentów, jakie dotychczas ukazały się w języku rosyjskim, jest artykuł oparty przede wszystkim na archiwaliach Ekspozytury 2 z RGVA, który został napisany przez

73 C.M. Исхаков, Расулзаде М.Э. Сборник произведений и писем. Москва 2010; idem, Из истории азербайджанской эмиграции, Москва 2011; idem, А.М. Топчибаши и М.Э. Расулзаде: Переписка. 1923–1926 гг., Москва 2012. 74 G. Mamoulia, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921– 1945), Paryż 2009; Г. Мамулиа, Кавказская Конфедерация в официальных декларациях, тайной переписке и секретных документах движения «Прометей» (сборник документов), Москва 2012. 75 M.in. N. Yaqublu, Azarbaucan milli istiqlal mubarizasi va Mahammad Amin Rasulzada, Baku 2001. 76 B. Sadykova, Mustafa Tchokay dans le mouvement prométhéen, Paris 2007. 77 H. Kuromiya, G. Mamoulia, Anti-Russian and Anti-Soviet Subversion: The Caucasus-Japanese Nexus, 1904–1945, „Europe-Asia Studies”, october 2009, s. 1415–1440; H. Kuromiya, P. Libera, Notatka Włodzimierza Bączkowskiego na temat współpracy polsko-ja- pońskiej wobec ruchu prometejskiego (1938), Zeszyty Historyczne, 2009, nr 169, s. 114–135; H. Kuromiya, P. Libera, A. Pepłoński, O współpracy polsko-japońskiej wobec ruchu prometejskiego raz jeszcze, Zeszyty Historyczne, 2009, nr 170, s. 230–236; 78 Z. Gasimov, Zwischen Freiheitstopoi und Antikommunismus: Ordnungsentwürfe für Europa im Spiegel der polnischen Zeitung Przymierze, „Jahrbuch für Europäische Geschichte” 2011, nr 12, s. 207–222; idem, Der Antikommunismus in Polen im Spiegel der Vierteljahresschrift Wschód 1930–1939, „Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung” 2011, s. 15–30; idem, Między Warszawą, Paryżem a Stambułem: Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy, [w:] Ruch prometejski – fenomen europejski, Warszawa 2012, s. 327–338. 79 А. Балаев, Мамед Эмин Расулзаде (1884–1955), Москва 2009. 80 M.in.: Т. Симонова, Стратегические замыслы начальника польского государства Юзефа Пилсудского: прометеизм во внешней политике Польши в 1919–1923 гг, «Военно-медицинский журнал», 2001, № 11, s. 42–48; idem, «Прометеизм» во внешней политике Польши. 1919–1924 гг, „Новая и новейшая история” 2002, nr 4. 25 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Wiktora Bylinina, Władimira Karatajewa i Aleksandra Zdanowicza w 2006 roku81. Autorzy podchodzą do ruchu prometejskiego z punktu widzenia historyków wywiadu, co niesłusznie redukuje fenomen ruchu prometejskiego do pracy wywiadowczej, ale ich tekst zawiera cenne informacje o charakterze faktograficznym. Autorzy, członkowie Stowarzyszenia Badania Historii Ojczyźnianych Służb Specjalnych, Aleksandr Zdanowicz i Wiktor Bylinin byli także konsultantami powstałego w 2007 r. filmu „Prometey”, poświęconego ruchowi prometejskiemu z punktu widzenia historyka wywiadu rosyjskiego. Nad polską wizją ruchu prometejskiego pracuje również badacz ukraiński, Wołodymyr Komar, autor wielu artykułów poświęconych temu zagadnieniu i wreszcie82 pierwszej monografii ruchu prometejskiego, jaka powstała po pracy Sergiusza Mikulicza, które przedsta- wia zagadnienie prometeizmu w polityce II RP. Jego praca pomimo wielu cennych informacji o charakterze faktograficznym zawiera też pewne nieścisłości83. Wreszcie, kilka słów należy poświęcić twórczości generała służby wnieszniej razwiedki, Lwa Filipowicza Sockowa. Po raz pierwszy poruszył on zagadnienie prometejskie w 2003 ro- ku84. Badaczom tego zagadnienia trudno zgodzić się z jego interpretacją i z jego sposobem pisania, ale wykorzystywali drukowane przez niego dokumenty. W 2010 roku autor ten opu- blikował książkę zatytułowaną: „Sekrety polskiej polityki 1935–1945. Odtajnione dokumenty Służby Wywiadu Zagranicznego RF”85. Niektóre z nich dotyczą ruchu prometejskiego. Wbrew zapowiedzi autora, nie wszystkie dokumenty zostały zdobyte przez wywiad sowiecki. Dlatego trudno zgodzić się z opinią Władysława Bułhaka, który stwierdził, że: „Nie układają się one w żaden merytoryczny porządek, poza tym że pochodzą w większości od jednego agenta (z jednego źródła), który był najbardziej aktywny w 1937 r. Wbrew informacjom prasowym, wydawca nie skorzystał z przechwyconych w różnych okolicznościach przez Sowietów zbio- rów polskich dokumentów dyplomatycznych i wywiadowczych” oraz: „Jak się wydaje, pierwsza część omawianego tomu (zwłaszcza rozdział »1937«) w bardzo znaczącym procencie zo- stała zestawiona z dokumentów pochodzących właśnie z biurka Kobylańskiego. Znajdujemy tam sporo dokumentów, na których w rozdzielniku widnieje jego nazwisko (względnie funk- cja), a nawet takich, których był on po prostu jedynym adresatem. Opracowanie to jest więc ważnym przyczynkiem do oceny szkodliwości działań Kobylańskiego, a także weryfikacji, rozważanej m.in. przez przywoływanego już Wieczorkiewicza, hipotezy o inspiracyjnej dzia- łalności polskiego dyplomaty w charakterze »podwójnego« czy też »odwróconego« agenta86”.

81 К. Былинин, А.А. Зданович, В.И. Коротаев, Организация «Прометей» и «прометейское» движение в планах польской разведки по развалу России/СССР, [w:] Труды Общества изучения истории отечественных спецслужб, Москва 2006, s. 318–414. 82 W. Komar, Emigracja kaukaska w ruchu prometejskim okresu międzywojennego, [w:] Kaukaz w stosunkach międzynarodo- wych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, red. P. Olszewski, K. Borkowski, Piotrków Trybunalski 2008; idem, Прометеївські тенденції в зовнішній політиці Польщі (1918–1923 рр.), „Вісник Прикарпатського національного університету імені Василя Стефаника. Серія Історія”, 2009 Вип. XV, s. 61–68; idem, Роль В. Бончковського в нормалізації польсько- українських відносин у галичині 1935 р., „Проблеми Слов’янознавства”, 2009. Вип. 58, s. 90–97; idem, Концепція прометеїзму в політиці Польщі (1921–1939 рр.), Івано-Франківськ 2011. 83 Por. recenzja J. Pisulińskiego: „Nowy Prometeusz” grudzień 2012, nr 3, s. 171–174. 84 Л.Ф. Соцков, Неизвестный сепаратизм. На службе СД и Абвера, Москва 2003. 85 Л.Ф. Соцков, Секреты польской политики 1935–1945 гг. Рассекреченные документы Службы внешней разведки Российской Федерации, Москва 2010. 86 W. Bułhak, Krótki kurs dezinformacji, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 12/2009, s. 14–32. 26 Wstęp

W rzeczywistości, dokumenty te, niektóre ponownie publikowane przez Sockowa, są mie- szanką dokumentów wywiadu sowieckiego i dokumentów polskich „zdobytych” przez wojska sowieckie w czasie II wojny światowej. Świadczy o tym między innymi fakt, że obszerny referat Władysława Pelca o reformie ruchu prometejskiego, wyposażony w znaki kancelaryj- ne Ekspozytury 2 został także zamieszczony na okładce książki Sockowa w formie oryginal- nego wewnętrznego dokumentu Ekspozytury 287.

Historiografia ruchu prometejskiego omówiona powyżej wymaga kilku uwag o charakterze ogólnym. Przede wszystkim polscy historycy zajmowali się dotychczas tylko i wyłącznie ruchem prometejskim od strony polskiej, polskim prometeizmem – jak pisał Bączkowski. Zwykle ograniczali się do naszkicowania ogólnych ram i założeń w jakich funkcjonował polski prometeizm. Najważniejszym pytaniem dla nich było miejsce i rola, jaką prometeizm miał pełnić w polskiej polityce zagranicznej. Trudno jednak prowadzić takie rozważania bez rozpoznania działań, które miały u swego źródła ideę prometejską i bez pochylenia się nad stosunkami jakie łączyły stronę polską z jej prometejskimi partnerami. Polscy historycy najczęściej pomijali trudne zagadnienie relacji wewnątrz ruchu prometejskiego. Dopiero identyfikacja i zrozumie- nie poszczególnych działań może umożliwić udzielenie odpowiedzi na takie pytanie. Należy zaznaczyć, że historycy pracujący w czasach Polski Ludowej w trakcie swych badań bardzo rzadko mieli okazję korzystania z kluczowych akt Ekspozytury 2, przecho- wywanych wówczas w trudno dostępnym Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Ci, którzy do nich dotarli, otrzymywali zwykle część dokumentów i nie mieli możliwości zapoznania się z kompletem akt. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że znaczna część archiwum Ekspozytury 2 znajduje się w Moskwie. Innym, poważnym mankamen- tem prac polskich badaczy jest nieuwzględnianie bogatej i niezwykle cennej literatury ob- cojęzycznej, prezentującej badania oparte najczęściej na archiwaliach nieznanych w Polsce. Z kolei prace badaczy zagranicznych bardzo rzadko uwzględniają akta polskiej proweniencji, co z racji znaczącej roli, jaką odgrywała strona polska w ruchu prometejskim utrudnia wła- ściwą interpretację całokształtu tego zagadnienia.

Archiwalia Działalność ruchu prometejskiego w okresie międzywojennym była ściśle zakonspiro- wana. Znaczna część działań nosiła charakter niejawny, a dotycząca jej korespondencja krą- żyła w bardzo ograniczonym obiegu, nie była rozsyłana do wszystkich placówek dyplomatycznych i wywiadowczych, najczęściej omijała tradycyjne kanały dyplomacji i wywiadu, a w związku z tym często nawet urzędnicy takich instytucji jak MSZ nie mieli wystarcza- jącej orientacji w tym zakresie. Świadczy o tym fakt, że kiedy w 1937 roku Ambasada RP w Londynie zwróciła się do MSZ o przesłanie kilku egzemplarzy pisma „Prometeusz”, za- stępca Naczelnika Wydziału Prasowego podlegającego pod Departament Polityczny, odpo- wiedział, że pismo takie nie wychodzi ani w Warszawie ani w żadnym większym mieście polskim i prosił o bliższe informacje88.

87 Л.Ф. Соцков, Секреты польской политики 1935–1945 гг…, op. cit., s. 269–291. 88 Archiwum Akt Nowych [AAN], Ambasada RP w Londynie, sygn. 957. 27 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Poważnym utrudnieniem w prowadzeniu badań są braki i znaczne rozproszenie zacho- wanej dokumentacji archiwalnej. Nie udało się dotrzeć do materiałów wytworzonych albo odzwierciedlających punkt widzenia „najwyższych czynników” politycznych, w archiwach znajdują się jedynie materiały wytworzone na niższym szczeblu i o mniejszym znaczeniu merytorycznym. Brak wśród nich dokumentów z 1939 roku czy materiałów dotyczących emigracji ukraińskiej i jej roli w ruchu prometejskim. Można odnieść wrażenie, że wiele kluczowych dokumentów zostało zniszczonych. Obecnie, najważniejsze z nich udało się zlo- kalizować w aktach Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego. Akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych zostały częściowo zniszczone i rozpro- szone w czasie II wojny światowej. Do Archiwum Akt Nowych spływały stopniowo: najwięk- sza ich część była rewindykowana z ZSRR w 1948 roku i trafiła najpierw do Archiwum MSZ, potem w 1964 roku do AAN, a ostatni dopływ miał miejsce w latach 90., kiedy amerykańska National Archives and Records Administration przekazała tzw. dopływ Quayle’a, szczególnie cenny, gdyż w znacznej mierze poświęcony sprawom polityki wschodniej. Interesujące dokumenty zachowały się także w aktach Romana Knolla, które po 1945 roku przechowywano w Centralnym Archiwum KC PZPR i w pozostałościach po attachatach wojskowych z czasów II RP, które wcześniej były w Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Dokumenty Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego z filii niemieckiego archiwum wojskowego w Gdańsku Oliwie trafiły do Centralnego Archiwum MSW, w latach 50. i 60. zo- stały wzbogacone przez dwie rewindykacje z ZSRR i po zmianach ustrojowych w latach 90. przekazane do Centralnego Archiwum Wojskowego. Druga, podobnej wielkości część akt Ekspozytury 2 w 1945 roku została wywieziona w ramach „trofeów wojennych” do Moskwy i była przechowywana w Centralnym Państwowym Archiwum Specjalnym, które powstało 9 III 1946 roku w celu koncentracji zdobycznych materiałów archiwalnych przywiezionych z terenów Niemiec, Europy Środkowej i Wschodniej. Do lutego 1990 roku archiwum było tajne, a jego akta nie były udostępniane badaczom. W ramach zmian politycznych w Rosji i po informacjach prasowych na temat archiwum, w lipcu 1992 roku Archiwum Specjalne przemianowano na Centrum Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentalnych i jego zbiory udostępniono badaczom. Po kolejnej reorganizacji w 1999 roku archiwalia prze- chowywane w Centrum przekazano do Rosyjskiego Państwowego Wojskowego Archiwum w Moskwie, w którym utworzono osobny dział grupujący archiwalia obcej proweniencji. Trudność w korzystaniu z tych dokumentów polega przede wszystkim na znacznym rozpro- szeniu i rozbiciu dokumentów dotyczących nawet jednej sprawy. Zdarza się, że jeden dokument znajduje się w dwóch oddzielnych teczkach. Doskonałym przykładem jest odpis memoriału KN III POW do Marszałka Piłsudskiego, który jest przechowywany w Archiwum Akt Nowych, gdzie trafił wraz z dopływem Quayle’a. Egzemplarz ten nie posiada jednak załączników, załączniki od- naleziono w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, gdzie jednocześnie odnalazła się peł- niejsza i dokładniejsza wersja trzech części samego memoriału. Inny przykład dotyczy memoria- łu Hajdara Bammata, który w Polsce zachował się w języku francuskim, ale w odpisie, z którego nie wynikało do kogo jest skierowany. Wskazywać na to mogła jedynie wizytówka dołączona do dokumentu. Tłumaczenie polskie z objaśnieniami udało się odnaleźć w Moskwie. Do prezentowanego zbioru dokumentów wytypowano akta pochodzące przede wszystkim z Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum Wojskowego, Instytutu Józefa Piłsud skiego w Nowym Jorku i Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego. 28 Wstęp

Kryteria wyboru dokumentów Podstawowym celem tego zbioru dokumentów jest przedstawienie wewnętrznych dzie- jów ruchu prometejskiego, to znaczy przybliżenie relacji między stroną polską a organizacjami emigrantów politycznych z byłej Rosji i próba odpowiedzi na pytanie jaka była rzeczywi- sta rola strony polskiej, która z racji wsparcia organizacyjnego i finansowego miała duży wpływ na kształt i kierunek nadawany ruchowi prometejskiemu. Ponadto ważnym było przedstawienie konkretnych, najważniejszych etapów ewolucji ruchu prometejskiego, co powinno w przy- szłości umożliwić badaczom identyfikację działań związanych z funkcjonowaniem tego ruchu. Z tego powodu wybrane dokumenty koncentrują się wokół kilku kluczowych momentów. Za takie uznano okres nawiązania stosunków z przedstawicielami narodów uciśnionych za po- średnictwem attaché wojskowego RP w Konstantynopolu w latach 1922–1923, rozwój ruchu po 1926 roku, kryzys w latach 1932–1935 i aktywizację kwestii prometejskiej w drugiej połowie lat 30. W mniejszym stopniu dokumenty dotyczą problemu rozwoju i konsolidacji ruchu w po- łowie lat 20., który został już szczegółowo opisany w literaturze polskiej i zagranicznej.

Uwagi edytorskie Do publikacji wybrano w większości materiały wcześniej nie publikowane, co zmusi- ło autora do pominięcia wielu bardzo ważnych dokumentów, które już poprzednio były publikowane w Polsce i za granicą. Dwa wyjątki zastosowano w przypadku obszernego referatu Władysława Pelca na temat reformy ruchu prometejskiego i referatu o stosunkach polsko-prometejskich z 1938/1939 roku. Pierwszy dokument był dwukrotnie ogłoszony w tłumaczeniu rosyjskim i bez podania sygnatur przez Lwa F. Sockowa, który twierdził bez- podstawnie, że dokument ten został pozyskany przez wywiad sowiecki. Drugi, był opubliko- wany przez Stanisława Wrońskiego, który jednak nie wiedział, że publikuje pierwszą, najbardziej rozbudowaną wersję referatu. Ogłoszona przez niego wersja tekstu nie dotarła do ad- resata (E. Śmigłego-Rydza). W trakcie prac nad tym tekstem, referat był cztery razy skraca- ny i zmieniany, a wersja którą przedstawiono Śmigłemu-Rydzowi w marcu 1939 roku różniła się znacznie od pierwotnej. W trakcie prac edytorskich milcząco uwspółcześniono pisownię i interpunkcję, popra- wiono i ujednolicono nie zawsze konsekwentną pisownię nazw własnych wielką literą, zapis dat, milcząco ujednolicono pisownię nazwisk obcych i polskich oraz nazw geograficznych. Z powodu istnienia obfitej historiografii, w której wielokrotnie publikowano informacje bio- graficzne o najważnejszych działaczach ruchu prometejskiego zrezygnowano z podawania not biograficznych. W korespondencji wewnętrznej polskich działaczy ruchu prometejskiego (pracowników Ekspozytury 2 i Ministerstwa Spraw Zagranicznych) posługiwano się ob- szerną listą kryptonimów, które dodatkowo czasami szyfrowano. W prezentowanym zbiorze dokumentów zamieszczono także dokumenty, w których pojawiają się kryptonimy. Dla uła- twienia lektury tej korespondencji w pracy zamieszczono skorowidz pseudonimów, krypto- nimów i słów kodowych występujących w publikowanym zbiorze89.

89 Niektóre kryptonimy zamieścił w swej pracy także W. Komar, patrz: Концепція прометеїзму…, s. 355–359. Pomimo sta- rań nie wszystkie kryptonimy udało się rozwiązać. Pamiętać jednak należy, że autorzy korespondencji nie zawsze w konse- kwentny sposób posługiwali się kryptonimami: niektórzy posiadali ich po kilka, inni po jednym. Zdarzało się też, że ten sam kryptonim był używany w dwóch lub więcej przypadkach (np. cap – kozacki, ale także komunistyczny). 29 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Publikowane są dokumenty oryginalne, ale w niektórych wypadkach nie udało ich się odnaleźć, dlatego też korzystano z kopii, nie zawsze podpisanych, a nawet z odpisów, kiedy były one jedynym źródłem jakie udało się odnaleźć. W celu ułatwienia lektury publikowanych dokumentów, zbiór został poprzedzony krót- kim zarysem historii ruchu prometejskiego, który przypomina najważniejsze etapy jego rozwoju i ewolucji. W trakcie prac nad tym zbiorem dokumentów korzystałem z pomocy i cennych rad wielu osob, szczególnie pragnę podziękować następującym: p. Janowi Bańborowi, prof. Janowi Jackowi Bruskiemu, prof. Jerzemu W. Borejszy, dr Bogdanowi Gancarzowi, p. Marcie Głuszkowskiej, dr Piotrowi Głuszkowskiemu, p. Władimirowi I. Korotajewowi, prof. Markowi Kornatowi, dr Georgesowi Mamoulii, p. Ryszardowi Maturze, prof. Gienadijowi F. Matwiejewowi, p. Barto szowi Nowożyckiemu, dr Marii S. Pawłowej, prof. Janowi Pisulińskiemu, p. Kamilowi Stepanowi, dr Mirosławowi Szumile, dr Andrzejowi Wesołowskiemu, dr hab. Mariuszowi Wołosowi, p. Tadeuszowi Zawadzkiemu. Za inicjatywę i pomoc pragnę także podziękować dyrektorom Archiwum Akt Nowych – dr Tadeuszowi Krawczakowi i Centralnego Archiwum Wojskowego – dr Andrzejowi Czesławowi Żakowi oraz wydawcy p. Tadeuszowi Zawadzkiemu. Przygotowanie tego tomu nie było by możliwe bez wsparcia i dużej wyrozumiałości ze strony mojej Żony Barbary i Córki Małgorzaty.

30 Paweł Libera

Zarys historii ruchu prometejskiego90

I. Geneza idei prometejskiej (do 1921 roku)

Rozwój terytorialny i skład narodowościowy Rosji Idea prometejska zrodziła się w opozycji do państwa rosyjskiego, ale z punktu widzenia prometeizmu dwie cechy tego państwa wydawały się odgrywać największe znaczenie: jego rozwój terytorialny i skład narodowościowy. Zagadnienia te od wielu lat były przedmiotem zainteresowania polityków i badaczy, ostatnio w Polsce zostały podjęte w esejach Wojciecha Zajączkowskiego i Bohdana Cywińskiego91. Szczegółowe omówienie tej problematyki wy- kracza poza ramy wstępu, warto jednak przypomnieć najważniejsze informacje, które stały się kluczowymi dla rozwoju myśli i ruchu prometejskiego. Początków budowy rozległego imperium rosyjskiego, które powstało w wyniku podbo- ju i podporządkowania wielu państw i narodów Europy i Azji można szukać jeszcze w cza-

90 We wstępie wykorzystano ustalenia i fragmenty wcześniejszych artykułów autora poświęconych temu zagadnieniu: m.in. „Biuletyn Polsko-Ukraiński” (1932–1938) pismo programowe ruchu prometejskiego, „Київські полоністичні студії”, t. XVIII, Kijów 2011; Udział władz polskich w procesie formowania Komitetu Niepodległości Kaukazu i Paktu Konfederacji Kaukaskiej (1923–1940), „Prace Komisji Historii Wojen i Wojskowości PAU”, t. VIII, Kraków 2012 [w druku]; Ewolucja ruchu prometejskiego w okresie międzywojennym, [w:] M. Kornat (red.), Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), Warszawa 2012, s. 219–244; Ormianie i ruch prometejski w pierwszej połowie XX w. Zarys problematyki, „Nowy Prometeusz” lipiec 2012, nr 2, s. 295–316, (oprac.); Dżafer Sejdamet do Marszałka Józefa Piłsudskiego w sprawie objęcia mandatu nad Krymem przez Polskę, „Nowy Prometeusz” lipiec 2012, nr 2, s. 317–322; Ali Mardan bey Topczybaszy w oczach Emina Rasul Zade (1936), „Nowy Prometeusz” lipiec 2013, nr 4; oraz H. Kuromiya, P. Libera, Notatka Włodzimierza Bączkowskiego na temat współpracy polsko-ja- pońskiej wobec ruchu prometejskiego (1938), „Zeszyty Historyczne” 2009, nr 169, s. 114–135; H. Kuromiya, P. Libera, A. Pepłoński, O współpracy polsko-japońskiej wobec ruchu prometejskiego raz jeszcze, „Zeszyty Historyczne” 2009, nr 170, s. 230–236. 91 W. Zajączkowski, Rosja i narody. Ósmy kontynent – szkic z dziejów Euracji, Warszawa 2009; B. Cywiński, Szańce kultur. Szkice z dziejów narodów Europy Wschodniej, Warszawa 2013. 31 Skorowidz nazwisk

Abachidze, Vakhtang, zob. Abaszidze, Wachtang Alavidze, Nochrévan 73 Abaszidze, Wachtang 77, 91, 135, 146 Aleksander II 192 Abaszydze, Kita (Iwan) Gieorgiewicz 202 Alibekow, Abbas Atam 391 Abaszydze, Platon 77 Alikow 293 Abaszydze, Semen 135 Ali Zade, Aga Bała 172 Abaszydze, Wachtang, zob. Abaszidze, Wachtang Ali Zade, Ali Aga 172 Abchazi, Konstanty (Kote) 107, 202, 205, 206, 207 Allen, William Edward David 292, 392, 393 Abdul Hamid II 454 Aławidze, Aleksander 73, 136, 144 Abdul Hodżid (Abdülmecid II) 119 Ałszybaja, Grzegorz 228, 229 Abdul Kerim (Abd al-Karim) 120 Amanullah Chan 119 Abdullah Bey Zihni 260 Ambroży (Wissarion Chelaja), egzarcha 95 Abduł-Wachchab, Ishak-Ogły 260, 358, 360 Amiradżibi, Szałwa 202, 205, 206, 209, 215, 218, 227– Abramowicz, Rafaił Abramowicz 213 229, 233, 245 Abusaid, Efzal 160 Ammende, Ewald 342, 343, 384 Aga Chan (III) 395 Ananiachvili, Dimitri 72 Agejew (Agajew), Esat 463, 464, 465 Ananiachvili, Simon 72 Agniaszwili, Mikołaj 135, 146 Andō, Rinzo 464 Ahmedi, zob. Ahmedi, Geniad Andronikaszwili (Andronikow), Aleksander 107, 121, Ahmedi, Geniad 463 205, 207 Aka Gündüz 336 Andronikaszwili, Konstantin (Kote) 205, 209 Akczura, Jusuf 342, 343 Andżaparidze, Gizo 203, 205 Akjigit, Szeref 260 d’Annunzio, Gabriel 276 Aksjonow, Stefan 283 Antonowicz, stypendysta 261 Alavidze, Alexandre, zob. Aławidze, Aleksander Apiłow (Abiłow), Ibrahim 93 538 Skorowidz nazwisk

Araki, Sadao 455 Baranowski, Władysław 79, 83, 87, 90, 99 Aralow, Siemion 93, 99 Barczenko, Dymitr 378, 379 Arciszewski, Mirosław 123 Bargeton, Paul 191, 192 Arifulla, Ibrahim 168 Bartoszewicz, Henryk 20, 43 Aroniszydze, Arteniusz 73, 136, 145 Bastianini, Giuseppe 302 Aroniszydze, Michel 73 Batistini, zob. Bastianini, Giuseppe Arslan, Szekib 342, 343, 396, 473 Batowski, Henryk 19 Assatiani, Aleksander 48, 49, 57, 170, 201, 202, 205, Baudouin de Courtenay, Jan 35, 36 206, 214, 216, 218, 256, 257, 258, 292, 448 Baytugan, Barasbi Asłanbek 283, 297–299, 320, 322, Asuanijan (Asłanjan) 170 329, 375 Awałow-Bermont, zob. Bermondt-Awałow, Paweł Baziak, Izaak 282, 283, 297, 298, 299, 300, 319 Rafaiłowicz Bazilius, zob. Sadatiraszwili, Wasili Awdjasiewicz, Aleksandr 67, 68 Bączkowski, Włodzimierz 16, 17, 22, 25, 27, 31, 44, 46, Ayet (Aiti), Salman 473 52, 55, 56, 58–64, 261, 264, 265, 276, 284, 297, 320, 436, Azef, Jewno 347 442, 444, 448 Azertekin, Ali bej 283, 297, 298, 299, 320, 365 Beck, Józef 59, 224, 384, 385, 387, 394 Azis bej 119, 142, 143, 162, 163 Bekir Sami Bej 96 Aziz bej, zob. Azis bej Bendeliani 106, 107 Beridze, Jerzy 368 Babiński, Julian 59 Beriszwili, Tite 260 Bachradze, Jan 136, 146, 231, 243, 245 Bermondt-Awałow, Paweł Rafaiłowicz 307 Bachradze, Zachariasz 227 Berson, Jan Otmar 17 Bagration, Aleksander 136, 144, 221, 227, 243, 245 Berthelot, Philippe 192, 193 Bagration, Barbara 283, 297, 298, 320 Berzek, Dałat 363 Bagration, gruzinski delegat w Konstantynopolu 95 Bezugłow, Iwan 285 Bahran, Ali 358 Biednow, I. 158 Baisset 324 Bigo, Jan Witold 149 Bajer, Michał 113 Bikczeriakow, Łazar 49, 162 Bajramow, Kurban 365 Biliński, P. 320 Bakhradze, Jan, zob. Bachradze, Jan Biłatty, Blademur (Bało) 259, 281, 363 Bakhradze, Zachariasz 136, 144 Biły, Ignacy (Ihnat) 148, 149, 157, 278, 279, 280, 284– Balachwaneli, Saweli 146 286, 293, 323, 324, 407, 413, 433, 434, 481 Balajew, Ajdnin 25 Blum, Leon 210, 212, 451 Balej, S. 158 Błaszczak, Stanisław 404, 405, 432, 433 Balinow, Szamba Niudelicz 278–280, 285, 293, 358, Bobicki, Leon 41, 42, 67, 68, 69, 77, 78, 81, 84, 87, 88, 90– 360, 413, 414 92, 94, 95, 97, 98, 101, 104, 105, 109, 111, 113, 116, 483 Baliński, Michał 451 Bobrowski, Czesław 284, 297 Bałachwaneli, Saweliusz 136 Bogajewski, Nikołaj 294, 324 Bałykow, Szanża 284 Bogomołow-Beridze, Władymir 75 Bammat, Hajdar 16, 25, 28, 48, 49, 54, 57, 170, 293, Bogusławski, Aleksander 39 306, 318, 322, 330, 337, 353, 363, 426, 447, 490, 491 Bojkiw, Ołeksa 292 Bańbor, Jan 30 Bondy, Władysław de 84, 88, 89 Barabachvili, Georges 76 Borejsza, Jerzy W. 30 Barabachvili, Simon 76 Borel, Émile 326, 327 539 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Boriszwili 218, 234 Chihlinsky, Djavad bek 102 Borkowski, K. 26 Chilewski, Marian 497 Boruta, Mirosław 20 Chimsziaszwili, płk 107 Braun, Jerzy 17 Chmudadze, Gedeon 136 Briand, Aristide 96 Chodacki, Marian 166 Briquet, Pierre-Eric 324, 438 Chojnowski, Andrzej 20, 62 Bruski, Jan Jacek 20, 22, 23, 30, 43, 47 Chokandokow 86 Buczyński, Romuald 130 Chołodnyj, Piotr 260 Budionny, Siemion 109, 481 Chomeryki, Noe 82, 107, 112, 208 Bułak-Bałachowicz, Stanisław 39 Chorwat, Franciszek 47 Bułhak, Władysław 26 Chrząszczewski, Antoni 402 Bykadorow, Isaakij F. 148–150, 434 Chundadze, Gedeon 145 Bylinin, Wiktor 26 Chursz, Bahaeddin 299, 321, 322 Cibadze, Włodzimierz 136, 146 Cachoj, Mussa 362 Citłanadze, Tadeusz 136 Çakmak, Mustafa Fevzi 142, 288 Ciucci, Carlo Maria 438 Calikow (Calikaty), Ahmed bej 111 Clayton, Edward 139 Cargaretelli (Kargareteli), Aleksander (Sasziko) 171 Copeaux, Etienne 24 Cavit, Şevket Bey 456 Cuładze, Sergjusz 368 Cchakaj, W. 369 Cułukidze, Warden 208 Celukidze (Culukidze), Warden 107 Cycyszwili (Ciciszwili), Dawid 368 Cełewycz, Wołodymyr 375 Cytłanadze, Tadeusz 146 Cereteli, Akaki 199 Czanukwadze, Palmeni 210, 218 Ceretelli, Irakli 121, 200, 201, 213, 217 Czaperakezy, dr 90 Ceretelli, Michał 201, 216, 318, 334 Czartoryski, Adam 17, 33 Cerewadze, Zachariasz 136, 145 Czawczawadze, Ilja 122, 199, 200, 201, 209 Chaledi (Halidi), Chatyb (Hatip) 464, 466 Czcheidze, Aleksander 70, 136, 144, 205, 216, 221, 222, Chalil-Bej 283 223, 224, 227, 231, 235, 245, 393, 485 Chan-Chojski, Husein Kula 136, 147, 274 Czcheidze, Dawid (I) 70 Chan-Chojski, Zahid 259 Czcheidze, Dawid (II) 77, 136, 145 Charaszkiewicz, Edmund 16, 17, 22, 24, 33, 35, 39, 43, Czcheidze, Jerzy 136 44, 46, 52, 53, 56, 58, 60, 62, 64, 65, 150, 156, 157, 160, Czcheidze, Karło 200–202, 207, 208, 209 161, 181, 184, 186, 190, 231–233, 256, 265, 267, 270– Czcheidze, Nikola (Niko) 121 272, 274, 275, 277, 278, 290, 295, 299, 300, 308–314, Czcheidze, Nikolas 77 321–323, 346, 348, 349, 353–355, 361, 364, 367, 379, Czchenkeli, Akaki Iwanowicz 38, 48, 55, 201–203, 217, 381–383, 394, 397–400, 402, 404, 413–416, 427, 428, 442 218, 229, 230, 244, 292, 394, 448, 452 Charłamow, Wasilij Akimowicz 202 Czchikwiszwili, Benia 208 Charwat, Franciszek 164, 166 Czebotariw, Mykoła 346, 347, 492 Chasmamateli, Halil bek 290 Czechrinski, zob. Shikhlinski, Javad bey Chawżoko, Żanbek 259 Czengiz 290 Chazbijewicz, Selim 20 Czerdileli, płk 107 Chekinski, Asibé z d. Husnioglou 104 Czeriaczukin, Aleksandr Wasiliewicz 480 Chekinski, Habib Han 103 Czermojew, Tapa 48, 49 Cheładze, Walerian 136, 146 Czernow, Wiktor Michajłowicz 167 540 Skorowidz nazwisk

Czikalenko, Łewko 158 Donnan (Dunant), Adolphe 395 Czkonia, Sévode 75 Dubicz-Penther, Karol 50, 56, 156, 160, 174, 182, 256, Czkonia, Seweryn (Sewerian) 75, 92, 136, 145 286, 309, 310–313, 335, 344 Czokajew, Mustafa, zob. Czokaj Ogłu, Mustafa Duerkse (Dürksen), Eugen 389 Czokaj Ogłu, Mustafa 25, 160–162, 172, 174, 188, 189, Dunin-Kęplicz, Klemens 402–405, 432, 433 293–296, 303, 306, 315, 316, 337–340, 354–360, 372, Dybenko, Paweł 404 407, 437, 447, 451 Dziadek 181 Czołogajew, płk, zob. Czołokaszwili, Kajchosro Dziekan 181 Czołokaszwili, Jan 235 Dżabagi, Wassan Girej 130 Czołokaszwili, Kajchosro „Kakuca” 112, 122, 195, 200, Dżafarow, Mamed Josif 202 206–209, 214, 216, 220, 221, 224, 225, 227, 235–238, Dżamalian, Arszak 57, 409, 412, 433, 442, 443, 444 241–243, 245, 247, 255 Dżami bej 119 Czukua, Mahomet 259, 282, 283, 297, 298, 320 Dżandżolin 463 Czulik, Sulejman Ibrahim 189, 282, 293, 294 Dżaparidze, Dawid 368 Czyngis-Chan 467 Dżaparidze, Lewan 111 Czyrakadze, Grzegorz 368 Dżawachiszwili, Jason 205, 206 Dżawachiszwili, Jerzy 136, 145 Ćmela, Władysław 408 Dżelal Bey (Celâl Bayar), Mahmut 286 Dżelaleddin Arif 119 Dadeckeliani, Alexandre 74 Dżordżadze, Arczył 199, 200 Dadeckeliani, Nicolas 74 Dżugaszwili, zob. Stalin, Józef Dadiani, J. 201 Dżugeli, Waliko 208 Dadiani, Louarsab 74 Dadiani, Otia 74 Edmund, służący 130 Dadjani, Michał 136, 145, 202 Edward VIII 396 Dalin, Dawid Juliewicz 331 Edyp bej 93 Dalnicki, Łukasz, zob. Pelc, Władysław Effendijew 362 Dan, Fiodor Ilicz 213 Ehrt, Adolf 328, 341, 342, 343 Dąbrowski, Włodzimierz 181, 267, 274, 275, 278, 290, Eldaroff, Akhmet Khan Oumet Guirai 75 295, 322, 346, 348, 353, 355, 361, 364, 367, 379, 381, Eliawa, Szalwa 105, 107 399, 428, 436, 442, 444, 448 Elibor, ps. 398 Dekanoziszwili, Jerzy 200 Englicht, Józef 233, 254, 309, 312, 382 Demel, Franciszek 282 Enwer Pasza (İsmail Enver) 92, 96, 119, 355 Demir bej 335 Eristow (Eristawi), Aleksander, ks. gen. 82, 86, 96 Denikin, Anton Iwanowicz 37, 49, 332, 373, 480 Erkko, Ajas 166 Deringer, Andreas von 328, 341 Erkomaiszwil, Nina 181 Dewlet-Kilki (Devletkildi), Ibrahim 473 Ernits, Villem 281 Djambacour, Géorges 76 Djambacour, Orbeliani 76 Fajsal ibn al-Husajn ibn Ali al-Haszimi 396 Dmytrenko, kpt. 388 Faure, Paul 451 Dobrowolski, Antoni Bolesław 39 Fedoriw, Mikołaj 283, 297, 298, 320 Dochiwara, płk 464, 472 Fejsi, Muhar 289 Dojan-Surówka, Jan Edward 230 Fewzi Pasza, zob. Çakmak, Mustafa Fevzi Domański, Tadeusz 402, 404 Filipowicz, Tytus 21, 38, 89, 131, 133, 195, 229, 479 541 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Frankowski, Feliks 190, 191, 192 Grygajtis, Krzysztof 21 Frołow, Michaił Fiodorowicz 149, 282 Grzywacz, Andrzej 22, 35, 46, 53 Fuad [I] 119 Gummerus, Herman 164, 166 Furier, Andrzej 20, 21 Günther-Schwarzburg, Władysław 129 Guttry, Władysław 272, 274, 275, 299, 300, 382 Gabaszwili, Rewaz 202, 218, 228 Gvelessiani, Alexandre 71 Gabrys, Juozas 18, 36 Gvelessiani, Roman, zob. Gwelesjani, Roman Galijew, Kurban (Kurbangaliev, Muhammed Gwardżaladze, Konstantyn 41, 67, 79, 80–82, 87, 92, Gabdulkhay) 453–460, 463, 468 93, 95, 96, 114, 116, 117, 123, 130, 292 Gancarz, Bogdan 30 Gwazawa, Dżamulet 368 Garmiejew 466, 467 Gwazawa, Gieorgij 170, 174, 187–189, 218, 228, 292, Gasimov, Zaur 15, 17, 25 294, 326, 337, 338, 341, 437 Gaspryński (Gaspıralı), İsmail 35, 342, 343 Gwelesjani, Roman 71, 92, 136, 144 Gasztowt, Tadeusz 99 Gylling, Edvard Otto Vilhelm 379 Gawroński, Jan 50, 154, 155, 161, 162, 275, 276 Gyzaturła, Ahmetcza 473 Gegeczkori, Eugeniusz (Ewgeni) 121, 182, 201, 202, 217, 218, 221, 226, 236, 244, 245, 257, 292, 348, 452, 484 Habsburg, Franciszek Ferdynand 389 Georgadze (Giorgadze), Grigoł 203, 205 Habsburgowie 385 Ghazi/Gazi, zob. Mustafa Kemal Atatürk Hackzell, Antti 401 Giannini, Amedeo 327 Halil (Kut) Pasza 119 Giedroyc, Jerzy 17, 19, 45, 61 Halil Ułła Ibrahim 473 Gierasimow, Aleksandr Konstantynowicz 433 Hamdullah Suphi bej (Tanrıöver) 99, 336 Gilbert, Prentiss 394 Handelsman, Marceli 45 Glass, Stanisław 284, 297 Hassan, tłumacz 162 Gliński, Stanisław 162, 299 Hassatow, Seid Dżelil 90 Głazenap, Piotr Władimirowicz 481 Hass, Ludwik 19 Głębocki, Henryk 33 Hata, Hikosaburo 453 Głowacki, Aleksander 146 Hayotte, P. 354 Głuszkowska, Marta 30 Heidenhagen, Meyer 328, 340, 388 Głuszkowski, Piotr 30 Hejman, Aleksandr Aleksandrowicz 149 Goebbels, Joseph 317, 328, 340, 387 Hempel, Stanisław 169, 365 Goering (Göring), Hermann 317, 340, 384 Herriot, Édouard 387 Gogoberidze, Borys 75, 92, 136, 144, 245 Heys, płk 384 Gogoberidze, Galklion 75 Hikmedow, zob. Hikmet, Nazim Gogoberidze, Levan 76 Hikmet, Nazim 345 Gogoberidze, Vladimir 76 Hirusiga 456, 457, 458, 459, 463, 468 Gogwadze, Włodzimierz 219 Hitler, Adolf 54, 270, 272, 291, 296, 304, 329, 341, 372, Gołowaczew (Gołowaczow), Mstisław Pietrowicz 307, 383, 384, 385, 387, 389 338 Hodża, Milan 389 Górka, Olgierd 21, 265, 273, 282, 297, 320 Hoetsch (Hoetzsch), Otto 388 Grandi, Dino 150 Holsti, Rudolf 401 Grieves 392 Hołówko, Tadeusz 20, 25, 34, 39, 42, 43, 45, 47, 52, 122, Gruja, Józef 130, 161 123, 125, 126, 128–130, 139, 142, 151, 156, 159, 160, Grumbach, Salomon 394 190, 229, 297, 300, 356, 390, 402, 485 542 Skorowidz nazwisk

Homer, ps. 175, 178 Jeremenko, Grigorij A. 285 Hoppe, Jan 59 Jeremijew, Michaił 47, 324–326, 353, 354, 429, 437, Hugenberg, Alfred 291, 387 439, 440 Hulusi bej 172, 173 Jermak Timofiejewicz 32 Hussein [bin Ali] 119 Jędrzejewicz, Janusz 45 Jędrzejewicz, Wacław 64 Iimura, Jo 453 Jodko-Narkiewicz, Witold 34 Imnadze, Konrad (Kote) 283, 297–299, 320 Józewski, Henryk 21, 24, 62, 156 Inagaki, Morikatsu 394 Jureniew, Konstantyn Konstantynowicz 462 Indżia, Bazyli 73, 92, 136, 145, 221, 223, 231 Jur, ps. 399 Indżia, Nicolas 73 Jussis-Gończyński, Filip 21 Inoi, gen. 462 Inönü, Ismet Kachjani, Michaił Iwanowicz 211 Insabato, Enrico 301, 302, 303, 491 Kaftaradze, Ignace 74 Ipohorski-Lenkiewicz, Włodzimierz 17 Kaftaradze, Jan 92 Irakli (Herakliusz) II 197, 198, 331 Kahany, Mieczysław 438 Ischaki, Muhammed Ayas 46, 47, 165, 282, 283, 297– Kaila, Edvard Elmo 166, 168, 169 299, 313, 314, 315, 320, 329, 342, 355, 375, 424, 449, Kakabadze, Juliusz (Iliko) 137, 145 453, 457, 458, 470, 493 Kamieński, Henryk 33 Ischakow, Saławat 24 Kamiński, Feliks 224 Ismet [İnönü] Pasza 42, 113, 118, 286, 287, 288, 396 Kandelaki, Justin 72 Israfił Ogłu, Hidayet 259 Kandelaki, Michał 72, 91 Israifiloff Israfil bek, zob. Izrafił bek, Mahomed Kandelaki, Mikołaj, zob. Kandełaki, Mikołaj Israifiloff, Sarah z d. Baratoff 103 Kandelaki, Nino 91 Iwan III 32 Kandelaki, Tatiana 91 Iwanis, Wasilij Nikołajewicz 157 Kandełaki, Konstanty 182, 244, 247 Iwanow-Rinow, Paweł Pawłowicz 307 Kandełaki, Mikołaj 91, 137, 144, 216, 219, 221–227, Izhak Han 82 231, 236, 238, 243–245, 247 Izrafił bek, Mahomed 103, 136, 147 Kantcheli, Djibo 74 Izrafiłow, Izrafił Bek, zob. Izrafił bek, Mahomed Kantcheli, Dourmichkhan 74 Iżycki, Mateusz 141 Kapp, Kiazim 362 Karabin, Robert 23, 42 Jachim, Kierim 473 Karahasan 180 Jachimowicz, A. 480 Karajew, Aligajdar 109 Jakowlew, Wadim S. 481 Karangozichvili, Basile 75 Jamagita (Yamagita), Genze 453, 463 Karangozichvili, Jean 75 Jarnfell 168 Karatajew, Władimir 26 Jaszwili, Grzegorz 136 Karciwadze, Mikołaj 107 Jedigarow 220 Karew, Georgij 57, 294, 409, 410, 412, 433, 434 Jedigarow, Arcził bek 136, 144, 245 Karhanow, gen. 86 Jedigarow, Dawid bek 102 Karumidze, Szałwa 216, 304–307, 318, 328, 337, 338, 426 Jedigarow (Jedigar), Izrafil 72, 92, 136, 144, 245 Karuszydz, Szałwa 111 Jedigarow (Jedigar), Wali Bej 92, 136, 147 Kassim, Zahid 358, 360 Jedigarow, z d. Kupfer 102 Kaszyński 378 543 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Kataoke 438 Kisielewska (Kysiłewśka), Helena (Ołena) 386 Katarzyna II 32 Kisielewski, Włodzimierz (Wołodymir) 386 Kaufmann 304 Kleeberg, Juliusz 135 Kavtaradze, Jean, zob. Kawtaradze, Jan Klimiaszwili, Dawid 76, 92, 137, 145 Kawtaradze, Jan 74, 137, 145, 199, 205, 211, 426 Klimiaszwili, Jean 76 Kaya, Mehmet Şükrü 287, 288 Kloczkowski, Jacek 22, 59, 62 Kazbek, Aleksander 77 Kłycz, Sułtan-Girej 363, 447 Kazbek, Basil 77 Knoll, Roman 20, 28, 42, 43, 117, 120, 122, 123, 125, Kazbek, Irakli 91, 137, 146 127–130, 332 Kazbek, Jan 91, 137, 143, 227, 231, 243, 245 Kobaszidze, K. 216 Kazbek, Jean 77 Kobiaszwili, Aleksander 74, 92, 137, 145 Kazbek, Rostan 282 Kobiaszwili, Dimitri 74 Kazem-Bek, zob. Kazum bek (Kazumbekow), Dżangir Kobiaszwili, Szymon Jerzy 137, 146, 496 Kazimova, Shahla 21 Kobylański, Tadeusz 26, 346, 382, 383, 390, 398, 399, 404 Kazum bek (Kazumbekow), Dżangir 103, 105, 137, Koc, Adam 45 147, 451 Kolańczuk, Aleksander 23 Keczakmadze, Jesse 275 Kołczak, Aleksandr Wasiljewicz 307 Kedia, Spiridion 201, 202, 205, 206, 214, 216, 292 Kołłątaj (Kołłontaj), Aleksander 404 Kedryn-Rudnićky, Iwan 63 Komarnicki, Tytus 437, 438, 439, 440 Kemal bej 99, 110, 111, 143 Komar, Wołodymyr 26 Kemal Pasza, zob. Mustafa Kemal Atatürk Koniaszwili, Aleksander 69, 91, 137, 143, 219, 226, 227, Kerceli, Grzegorz 260 231 Kereselidze, Leo 216, 292 Koniaszwili, Grégoire 69 Kerim, Abdul 454, 455, 457 Konowalec, Jewhen 291, 301, 305, 338, 349, 386, 388, 490 Kerimi, Arif bej 275 Korduba, Miron 158, 194, 299 Kessler, Edmund 132, 133, 134 Kornat, Marek 15, 18, 20, 21, 30, 31, 33 Keynäs, Wassili 166, 167, 168 Korolec, Jan 59 Kęsik, Jan 21 Korostowiec, Wołodymir 344, 386 Kiazim Karabekir Pasza 79, 110 Korotajew, Władimir I. 30 Kiazoumbekoff, Djahanguir bek, zob. Kazum bek Korwin-Pawłowski, Stanisław 45 (Kazumbekow), Dżangir Kosenko, Ilia 291, 437 Kiazoumbekoff, Valié z d. Khoisky 103 Kościałkowski, zob. Zyndram-Kościałkowski, Marian Kiereński, Aleksandr Fiodorowicz 37, 121, 202, 213, 420 Kowalewski (Kowalewśkij), Mykoła 47, 63, 156, 158, Kiknadze, Michał Irakli 137, 146 160, 162, 281, 301, 375–379, 432, 433 Kikodze, Gabriel, bp. 199 Kowal, Paweł 22, 59, 62 Kileczgirej, zob. Kłycz, Sułtan-Girej Kowalski, Mykoła 156, 294 Kilecz Girej, zob. Kłycz, Sułtan-Girej Kowalski, poseł w Ankarze, zob. Wierusz-Kowalski, King, Charles 24 Józef Kipiani, Aleksander 76, 91, 137, 145 Kowalski, Zdzisław Grzegorz 23 Kipiani, Dawid 137, 146, 496 Kozierowski, Jan 142 Kipiani, Dymitr 199 Kozłowski, Gieorgij Antonowicz 305–307, 337 Kipiani, Mikołaj 137, 146 Krasiński, Zygmunt 33 Kipiani, Simon 76 Krasnow, Piotr 434 Kiriczok, Sergjusz 260 Krauss (Kraws), Anton (Antin) 478 544 Skorowidz nazwisk

Krauze, zob. Krauss (Kraws), Anton (Antin) Leszczyński, Stanisław 33 Krawczak, Tadeusz 30 Lewandowski, Józef 16, 19, 24, 45, 55, 56 Krosnowski, Zygmunt 46, 190 Lewicki, Andrzej, zob. Liwicki, Andrij Krotofil, Maciej 23 Lgudza 352 Krupska, Nadieżda 403 Libera, Paweł 20, 25, 31, 43, 54, 61, 62 Krzewski Lilienfeld, Karol 394 Lincoln, Ashe 384 Krzymowski, Jerzy 156, 157, 275, 278–280, 284, 286 Lington 384 Krzyżanowski, Andrzej (Andrij) 297–299, 320 Lipiński Karol, ps., zob. Nowaczek, Stefan Kubicki (Kubick), Charles 325 Lipski, Józef 388 Kułłati, bracia 362 Lit, ps. 188 Kułłati, Konstanty 362 Litwinow, Maksim Maksimowicz 51 Kunduch, Aitek 172, 362 Liwicki, Andrij 35, 47, 51, 67, 135, 139, 140, 154, 156, Kurnicki, Piotr 404, 442, 444 157, 302, 312, 347, 349, 372, 382, 398–400, 407, 434 Kuromiya, Hiroaki 21, 25, 31, 61 Lloyd George, David 80 Kursell, Otto von 342, 343 Lomidze, Meliton 77 Kurtułan, Ażdaż 364 Lomidze, Victor 77 Kuruliszwili, Sergo 41, 42, 87, 114 Lomidze, Wiktor 91, 137 Kuslum, Akim 90 Lorence, Charles, ps., zob. Zaćwilichowski, Stanisław Kuszcz, Wiktor 140 Lubaczewski, Tadeusz 148 Kutateladze, Bidzina 91, 144 Kutateladze, Dawid 72, 145 Ładoś, Aleksander 81 Kutateladze, Nicolas 72 Łagidze, Dawid 137, 146, 352 Kutateladze, Tamara 91 Łagidze, Dymitr 137 Kutateładze, Bidin 137, 245 Łagidze, Włodzimierz 137, 146 Kutateładze, Cyryl 137 Łapiński, Teofil 33 Kutateładze, Dawid 137 Łazarewski, Hlib 282 Kutuzow, Husajn 147 Łazarski, Otmar 142 Kwaliaszwili, Grégoire 74 Łempicki, Michał 36 Kwaliaszwili, Lewan 74, 91 Łepkij, Bohdan 158 Kwaliaszwili, Michał 137, 146 Łobodowski, Józef 19, 62, 63 Kwiecień, Marcin 22, 35, 46, 53, 60 Łobżanidze, Ilarion 137 Kwikwidze, Konstanty 70, 91, 137, 144, 243, 245 Łomtatidze, Aleksander 205, 212 Kwikwidze, Louarsab 70 Łordkipanidze, Iwane 203, 205 Kwintadze (Kwinitadze), Giorgi 214, 216, 243, 248, 334 Łoś, Władysław 130, 379, 397, 400 Kwitajszwili, A. 369 Łotocki, Aleksander 154, 155, 158, 264 Łukasiewicz, Juliusz 43, 123, 125, 127, 393, 485 Latallo, Janusz 432 Łupiński, mjr 116 Laval, Pierre 327 Lechoń, Jan 437 MacDonald, Ramsay 121 Lechowicz 386 Macharadze, Włodzimierz 137, 146, 496 Lednicki, Aleksander 35, 228 Maczabeli, Georgij 201 Leibbrandt, Georg 328, 340–342, 344 Madczawariani, Dawid 73, 138, 144 Lemidze, Wachtang 146 Madczawariani, Elie 73 Leniwow, Aleksandr Konstantynowicz 280, 293 Mahmud Bek 356, 360 545 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Mainardi, Lauro 325, 354, 440 Mielnikow, Nikołaj Michajłowicz 294 Maj, Ireneusz Piotr 22, 45, 46, 53, 60, 65 Mieroszewski, Juliusz 17 Majski, Iwan 385 Mikeładze, Platon 77, 138, 144, 245 Makohon (Makohin), Jakiw (Jacob) 292, 389 Mikkola, Jooseppi Julius 166 Malag, Sozyrko 147 Mikołaj Mikołajewicz 243 Malone, Estrange 383, 384 Mikulicz, Sergiusz 19, 20, 24, 26, 38, 46, 51, 54, 55, 61, 64 Małaniuk, Eugeniusz 260, 281 Miller, Jewgienij Ludwik Karłowicz 374 Mamaładze, Jerzy 75, 92, 138, 145 Mirza Bała, Mehmet-Zade 365 Mamaładze, Taras 75 Mirza-Kryczyński, Osman-Bej 281, 320 Mamoń, Marcin 23 Mischerły, Czoban Zade 90 Mamoulia, Georges 16, 25, 30, 36, 37, 45, 47, 50, 54, Miżak, ps. 175, 178 55, 57, 60 Mkheidze, David 74 Maredow, ps. 188, 189 Mkheidze, Pharnaos 74 Maria Romanow 242 Möller (Moeller) van den Bruck, Arthur 316 Markert, Werner 388 Möller (Moeller) van den Bruck, Lucy 316, 317 Martin, Jean 292, 324, 371, 396 Morawski, Kajetan 130 Materski, Wojciech 21, 37, 52 Mosing, Ignacy, zob. Mösšeg, Ignati Matikaszwili, Mikołaj 138, 352 Mösšeg, Ignati 283, 297, 298, 320 Matuszewski, Ignacy 94 Mościcki, Ignacy 384 Matwiejew, Gienadij F. 30 Mościcki, Michał 230 Matykaszwili, Mikołaj 146, 496 Motta, Giuseppe 310, 312 Mayer, Stefan 156 Mouradian, Claire 23 Mazur, Grzegorz 22, 35, 46, 53, 60 Mrełaszwili, Jerzy 138, 145 Mądzik, Marek 21, 38 Mtwarelidze, Bagrat 260 Mdiwani, Simon 47, 50, 130, 142, 151, 160, 170, 179, Muchsin 454, 455 182, 188, 229, 231, 253, 275–277, 282, 283, 292, 297, Muhammedisz, Rukia 473 298, 319 Mühlstein, Anatol 191, 192 Mecdettin, Ahmed 161, 162 Murat, ks. 292 Mechtiew (Mehdijew), Mir Jakub 174, 175, 293, 294, Murski, Włodzimierz 154, 155, 163, 290, 310, 312, 336 308, 364, 366, 394, 429, 430, 447, 448 Musa, Sabri 260 Medżdetyn 299 Muschelow (Muscheliszwili), Rostom Ilicz 107, 208 Mejbaum, Wacław 53 Mussolini, Benito 57, 302, 325, 385 Melik Zade, Azis 259, 447 Mustafa Kemal Atatürk 79, 163, 287, 288, 336, 344, Menagariszwili, Aleksander (Sandro) 352, 364, 367– 345, 396, 455 370, 379 Mustonen, Juuso 168, 169 Mende, Gerhard von 342, 343, 389 Mesabiszwili 107 Naculiszwili, rtm. 237 Meysztowicz, Jan 438 Nacwiliszwili, Parnas 138, 146 Micewski, Andrzej 15 Nahatryszat, dr 361 Michajłow, Iwan Adrianowicz 307, 338 Nakaszydze, Jerzy 258, 281, 282 Michalenko 378 Nanuaszwili, Jan 138, 146, 350, 352 Michalewicz (Michałowicz), Michał 260 Napoleon 33 Michalewiczówna, Weronika 260 Nart, Ahmed 130 Mickiewicz, Adam 53, 437 Natichvili, Georges 71 546 Skorowidz nazwisk

Natichvili, Zourab 71 Ostrowski, Wacław 479 Naumenko (Naumienko), Wiaczesław Grigoriewicz 149 Otmarstein, Jurij Ottowicz 346 Nauruzow, Islam Girej 92, 138, 145 Navrouzoff, Temour Bek 70 Palme, Anton 342, 343 Nerymanow (Nariman, Narimanow), Kerbali Nadżaf Panczenlama 190 ogły 108 Papadżanow, Michał Iwanowicz 202 Neuman, Henryk 88, 90, 174, 394 Papchvili, Nicolas 76 Nieberidze, Szałwa 227, 248 Papchvili, Victor 76 Niezbrzycki, Jerzy 448 Papée, Kazimierz 148 Nikitiuk, Włodzimierz 57, 409, 410, 412 Papen, Franz von 387 Nikoładze, Mikołaj (Niko) 199, 201 Paprocki, Stanisław Józef 15 Nikoładze, Sz. 369 Paszkowski, Michał 181 Nikuradze 305, 338 Patek, Stanisław 51, 52 Nodia, Józef 208 Paulucci, Filipp Osipowicz 235 Nordström, Ragnar 164 Paweł I 198 Novrouzoff, Teimour bek 102 Pawleniszwili, Dimitri 74 Nowaczek, Stefan 51, 175, 257, 258, 272, 274, 275 Pawleniszwili, Jerzy Borys 74, 138, 145 Nowak, Andrzej 33, 34 Pawlikowski, Józef 33 Nowożycki, Bartosz 30 Pawłow 433 Nozadze (Nosadze), Jerzy 292, 334 Pawłowa, Maria S. 30 Nuri (al-Said) Pasza 396 Pears, Bernard 384 Nuri (Killigil) Pasza 119, 290 Peker, Redżep (Recep) 335, 336 Nydström, zob. Nordström, Ragnar Pelc, Władysław 17, 27, 29, 44, 46, 60, 63, 337, 353, Nykitiuk 399 355, 361, 364, 367, 414, 421, 433–438, 440, 442–444, 448, 450, 453–535 Obarski, Mieczysław 282, 402 Pełczyński, Tadeusz 64, 151, 157, 335, 346, 382, 398, Obrębski, Witold 156 402, 431, 448 Odiszelisze, Aleksander 72, 92 Pepłoński, Andrzej 21, 25, 31, 61 Odiszelisze, Elie 72 Peradze, Grzegorz 441 Ogijenko, Iwan 158 Perłowski, Jan 88 Okuba-San 457 Petlura, Symon Wasylowycz 21, 35, 47, 52, 122, 129, Okulewicz, Piotr 21 135, 268, 291, 325, 390, 405, 476, 477, 481 Olesjuk, M. 158 Petrenko 378 Olszewski, Paweł 21, 26, 38 Piasecki, Stanisław 59 Olszowski, Kazimierz 163 Piekarski, Wacław 43, 127, 394 Omilianowicz-Pawlenko, Mychajło Władymirowicz 478 Pieracki, Bronisław 349, 388 Onacki, Jewhen 325, 326 Piłsudska, Aleksandra 197, 249, 251, 256 Orachelaszwili, Iwane 105 Piłsudski, Józef 15, 17, 18, 21, 25, 28, 31, 33, 34, 35, 38, Ordżonikidze, Sergo 105, 106, 107 39, 42, 44, 46, 47, 50, 52, 58–60, 97, 101, 104, 135, 139, Orlik, Filip 17, 32, 33 194, 195, 197, 210, 224, 225, 233, 236, 249, 251, 252, Orlik, Grzegorz 32 256, 390, 393, 405, 416, 426, 427, 475, 481, 483, 484, Oskiłko, Wołodymyr 47, 52 486, 537 Osman Hodża (Kocaoglu) 161, 289, 355, 356, 359, 360, Piotr I 32 447 Pisuliński, Jan 18, 22, 26, 30, 47 547 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Piwnicki, Eugeniusz 272, 274, 275, 309, 322 Rohoziński, Grzegorz 260 Pobóg-Malinowski, Władysław 38 Rohrbach, Paul 387 Podoski, Bohdan 16, 42 Romanow, Mikołaj Mikołajewicz 224, 232, 241, 242 Poincaré, Raymond 80, 93 Romanowowie 34 Popow, Wiktor 91 Rondone, Belisario 325 Porotikow, płk 457, 458, 466 Ropp, Friedrich von der 36 Porsz, Mykoła Wołodymirowicz 305–307, 337, 338 Rosenberg, Alfred 291, 296, 304, 328, 337, 340 Porwit, Marian 498 Rosset, Stanisław, de 141 Potocki, Franciszek 441 Rozwadowski, Tadeusz 481 Potocki, Jerzy 287 Rudnicka, Milena 302 Potocki, Robert 21, 48 Rudziński, Eugeniusz 19, 47 Prokopowycz, Wiaczesław 291, 398–400, 440 Rusiszwili, Michał 76, 92, 138 Prosińska, Irena 130 Rusiszwili, Théodore 76 Prunas, Renato don 452 Rustambejli, Sziukru 259 Pui (Puyi) 472 Rustambekow, Szafi Bek 290, 336 Purceladze, Szałwa 146 Ruszdi, Tefik, zob. Ruszti, Tevfik Purceładze, Gieorgij Michajłowicz 138, 208 Ruszti, Tevfik (Rüştü Aras, Tevfik) 142, 163, 286, 287, 288, 289 Quaroni, Pietro 325 Rzymowski, Wincenty 63 Quayle, Dan 28 Sabir, Ibrahim Ogły 260, 360 Radziwiłłówna 438 Sadatiraszwili, Wasili 304 Radzymiński 403 Sadreddin Chan 356, 360 Rajuk, ps. 175, 178 Sadyk Bey 148 Ramiszwili, Isidor 201 Sadykova, Bakhyt 25 Ramiszwili, Noe 48–50, 52, 116, 117, 121, 142, 151, Sagida (Sahida), Szir-Achmed 260, 358 152, 170, 174, 175, 180–182, 196, 200, 201, 203–206, Said Mohamed Idrys (Sajjid Muhammad Idris, Idris I 208–210, 213–219, 223, 224, 227, 228, 232, 234, 241, libijski) 120 242, 282, 390, 483, 484, 493 Salih, dr 358 Ramstedt, Gustaf John 169 Salski, Włodzimierz 47, 51, 140, 154, 156, 164, 282, Rapicavoli, mjr 325, 326 283, 374, 382, 448 Rasakbay 360 Sałakaja, Józef 139, 151, 182, 221, 223, 225, 226, 229, Rasul Zade, [Mehmed] Emin bej 21, 25, 31, 41, 42, 49, 233, 245, 251, 253, 393, 394 55, 97, 104, 105, 108, 130, 148, 160, 162, 170, 182, 194, Sandro, zob. Menagariszwili, Aleksander (Sandro) 275, 276, 277, 288, 299, 332, 336, 364–366, 375, 379, Sapożnikow, Wasilij Wasiliewicz 307, 338 394, 430, 431, 447, 448, 453 Saukkonen, Jussi 166, 168, 169 Rasul Zade, Mehmet Ali 282, 336 Sawinkow, Borys 117 Ratiszwili, Jerzy 138, 146, 352, 496 Scarpe 325 Redlich, Władysław 197, 251 Schacht, Hjalmar 384 Refet Pasza (Bele Refet) 93 Schaer, Wilhelm 325 Reibstein 438 Schaetzel, Tadeusz 16, 17, 42, 43, 49–51, 53, 54, 56, 64, Ressler, kpt. 478 97, 122, 127, 130, 141, 148, 156, 159, 187, 188, 190–192, Rezdyleli, płk. 208 224, 250, 256, 257, 272, 295, 309, 311, 312, 314, 315, Roehm (Röhm), Ernst 304, 337 322, 330, 346, 398, 415, 416, 485 548 Skorowidz nazwisk

Schirtładze, Arkadiusz 138, 145 Smal-Stocki, Roman 15, 18, 45, 46, 154, 156–158, 160, Schmidt, Axel 387 164, 272, 274–278, 281–283, 297–301, 319, 320, 326, Schwarcbard, Szolem 135, 325 375, 382, 383, 387, 390, 398–400, 440, 448 Scotus Viador, zob. Seton-Watson, Robert William Smoleński, Kazimierz 181 Seeckt, Hans von 389, 390 Snyder, Timothy 24 Sejdamet, Dżafer 31, 35, 41, 42, 51, 88, 97, 101, 104, Sobolta, Franciszek 194 105, 110, 113, 148, 150, 154, 155, 159, 162, 274, 289, Sockow, Lew Filipowicz 26, 27, 29, 414, 429 290, 300, 315, 336, 341, 343, 344, 424, 448, 449, 480, 484 Sofieff, Nouh bek 103 Sekula 438 Sołomachin, Michaił Karpowicz 149 Selim, ks. 454 Sołonar, Włodzimierz 261 Seton-Watson, Robert William 385, 421 Somchjanc, Melik 138, 145, 496, 499 Seyda, Marian 196 Soroko, G. (Jerzy) 260 Shikhlinski, Javad bey 364 Sosnkowski, Kazimierz 114 Siamaszwili, Włodzimierz 144 Soulakvelidze, Avacoum 75 Siąkowski, Wincenty 432 Soulakvelidze, Vladimir 75 Sidamon-Eristawi, Artchil 71 Stachiewicz, Julian 274, 485, 486 Sidamon-Eristawi, Walerian 71, 92, 138, 144, 231 Stachiewicz, Wacław 63, 64, 65 Sidi Ahmed (Ahmed Sharif as-Senussi 120 Stalin, Józef 117, 403, 493 Siedlecki, Stanisław 39, 45 Starykow, Terentij Michajłowicz 148, 149, 434 Sielski, Stanisław 181 Starynkiewicz, Siergiej Sazontowicz 307 Siemionow, Grigorij Michajłowicz 307, 338, 339 Stempowski, Stanisław 45 Sierebriennikow, Iwan Innokientiewicz 307, 338 Stepan, Kamil 30 Sieroszewski, Wacław 22, 36 Stępień, Stanisław 21 Sikora, Petro 282 Strzemieński, Stefan 230 Sikorski, Władysław 42, 77, 87 Studnicki, Władysław 36 Simonowa, Tatiana 25 Suchenek-Suchecki, Henryk 156, 382, 485 Sinivaara, tłumacz 167 Sulatycki, Pawło 156, 157, 194, 282, 283 Sipa, Stefan 378 Sulkiewicz, Maciej 89 Sjamaszwili, Włodzimierz 138, 220, 245 Sułtan-zade (Sułtanow), Chosrow bek 130 Skarżyński, Józef 63, 64, 265, 272, 273, 299, 300, 321, Sumbatow, Michał 392 322, 329, 359, 439, 440 Sunszew, Nauru 147 Škirpa, Kazys 438 Sunsz Girej, Mahomet 170, 275, 297–299, 320–323, Skiwski, Wiktor 402, 404, 431 327, 337, 340, 341, 348, 361, 362, 363, 379 Skoropadski, Pawło 304, 307, 318, 339, 344, 386, 388, Surguładze, Piotr 201 413, 489, 490 Suryc, Jakow Zacharowicz 163, 288 Skoropys-Jołtuchowśkyj, Oleksandr 304 Suszka, Roman 346 Skoryna, Jan 224 Swatikow, Siergiej Grigoriewicz 338 Skrzycki, Czesław 402, 404, 405, 432, 433 Swieczyn 433 Skrzydlewski, Jan 414 Swit, Iwan 471 Skrzyński, Aleksander 126, 127, 132 Szagon, Karol 181 Skwarnicki, Adam 53 Szakman (Szakmanow), Tausułtan 55, 293, 362, 365 Sławek, Walery 156, 190 Szalikaszwili, Dawid 229–231, 233, 238 Sławiński, Maksym 294, 399, 429 Szalikaszwili, Demetr 92, 138, 145 Słowacki, Juliusz 63 Szalikaszwili, Dymitr 76, 229, 496 549 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Szalikaszwili, Joseph 76 Terjaszwili, Konstanty 138, 144, 245 Szalikaszwili, płk. 219 Tewekul 172 Szamickyj 447 Tewzadze, gen. 222 Szamil, imam 32, 130, 479 Tewzadze, Walerian (Waliko) 51, 138, 144, 151, 220, Szamil, Muhammad Said 48, 49, 54, 160, 162, 170, 179, 221, 227, 245, 248, 249, 352, 496, 497, 498 231, 289, 290, 310, 313, 363, 426, 446–448, 479 Tewzaj, Wiktor 106, 107 Szamsi Pasza, Ali 395 Thorres (Torrès), Henry 210 Szandruk, Pawło 140, 156 Thubten Chryi Nyima, zob. Panczenlama Szantyr, Helena 46 Tichon (Wasilij Iwanowicz Biełławin) 95 Szapołow, 167 Titulescu, Nicolae 336 Szapołow, Nikita 484 Tiutiunnyk, Jurko 478, 482 Szekemow 362 Togay, Mucharrem Feyzi 289, 290, 344, 345 Szempliński, Zygmunt 281 Tokarzewski-Karaszewicz, Iwan 67, 135, 291 Szewczenko 157 Toller Pomorski, Nikołaj 142 Szewket Bej, zob. Cavit, Şevket Bey Tominaga, Kyoji 307, 338 Sztańko, Mikołaj 281 Topczybaszi (Topczybaszew), Ali Mardan bek 25, 31, Szukri Kaja Bey, zob. Kaya, Mehmet Şükrü 48, 49, 55, 170, 320, 366 Szulgin (Szulhyn), Aleksandr Jakowlewicz 135, 155, 156, Toporkow, Siergiej Michajłowicz 149 159, 174, 288, 291, 294, 295, 327, 394, 398–400, 428, 436, Torchalski, Heljodor 181 437, 448 Toynbee, Arnold Joseph 383 Szulgin (Szulhyn), Mykoła Jakowlewicz 174, 188, 189 Treviranus, Gottfried Reinhold 385 Szumicki 279, 280 Trębicki, Kazimierz 438 Szumicki (Szumycki) Mykoła 291 Trockij, Mykoła 63 Szumiło, Mirosław 30 Trocki, Lew 483 Szwarcbard, Samuel 47 Tryller, Alfons 181 Szychliński, gen 86 Tsiklaouri, Eugène 71 Tsiklaouri, Vladimir 71 Śmigły-Rydz, Edward 29, 57, 58, 61, 63, 65, 346, 384, Tumaniszwili, Paweł 122, 221 385, 386, 387, 406, 442, 474, 537 Tumanow, ks., zob. Tumaniszwili, Paweł Świtalscy, Kazimierz i Janina 236 Tumberley 396 Turaszwili, Jerzy 138, 146 Tachir, Szakir Ogły 260, 358, 359, 360 Tynni, Gabriel 168, 169, 283, 297, 298, 320 Takajszwili, Gieorgij Konstantynowicz 208 Takajszwili, Platon 138, 146 Übersberger, Hans 388, 389 Takala, R. 169 Uczadze, Grzegorz 92, 219, 220 Taktakiszwili, Tejmuraz 368 Udowiczenko, Oleksandr Iwanowicz 291, 294, 347, Talikowski, Michał 142 348, 349, 447 Talvela, Paavo 164, 401 Ugrechelidze, Witalis 138, 145 Tanaka 307, 308, 318, 338, 339 Umaszew, Juzuf 147 Targalski, Jerzy 24 Uszida (Uchida), Sadazuchi 462 Tchkotoua, Nicolas 71 Uznański, Alfred 438 Tchkotoua, Raphael 71 Teliha, M. 297, 298 Vendervelde (Vandervelde), Emile 212 Tereiszwili, Konstanty 91 Vesa, Juho 379 550 Skorowidz nazwisk

Vetulani, Zygmunt 148 Yaqublu, Nasiman 25 Virta 169 Zabiełło 336 Wacznadze, Dawid 57, 73, 91, 130, 138, 145, 202, 218, Zaborski, Bogdan 474 228, 231, 352, 369, 409, 410, 412 Zachariadze, Aleksander 41, 50, 51, 69, 78, 82, 83, 86, Wacznadze, Józef 73 90, 91, 94–96, 101, 116, 123, 135, 139, 143, 147, 151, Wacznadze, Michał 71 152, 179, 181, 182, 196, 205, 219–227, 229, 232–234, Wacznadze, Mikołaj 71, 91, 138, 144, 205, 227, 245 238, 239, 244–247, 251, 253, 255, 299, 393, 448, 483 Wacznadze, Natalia 91 Zackiewicz, Grzegorz 22 Wacznadze, Rusudanna 91 Zaćwilichowski, Stanisław 160–162, 169, 174 Wahab, Abdul 364 Zade, Kiazim 365 Wakar, Włodzimierz 39 Zaglul, Sad 120 Walidow (Walidi), Achmed-Zakki 355 Zahora Ibiański, Feliks 62, 63 Waligórski, A. 275 Zakrzewska-Malinowska, Leontyna 282 Wasilewski, Leon 34, 40, 193, 194 Zaldastanichvili, Nicolas 73 Wasyńczuk, Paweł 261 Zaldastanichvili, Salomon 73 Wekilli (Wekiłow), Mustafa 282, 289, 290, 297–300, Zaleski, August 47, 229, 230, 386 319, 336, 365, 430, 490 Zaleski, Ksawery 299 Weli-Ibrahim, Ahmed 473 Zaleski, Wojciech 59 Weli, Selim 259 Zalewski, Ksawery 309, 382 Werschler, Iwo 20, 34 Zamoyski, Maurycy 43 Wesołowski, Andrzej 30 Zangi, Kosta 283 Wickham Steed, Henry 384, 385 Zaporowski, Zbigniew 22 Wieczorkiewicz, Paweł 26 Zautaszwili, Józef 139, 146 Wieniawa-Długoszowski, Bolesław 156, 230, 236 Zawadzka (Zawadskaja), Walentyna 281 Wierusz-Kowalski, Józef 141, 142, 148 Zawadzki, Tadeusz 30 Wieszczycki, Bolesław 130 Zażuliński, Tadeusz 444 Wieziref 109 Zdanowicz, Aleksandr 26 Wilson, Woodrow 36 Zdziechowski, Jerzy 133, 134, 196 Wiszka, Emilian 21, 45 Zeeland, Paul van 327 Witos, Wincenty 484 Zejnał-Zade, Rahim 259 Witte, Sergiusz 32 Zejnał Zede, Kiazim 365 Wojnarowski, Jakub 492 Zeki Pasza 79 Wolski, Władysław 272, 273, 275, 277, 299, 300 Zieliński, Wiktor 481 Wołogodskij, Iwan Michajłow 307 Ziemiański, Władysław 197, 251 Wołos, Mariusz 30 Zięba, Andrzej 22 Woroncow-Daszkow, Aleksandr Illarionowicz 242 Zurabiszwili, Jan 182 Wostrotin, Stiepan (Stefan) Wasiliewicz 307 Zyndram-Kościałkowski, Marian 326 Woytak, Richard 24 Woźny, Aleksander 21, 22 Żaba, Leon 130 Wrangel, Piotr Nikołajewicz 242, 373, 480 Żak, Andrzej Czesław 23, 30 Wroński, Stanisław 29, 474 Żeligowski, Lucjan 131, 478 Wszendyrówny, Andrzej 22, 65 Żmijenko, Wsewołod 346, 347, 349 Wyszyński, Kazimierz 128 Żordania, Noe 35, 48, 49, 55, 82, 108, 112, 121, 182, 551 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

195, 196, 200–203, 205–208, 210, 211, 213–219, 221, Żuk, Mahmud Taha 22 223–226, 228, 231–233, 241, 244, 255, 256, 257, 292, Żukow Potocki, Aleksy 278, 280 295, 331, 333, 367, 368, 390, 479, 481, 492

552 Skorowidz nazw geograficznych

II RP, zob. Polska Angola 386 III Rzesza, zob. Niemcy Angora, zob. Ankara Ankara 43, 50, 76, 79, 83, 87, 93, 96, 110, 113, 117, 120, Abchazka SSR 99 122, 123, 125, 127–130, 132, 141, 142, 148, 289, 357, 365 Abo (Turku) 168 Arabia 357 Adżaria 118 Ardahan 79, 83 Afganistan 119, 172, 293, 339, 356, 357, 360, 421, 453, ardahański, okręg 83, 331 487, 489, 491, 492 Armenia 37, 38, 40, 41, 42, 50, 55, 83, 85, 86, 94, 97, Afryka 126, 373, 387 99, 110, 118, 119, 124, 170, 203, 236, 314, 328, 331, 396, Akhrissi 74 408, 409, 410, 411, 443, 444, 475, 478, 479 Alaska 32 Armenii, Republika, zob. Armenia Albatros, ps. 143 Armeńska SSR 37, 99 Aleksandropol (ob. Giumri) 109 Astrachań 407 Aleksandrów Kujawski 482 Atchibati 75 Amasja (Amasya) 336 Ateny 95, 114 Ameryka 126, 127, 168, 276, 386, 412, zob. też Stany Austria 303, 389 Zjednoczone Austro-Węgry 202 Ameryka, Południowa 354 Azerbejdżan 32, 37, 38, 40, 41, 48–50, 55, 68, 78–81, Ameryka Północna 32 83–86, 89, 92, 96, 98, 100, 105, 109, 110, 117–119, 121, Anatolia 79, 336, 345, 488 124, 139, 148, 163, 170, 174, 194, 231, 236, 275, 282, Anglia 58, 80, 82, 88, 93, 115, 125, 139, 162, 167, 182, 289, 292, 299, 328, 329, 331, 341, 364, 366, 369, 394, 208, 276, 277, 295, 296, 302, 308, 339, 344, 345, 354, 407–411, 430, 475, 478, 479 372, 383–388, 390, 392, 393, 395, 396, 421, 452, 456, Azerbejdżan, Perski 92, 96, 171, 339, 364 484, 492 Azerbejdżańska, Republika, zob. Azerbejdżan 553 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Azerbejdżańska SSR 37, 79, 99, 172, zob. też Changchun 463, 467 Azerbejdżan Charbin (Harbin) 44–46, 190, 191, 267, 269, 338, 378, Azja 31, 115, 139, 194, 215, 269 391, 463–466, 470, 472, 488 Azja Mniejsza 356 Charków 157, 158 Azja Środkowa 18, 32, 407 Charput (Harput) 119 Chełmno 136–138, 144 Bagdad 365 Chewsuretia 206, 207, 237 Bagdadi 77 Chiny 32, 139, 296, 339, 459, 467 Baku 37, 82, 86, 89, 92, 102, 103, 108, 109, 118, 176, Chiwa 119 367, 478, 479 Chopa (Hopa) 118 Bałkany 126, 274, 317, 340, 384, 392, 395 Collier, Laurence 384 Bałtyckie, Morze 32, 33, 126, 127, 343, 445 Constanca, zob. Konstanca Batumi 37, 68, 79, 82, 83, 96, 99, 106, 110, 118, 205, 237 CSR, zob. Czechosłowacja batumski, okręg 331 Cyndao (Cingtao, ob. Qingdao) 467 Bazar 478, 482 Cypr 383 Bejrut 365 Czan-czań (Czan-czun), zob. Changchun Belgia 354, 372, 384, 387 Czarne, Morze 32, 33, 57, 78, 92, 163, 303, 317, 340, Belgrad 149, 384, 385 392, 396, 406, 445 Beniaminów 138 Czarnomorski, Basen 410, 411 Berlin 45, 54, 57, 61, 94, 112, 125, 126, 160, 161, 260, Czechosłowacja 149, 303, 317, 362, 378, 383, 384, 385, 291, 292, 300, 302–307, 316–319, 327–329, 334, 337– 386, 389, 392, 478, 484, 488, 489 344, 347, 358–360, 363–365, 382, 385, 387, 388, 395, Czerniowce 384 421, 488 Częstochowa 274 Besarabia 32 Cziatury (Cziatura) 208, 213 Białogród, zob. Belgrad Czoldyr (Çıldır), jez. 83 Białoruś 34, 39, 40 Czukotka 32 Bliski Wschód 22, 45, 126, 127, 171, 411, 447, 492 Borżomi (Bordżomi) 106 Dagestan 32, 86, 119, 121, 124 Bratysława 284, 293, 490 Dajren (ob. Dalian) 339 Breslau (Wrocław) 181 Daleki Wschód 22, 32, 45, 46, 59, 127, 267–270, 273, Brno 362 299, 307, 308, 310, 313, 325, 338, 339, 378, 383, 384, Bruksela 55, 294, 300, 326, 333, 372 445, 453, 456, 457, 460, 461, 463, 464, 467, 469–471, Brussa (ob. Bursa) 362 473, 488, 493, 534 Brześć Litewski 331 Darmstadt 260 Buchara 119 Dobrudża 148, 150, 159, 336, 345, 488 Bukareszt 336 Donieckie, Zagłębie 340 Bukowina 388 Don, rz. 167, 168, 407, 410, 413, 425 Bułgaria 149, 150, 202, 392, 438, 488, 489, 492 Dunaj, rz. 392 Bydgoszcz 114, 116, 136–138, 143–145, 219, 220 Duszeti 74, 77 Duszetski, powiat 78 Chajłar (Hailar) 190, 191, 463, 464, 465, 466, 467, 472 Dżidda 357 Chanat Kazański 32 Dżulfa (Jolfa) 491 Chanat Krymski 33 Chanat Syberyjski 32 Egipt 126, 293, 385, 395, 396, 488 554 Skorowidz nazw geograficznych

Erewań (Erywań) 86 86, 111, 118, 119, 121, 231, 236, 283, 330, 333, 475, 478 Erzerum 110 Grecja 41, 385 Estonia 168, 169, 281, 488 Grodno 228 Etiopia 57 grodzieńska, gubernia 34 Europa 15, 17, 22, 114, 121, 125, 126, 127, 200, 203, Grudziądz 114, 136, 137, 138 205, 208, 211, 214, 242, 248, 268, 269, 270, 277, 306, Gruzińska, Republika, zob. Gruzja 307, 313, 315, 316, 321, 326, 356, 365, 373, 384, 386, Gruzińska SSR 93, 115, 479, zob. też Gruzja 387, 392, 409, 412, 421, 440, 445, 446, 451, 452, 465, Gruzja 21, 32, 36, 37, 38, 40, 41, 43, 48, 50, 51, 55, 67, 473, 488 68, 70, 75, 76, 78–86, 92, 93, 95, 98–100, 106–108, 110, Europa, Południowa 126 112–115, 117–121, 124, 129, 131, 133, 134, 151–154, Europa, Środkowa 28, 57, 126, 127 170, 175, 182, 191, 192, 195–221, 223, 224, 227–243, Europa, Wschodnia 15, 18, 20, 23, 28, 31, 33, 43, 44, 57, 247, 249–256, 277, 281, 292, 328, 330, 331, 334, 351, 60, 62, 63, 302, 303, 313, 315, 319, 321, 388, 389, 392, 352, 369, 370, 392, 393, 408–411, 419, 475, 478, 479, 421, 445, 452, 480, 489 481, 483 Europa, Zachodnia 198, 277, 361, 371, 372, 389, 419, Gurdżani 73 420, 425, 428, 438, 447, 448, 488, 489 Guria 106 Finlandia 32, 34, 46, 47, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 379, 397, 400, 401, 477, 488, 489 Hamburg 212 Fontenay aux Roses 181 Heidelberg 260 Francja 38, 41, 45, 51, 58, 70, 74, 85, 93, 125, 149, 150, Helsingfors, zob. Helsinki 152, 153, 167, 181, 182, 190–192, 208, 209, 213, 220, Helsinki 44, 45, 47, 127, 164–166, 168, 274, 379, 391, 229, 230, 255, 274, 275, 280, 284, 290–295, 302, 312, 397, 400, 401, 426, 477, 488, 489 317, 327, 347, 352, 353, 355, 361, 366, 368, 369–371, Herat 356 382–389, 395, 423, 431, 447, 448, 451, 483, 484, 488, Hiszpania 354 489, 492 Humarły (Humarli) 148 Fuzan (Pusan) 463 Idel-Ural 42, 165, 166, 168, 275, 319, 355, 419, 420, Galac (Gałacz) 68 425, 457, 459, 461, 462, 463, 465, 466, 467, 471, 472, 473 Galicja Wschodnia 68 Indie 115, 119, 171, 293, 357, 395, 454 Gandża 102 Indie Holenderskie 119, 120 Gańczżur (ob. Amu Gulang Baolige) 190 Ingermanlandia 379, 400 Gdańsk 164, 384 Ingria 18 Gdańsk-Oliwa 19, 28 Inowrocław 136, 138 Gdynia 137, 384 Inzeli (Enzeli, ob. Bandar-e Anzali) 113 Genewa 152, 193, 276, 292, 294, 310, 324, 325, 342, Irak 421 343, 354, 372, 394, 396, 424, 427, 437, 438, 439, 440 Iran 364, 365, 421, zob. też Persja Genua 80 Iszkani (İşhan) 83 Gieokczaj (ob. Göyçay) 108 Italia, zob. Włochy Gori 72 Góra Kalwaria 138, 145 Jakucja 421 Górny Kaukaz 139 Japonia 53, 54, 59, 83, 295, 296, 299, 310, 328, 333, 338, Górska, Federacja, zob. Górska Republika Północnego 339, 385–387, 421, 438, 445, 453–461, 465, 467, 468, 491 Kaukazu Japońskie, Imperium, zob. Japonia Górska Republika Północnego Kaukazu 38, 40, 55, 85, Jelisawetpol (ob. Gandża) 78 555 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Jelizawietgrad (ob. Kirowohrad) 70, 71, 74, 102 Kijów 31, 62, 72, 73, 75, 76, 157, 158, 278, 478 Jena 358, 360 Kobe 458, 459, 460, 467, 468, 469, 470 Jerozolima 282, 313 Komi 18 Jugosławia 284, 384, 385, 392, 488, 489, 492 Konia 287 Konstanca 365, 488, 489 Kabul 356 Konstantynopol 29, 41, 43, 44, 67, 68, 69, 77, 78, 81, Kair 120, 473 82, 84, 86–88, 90, 91, 92, 94–98, 101, 104, 105, 109–114, Kalisz 136 116, 118, 123, 124, 129, 130, 136, 141, 147, 150, 151, Kałmykia 358 153–155, 172, 219, 286, 483, 485, zob. też Stambuł Kamczatka 32 Korea 459, 460, 463, 467 Karabach 37, 102 Kotka 168 Karabach, Górski 37 kowieńska, gubernia 34 Karaklis (ob. Wanadzor) 86 Kowno 126 Karelia 18, 379, 397 Kozaków Dońskich, Republika 475 Karelsko-Fińska SSR 379 Kozaków Kubańskich, Republika 475, 481 Kars 79, 110, 118, 148 Kraków 20–23, 31, 33–35, 40, 43, 46, 53, 59, 62, 137, 260 karski, okręg 331 Królestwo Polskie, zob. Polska Karski, okręg 83 Królewska Huta (Chorzów) 181 Kaspijskie, Morze 33, 100, 317, 336, 340, 357 Krym 31, 32, 38, 42, 48, 88, 89, 90, 97, 154, 155, 159, Kaszgar 357 287, 420, 425, 471, 479, 480 Kaszgaria 357 Krymska, Republika, zob. Krym Katoum 77 Księstwo Warszawskie 32 Katumski, okręg 238 Kubań 119, 121, 124, 194 Kaukaska, Federacja, zob. Zakaukaska Federacyjna Kubań, rz. 167, 168, 407, 425 Socjalistyczna Republika Radziecka Kumamoto 458, 459 Kaukaz 18, 23, 25, 26, 31, 33–43, 46–49, 54, 55, 59, 60, Kurdamer (Kürdamir) 108 68, 73, 76, 79, 81, 83–87, 90, 92–96, 99–101, 105, 109– Kurdystan 172 113, 115–122, 124, 127, 129–131, 133, 139, 148, 150, Kut 74 151, 160, 162, 163, 169–172, 174–176, 179, 180, 182– Kutaisi 70, 72, 74, 75, 76, 77, 106 186, 194–196, 198, 204, 206, 233, 235, 240, 250, 251, Kwirili 73 253–255, 275–277, 281, 288–290, 292, 293, 305, 307, 308, 314, 316, 318, 319, 322, 328, 330–335, 337, 339, Leszno 136 341, 353, 363, 366–369, 392, 394, 396, 402, 408, 411, Litwa 34, 39, 210, 438 412, 420, 426, 443, 445, 452, 453, 471, 478, 479, 487, 491 Locarno 386 Kaukaz Górny, zob. Górska Republika Północnego Lodowaty, Ocean 445 Kaukazu Londyn 22, 162, 292, 342, 344, 361, 382, 383, 386, 387, Kaukaz, Południowy 118, 195, 474, 478, 479 391–393, 446 Kaukaz, Północny 36, 37, 39, 42, 86, 98, 99, 118, 119, Lori 37 124, 125, 170, 293, 294, 328, 329, 331–333, 341, 361, Lozanna 36, 92, 93, 113 362, 363, 369, 394, 408, 409, 410, 411, 474, 478, 479, Lwów 68, 136, 302, 376, 378, 384 488, zob. też Górska Republika Północnego Kaukazu Lyon 293 Keidżio, zob. Seul Kiestnki (ob. Kiestenga) 401 Łańcut 482 Kiisjoki (ob. Kizrieka) 401 Łotwa 426, 488 556 Skorowidz nazw geograficznych

Łuck 62 Nowogródczyzna 488 Łużyce 22 Nowo Senaki 73 Nowosybirsk 388 Magań (Mugań) 109 Nowy Jork 28, 197 Małopolska 326 Małopolska, Wschodnia 158, 302, 478, 490 Ocean Spokojny, zob. Pacyfik Mandżu-Go (Mandżukuo) 53, 339, 378, 464, 472, 473, Odessa 72 488 Okam (ob. Göle) 83 Mandżuria 44, 46, 53, 191, 282, 325, 378, 379, 459, 460, Orenburg 407 463, 467, 472, 535 Osaka 460 Manglisi 71 Osmańskie, Imperium, zob. Turcja Maroko 229, 230, 238 Ostróg 138 Mediolan 325, 421 Otomańskie, Imperium, zob. Turcja Medyna 357 Ozurgeti 73, 74, 78 Mekka 357 Pacyfik 32, 127, 299, 445, 462 Melitopol 342 Palestyna 365, 384 Mersyna (Mersin) 120 Paryż 15–17, 23, 25, 32, 34, 36–38, 40, 43–45, 47, 52, Meszed (Meszhed) 172, 357 55, 59, 60, 82, 86, 90, 93, 96, 101, 108, 112, 115, 122– Minorka 383 124, 128, 129, 135, 139, 151, 160, 164, 172–174, 180, mińska, gubernia 34 182, 184, 186, 187, 190–193, 195, 205–208, 210, 212, Modlin 147 213, 215–218, 220, 222–228, 230–232, 236–239, 241, mohylewska, gubernia 34 242, 248–258, 267, 270, 271, 278–280, 288, 290–295, Monachium 304 302, 305–308, 312, 322, 323, 327, 331, 333, 334, 337, Mongolia 325, 385, 421, 462, 464, 472 338, 346–350, 352–354, 361, 364–367, 369, 371, 380, Monte Cassino 499 381, 391, 398, 399, 406, 408–410, 413, 414, 419–421, Montreux 387 423–426, 428, 429, 433–438, 440, 441, 442, 446–448, moskiewskie, Imperium, zob. Rosja 450–452, 485, 488–490, 493 Moskwa 19, 27, 28, 51, 64, 70, 71, 73, 79, 93, 96, 100, Pekin 467 105–109, 117, 119, 121–123, 126–128, 157, 331, 384, Pensylwania 359 388, 403, 406, 408, 411, 422, 445, 483 Persja 82, 96, 112, 124, 170–173, 293, 339, 352, 353, Muhamedisz 462 357, 361, 362, 364, 365, 395, 431, 487, 488, 489, 491, Mukden (ob. Shenyang) 339, 463, 467–470, 472, 488 492, zob. też Iran Peszawar 357 Nachiczewań 37, 75, 86 Petersburg 33, 35, 36, 234, 235, 238, 281 Nadmorski, Kraj 462 Philadelphia (Filadelfia) 359 Nadrenia 372, 387, 390 Piotrków Trybunalski 136, 138 Nagoya 458, 459, 469 Piotrogród 71, 72, 74, 76, 77, 102, 109, 201, 202, 207 Niemcy 28, 37, 53, 54, 55, 57, 59, 94, 113, 142, 167–169, Płock 138 180, 181, 182, 202, 270, 291, 293, 295, 296, 304–306, Podiebrady 484 317–319, 329, 337, 338, 340–344, 355, 383–390, 392, Polska 15–24, 26–29, 31–34, 36, 38, 39, 41–47, 50, 52, 395, 421, 434, 438, 451, 452, 488–491 53, 55–65, 67–69, 77, 80, 81, 84, 85, 87–91, 94, 96, 97, Niepokołowce 91 100, 101, 104, 105, 111–116, 120, 122–125, 127, 130– Nogant s/Marne 354 134, 139, 140, 148–150, 152, 156, 157, 161, 167, 168, Nowogród 71, 103 179, 193–196, 198, 205, 210, 212, 216, 219–236, 238, 557 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

239, 243–245, 247–256, 260, 262–264, 282, 284–286, Sagoura 73 288, 291, 292, 295, 296, 297, 300–303, 306, 310–312, Samarkanda 287 316–318, 320, 321, 324, 326, 332–336, 339, 351, 352, Sambor 499 358, 361, 362, 367, 368, 376, 380–389, 393, 396, 398, Samsun 96, 362 406, 407, 409–412, 414, 422, 431, 434, 438, 439, 442– Sargon, w. 89 445, 448, 450–452, 474–484, 486–492 Sarykamysz (tur. Sarıkamış) 79, 109 Polska, Ludowa 19, 20, 27 Sedan 451 Porta Otomańska, zob. Turcja Seine, dep. 181, 354 Portugalia 386 Serbia 149, 150 Poznań 45, 136, 137, 138, 145, 352 Seul 463 Praga 44, 148, 157, 158, 260, 261, 279, 280, 293, 294, Singapur 454 338, 376, 378, 384, 399, 400, 434, 438, 484, 490 Sjunik 37 Prypeć, rz. 476 Skandynawia 126 Przemyśl 138 Smyrna 358 Rembertów 114, 137, 143, 144, 219, 497 Sofia 490 Ren, rz. 125 Sołowieckie, Wyspy 209 Republika Górali Kaukaskich, zob. Górska Republika Sortavala (ob. Sortawała) 400 Północnego Kaukazu Sowiecka, Unia, zob. Związek Sowiecki Rewel 126, 164 Stambuł 17, 42, 43, 51, 141, 147, 161–163, 178, 180, Rize 142 289, 293, 307, 310, 312, 332, 335, 344, 356, 357, 359, Rosja 15–18, 20–22, 24, 28, 29, 31–37, 39–48, 61, 64, 360, 365, 488, 489, zob. też Konstantynopol 65, 70, 79, 80, 82–86, 88, 89, 93, 94, 96–99, 106, 108, Stany Zjednoczone 32, 120, 161, 189, 195, 229, 359, 110, 112, 113, 115, 118–121, 127, 139, 142, 143, 167, 394, 422, 423, 488 170, 171, 173, 180, 184, 192, 194, 195, 198–202, 204, Stawropol 199 211, 213, 214, 217, 235, 242, 268–270, 276, 281, 287, Stresa 321, 386 288, 290, 291, 294–296, 307, 313, 314, 317–319, 325, Stryj 138 327, 328, 330, 331, 338, 340, 342–344, 347, 352, 371– Strzałków 482 374, 378, 379, 383–389, 392–396, 401, 406–411, 415– Sudety, g. 389 417, 420–423, 425–427, 445, 451, 452, 461, 462, 469, Sulejówek 42, 484 474–476, 481, 483, 484, 486, 487, 489 Swanetia 78, 206, 207, 237 Rosja, Azjatycka 270 Syberia 32 Rosja, Europejska 270 Syria 293, 310, 362, 488 Rosja Sowiecka 84, 98, 113, 122, 173, 195, 203, 204, Szanghaj 339, 467 211, 212, 233, 289, 296, 303, 312, 314, 317, 318, 333, Szczypiorno 482 340, 379, 390, 448, 455, 468, 471, 483 Szihen-Chuchu (Xinihexi) 191 Rosyjskie, Imperium, zob. Rosja Szwajcaria 88, 182, 304, 312, 324, 354, 437, 480 Rumunia 91, 159, 336, 384, 385, 392, 426, 488, 492 Szwecja 167 Ruś, Karpacka 303, 383, 384, 388 Ryga 403, 404, 481, 482 Śląsk 180, 181 Rzeczypospolita, zob. Polska Środkowy Wschód 171 Rzym 150, 292, 294, 324, 325, 354, 446, 447 Śródziemne, Morze 344, 345, 383, 392, 393

Saberio 71 Tabryz (Tebriz) 171–173, 367, 491 Sadrapat 37 Tammerfors (Tampere) 168 558 Skorowidz nazw geograficznych

Tanganika 386 476–478, 480–482, 484, 487–490, 492 Tarnów 274 Ukraińska Republika Ludowa (URL), zob. Ukraina Tartu (Dorpat) 281 Ural, g. 32, 407 Taszkient 356 URL, zob. Ukraina Teheran 44, 127, 169, 171, 172, 357, 362, 364, 365, 367, USA, zob. Stany Zjednoczone 370, 488, 491 Terapia (Tarabya) 130 Viipuri (ob. Wyborg) 400 Terek, rz. 121, 407 Wadowice 482 Terioki (Terijoki, ob. Zielenogorsk) 165, 166 Warszawa 15, 17–25, 27, 31, 33–39, 42, 44–47, 52–56, Tien-Tsin (Tiencin) 467 59, 61, 62, 68, 76, 77, 87, 88, 90, 94, 101, 104, 112–115, Tkwiawi 74 120, 122, 123, 125–128, 130–140, 144, 149–153, 158– Tokio 169, 422, 453–456, 459, 460, 462, 468, 469 162, 164, 169, 175, 181, 182, 189, 190, 193, 194, 200, Toruń 114, 136, 137, 138, 139, 143, 144, 145 220–222, 224, 226–230, 234, 236, 238, 239, 247, 249, Transjordania 344 256–258, 262–264, 270–272, 275, 278, 281, 290, 295, Trebizonda (Trapezunt, ob. Trabzon) 109, 118, 142, 297, 300–303, 309, 312, 319, 321, 329, 330, 332, 335, 148, 152, 153, 180 336, 346, 349, 352, 361–363, 365, 381, 390, 391, 393, Trypolitania 120 397–399, 401, 402, 405, 413, 418, 419, 424, 426, 428, Turcja 32, 33, 36, 37, 39, 41–43, 54, 58, 75, 79–83, 85, 429, 431, 433, 434, 436, 440–442, 444–446, 448, 449, 86, 92, 93, 96, 99, 110, 112, 113, 116–120, 122, 124, 127, 452, 453, 474, 483, 485, 488, 489, 498, 501, 505, 509, 132, 142, 150, 152, 153, 155, 161, 162, 167, 168, 172, 515, 520 202, 203, 209, 214, 237, 274, 286–288, 289, 293, 299, Watykan 97, 389 309, 310, 332–336, 344, 345, 355, 357–362, 365, 385, Węgry 303, 384, 385, 395 392, 393, 395, 396, 409, 421, 431, 443, 453–455, 462, Wiedeń 300, 359, 376, 378, 389 465, 483, 488–492 Wielka Brytania 54, 386 Turkiestan 42, 47, 60, 110, 113, 119, 161, 172–174, 180, wileńska, gubernia 34 184, 293, 306–308, 314, 316, 319, 321, 339, 355–360, Wileńszczyzna 488 394, 402, 420, 421, 424, 428, 447, 454, 455, 475, 478, Wilno 44, 74, 138, 273 479, 480, 487, 491 Wisła, rz 127, 416 Turkiestan, Chiński 453, 454, 462 witebska, gubernia 34 Turkiestan, Wschodni 289, 357, 454 Władykaukaz 75, 99 Twer 71 Włochy 54, 57, 182, 216, 295, 302, 303, 324, 354, 372, Tybet 190 383–390, 395, 421, 429, 438, 440, 452, 491 Tyflis (ob. Tbilisi) 37, 38, 69–78, 83, 96, 98, 99, 102– Wołga, rz. 407, 475 104, 106, 109, 114, 172, 176, 179, 180, 181, 192, 195, Wołyń 158 198, 202, 208, 212, 215, 234, 235, 238, 278, 331, 367, Woroncowka 78 370, 478, 479 Tyflis (Tbilisi) 21 Zakaukaska, Federacja 37, 202, zob. też Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Ukraina 18, 20–24, 33, 34, 38–41, 47, 51, 53, 57, 60, 62, Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika 65–68, 106, 127, 139–141, 154, 155, 157–159, 180, 184, Radziecka 79, 99, 113 214, 231, 236, 268, 277, 282, 288, 291, 292, 294, 296, Zakaukaski, Kraj 195, 202, 216 302, 305, 307, 308, 312, 317–319, 325, 326, 328, 338– Zakaukazie 83, 99, 331, 479 340, 346, 349, 378, 385, 387, 388, 394, 398, 400, 402, Zaolzie 59 407–412, 419, 423, 424, 426, 429, 450–452, 471, 475, Zaporoże 298, 299, 320 559 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Zbrucz, rz. 482 51–55, 57, 65, 99, 117, 124, 166, 193, 196, 213–215, 255, Zegrze 137, 138, 145, 146 256, 268, 281, 286, 287, 291, 295, 307, 310, 311, 313, Zielony Klin 46, 53, 268 315–317, 321, 325, 326, 333, 335, 348, 349, 372, 373, ZSRR, zob. Związek Sowiecki 375, 383, 385, 386, 392–396, 416, 417, 438, 443, 444, Związek Sowiecki 18, 19, 21, 22, 28, 32, 38, 42, 44, 47, 451, 452, 461, 462, 465, 466, 472, 474, 476, 491, 533

560 Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów kodowych

(Zamieszczono jedynie słowa występujące w publikowanych dokumentach.)

Ada – ambasada Cap, capowość – komunista, komunizm adowiec – dyplomata, pracownik ambasady Capy, kr. – Kałmycy Aldona, aldoński – Anglia, angielski Chewet, ps. – Mechtiew (Mehdijew), Mir Jakub Alicja – Azja Chór, kr. – Charbin (Harbin) Antonowicz, ps. – Prokopowycz, Wiaczesław Cikor, ps. – Ciucci, Carlo Maria Asocjacja – Association des journalistes accredites au- Cyrk, kr. – Sztab Główny pres de la SDN Czet, ps. – Czebotariw, Mykoła Az – Azer, azerski Czop, ps. – Czokaj Ogłu, Mustafa czułostka, czuły, czułostkowy – naród, narodowy, na- Babilon, babiloński, kr. – Ministerstwo Spraw rodowościowy Zagranicznych, spraw zagranicznych czuły najlizm – narodowy socjalizm Baran – Krym Bars, ps. – Biły, Ignacy (Ihnat) Dalnicki, Łukasz, ps. – Pelc, Władysław Bas, ps. – Szulgin (Szulhyn), Aleksandr Jakowlewicz Danaidzi – kozacy dońscy Basałyk, Basałyki – Baszkiria, Baszkirzy Dan, ps. – Ramiszwili, Noe Bigda, ps. – Briquet, Pierre-Eric Data, ps. – Wacznadze Dawid Bogucki, ps. – Bogajewski, Nikołaj Dąb Wielki/Mały – Duże/Małe Koło Wielkiego Boliński, ps. – Balinow, Szamba Niudelicz Kozactwa Bolski, ps. – Baliński, Michał delikatność, delikatnościowy – dywersja, dywersyjny Boroń, ps. – Dąbrowski, Włodzimierz Dywan, ps. – Mdiwani, Simon Brat, ps. – Szulgin (Szulhyn), Mykoła Jakowlewicz Buni – „Tribune de Geneve” Echo, kr. – Ekspozytura 2 Byk, ps. – Bykadorow, Isaakij F. Fale Stepowe – „Kowylnyje Wołny” (czasopismo)

561 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego fantyzm – faszyzm Kości, kostny, kościowy – Związek Sowiecki, sowiecki Fieber – Togay, Mucharrem Feyzi Kotlina, kotliński – Genewa, genewski firma, firmowy – organizacja, organizacyjny Kraina – Azerbejdżan Kras, ps. – Krasnow, Piotr Gamb, ps. – Czchenkeli, Akaki Iwanowicz Krętacze – Ormianie, zob. też Ory Garb, ps. – Żordania, Noe Krętacze, krętacki – Ormianie, ormiański Garja – Bułgaria Krymski, Tomasz, ps. – Schaetzel, Tadeusz Geniusz, ps. – Gegeczkori, Eugeniusz (Ewgeni) Kukurydzowe Ziarno – „Ukraińskie Słowo” (czasopi- Geras, ps. – Gierasimow, Aleksandr Konstantynowicz smo) głośnik – Polska Agencja Telegraficzna Kula, ps. – Sekula, dziennikarka bułgarska w Genewie gołąb pocztowy – oficer kontraktowy Kupacze – kozacy kubańscy Gong, ps. – Nowaczek, Stefan Kupcy – Idel-Ural Gracja/gracja, gracjowy – emigracja, emigracyjny, na emigracji Land, landowy – Niemcy, niemiecki granat, granatowy – niepodległość, niepodległościowy Laurewicz, ps. – Mainardi, Lauro graty, gratowy – emigranci. emigracyjny Leon, ps. – Liwicki, Andrij Grzmot, kr. – Gruzja, Gruzin, gruziński Lewin, ps. – Leniwow, Aleksandr Konstantynowicz Guz, Guzy, guzowy – Góral, Górale kaukascy „Listek Ursusów”, kr. – „Komunikat Ukraiński” Lura, ps. – Petlura, Symon Wasylowycz Iskierka, ps. – Skarżyński, Józef Łuk, ps. – Gwazawa, Gieorgij Kacyk, kr. – Centralny Komitet Kozacki Kamarylla – OUN Mahaljas – Kosenko, Ilia Karp, ps. – Karew, Georgij Mamałyga, kr. – Ukraina Kasz, ps. – Nakaszydze, Jerzy Martin, kr. – placówka w Paryżu Katar, ps. – Kataoke Martin, ps. – Dąbrowski, Włodzimierz Katy, kr. – Kałmycy Melania – Mandżuria Kąt, kr. – Zielony Klin Meta, kr. – Klub Prometeusz Kimbor, ps. – Konowalec, Jewhen metalizm, metalowy – prometeizm, prometejski Kit, ps. – Hołówko, Tadeusz metowiec – działacz prometejski Knak, kr. – Komitet Niepodległości Kaukazu metowy, meteizm – prometejski, prometeizm Kola, ps. – Kobylański, Tadeusz Mieszko, ps. – Meysztowicz, Jan Koloman, ps. – Komarnicki, Tytus Mietek, ps. – Kahany, Mieczysław Kolos – Chiny Milton, ps. – Dąbrowski, Włodzimierz komiwojażer – konsul Miruś – Nykitiuk Konkurs – Kongres mitręga, mitręgowy – stypendysta, stypedialny Konspol, kr. – Konstantynopol kooperatywa – rząd najlizm – socjalizm Kopiec, Kopcowcy, kopcowy – Kaukaz, Kaukazczyczy, naturalny – ideowy kaukaski nawa, nawy, kr. – narody kaukaskie, Kaukazczycy Koral, koralowy – Japonia, japoński niwy – narody muzułmańskie Kori, ps. – Gegeczkori, Eugeniusz (Ewgeni) Nomeci – członkowie Komitetu Przyjaźni Ludów Korsak, ps. – Tewzadze, Walerian (Waliko) Kaukazu, Ukrainy i Turkiestanu Kos, Kosy, kosowy – Kozak, Kozacy, kozacki nosorożcy, nosoroski – białogwardyjcy, białogwardyjski 562 Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów kodowych

Nowometa, kr. – Komitet Przyjaźni Ludów Kaukazu, Sat, ps. – Salski, Włodzimierz Ukrainy i Turkiestanu Sawa, kr. – Warszawa Seraf, ps. – Lechoń, Jan Obłok – Polskie Koło Wschodoznawcze w Charbinie setka, setkowy – wojsko, wojskowy Odra, kr. – Agencja „Ofinor” Sęk, ps. – Czulik, Sulejman Ibrahim Ory – Ormianie, zob. też Krętacze Skiba, skibowy – Polska, polski Orzech – Wschód Skiba, skibowy, kr. – Polska, polski Orzech, Duży – Daleki Wschód Stal, kr. – Konstantynopol Orzech, Ropy – Wschód Europy, Europa Wschodnia Stancja – Stowarzyszenia byłych wojskowych URL Osada, kr. – Rada Konfederacji Kaukaskiej Star – Starykow, Terentij Michajłowicz staruszkowie, staruszkowy – monarchiści, monarchi- Pakir, ps. – Škirpa, Kazys styczny Pasja – Association de la presse étrangère a Geneve Sum, ps. – Sunsz Girej, Mahomet Paw, ps. – Pawłow Swecz, ps. – Swieczyn Paż, paziowy, kr. – Paryż, paryski Swojski, ps. – Sławiński, Maksym Pecz, ps. – Pełczyński, Tadeusz Szach, ps. – Schaetzel, Tadeusz Piekiełkiewicz, ps. – Szulgin (Szulhyn), Aleksandr Szalupy – prawdopodobnie Szanghaj Jakowlewicz Szałas, szałasowy – Turkiestan, turkiestański platyna, platynowy – państwo/kraj, państwowy Szarski, ps. – Szumicki plotkarz, plotkarski – dziennikarz, dziennikarski Szczerbatow, ps. – Zachariadze, Aleksander Postanor – ambasador/poseł/charge d’affaires Szolc, ps. – Ischaki, Muhammed Ayas Prom, kr. – „Promethée” śmieszny, śmiesznościowiec – polityczny, polityk Rago, kr. – Praga Ramiszewski, ps. – Ramiszwili, Noe Tal/Tala, talowy – Włochy, włoski Rawski, ps. – Gawroński, Jan Talar – Telepress Rebe, ps. – Reibstein Taras, ps. – Krzymowski, Jerzy Renta, Rentowiec, rentowy – Francja, Francuz, francuski Tas, ps. – Assatiani, Aleksander Reszka/Reszke, ps. – Charaszkiewicz, Edmund Tatry, tatrzański – Tatarzy, tatarski Rola – UNRL Tatry barańskie – Tatarzy krymscy Rollin – kryptonim placówki w Paryżu Tatry Kupców – Tatarzy Idel-Uralu Rollin, ps. – Gliński, Stanisław Teni – Turkmeni Romb, ps. – Jeremijew, Michaił Tomaszewski, ps. – Udowiczenko, Oleksandr Ropa, ropowy – Europa, europejski Tracja – „Tryzub” (czasopismo) Runo, runowy – Rosja, Rosjanin, rosyjski Traw – „Travail” Runo, Alicjowe – Rosja Azjatycka Treba, ps. – Trębicki, Kazimierz Runo, nowe – Rosja sowiecka Tury – Tatarzy Kazańscy Runo, Ropowe – Rosja Europejska Runo, stare – Rosja carska Ursusy, ursusowy – Ukraińcy, ukraiński Ruszt, ps. – Rasul Zade, [Mehmed] Emin bej Uznan, ps. – Uznański, Alfred Uzy – Uzbecy Samum, ps. – Szamil, Muhammad Said Sanur, ps. – Prunas, Renato don Wata, kr. – Litwa Sarli, ps. – Menagariszwili, Aleksander (Sandro) Wellstone, ps. – Pelc, Władysław 563 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Wiła, ps. – Radziwiłłówna Zara, ps. – Sejdamet, Dżafer Wiśniowski, Eugeniusz, ps. – Charaszkiewicz, Edmund zawody – kongres Witwicki, ps. – Smal-Stocki, Roman Znak, ps. – Żmijenko, Wsewołod wizytówka – wiza Zom, ps. – Dżamalian, Arszak Włodzimierski, ps. – Bączkowski, Włodzimierz WOK, kr. – Związek Wolnego Kozactwa Żuk, ps – Żukow Potocki, Aleksy Wolf, ps. – Hitler, Adolf Żupecki, ps. – Żukow Potocki, Aleksy Żur – „Journal de Nation”

564 Poland and the Promethean Movement. Documents (Edited by Paweł Libera)

Summary

“Prometheanism” meant the political cooperation of interwar Poland with non-Russian peoples and nations in Russia directed against the tsarist, and later the Soviet empire. The original concept was attributed to Józef Piłsudski who, in his memorandum addressed to the Japanese government in 1904, put forward a political goal for Poland, which can also stand as the first definition of prometheanism: “the break-up of the Russian state into its main constit- uent parts and self-determination of states forcefully incorporated into the Empire”. Polish adherents to the Promethean movement saw its roots in the work of hetman Pylyp Orlyk and his son Hryhor (Grégoire) in the 18th century, to the Confederation of Sandomierz, to the Eastern and Caucus-oriented policies of prince Adam Czartoryski and the Polish political émigré organisation of Hôtel Lambert in Paris. Elements of the Promethean thinking have been traced to the work of Józef Piłsudski and the Polish Socialist Party as of the latter years of the 19th century, as well as to the group of ‘Federalist-Autonomists’ active in Russia at the time of the First State Duma and the efforts of a Lithuanian politician, Juozas Gabrys, who in the years preceding World War I undertook to create a common front of nations conquered by Russia. Equally, the activities of the Muslim communities in Russia and the peoples of the Caucasus, who throughout World War I made efforts at establishing a Caucasian federation, were all seen as embodying the idea. Yet it seems proper to distinguish between the Promethean idea and the Promethean movement. The former refers to all efforts of nations captured by Russia aimed at their national liberation and based on their mutual cooperation. The latter term should, in turn, be reserved for references to the movement which existed since the interwar period up until the 1950s and included some of the representatives of the Promethean nations supported by Poland. It was not, however, an anti-communist movement, but primarily an anti-imperialist one, aiming to fight not against Soviet Russia but against the imperialist tendencies of the Russian state, whatever its regime. 565 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

The beginnings of the Promethean movement are to be sought in the period following the end of the Polish-Bolshevik War and the signing of the Peace Treaty of Riga in 1921, when the federalist plans of Józef Piłsudski came to an end. The first efforts aimed at organ- ising the cooperation of nations conquered and captured by Russia date back to the period of Polish-Bolshevik War in 1920 and focused around the periodical published in Warsaw en- titled Przymierze (Alliance) and the Union of the Emancipated People. Soon the Poles es- tablished contacts with representatives of the political émigré circles of those nations and received dozens of military officers from the nations of the Caucasus for training with the Polish Army. These efforts were crowned with the establishment in 1925 and 1926 of first Promethean structures in Turkey and France, with the periodical Le Prométhée published in France and the Caucasian Independence Committee, bringing together the Caucasian nations. Consequently, the Promethean movement included representatives of Ukraine (Ukrainian People’s Republic – UNR), Caucasus (Georgia, Azerbaijan, Mountaineers of the Northern Caucasus), Crimean and Volga Tatars, Turkestan and nations inhabiting Finland (Ingria, Komi, Karelia), as well as a part of the Don, Kuban and Terek Cossacks. The com- ing to power of Józef Piłsudski in 1926 set favourable conditions for the advancement of Promethean structures in Poland, as well as beyond its borders. This period would last until the signing of the Soviet-Polish Non-Aggression Pact in 1932. As of that date, the Promethean movement could no longer be so openly supported by Poland, with activities to that aim more concealed and the funds for Promethean undertakings decreased. In spite of the efforts striving for the consolidation of the Promethean front, competition in this area from states (Germany, Italy, Japan) supporting disintegration forces in Russia was becoming ever more evident. Poland would insist that in contrast to those very countries, the Polish-Promethean cooperation was not founded on short-term political calculations, but rather on ideology and a common struggle to free the captive nations. Nevertheless, it became necessary to reform the Promethean structures, reinforcing their engagement and opening them up to young- er and more radical activists. Those very reforms were carried out post-1936, as following the death of Józef Piłsudski in 1935, future relations between the Polish authorities and the Promethean movement remained somewhat unclear, being characterised by consent, on the one hand, and simultaneous cutting of financial means, on the other. Attempts at resolv- ing this matter satisfactorily did not bear fruits before the outbreak of World War II in 1939. For some time now, the Promethean movement has enjoyed an ever growing interest among researchers in Poland and abroad (among others, in Azerbaijan, France, Georgia, Kazakhstan, Germany, Russia and Turkey). This volume of original sources aims to present the most important documents produced by the Polish side, which made a key contribution to the creation, functioning and the shaping of the Promethean movement throughout the interwar period. The selection primarily focuses on the relations between the Polish side and individual nations and structures of the Promethean front, on those turning moments in its development, as well as on the political and organisational evolution of the Promethean movement. The volume presents previously unpublished documents which have been gath- ered in the course of research conducted in the Archives of Contemporary Records in Warsaw, the Central Military Archives in Rembertów, Poland, the Józef Piłsudski Institute of America in New York, and the archives of the 2nd Office of Section II of the Polish Main Staff held in the Russian State Military Archive in Moscow. 566 Poland and the Promethean Movement. Documents

Among the documents published in this volume, the first major block presents the correspondence of the Polish military attaché in Constantinople for the years 1922–1924. It refers mainly to the contacts with representatives of the Georgian government in exile (documents no. 1, 8, 13, 17), the situation in Georgia and the uprisings in Georgia in 1922 and 1924 (documents no. 2, 5, 7, 9, 15, 18, 20, 25, 26, 28, 31, 32, 33), as well as contacts with the representatives of the independence movements of the Crimean Tatars and the Azeris (documents no. 11, 19, 24). A part of this correspondence touches on the issue of receiving Georgian military officers for training with the Polish Army (documents no. 3, 4, 6, 10, 12, 13, 14, 29, 30, 42), as well as the Caucasian Mountaineers and the Azeris (documents no. 12, 21, 22, 23, 27). The only Caucasian nation, whose officers were refused training with the Polish Army, were the Armenians (document no. 16). Second part of the documents focuses on the activities of the Polish military attaché and the Polish representation in Turkey in the years 1924–1926. In was in that period, and with Polish contribution, that the first Promethean organisation, the Caucasian Independence Committee, was set up in Turkey. The documents present the efforts and the work of the then Polish representative to Turkey, Roman Knoll; of the Director of the Political Department in the Polish MFA, Juliusz Łukasiewicz; of the military attaché, colonel Tadeusz Schaetzel; and the envoy of the Polish MFA to Paris and Constantinople, Tadeusz Hołówko (documents no. 34, 35, 36, 37, 38, 39). In the aftermath of the coup in Poland in May of 1926, the Promethean movement re- inforced its activities. The Caucasian Independence Committee saw the inclusion of political representations of other nations (at first Ukraine and Turkestan), which as of that moment jointly created the Promethean movement around the French-language periodical Le Prométhée published in Paris. During the same period, the so far unclear issue of the contractual officers, mainly Georgian, in Poland was finally settled (document no. 40, 41, 43, 44, 45). Among the documents referring to this matter, the selection includes registers list- ing duty assignments of contractual officers in Poland, the trainings they were given (documents no. 47, 51), as well as an interesting letter by General Alexandre Zakariadze, dating to 1936, on the issue of obtaining Polish nationality by Georgian officers (document no. 130). The first period in the development of the Promethean structures in the years 1926– 1932 has received much attention in historiography, and thus this selection presents only documents which until now have been less known or which refer to the most important events of the period. Those meriting particular reference relate to the strengthening of cooperation with representatives of the Ukrainian People’s Republic (UNR) in 1927 (document no. 46, 49), the official order for the Polish intelligence service to cease its cooperation with the Promethean movement (documents no. 52, 54), given that the Promethean activities were considered as political and ideological in nature. Of crucial importance at the time were the direct meetings and contacts between the Polish side and the key representatives of the Promethean movement, the examples of which are to be found in documents no.: 55, 58, 59, 62, 63, as well as information on their contacts with the UK (document no. 48), plans for the establishment of the Georgian Military Organisation in 1929 (document no. 59), and the meeting of the Caucasian Independence Committee with the participation of Polish representatives (document no. 61). The stance and the policy of the Polish authorities towards the nations involved in the Promethean movement is presented in the crucial instruction ad- 567 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego dressed in 1930 to the Polish envoy in Persia, Stanisław Hempel, treating on the cooperation with Caucasian Independence Committee (document no. 66). This was equally a period of intensive efforts aimed at consolidating and ensuring wid- est possible scope of the Promethean front. In this context the following merit particular rec- ognition: normalizing the relations between the political representatives of Ukraine and the Crimea (1929 and 1930), establishing contacts and first Promethean structures in Finland in 1930 (documents no. 57, 60, 64, 65, 132, 134), reaching out to the Comité France-Orient in Paris (document no. 73), as well as the efforts at reorganising the periodical Le Prométhée in 1930 and 1931 (document no. ) 67, 70, 71, 72, 87. The undertakings also included the mon- itoring of the developments within the Cossack émigré circles (document no. 53), as well as in the Far East (document no. 74, 83), where a branch of the Promethean Club was soon es- tablished. The Promethean movement revolved around the Warsaw-based Promethean Club, whose political and cultural activities aimed to integrate the Promethean circles and dissem- inate the Promethean ideas (documents no. 77, 89, 94, 101). Military and diversion-oriented aspects of those activities are less known, although they had their part within the Promethean movement (document no. 68). Georgia and the Georgian émigré circles constituted one of the most crucial sections of the Promethean front. The issue of consolidation and divergence among Georgian politicians is treated in relation to the internal problems within the Georgian government in the aftermath of the assassination of the former Georgian Prime Minister and a leading émigré fig- ure, Noe Ramishvili in 1930 (document no. 69), to the negotiations between the Georgian National Centre and a part of the right-wing group led by Alexandre Assatiani in 1932 (document no. 81), as well as in the memorandum on the divisions among the Georgian contractual officers in Poland in 1932, which was presented to Józef Piłsudski by the Association Board of the former members of the Polish Military Organisation – East, 3rd Supreme Command (documents no. 78, 79, 80). The situation changed fundamentally in 1932. In the aftermath of the signing of the non-aggression pact between Poland and the Soviet Union in 1932, the Promethean activities became, on the one hand, more secrete, while on the other, the financial means directed to those activities were decreased (documents no. 82, 85, 86). Polish members of the Promethean movement were also aware of the significant changes taking place on the in- ternational arena, and resulting, among others, from Hitler’s ascent to power in Germany (document no. 84), Germany, Japan and Italy began to take interest in the Promethean movement (document no. 96). As a consequence, the decision was taken in 1934 to gath- er information on the perception of the national and independence-oriented issues by the members of the Promethean émigré circles and the stance of the various states on this matter (document no. 93). To assess the opinions of politicians in various countries towards the Promethean idea, a number of important activists of the Promethean movement (among them Mustafa Shokay, Cafer Seydahmet Kirimer, Muhammad Sunsh Gyrei, Georges Gvazava, Atam Alibekov, Mir Yakub Mekhtiev, Roman Smal Stocky) travelled to Berlin, London, Brussels and Geneva in the years 1934–1936 (document no. 97, 100, 105, 106, 109, 110, 127, 129, 131). The Polish side began receiving worrying signals from the Promethean activists of various national origins, who thus far remained in opposition and wanted to convince the Polish authorities that the latter have undertaken cooperation with 568 Poland and the Promethean Movement. Documents the wrong representatives of those nations. A group led by Haydar Bammat addressed a memorandum on this matter to Tadeusz Schaetzel (document no. 107). A similar stance was taken by representative of a number of nations centred around Arshak Djamalian and the Union of the Black Sea States in 1937 (document no. 136). In spite of these difficulties, the Promethean movement did not cease its activities nor its efforts for consolidation of the entire movement. Among the most significant achievement in this respect was the signing of the Caucasian Confederation Pact in 1934. Work continued also in France (document no. 92), Turkey (documents no. 91, 108, 111), at the Ofinor press agency in Geneva and Rome (document no. 143), and an Idel-Ural activist, Ayaz İshaki, undertook a long journey to the Far East in the years 1933–1935 (document no. 151). Warsaw was kept aware of the developments within the Promethean movement (documents no. 102, 104, 112, 113, 115, 124), of the divisions within the Free Cossacks movement (documents no. 88, 90, 103, 137, 141), as well as of the initiative of establishing a Friendship Committee of the Peoples of the Caucasus, Ukraine and Turkestan in place of the Promethean Club in Paris (document no. 98). The first attempts aimed at reforming the Promethean movement can be traced to the dis- cussions on the reform of the periodical Le Prométhée in 1934 (document no. 95). It saw the proposals being made in favour of broadening of the front and opening it onto the young, more radical Promethean activists. Tadeusz Schaetzel opposed those proposals (document no. 99). 1936 was a crucial year for the Promethean movement as it marked the beginning of the reform process that concerned all nations captured by Russia. Władysław Pelc was respon- sible for setting out the direction of those reforms in 1936 and 1937 (documents no 121, 138). To that aim, already in 1936, captain Edmund Charaszkiewicz, head of the 2nd Office of Section II of the Polish Main Staff organised a number of conferences with national representatives of Georgia, Azerbaijan, Northern Caucasus, Turkestan, as well as the “Ofinor” Press Agency and the “Express” Telegraph Agency (documents no 116, 117, 118, 119, 120, 123, 135, 140). Parallel efforts were undertaken to resolve disputes within the Ukrainian and Azeri émigré circles (documents no. 127, 133, 139), to improve the quality of the periodicals Le Prométhée and Tryzub (documents no. 114, 125, 126, 142), as well as to conclude negotiations with the representatives of Armenia. Among documents from this period meriting particular attention is the address of the Polish deputy Foreign Minister, Tadeusz Kobylański, on the Promethean ideology (document no. 128) and a letter by Father Grigol Peradze (document no. 144), who had contacts with the Promethean structures while working among the Georgian émigré community. The congress of Promethean nations, held at the end of May and beginning of June 1938 in Warsaw (documents no. 146, 147, 148, 149), marked an important moment. At the same time, the Polish side prepared a comprehensive report on the significance of the Promethean movement in Poland’s policies. Addressed to Marshal Edward Rydz-Śmigły, it was to form the basis for a decision on the future of the Promethean movement and the strengthening of the Promethean efforts. The final version of the report was concluded in 1939 and delivered to its addressee (document no. 152). The outbreak of World War II found it without any response.

Tłumaczenie: Dariusz Serówka

569 Польша и прометейское движение. Сборник документов. (Автор-составител: Павел Либера)

Резюме

Идея «прометеизма» предусматривала политическое взаимодействие меж- ду Второй Речь Посполитой и нерусскими народами, жившими в пределах России. «Прометеизм» был направлен сначала против царской, а затем и против советской империи. Автором данной концепции считается Юзеф Пилсудский, который в мемо- рандуме 1904 г. к японскому правительству политической целью Польши ставил «раз- деление Российского государства на основные составные части и освобождение наро- дов, насильно присоединенных к империи». Польские представители «прометейского» движения усматривали его истоки в деятельности гетмана Филипа Орлика и его сына Григория в XVIII в., Сандомирской конфедерации, восточной и кавказской политике князя Адама Чарторыйского, а так- же в идеях польской политической эмиграции («Отель Ламбер»). В наиболее выра- женной форме элементы «прометейской» мысли обнаруживались в деятельности Юзефа Пилсудского и Польской социалистической партии, начиная с конца XIX в., в движении автономистов-федералистов, которое было создано в России в период Первой Государственной думы, а также в деятельности литовского политика Юозаса Габриса, который еще до начала Первой мировой войны предпринял меры по созда- нию общей Лиги народов, покоренных Россией. Внимание обращалось также на дви- жение мусульман и кавказских народов России, которые в период Первой мировой войны пытались создать кавказскую федерацию. На наш взгляд, следует различать «прометейскую» мысль и «прометейское» дви- жение. Первый термин означает любые национально-освободительные устремления угнетенных Россией народов, основанные на их взаимодействии. Второй же следует за движением, которое существовало, начиная с межвоенного периода и до 50-х гг. XX в., охватывая собой часть представителей разных «прометейских» народов, поддержива- 570 Польша и прометейское движение. Сборник документов.

емых Польшей. Однако это было в основе своей не антикоммунистическое, а преиму- щественно антиимперское движение. Его цель заключалась в борьбе не с Советской Россией, а с имперскими тенденциями российского государства, независимо от царя- щего в нем строя. О фактическом начале «прометеизма» можно говорить после завершения поль- ско-большевистской войны и подписания Рижского мирного договора в 1921 г., когда окончательно были перечеркнуты федеративные планы Юзефа Пилсудского. Первые попытки организовать сотрудничество покоренных и угнетенных Россией наро- дов имели место еще во время польско-большевистской войны в 1920 г. и были со- средоточены вокруг выпускаемого в Варшаве журнала «Завет» („Przymierze”), а так- же Союза сближения возрожденных народов. Вскоре польская сторона установила связь с представителями политической эмиграции этих народов и приняла несколь- ко десятков офицеров – представителей кавказских народов на обучение в польской армии. Венцом этой деятельности явилось создание в 1925 и 1926 гг. на территории Турции и Франции первых «прометейских» структур. К таковым относился журнал «Прометей» (“Le Promethee”), выходивший во Франции, а также Комитет независи- мости Кавказа, объединявший кавказские народы. В итоге, в состав «прометейско- го» движения вошли представители Украины (Украинская Народная Республика), Кавказа (Грузии, Азербайджана, Северного Кавказа), крымских и приволжских татар, Туркестана и, находящиеся в Финляндии, представители народов, проживающих на территории северной России (Ингрия, Коми, Карелия), а также части донских, кубан- ских и терских казаков. Приход Юзефа Пилсудского к власти в 1926 г. создал благо- приятные условия для развития «прометейских» структур в Польше и за ее предела- ми. Этот период продолжался до момента подписания Договора о ненападении между Польшей и Советским Союзом в 1932 г. С момента подписания этого договора Польша уже не могла открыто поддерживать «прометейское» движение. Эта деятельность стала более законспирированной, а средства, выделяемые на нее, были сокращены. Несмотря на стремление консолидировать «прометейский» фронт, все чаще участие в нем стали принимать конкуренты из других стран (Германии, Италии, Японии), ко- торые начинали поддерживать центробежные движения в России. Польская сторона подчеркивала, что, в отличие от этих стран, у польского «прометейского» сотрудни- чества имелись определенные идеологические основы. Для Польши оно не являлось временной активностью, продиктованной ситуативными действиями расчетливой политики и основывалось на совместном стремлении к освобождению угнетенных народов. Невзирая на этот факт, необходимым оказалось проведение реформ «про- метейских» структур, их активизация, а также приглашение более молодых и ради- кальных деятелей. Эти реформы были проведены после 1936 г. Однако после смерти Пилсудского в 1935 г. отношение польских властей к «прометейскому» движению бы- ло не до конца ясно – можно говорить о разрешении его деятельности с одновремен- ным ограничением финансовых возможностей. Попытки решить этот вопрос не при- носили результатов до 1939 г. Уже на протяжении нескольких лет проблема «прометейского» движения поль- зуется все большим интересом исследователей как в Польше, так и за ее предела- ми (в Азербайджане, Франции, Грузии, Казахстане, Германии, России, Турции). 571 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

Представленные здесь данные имеют целью ознакомление читателя с важнейши- ми документами польского происхождения. Именно Польша сыграла существенную роль в возникновении и существовании движения «прометеизма» и придании ему то- го направления, в котором оно следовало в межвоенный период. Заслуживающими большого внимания мы посчитали документы, представляющие отношения между польской стороной и отдельными народами, структурами «прометейского» фронта, а также те, которые характеризуют ключевые моменты движения и свидетельству- ют о его политической и организационной эволюции. В сборник включены впервые публикуемые документы. Эти материалы были обнаружены в ходе архивных поис- ков в Архиве новых актов в Варшаве, Центральном военном архиве в Рембертове, в Институте им. Юзефа Пилсудского в Нью-Йорке, а также актах Экспозитуры-2 II отдела Генерального штаба, которые хранятся в Российском государственном во- енном архиве в Москве. Среди документов, опубликованных в данном томе, первый большой блок состав- ляет переписка военного атташе Речи Посполитой в Константинополе за 1922–1924 гг. Она относится, прежде всего, к связям с представителями правительства Грузии в из- гнании (док. 1, 8, 13, 17) и восстанием в Грузии в 1922 и 1924 гг. (док. 2, 5, 7, 9, 15, 18, 20, 25, 26, 28, 31, 32, 33), а также связям с представителями движения за независимость крымских татар и азербайджанцев (док. 11, 19, 24). Часть этой переписки затрагивает вопрос приема на обучение в польскую армию грузинских офицеров (док. 3, 4, 6, 10, 12, 13, 14, 29, 30, 42), а в дальнейшем офицеров с Кавказа и из Азербайджана (док. 12, 21, 22, 23, 27). Единственным народом, которому отказали в приеме офицеров в поль- скую армию, были армяне (док. 16). Вторая часть документов сосредоточена на деятельности военного атташе и Посольства Речи Посполитой в Турции в 1924-1926 гг. В этот период, при участии польской стороны, в Турции был основан Комитет независимости Кавказа – первая организация «прометейского» характера. Документы представляют деятельность тог- дашнего посланника Речи Посполитой в Турции Романа Кнолля, директора политиче- ского департамента МИД Юлиуша Лукасевича, военного атташе полковника Тадеуша Шетцеля, а также посланника МИД в Париже и Константинополе Тадеуша Голувко (док. 34, 35, 36, 37, 38, 39). После майского переворота в 1926 г. произошла активизация движения «проме- теизма». К Комитету независимости Кавказа присоединились политические предста- вительства других народов (прежде всего – Украины и Туркестана) и вместе созда- ли движение, сосредоточенное вокруг журнала «Прометей» („Le Promethee”), кото- рый издавался на французском языке. В это время был урегулирован неясный вопрос, касающийся офицеров, в первую очередь грузинских, служивших в Польше по кон- тракту (док. 40, 41, 43, 44, 45). Среди документов, относящихся к этому вопросу, на- шлись также списки, представляющие распределение по воинским частям контракт- ных офицеров в Польше, виды обучения, на которые они направлялись (док. 47, 51), а также интересное письмо генерала Александра Захариадзе от 1936 г. по вопросу при- нятия польской национальности грузинскими офицерами (док. 130). Начальный период развития «прометейских» структур в 1926–1932 гг. был уже неоднократно проанализирован в историографии, поэтому в данный сборник мы ре- 572 Польша и прометейское движение. Сборник документов.

шили поместить те документы, которые известны в меньшей степени или относят- ся к главным событиям этого периода. Именно такими мы посчитали материалы, по- священные активизации сотрудничества с представителями Украинской Народной Республики в 1927 г. (док. 46, 49), официальное требование прекратить сотрудниче- ство польской разведки с деятелями «прометейского» движения (док. 52, 54), посколь- ку «прометейская» деятельность считалась политической и идейной. Существенное значение имели в то время непосредственные встречи и связи польской стороны с важными деятелями «прометейского» движения, о которых го- ворится в документах № 55, 58, 59, 62, 63, а также сведения о связях с английской стороной (док. 48), проектах создания Грузинской военной организации в 1929 г. (док. 56), заседании Комитета независимости Кавказа с участием польской стороны (док. 61). Отношение и политику польских властей по отношению к народам, относя- щимся к «прометейскому» движению, представляет важная инструкция послу Речи Посполитой в Тегеране Станиславу Гемпелю по поводу сотрудничества с Комитетом независимости Кавказа 1930 г. (док. 66). Этот период интересен также в плане действий, направленных на консолидацию и создание как можно более широкого «прометейского» фронта. В данном контексте стоит упомянуть, среди прочего: урегулирование отношений между политическими представительствами Украины и Крыма (1929 и 1930 гг.), установление связей и со- здание «прометейских» структур в Финляндии в 1930 г. (док. 57, 60, 64, 65, 132, 134), установление связей с обществом Франс-Ориент (France-Orient) во Франции (док. 73), а также попытки реорганизации журнала «Прометей» („Le Promethee”) в 1930 и 1931 гг. (док. 67, 70, 71, 72, 87). Отслеживалась ситуация в казацких группировках в эмиграции (док. 53), а также на Дальнем Востоке (док. 74, 83), где вскоре был осно- ван филиал клуба «Прометей» (Klub „Prometeusz”), чья деятельность носила культур- но-политический характер, объединяющий «прометейскую» общественность, и ста- вила целью распространение идей «прометеизма» (док. 77, 89, 94, 101). Значительно меньше нам известно о военных и диверсионных аспектах, которые также существо- вали в рамках «прометейского» движения (док. 68). Одним из самых важных участков «прометейского» фронта являлась Грузия и грузинские группировки в эмиграции. Вопрос консолидации и разногласий среди грузинских политиков был представлен на примере проблем внутри грузинского пра- вительства после убийства президента Грузии в изгнании Ноэ Рамишвили в 1931 г. (док. 69), переговоров фракции правых Александра Ассатиани с Грузинским нацио- нальным центром в 1932 г. (док. 81), а также меморандум правления Общества быв- ших членов Польской военной организации – Восток Главное отделение №3 о расколе среди грузинских контрактных офицеров в Польше от 1932 г. (док. 78, 79, 80). Ситуация серьезно изменилась в 1932 г. После подписания в этом году Договора о ненападении между Польшей и Советским союзом «прометейcкая» деятельность, с одной стороны, велась более законспирировано, а с другой стороны, финансовые средства, выделяемые на эти цели (док. 82, 85, 86), были ограничены. Польские дея- тели «прометейского» движения отдавали себе также отчет и в том, что на междуна- родной арене происходят серьезные изменения, связанные, в числе прочего, с при- ходом Гитлера к власти в Германии (док. 84). «Прометейским» движением стала ин- 573 II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

тересоваться Германия, Япония и Италия (док. 96). В связи с этим было принято ре- шение о сборе данных, касающихся отношения членов «прометейской» эмиграции к национально-освободительным вопросам и отношения к этой проблеме разных стран в 1934 г. (док. 93). Зондировать мнение политиков в других странах по пово- ду «прометейского» вопроса должны были важные деятели «прометейского» дви- жения (Мустафа Чокаев, Джафер Сейдамет, Магомет Герей Сунши, Геогрий Гвазава, Мир-Якуб Мехтиев, Роман Смаль-Стоцкий, Атам Алибеков) во время своих поездок в Берлин, Лондон, Брюссель и Женеву в 1934–1936 гг. (док. 97, 100, 105, 106, 109, 110, 127, 129, 131). До польской стороны доходили тревожные сигналы со стороны «прометейских» деятелей из разных стран, которые, находясь в оппозиции, хотели убедить польские власти в том, что они сотрудничают не с теми представителями этих народов. Группа, сосредоточена вокруг Гайдара Баммата, направила по этому вопросу меморандум Тадеушу Шетцелю (док. 107). Так же повели себя и представители других стран, объ- единившиеся вокруг Аршака Джамаляна и Союза стран черноморского бассейна в 1937 г. (док. 136). Невзирая на эти сложности, «прометейское» движение не прекращало деятель- ность по своей консолидации. К важнейшим успехам в этом плане относилось подпи- сание Пакта Кавказской конфедерации в 1934 г. Работа в этом направлении продолжа- лись также и на территории Франции (док. 92), Турции (док. 91, 108, 111), информаци- онном агентстве «Офинор» („Ofinor”) в Женеве и Риме (док. 143), а деятель движения Идель-Ураля – Аыас Исшаки в 1933–1935 гг. отправился в длительную организаци- онную поездку на Дальний восток (док. 151). В Варшаву поступала также информа- ция о ситуации в «прометейском» движении (док. 102, 104, 112, 113, 115, 124), о рас- коле в свободном казацком движении (док. 88, 90, 103, 137, 141) в связи с созданием комитета дружбы народов Кавказа, Украины и Туркестана вместо клуба «Прометей» в Париже (док. 98). Первые попытки проведения реформы «прометейского» движения можно отме- тить в контексте дискуссий о реформе журнала «Прометей» („Le Promethee”) в 1934 г. (док. 95). В ее ходе были представлены предложения по расширению фронта и откры- тию его для молодых, более радикальных «прометейских» деятелей. Тадеуш Шетцель, однако, возражал против этих предложений (док. 99). Ключевым моментом для «прометейского» движения был год 1936-й, когда на- чалась реформа всего фронта угнетенных Россией народов. Указания по реформе подготовил Владислав Пельц в 1936 и 1937 гг. (док. 121, 138). Уже в 1936 г. капитан Эдмунд Харашкевич, начальник Экспозитуры-2 Отдела II Генерального штаба, орга- низовал ряд конференций с представителями отдельных народов, которые представ- ляли Грузию, Азербайджан, Северный Кавказ, Туркестан, информационное агентство «Офинор» („Ofinor”) и телеграфное агентство «Экспресс» („Express”) (док. 116, 117, 118, 119, 120, 123, 135, 140). Параллельно продолжались работы над предотвращением споров в украинской и азербайджанской эмиграции (док. 127, 133, 139), над улучше- нием качества журналов «Прометей» и «Тризуб» (док. 114, 125, 126, 142), велись пере- говоры с представителями Армении. Среди документов того периода стоит также об- ратить внимание на доклад Тадеуша Кобылянского о «прометейской» идеологии (док. 574 Польша и прометейское движение. Сборник документов.

128) и письмо Архимандрита Григория Перадзе (док. 144), который, работая в среде грузинской эмиграции, поддерживал связь с «прометейскими» структурами. Важным моментом стал конгресс «прометейских» народов, организованный в конце мая – начале июня 1938 г. в Варшаве (док. 146, 147, 148, 149) В это же время польская сторона подготовила обширный доклад о значении «прометейского» движе- ния в политике Второй Речи Посполитой, который был направлен маршалу Эдварду Рыдз-Смигле. Доклад должен был послужить основой для принятия решения о буду- щем «прометейского» движения и активизации деятельности в области «прометеиз- ма». Окончательный вариант доклада появился в 1939 г. и был направлен получате- лю (док. 152). До начала Второй мировой войны ответной реакции на него не после- довало.

Tłumaczenie: Marta Głuszkowska

575