Arkusz RYGOL (149) Arkusz RUDAWKA (150)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Jerzy G ągol*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **PROXIMA SA, Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

© Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – Jerzy G ągol ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy G ągol ...... 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy G ągol ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy G ągol ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy G ągol ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy G ągol ...... 12 VII. Warunki wodne – Jerzy G ągol ...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 16 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 18 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 22 IX. Składowanie odpadów – Jerzy Król ...... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy G ągol ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy G ągol ...... 29 XII. Zabytki kultury – Jerzy G ągol ...... 37 XIII. Podsumowanie – Jerzy G ągol, Jerzy Król ...... 38 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusze Rygol (149) i Rudawka (150) Mapy geo środowiskowej Polski zostały opraco- wane według zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest wykonaną w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawcze- go w Kielcach reambulacj ą arkuszy Rygol i Rudawka Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Tołkanowicz, śukowski, 2006). Plansza B w zakresie geochemii środowi- ska została opracowana w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-PIB w Warszawie, a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Proxima SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opra- cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Wskazane na planszy B naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, ale tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizacji innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są u Ŝyteczne do wskazywania kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

3 Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in.: w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, w Urz ędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Podlaskiego, u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Delegaturze Wojewódzkiego Inspektora- tu Ochrony Środowiska w Suwałkach, w nadle śnictwach: Augustów, Pomorze, Gł ęboki Bród i Płaska, w Podlaskim Urz ędzie Wojewódzkim w Białymstoku, w Delegaturze Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Suwałkach, w starostwach powiatowych w Sejnach i w Augusto- wie oraz w urz ędach gmin. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942: arkusz N-34-83-B Gruszki (Rygol) i arkusz N-34-84-A Radiwiłki (Ru- dawka). W granicach Polski znajduje si ę tylko niewielki fragment obszaru arkusza Rudawka, dlatego niniejsze obja śnienia tekstowe opracowano ł ącznie dla dwu przylegaj ących do siebie arkuszy Rygol i Rudawka. Mapa została przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowi- skowej Polski. Szczegółowe dane o zło Ŝu wyst ępuj ącym na omawianym obszarze zostały uj ęte w karcie informacyjnej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie geograficzne arkusza Rygol wyznaczaj ą współrz ędne: 53°50’–54°00’ szeroko ści geograficznej północnej i 23°15’–23°30’ długo ści geograficznej wschodniej. Poło Ŝenie geograficzne arkusza Rudawka wyznaczaj ą współrz ędne: 53°50’–54°00’ szeroko ści geograficznej północnej i 23°30’–23°45’ długo ści geograficznej wschodniej. Według podziału administracyjnego obszary arkuszy Rygol i Rudawka znajduj ą si ę w województwie podlaskim. Obszar arkusza Rygol obejmuje fragmenty trzech gmin: Giby (powiat Sejny) oraz Płaska i Sztabin (powiat Augustów). Północno-wschodni ą granic ę arkusza stanowi polsko-litewska granica pa ństwa. Obszar arkusza Rudawka równie Ŝ znajduje si ę w obr ębie powiatów Sejny (gmina Giby) i Augustów (gmina Płaska). Wschodni ą granic ę arkusza stanowi granica pa ństwowa z Litw ą i Białorusi ą. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru omawianych arkuszy poło Ŝona jest w obrębie Równiny Augustowskiej – jednostki nale Ŝą cej do makroregionu Pojezierze Litewskie. Fragment południowo-wschodni zajmuje Kotlina Biebrza ńska, nale Ŝą ca do makroregionu Nizina Północnopolska. Poło Ŝenie arkuszy na tle regionalizacji fizycznogeograficznej przedstawia fig.1.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Rygol i Rudawka na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granice pa ństw

podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie makroregion Pojezierze Litewskie mezoregiony: Pojezierze Wschodniosuwalskie ( 842.73 ) Równina Augustowska ( 842.74 ) podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie makroregion Nizina Północnopolska mezoregiony: Kotlina Biebrza ńska ( 843.32 ) Wzgórza Sokólskie ( 843.34 )

Morfologia omawianego obszaru jest mało zró Ŝnicowana. Płaska powierzchnia równiny sandrowej, o deniwelacjach do około 10 m, obni Ŝa si ę w kierunku południowym od ok. 130 m do 100 m n.p.m. Najwy Ŝszy punkt (145,2 m n.p.m.), znajduje si ę w pobli Ŝu północnej granicy arkusza Rygol 1. Najni Ŝej poło Ŝony punkt znajduje si ę przy uj ściu Wołkuszanki do Czarnej Ha ńczy na arkuszu Rudawka (96,6 m n.p.m.).

1 Wie ś Rygol nie jest najwi ększ ą miejscowo ści ą na arkuszu. Liczy około 150 mieszka ńców, podczas gdy wie ś gminna Płaska około 400. Miejscowy uzus traktuje nazw ę Rygol w rodzaju Ŝeńskim (ta Rygol, w Rygoli). Tak jest te Ŝ stosowana w niniejszych obja śnieniach. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od francuskiego wyrazu (rodzaju Ŝeńskiego) rigole i niemieckiego Rigole, oznaczaj ącego rów odwadniaj ący, ściek. Nazwa ma niew ąt- pliwie zwi ązek z budow ą Kanału Augustowskiego.

5 Na omawianym obszarze znajduje si ę kilkana ście jezior średniej wielko ści, z których najwi ększymi s ą Mikaszewo (126 ha, najwi ększa gł ęboko ść 15 m) i Szlamy (powierzchnia 109 ha w tym w Polsce 70 ha, najwi ększa gł ęboko ść 4,6 m). WaŜnym elementem hydrograficznym jest Kanał Augustowski wybudowany w latach 1824–1839 jako cz ęść drogi wodnej ł ącz ącej tereny Królestwa Polskiego z Bałtykiem z po- mini ęciem dolnego biegu Wisły. Kanał ten jest unikatowym zabytkiem techniki. Jest Ŝeglow- ny dla jednostek o długo ści do 24 m, szeroko ści do 3,5 m i zanurzeniu do 1 m. Obszar arkuszy Rygol i Rudawka le Ŝy w strefie klimatycznej Polski, która charakteryzuje si ę średni ą temperatur ą roczn ą powietrza 6 o–6,5 oC (temperatura stycznia od -3,5 do - 4,0 oC, lipca od 16 o do 17 oC), średni ą roczn ą sum ą opadów atmosferycznych 550-600 mm, liczb ą dni przymrozkowych (poni Ŝej 0 oC) od 120 do 130 i liczb ą dni gor ących (powy Ŝej 25 oC) od 20 do 30 (Lorenc, red., 2005). Niemal cał ą powierzchni ę omawianego obszaru zajmuj ą lasy Puszczy Augustowskiej. Jest to urozmaicony kompleks le śny, który w wielu miejscach zachował naturalny charakter. Dominuj ącymi zbiorowiskami ro ślinnymi s ą bory, w śród których do najcenniejszych nale Ŝą bory wilgotne i bory bagienne. Du Ŝe powierzchnie zajmuj ą olsy, miejscami wyst ępuj ą dobrze zachowane gr ądy. Na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka nie ma o środków miejskich i przemysłowych, a gęsto ść zaludnienia nale Ŝy do najni Ŝszych w kraju (w gminie Płaska 7 osób/km 2, w gminie Giby 10 osób/km 2, przy średniej krajowej dla gmin wiejskich 49 osób/km 2). Nieliczne wsie s ą niewielkie. Najwi ększą miejscowo ści ą (arkusz Rygol) jest gminna wie ś Płaska. Głównym źródłem utrzymania ludno ści jest gospodarka le śna. Przetwórstwo drzewne prowadzi si ę w licznych tartakach, z których najwi ększe znajduj ą si ę we wsiach Gruszki i Fr ącki. Na omawianym obszarze działaj ą tak Ŝe punkty skupu: jagód, borówek, Ŝurawin, grzybów, ziół leczniczych i poroŜa. Na obszarze omawianych arkuszy nie ma gruntów chronionych dla u Ŝytkowania rolni- czego (klasy I–IVa u Ŝytków rolnych). Gleby organiczne ł ąk reprezentowane s ą przez gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą one w dolinie Czarnej Ha ńczy na odcinku od Adamowa Ł ączki do Dwor- czyska, w rejonie poło Ŝonym pomi ędzy wsiami Gorczyca – Płaska – Paniewo oraz w obr ębie śródle śnych mokradeł na południe od wsi Gruszki. Rolnictwo indywidualne, ze wzgl ędu na nisk ą klasę gleb, ma stosunkowo małe znaczenie. Uprawiane s ą ziemniaki i zbo Ŝa, a tak Ŝe tyto ń. Hodowane jest bydło mleczne. Rozwija

6 si ę pszczelarstwo. W rejonie wsi Płaska w Puszczy Augustowskiej znajduje si ę rejon hodowli zachowawczej genotypu pszczoły rasy środkowoeuropejskiej linii M Augustowskiej (A). Znaczenie gospodarcze ma tak Ŝe obsługa o środków turystycznych, szlaku wodnego Kanału Augustowskiego i dobrze rozwini ęta agroturystyka. Obszar arkuszy Rygol i Rudawka, dzi ęki utworzonemu w 1997 r. zwi ązkowi transgra- nicznemu Euroregion „Niemen”, obj ęty został działaniami opartymi na współpracy pomi ędzy Polsk ą, Litw ą i Białorusi ą. Powołanie Euroregionu „Niemen” pomaga wykorzysta ć szanse, jakie stwarza przygraniczne połoŜenie terenu. Działania administracji lokalnej i ponadlokalnej na omawianym obszarze podporz ąd- kowane s ą ochronie przyrody i krajobrazu Rozproszenie o środków wiejskich stwarza pewne problemy z funkcjonowaniem gospodarki wodno-ściekowej gmin. W 2012 r. ma by ć uko ńczona budowa przydomowych oczyszczalni ścieków w gminach Płaska i Giby. Zaopatrzenie w wod ę opiera si ę na kilku lokalnych wodoci ągach oraz studniach gospodarskich. Na omawianym terenie nie ma wysypiska odpa- dów stałych. Dawne wysypisko gminne koło wsi Płaska zostało zamkni ęte pod koniec lat 90. ubiegłego wieku i zrekultywowane. Komunikacja opiera si ę na sieci lokalnych dróg, ł ącz ących o środki wiejskie z szos ą kra- jow ą Augustów–Sejny (nr 16).

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna omawianego obszaru przedstawiona została na arkuszach Rygol i Rudawka Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krzywicki, 2000, 2001). W podziale geologiczno-strukturalnym omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie pre- kambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, a ściślej wyniesienia mazursko-suwalskiego (Znosko, 1973). Skały krystaliczne, nawiercone w rejonie miejscowo ści Gł ęboki Bród (wier- cenie Krasnopol IG-5, zako ńczone w 1961 r.), wyst ępuj ą na gł ęboko ści 534,5 m. Pokrywa skał osadowych obejmuje utwory triasu dolnego, jury środkowej i górnej, kredy środkowej i górnej, trzeciorz ędu (paleogenu)2 oraz czwartorz ędu. Mi ąŜ szo ść kompleksu mezozoicznego dochodzi do 330 m. Podło Ŝe osadów czwartorz ędowych stanowi kreda pisz ą-

2 W 2002 r. Mi ędzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usun ęła z tabeli stratygraficznej poj ęcie trzeciorz ędu jako okresu geologicznego (co uwzgl ędniaj ą ju Ŝ współczesne podr ęczniki szkolne). Rang ę okresów – zast ępu- jących trzeciorz ęd – maj ą obecnie paleogen i neogen. Ze wzgl ędów praktycznych nazwa trzeciorz ęd jest jednak nadal stosowana.

7 ca (kreda górna) i nale Ŝą ce do paleogenu (paleocenu i eocenu) utwory morskie: margle, mu- łowce, mułki, iły (paleocen) i piaski (eocen). Mi ąŜszo ść osadów paleogenu dochodzi do 70 m. Młodsze osady paleogenu (oligocen) i osady neogenu (miocen, pliocen) zostały na omawianym obszarze usuni ęte przez erozj ę. Powierzchni ę obszaru arkusza pokrywaj ą utwory czwartorz ędowe – plejstocenu i holo- cenu – osi ągaj ące mi ąŜ szo ść od koło110 m w Mikaszówce do 160 m we Fr ąckach. W pobliŜu Wołkuszanki mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych, le Ŝą cych bezpo średnio na kredzie pisz ą- cej, wynosi zaledwie 1,2 m i jest wynikiem glacitektonicznego wypi ętrzenia podłoŜa. Osady plejstoce ńskie reprezentowane s ą przez poziomy glin zwałowych nale Ŝą cych do zlodowace ń: południowopolskich (trzy poziomy), środkowopolskich (trzy poziomy) i północ- nopolskich (jeden poziom). Rozdzielaj ące je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, iły i mułki za- stoiskowe oraz jeziorne osady interglacjalne. Współczesn ą powierzchni ę terenu tworz ą osady zlodowacenia Wisły 3, nale Ŝą cego do zlodowace ń północnopolskich. S ą to przede wszystkim piaski wodnolodowcowe ró Ŝnych frakcji z wkładkami Ŝwirów i miejscami mułków, które tworz ą szeroko rozprzestrzenion ą, ci ągł ą warstw ę sandru augustowskiego. Osady wodnolodowcowe rozdzielone s ą glinami zwa- łowymi i osadami zastoiskowymi. Mi ąŜ szo ść utworów piaszczystych wynosi 12–76 m i male- je ku wschodowi. Gliny zwałowe zlodowacenia Wisły, przykryte piaskami wodnolodowco- wymi, nie tworz ą ci ągłego poziomu. Ich bardzo zredukowana mi ąŜ szo ść wynosi 0,5–15,0 m. Osady sandru augustowskiego, pokrywaj ące wi ększ ą cz ęść powierzchni arkusza, nale Ŝą do trzech okresów plejstoce ńskich: dolna jego cz ęść powstała w czasie zlodowacenia Warty (zlodowacenia środkowopolskie), środkowa i górna zwi ązana jest ze zlodowaceniem Wisły. Sandr augustowski przecinaj ą w ąskie morfologiczne obni Ŝenia przebiegaj ące zgodnie z kierunkiem rynien lodowcowych, którymi ku wschodowi odpływały wody roztopowe. Ryn- ny te ci ągn ą si ę wzdłu Ŝ doliny Czarnej Ha ńczy, jezior Gł ębokiego i Szlamy oraz Kanału Au- gustowskiego. W pobli Ŝu rynien wyst ępuj ą formy akumulacji szczelinowej w formie podłu Ŝ- nych wzgórz zbudowanych z piasków i piasków pyłowatych oraz wzgórza kemowe zbudowane z piasków drobnoziarnistych i bardzo drobnoziarnistych. Osady holoce ńskie wyst ępuj ą powszechnie na powierzchni terenu. Formy wypukłe, zbudowane z piasków eolicznych, tworz ą ci ąg wydm parabolicznych oraz wałów wydmo- wych w południowej cz ęś ci omawianego obszaru (Krzywicki, 1999). Ich wysokość waha si ę

3 W polskiej literaturze geologicznej stosowana bywa tak Ŝe pisownia: „zlodowacenie wisły”, „zlodowacenie odry”, a tak Ŝe zwi ęzłe terminy stratygraficzne: „wisła”, „odra” (np. piaski wisły le Ŝą na mułkach koziego grzbietu) itp. W dawniejszej literaturze zlodowacenie Wisły nazywane było tak Ŝe vistulianem, zlodowaceniem vistulia ńskim, zlodowaceniem vistulian, zlodowaceniem bałtyckim.

8 od kilku do około 16 m. Obni Ŝenia terenu, zwi ązane przewa Ŝnie z misami dawnych jezior, wypełnione s ą ró Ŝnorodnymi osadami jeziornymi, takimi jak: mułki i drobnoziarniste piaski (o mi ąŜ szo ści do 3 m), kreda i mułki w rejonie wsi Gruszki (miąŜ szo ść do 1 m), gytie pod- ścielaj ące torfy w dolinie Szlamicy koło wsi Muły i w rejonie Kanału Augustowskiego koło jeziora Mikaszewo (mi ąŜ szo ść od kilkudziesi ęciu centymetrów do 4–6 m, maksymalnie około 8 m) namuły torfiaste (mi ąŜ szo ść do 2 m).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Rygol i Rudawka na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (wg L. Marksa i in., red., 2006) Czwartorz ęd Holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen : z l o d o w a c e n i a p ó ł n o c n o p o l s k i e: 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, z l o d o w a c e n i a ś r o d k o w o p o l s k i e: 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe;

Pm – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły, Wi – zasi ęg zlodowacenia Wisły, ■ – kry utworów kredowych

9 W dnie doliny Czarnej Ha ńczy i jej dopływów, dolinie Marychy i kilku innych cieków wyst ępuj ą piaski i namuły piaszczyste den dolinnych o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 5–8 metrów. Powszechnym osadem s ą torfy, wypełniaj ące liczne obni Ŝenia zanikłych jezior, doliny odpływu wód roztopowych i doliny rzeczne. Rozległe torfowiska niskie tworz ą równiny torfowe. Mi ąŜ szo ść torfów jest zró Ŝnicowana, najcz ęś ciej mie ści si ę w granicach 1–4 m, w rejonie śluzy Sosnówek osi ąga maksymalnie około 7 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Rygol – według stanu na 2011 r. – znajduje si ę jedno udokumen- towane zło Ŝe kruszywa naturalnego (piasków i piasków ze Ŝwirem) o niewielkich zasobach i znaczeniu lokalnym (tabela 1). Na obszarze arkusza Rudawka nie ma udokumentowanych złó Ŝ surowców mineralnych. Zło Ŝe „Tartaczysko” (Wojciechowski, Palczuk, 1982) połoŜone jest w obr ębie sandru augustowskiego. Jego powierzchnia wynosi 1,73 ha. Kompleks zło Ŝowy jest dwudzielny. Kompleks górny o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 5,1 m tworz ą piaski średnio- i gruboziarniste ze Ŝwi- rem i otoczakami. Jest to kopalina główna zło Ŝa. Kompleks dolny o mi ąŜ szo ści 1,0 do 4,4 m (nieprzewiercony) tworz ą piaski drobnoziarniste, b ędące kopalin ą towarzysz ącą. Sp ąg zło Ŝa ustalono umownie na gł ęboko ści 1 m ponad nawierconym zwierciadłem wody podziemnej. Nadkład stanowi gleba o średniej grubo ści 0,2 m. Parametry jako ściowe piasków ze Ŝwirem i piasków (kopaliny głównej), przeznaczonych dla budownictwa i drogownictwa, s ą nast ępu- jące: punkt piaskowy 67,1–94,5%, średnio 77,8%, zawarto ść pyłów 2,3–8,3%, średnio 3,99%, wska źnik piaskowy 67,7–87,4%, średnio 78,0%. Piaski dla drogownictwa oraz do zapraw budowlanych (kopalina towarzysz ąca) charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym 99,9%, zapy- leniem 3,4-8,3%, średnio 5,62% i wska źnikiem piaskowym 67,7-79,9%, średnio 74,3%. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Tartaczysko” nale Ŝy z punktu widzenia ochrony złó Ŝ (Za- sady…, 2002) do grupy złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝe uznano za konfliktowe (klasa B), tj. mo Ŝliwe do ewentualnej eksploatacji po spełnieniu okre ślonych wymaga ń dotycz ących ochrony śro- dowiska i analizie ekonomiczno-środowiskowej takiego przedsi ęwzi ęcia.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Nr Wiek geologiczne Kategoria roz- Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe poznania rowania złoŜa (tys. t) kopaliny konfliktowości na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego klasy klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in., red., 2011) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Tartaczysko pŜ, p Q 157 C1 N - Skd, Skb 4 B L, K, P

Rubryka 3 – pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; * Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 ; Rubryka 7 – N – zło Ŝe niezagospodarowane; Rubryka 9 – Skd – kruszywa drogowe, Skb – kruszywa budowlane; Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; 11 11 Rubryka 11 – B – zło Ŝe konfliktowe;

Rubryka 12 – L – lasy, K – krajobraz, P – prawna ochrona przyrody: obszary Natura 2000 (PLB 200002 Puszcza Augustowska i PLH 200005 Ostoja Augustowska), Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka eksploatacja kopalin ma znikome znaczenie gospodarcze przede wszystkim ze wzgl ędu na ochron ę przyrody, a tak Ŝe z powodu ograniczo- nego zapotrzebowania, wynikaj ącego ze słabego zaludnienia. Istniej ące potrzeby zaspokajane są w kopalniach zlokalizowanych poza granicami omawianych arkuszy. Dorywcze wydobycie kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego i piaszczystego prowadzone było bez koncesji ze zło Ŝa „Tartaczysko”. Wyrobisko wgł ębne ma tu powierzchni ę około 0,3 ha i gł ęboko ść do 2 metrów. Poza tym niewielkie punkty eksploatacji piasku, wykorzystywane dora źnie na potrzeby miejscowej ludno ści, znajduj ą si ę w pobli Ŝu wsi: Butwie ć, Strzelcowizna, Dworczysko i Gruszki (Machej, 1987).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka, pomimo powszechnego wyst ępowania piaszczystych osadów wodnolodowcowych oraz torfów, nie mo Ŝna wskaza ć perspektyw ani pro- gnoz zło Ŝowych. Przyczyn ą jest przede wszystkim ochrona przyrody Puszczy Augustowskiej, wykluczaj ąca praktycznie mo Ŝliwo ść działalno ści górniczej. Lokalne zapotrzebowanie na kruszywo jest tu stosunkowo niewielkie. Wzdłu Ŝ Kanału Augustowskiego (we wsiach „turystycznych”), zgodnie z wytycznymi Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zalecana jest budowa domów drewnianych. Torfowiska wyst ępuj ące na omawianym obszarze rozpoznano pracami dokumentacyjny- mi wykonanymi w latach pi ęć dziesi ątych i sze śćdziesi ątych ubiegłego wieku. Opracowania te nie mają obecnie formalnej warto ści dokumentacji geologicznych. Wi ększo ść torfowisk to torfowiska niskie, które koncentruj ą si ę w dolinie Czarnej Ha ńczy i wzdłu Ŝ Kanału Augustow- skiego. Rzadziej wyst ępuj ą torfowiska przej ściowe, wysokie i mieszane. Najwi ększy obiekt, o powierzchni 68 ha, znajduje si ę na wschód od miejscowo ści Dworczysko. Mi ąŜszo ść torfu waha si ę przewa Ŝnie w granicach 1–4 m. Ze wzgl ędu na ochron ę przyrody Ŝadne torfowisko na omawianym obszarze nie ma znaczenia zło Ŝowego (Ostrzy Ŝek, Dembek, red., 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkuszy Rygol i Rudawka znajduje si ę w dorzeczu Niemna i Wisły. Wododział pierwszego rz ędu biegnie w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Główn ą rzek ą jest Czarna

12 Ha ńcza (dopływ Niemna), której dolina przecina równin ę sandrow ą z północnego zachodu na południowy wschód. Jej lewobrze Ŝnymi dopływami s ą Wier śnianka i Marycha b ędąca w granicach arkusza rzek ą graniczn ą oraz jej dopływ – Szlamica. Prawobrze Ŝne dopływy to niewielkie rzeczki: Szyszkowa Giel, Paniówka oraz Pleciówka z Maleszówk ą. Na obszarze arkusza Rudawka z kierunku południowego do Czarnej Ha ńczy uchodzi Wołkuszanka, która w granicach arkusza jest rzek ą graniczn ą. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym omawianego obszaru jest Kanał Augustowski, który ł ączy dorzecza Wisły (poprzez Biebrz ę i Narew) i Niemna (poprzez dolny odcinek Czarnej Ha ńczy). Tworzy system wodny o długo ści 102 km (w tym 80 km w granicach Pol- ski). Na odcinku od Augustowa do poł ączenia z Niemnem (na terytorium Białorusi), przebieg jego jest równole Ŝnikowy. Na obszarze arkusza znajduje si ę 16 jezior pochodzenia rynnowego i wytopiskowego o powierzchni przewa Ŝnie 20-50 ha. Najwi ększym zbiornikiem naturalnym jest jezioro Mika- szewo o powierzchni 126 ha i średniej gł ęboko ści 15 m. Jedyne zarejestrowane źródło znajduje si ę na południe od jeziora Mikaszewo. Badania jako ści wód powierzchniowych (ocena w jednolitych cz ęś ciach wód) były prowadzone w latach 2009–2010 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bia- łymstoku – Delegatur ę w Suwałkach – (Informacja …, 2011) według ustale ń zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 (DzU nr 81, poz. 685) i Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (DzU nr 162, poz. 1008) 4. Na obszarze arkusza badania jako ści rzek prowadzono w punkcie pomiarowym wodowskaz Stano- wisko na rzece Marycha (dopływ Czarnej Ha ńczy) i w profilu śluza Kudrynki na Czarnej Ha ńczy (dopływ Niemna). Punkt Stanowisko (20,4 km biegu rzeki Marychy) ocenia jednolit ą cz ęść wód nazwan ą „Marycha od dopływu z jeziora Zelwa do granicy pa ństwa”. Stan ekologiczny rzeki Marychy na podstawie wska źników biologicznych (chlorofilu „a”, makrofitowego indeksu rzecznego i fitobentosu) oceniono jako dobry (co odpowiada II klasie). Spo śród badanych st ęŜ eń wska ź- ników fizykochemicznych wykazano przekroczenia warto ści ogólnego w ęgla organicznego okre ślonego dla stanu dobrego, w zwi ązku z czym stan ekologiczny zakwalifikowano jako umiarkowany (III klasa). Wody rzeki w 2009 r. nie spełniały kryteriów bytowania ryb w warunkach naturalnych ze wzgl ędu na azotyny.

4 Wymienione Rozporz ądzenia zostały uchylone w 2011 r. i zast ąpione nowymi: Dziennik Ustaw z 2011 r., nr 258, poz. 1549 i 1550.

13 Punkt śluza Kudrynki ocenia jednolit ą cz ęść wód „Czarna Ha ńcza od Gremzdówki do granicy pa ństwa”. W 2010 r. wska źnik biologiczny (makrofitowy indeks rzeczny) wskazywał dobry stan wód (II klasa). W śród badanych wskaźników fizykochemicznych nie zanotowano przekrocze ń warto ści okre ślonych dla stanu dobrego, wi ęc stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód równie Ŝ oceniono jako dobry (II klasa). Ocena przydatno ści do bytowania ryb wykazała, Ŝe wody nie spełniały kryteriów bytowania ryb w warunkach naturalnych ze wzgl ędu na zawarto ść azotynów. W 2010 roku badania jako ści wód jezior na terenie arkusza były prowadzone – jedynie w jeziorze Płaskie koło Rygoli (Klasyfikacja…, 2011). Stan ekologiczny wód jeziora Płaskie, na podstawie wska źników biologicznych (chlorofil „a”, multimetriks fitoplanktonowy, ma- krofity i fitobentos) i fizykochemicznych (widzialno ść kr ąŜ ka Secciego, średnie nasycenie hipolimnionu tlenem, przewodno ść , azot ogólny i fosfor ogólny), uznano jako bardzo dobry (w skali pi ęciostopniowej).

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych (Paczy ński, 1993, 1995) obszar arkusza Rygol i Rudawka poło Ŝony jest w granicach makroregionu północno- wschodniego, regionu mazursko-podlaskiego (II). Według podziału regionalnego słodkich wód podziemnych w Polsce (Paczy ński, Sadur- ski, red., 2007) obszar arkusza znajduje si ę w północno-wschodniej cz ęś ci regionu mazo- wiecko-mazursko-podlaskiego (II). W systematyce regionalnej (Paczy ński, Sadurski, red., 2007), uwzgl ędniaj ącej jednostki jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd), obszar ten znajduje si ę w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN). Fragment dorzecza Niemna w granicach regionu (RNPN) stanowi ą 2 jednolite cz ęś ci wód podziemnych, w tym nr 23 – zlewnia Czarnej Ha ńczy w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Południowo- zachodni skrawek obszaru arkusza nale Ŝy do zlewni Narwi z wydzielon ą jednostką nr 34 – zlewni ą Biebrzy. W obydwu jednostkach nr 23 i 34 s ą rozpoznane i u Ŝytkowane wody w utworach czwartorz ędowych. Teren arkuszy Rygol i Rudawka oraz arkuszy przyległych poło Ŝony jest poza obszarami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski, red., 1990). W granicach arkuszy Rygol i Rudawka u Ŝytkowe pi ętra wodono śne zwi ązane s ą z piasz- czystymi utworami czwartorz ędu (Nowakowski i in., 2004a,b; Jankowski, 2006, 2007; Janik

14 Meszczy ński 2010a,b). Wody podziemne wyst ępuj ą równie Ŝ w osadach paleogenu i kredy, lecz nie maj ą znaczenia u Ŝytkowego, a ich rozpoznanie hydrogeologiczne jest znikome. W osadach czwartorz ędowych istniej ą trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne. S ą to: - poziom wód gruntowych, - mi ędzymorenowy górny poziom wodono śny, - mi ędzymorenowy dolny poziom wodono śny. Główny poziom wód gruntowych zwi ązany jest z seri ą piasków wodnolodowcowych zaliczanych do zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich. Mi ąŜ szo ść serii piaszczy- stej waha si ę od 15,0 do 65,0 m. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i wyst ępuje na gł ęboko ści od 1,0 do 10,0 m. Poziom u Ŝytkowany jest studniami uj ęć wiejskich i indywidual- nych. Parametry charakteryzuj ące ten poziom wykazuj ą zró Ŝnicowane warto ści: współczyn- nik filtracji waha si ę w szerokim zakresie od 5,0 m/24 h do 86,0 m/24 h, a wydajno ści – pomi ędzy 6 m 3/h do ponad 70 m 3/h. Mi ędzymorenowy górny poziom wodono śny zwi ązany jest z wodnolodowcow ą seri ą piaszczyst ą wyst ępuj ącą pod glinami zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich. Warstwa wodono śna jest ci ągła, a jej mi ąŜ szo ść zmienia si ę w granicach 10–20 m. Przykry- waj ąca ten poziom seria glin zwałowych ma zmienn ą mi ąŜ szo ść (do 45 m), a miejscami nie wyst ępuje w ogóle – wtedy opisywany poziom wodono śny ł ączy si ę z poziomem wód gruntowych. Zwierciadło wody ma charakter naporowy. Współczynnik filtracji waha si ę w granicach 3,9–19,6 m/24 h, a wydajno ść potencjalna studni – od poni Ŝej 10 do 50 m 3/h. Mi ędzymorenowy dolny poziom wodono śny zwi ązany jest z seri ą osadów okrucho- wych zlodowace ń Odry (zlodowacenia środkowopolskie) i Wilgi (zlodowacenia południowo- polskie). Mi ąŜ szo ść serii wodono śnej mie ści si ę w granicach od 6,0 m do 20,0 m. Zwierciadło wód ma charakter naporowy. Współczynnik filtracji, stwierdzony w otworze zlokalizowanym w Strzelcowi źnie, wynosi 10,7 m/24 h, wydajno ść potencjalna studni – 30-50 m 3/h. Wymienione poziomy wodono śne zasilane s ą poprzez infiltracj ę wód opadowych, a tak Ŝe przez dopływ podziemny z północy, zachodu i południa. Drena Ŝ odbywa si ę w kierunku dolin Czarnej Ha ńczy i Kanału Augustowskiego. Cz ęść wód odpływa w kierunku wschodnim, zgodnie z ogólnym kierunkiem odpływu wód podziemnych. Jako ść wód czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na wi ększo ści obszaru jest dobra (klasa IIa, wymagaj ące prostego uzdatniania) i średnia (klasa IIb, wymagaj ące uzdatniania). Wody podziemne niskiej jako ści (klasa III, przekroczenie warto ści dopuszczalnych co najmniej trzech wska źników o charakterze nietoksycznym) wyst ępuj ą w miejscowo ściach Płaska i Gruszki. W wymienionych rejonach zarejestrowano przekroczenie parametrów dotycz ących

15 barwy i m ętno ści oraz utlenialno ści i zasadowo ści. Wody bardzo dobrej jako ści (klasa I, nie- wymagaj ące uzdatniania) wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci obszaru. Zagro Ŝenia dla jako ści wód podziemnych zwi ązane s ą ze stopniem izolacji warstwy wodono śnej i działalno ści ą gospodarcz ą prowadzon ą na omawianym obszarze. Potencjalne zagro Ŝenia, na terenie prawie w cało ści pokrytym lasami, zwi ązane s ą ze: szlakami komuni- kacyjnymi, prowadzonymi uprawami rolnymi, gospodarką wodno-ściekow ą wsi i o środków wypoczynkowych oraz stacjami paliw. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje w rejonie wsi: Fr ącki, Strzelcowizna, Płaska, Rygol, Mikaszówka i Gruszki. Niski stopie ń zagro Ŝenia obejmuje południowo-wschodni ą cz ęść obszaru, gdzie brak potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń, a poziom wodono śny jest izolowany od powierzchni terenu. Na pozostałym, przewa Ŝaj ącym obszarze stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych jest średni. Uj ęcia wód podziemnych dla lokalnych wodoci ągów wiejskich znajduj ą si ę w: Płaskiej, Gruszkach, Strzelcowi źnie i Rudawce. Studnie o gł ęboko ści 30–70 m maj ą wydajno ść nieprzekraczaj ącą 25 m 3/h. Jedynie uj ęcie wiejskie w Płaskiej ma zasoby eksploatacyjne 70 m3/h.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…,2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 149 – Rygol, (na arkuszu Rudawka nie ma punktów opróbowania) umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono da- nymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

16 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść War to ść przeci ętnych zawarto ści przeci ętnych (median) w glebach w glebach (median) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu w glebach dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Rygol (149) na arkuszu Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Rygol (149)

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–36 14 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–24 13 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–3 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–10 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza Rygol (149) 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obsz ary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Rygol (149) do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (liczba próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – liczba próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

17 firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Ze wzgl ędu na zbyt mał ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝ- liwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych

18 oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoor- thy, Ramamoorthy,1997; Wildi i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowi- ska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu urucho- mieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczysz- czeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1996; Miller i in.,2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU z 14 maja 2002 r., nr 55, poz. 498). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków

19 oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MacDonald D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, osady jeziorne za ś są pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)-

20 pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Czarnej Ha ńczy we Fr ąckach, z którego próbki do bada ń pobierane s ą co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 4). Spo śród jezior znajduj ących na arkuszu zbadane zostały osady jezior Bro Ŝanego, Mikaszewo i Płaskiego. Osady jezior Bro Ŝanego i Mikaszewo zawieraj ą niskie zawarto ści pierwiastków śladowych, za ś osady jeziora Płaskiego cechuje podwyzszona ich zawarto śc, zwłaszcza oło- wiu, cynku, kadmu i miedzi oraz rt ęci. Odnotowane w osadach zawarto ści wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych s ą porównywalne z przeci ętnie spotykanymi zawarto- ściami WWA w osadach jezior Polski. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych oraz WWA w osadach rzeki oraz jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ą- dzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem ołowiu w osadach jeziora Płaskiego, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne.

21 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Czarna Ha ńcza Bro Ŝane Mikaszewo Płaskie Pierwiastek Fr ącki (2004 r.) (2006 r.) (2009 r.) (2009 r.) Arsen (As) 3 13 <5 11 Chrom (Cr) 10 4 1 7 Cynk (Zn) 26 41 22 171 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 0,5 2,9 Mied ź (Cu) 2 6 3 25 Nikiel (Ni) 2 3 1 6 Ołów (Pb) 12 17 11 105 Rt ęć (Hg) 0,004 0,063 0,043 0,216 * WWA 11 WWA n. o. n. o. n. o. 1,685 ** WWA 7 WWA n. o. n. o. n. o. 1,216 PCB *** n. o. n. o. n. o. 0,003

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o pod- wy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Ze wzgl ędu na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izolinio- wych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwu kraw ędzi arkusza

22 mapy Rygol (zachodniej i wschodniej) oraz dla zachodniej kraw ędzi arkusza Rudawka (fig.3, 4). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ kraw ędzie te są zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanych arkuszach, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszach s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy arkusza Ry- gol i zachodniej arkusza Rudawka. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego na arkuszu Rygol wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 42 nGy/h. Przeciętnie warto ść ta wynosi około 31 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 15 do około 36 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 27 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania s ą do ść wy- równane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 25–40 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profili dominuje jeden rodzaj osadów – sandrowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego. Najni Ŝsze warto ści promieniowania gamma w profilu zachodnim (ok. 20 nGy/h) s ą zwi ązane z namułami wyst ępuj ącymi w południowej cz ęś ci omawianego obszaru. W profilu wschodnim zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania gamma do sandrowych osadów wodnolodowcowych cechuj ą si ę tak Ŝe – wyst ępuj ące w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza – piaski eoliczne oraz utwory lodowcowe fazy leszczy ńskiej (piaski i Ŝwiry). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,1 do 5,3 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahają si ę od 1,0 do 4,5 kBq/m 2. Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego arkusza Rudawka wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 36 nGy/h. Przeciętnie warto ść ta wynosi około 27 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h.

23 149 W PROFIL ZACHODNI 149 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5988705 5987749 5987775

m 5986785 m 5986761

5985721 5985736 5977730

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 24 24

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5988705 5987749 5987775

m 5986785 m 5986761

5985721 5985736 5977730

0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Rygol (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

150 W PROFIL ZACHODNI

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5983699

5980866 m 5976698

5973725

5970723 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2

Dawka promieniowania gamma

5983699

5980866 m 5976698

5973725

5970723 0 10 20 30 40 nGy/h

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Rudawka (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza) Zarejestrowane dawki promieniowania s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 20–35 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ profilu pomiarowego utwory – sandrowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego, piaski eoliczne oraz utwory lodowcowe fazy leszczy ńskiej (piaski i Ŝwiry) – charakteryzuj ą si ę podobny- mi warto ściami promieniowania gamma.

25 IX. Składowanie odpadów

Na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstaw ę do oceny mo Ŝliwo ści składowania odpadów, przy opracowaniu tej warstwy tematycznej mapy, stanowiło Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów i Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Roz- porz ądzenie…, 2003). Wył ączenie bezwzgl ędne, obejmuj ące cał ą powierzchni ę obu arkuszy wynika przede wszystkim z ich poło Ŝenia w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 200002 „Puszcza Augustowska”, a tak Ŝe specjalny obszar ochrony siedlisk: PLH 200005 „Ostoja Augustowska”. Na terenach poło Ŝonych w obr ębie obu obszarów NATURA 2000 istniej ą dodatkowe uwarunkowania środowiskowe powoduj ące wykluczenie ich z mo Ŝliwo ść lokalizacji składo- wisk odpadów. Nale Ŝą do nich:

- rozległy kompleks le śny Puszczy Augustowskiej, obejmuj ący niemal 95% obszaru arkusza Rygol i waloryzowanej powierzchni arkusza Rudawka; - cztery obszary obj ęte ochron ą rezerwatow ą (znajduj ące si ę na obszarze arkusza Rygol): „Perku ć”, „Mały Borek”, „Staro Ŝyn” i „Kuria ńskie Bagno”; - otoczenie jezior (w odległo ści 250 m od linii brzegowej): Mikaszewo, Płaskie, Bro Ŝane, Paniewo, Gł ębokie, Orle, Szlamy, Pobojno, Krzywe, Chylinki (arkusz Rygol) oraz Szlamy i Wi ązowiec (arkusz Rudawka); - uwarunkowania geologiczne terenów poło Ŝonych poza kompleksami le śnymi. Analiza Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Rygol i arkusz Ru- dawka (Krzywicki, 2000, 2001) wykazuje, Ŝe obszary te pokrywaj ą głównie utwory holoce ńskie, wykształcone jako: piaski eoliczne, osady jeziorne (mułki i kreda jeziorna) oraz osady rzeczne (piaski i namuły piaszczyste), wyst ępuj ące w dolinie rzeki Blizny i strumienia Kalny. W licznych zagł ębieniach i obni Ŝeniach dawnych jezior i obszarów bezodpływowych – na powierzchni sandru wyst ępuj ą torfy, namuły torfiaste, gytie i mułki;

26 - obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ące w dolinach cieków i rynien jeziornych; - doliny cieków (głównie Czarnej Ha ńczy i Marychy) oraz zabagnionego obni Ŝenia zaj ę- tego przez Kanał Augustowski, cz ęś ciowo przekształconego w zmeliorowane ł ąki, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m; - miejsce wyst ępowania źródła wraz z jego otoczeniem (na arkuszu Rygol, w południo- wej skarpie jeziora Mikaszewo); - obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych (Krzywicki i in., 2008; - tereny obj ęte zwart ą zabudow ą wsi gminnej Płaska (arkusz Rygol).

Ze wzgl ędu na istnienie wymienionych obszarów stanowi ących bezwzgl ędne wył ącze- nia, przede wszystkim jednak z uwagi na unikatowe warto ści przyrodniczo-krajobrazowe Po- jezierza Augustowskiego i lasów Puszczy Augustowskiej, w granicach obu arkuszy nie ma mo Ŝliwo ści przedstawienia warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów, jako obiek- tów uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi. Najbli Ŝsze tereny, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zostały wyzna- czone na zachód od omawianego obszaru, w granicach arkuszy: Augustów (147) i Wo źna Wie ś (185).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka opracowano na podstawie analizy: Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (Krzywicki, 2000, 2001), Przegl ądowej mapy geologiczno-in Ŝynierskiej Polski w skali 1:300 000, arkusz Biały- stok (Watycha, 1956), Mapy geologiczno-in Ŝynierskiej Polski 1:500 000 (Jakubicz, Łodzi ń- ska, 1994), map hydrogeologicznych w skali 1:50 000 (Nowakowski i in., 2004a,b; Jankow- ski, 2006, 2007), mapy litogenetycznej w skali 1:50 000 (Krzywicki, 2007) oraz map topogra- ficznych. Z analizy warunków podło Ŝa budowlanego (zgodnie z Instrukcj ą…, 2005) wył ączono obszary wyst ępowania ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i kompleksów leśnych. Grunty wyst ępuj ące na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka wykazuj ą stosunkowo niewielkie zró Ŝnicowanie litologiczne i cechuj ą si ę podobn ą charakterystyk ą parametrów fizycz- no-mechanicznych. Jako kryteria oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich przyj ęto: rodzaj gruntu, jego stan, genez ę i wiek oraz gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych.

27 Za wst ępn ą cech ę diagnostyczn ą (parametr główny) przyjmuje si ę parametry stanu: dla grun- tów niespoistych – stopie ń zag ęszczenia, natomiast dla gruntów spoistych – stopie ń plastycz- no ści. Na mapie wyró Ŝniono: − obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, na których wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste średnio zag ęszczone i zag ęszczone, na których zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ębokości wi ększej ni Ŝ 2 m, − obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i pla- stycznym, grunty niespoiste lu źne), rejony w obr ębie których zwierciadło wody grunto- wej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. oraz tereny podmokłe i zaba- gnione. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne wyst ępuj ą w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci na obszarze sandru augustowskiego zbudowanego ze średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych piasków, piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia Wisły. Osady takie wyst ępuj ą prawie na całej powierzchni arkusza. Na obszarze sandru zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Podlegaj ące waloryzacji obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa zajmuj ą niewielkie powierzchnie w rejonie wsi: Fr ącki, Strzelcowizna, Gorczy- ca, Płaska, Mikaszówka, Rygol oraz Gruszki. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie, w ró Ŝnym stopniu utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z obszarami wyst ępowania gruntów słabono śnych (gruntów organicznych i gruntów spoistych mi ękkoplastycznych) oraz obszarami płytkiego wyst ępowania wód gruntowych (0-2 m). Zawodnione grunty słabono śne, którymi s ą: kreda jeziorna o mi ąŜ- szo ści 0,3–0,5 m, mułki jeziorne – 0,1–0,4 m, gytie – do 4–6 m, namuły torfiaste – do 2 m, torfy – 1–4 m, wyst ępuj ą w wielu zagł ębieniach bezodpływowych i dnach dolin rzecznych (w okolicy wsi Gruszki, w centralnych cz ęś ciach torfowisk, wokół jezior Szlamy i Gł ębokie- go, w dnach dolin Czarnej Ha ńczy, Marychy i Wołkuszanki oraz wzdłu Ŝ pasa jezior i ł ącz ą- cego je Kanału Augustowskiego). System Osłony Przeciwosuwiskowej SOPO 5 nie rejestruje na obszarze omawianych arkuszy osuwisk, ale wskazuje 6 niewielkich obszarów uznanych wst ępnie (teoretycznie) za predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Krzywicki i in., 2008). Znajduj ą si ę

5 geoportal.pgi.gov.pl

28 one na obszarze arkusza Rygol: w dolinie Czarnej Hańczy na północny zachód od Rygoli, nad brzegami Jeziora Gł ębokiego i jeziora Mikaszewo, a na obszarze arkusza Rudawka: na pół- nocnym brzegu jeziora Szlamy i przy Kanale Augustowskim koło Rudawki. Wszystkie wymienione obszary znajduj ą si ę w lasach, czyli na obszarach niewaloryzowanych pod wzgl ę- dem warunków podło Ŝa budowlanego na niniejszej mapie. Mapa geo środowiskowa Polski pokazuje jedynie zgeneralizowan ą ocen ę warunków budowlanych terenu. W przypadku du Ŝych projektowanych budowli konieczne jest zawsze wy- konanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej, poprzedzaj ącej projekt budowlany.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkuszy Rygol i Rudawka, charakteryzuj ący si ę wybitnymi walorami przyrodni- czymi i krajobrazowymi, obj ęty jest licznymi formami prawnej ochrony przyrody. Są tu 4 rezerwaty, liczne pomniki przyrody, obszary chronionego krajobrazu i obszary europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000. Omawiany teren znajduje si ę tak Ŝe w obr ębie obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski” i projektowanego Augustowsko-Druskiennickiego Transgranicznego Obszaru Chronionego. Na obszarze arkusza Rygol ustanowione zostały 4 rezerwaty przyrody: „Perku ć”, „Mały Borek”, „Staro Ŝyn” i „Kuria ńskie Bagno” (tabela 5). Rezerwat le śny „Perku ć” utworzony został w 1970 r. (Zarz ądzenie…, 1970) i poszerzo- ny w 1985 r. (Zarz ądzenie… 1985b). Znajduje si ę w centralnej cz ęś ci Puszczy Augustow- skiej, 1,5 km na południowy wschód od wsi Paniewo, nad jeziorami Krzywym i Mikaszewo (R ąkowski i in., 2005). Celem jego powołania było zachowanie typowych dla Puszczy Augu- stowskiej zbiorowisk boru świerkowo-sosnowego oraz le śnych bagiennych zbiorowisk ro- ślinnych otaczaj ących zarastaj ące jeziora. Teren rezerwatu charakteryzuje si ę urozmaicon ą rze źbą. Znajduj ą si ę tu dwa wały ozowe opadaj ące stromymi stokami ku jeziorom, rozległa zabagniona niecka oraz płytkie, zarastaj ące jezioro Kruglak. Wzniesienia porasta sosnowo- świerkowy bór mieszany z bogatym runem. Bagnist ą nieck ę zajmuj ą brzozowo-świerkowy bór torfowcowy i borealna świerczyna na torfie. Na niewielkiej powierzchni, w północno- wschodniej cz ęś ci, wyst ępuje gr ąd oraz zespół olsu z charakterystyczn ą struktur ą kępiast ą. Na terenie rezerwatu wyst ępuj ą ro śliny obj ęte ochron ą całkowit ą, mi ędzy innymi: arnika górska (Arnica montana ), orlik pospolity ( Aqulegia vulgaris ), widłak go ździsty ( Lycopodium clavatum ), widłak jałowcowaty ( Lycopodium annotinum ), widłak wroniec ( Lycopodium selago ), wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezerum ), skrzyp olbrzymi ( Equisetum telmateia ), mieczyk błotny ( Gladiolus palustris ).

29 Tabela 5 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody na arkuszu Rygol Rodzaj obiektu Forma Gmina Rok Lp. Miejscowo ść (powierzchnia ochrony Powiat zatwierdzenia w ha) 1 2 3 4 5 6 Płaska L – „Perku ć” 1 R Le śnictwo Mały Borek 1970, 1985 Augustów (209,82) Płaska L – „Mały Borek” 2 R Le śnictwo Mały Borek 1959 Augustów (90,49) Le śnictwo Mały Borek Płaska L – „Staro Ŝyn” 3 R 1960, 1985 Le śnictwo Jazy Augustów (298,43) Le śnictwo Hanów Sztabin, Płaska, L – „Kuria ńskie Ba- 4 R Le śnictwo Królowa Augustów 1985 gno” Woda Augustów (1713,6) PŜ Giby 5 P Tartaczysko * lipa drobnolistna Augustów (Tilia cordata ) PŜ Giby 6 P Fr ącki 1993 jesion wyniosły Augustów (Fraxinus excelsior ) PŜ Giby 7 P Fr ącki 1983 lipa drobnolistna Augustów (Tilia cordata ) PŜ Giby 8 P Fr ącki 1983 jesion wyniosły Augustów (Fraxinus excelsior ) PŜ Giby 9 P Pogorzelec 1984 sosna pospolita Augustów (Pinus sylvestris ) PŜ Giby 10 P Le śnictwo Okółek 1985 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Giby 11 P Le śnictwo Okółek 1993 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Giby 12 P Le śnictwo Okółek 1993 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska grupa 37 drzew – 13 P Le śnictwo Sówki 1953 Augustów modrzew europejski (Larix decidua ) PŜ Płaska grupa 11 drzew – 14 P Le śnictwo Łozki 1993 Augustów sosna pospolita (Pinus sylvestris ) PŜ Płaska 15 P Le śnictwo Łozki 1993 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska grupa 6 drzew 16 P Le śnictwo Dworczysko 1985 Augustów dąb szypułkowy (Quercus robur ) PŜ Płaska 17 P Le śnictwo Dworczysko 1985 jesion wyniosły Augustów (Fraxinus excelsior )

30 1 2 3 4 5 6 PŜ Płaska 18 P Płaska 1993 klon zwyczajny Augustów (Acer platanoides ) PŜ Płaska grupa 8 drzew 19 P Płaska 1996 Augustów lipa drobnolistna (Tilia cordata ) PŜ Płaska 20 P Płaska 1996 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska 21 P Płaska 1996 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska 22 P Le śnictwo Sówki 1952 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ lipa drobnolistna Płaska 23 P Płaska 1993 (Tilia cordata ), Augustów klon zwyczajny (Acer platanoides ) PŜ Płaska grupa drzew (0,3 ha) 24 P Le śnictwo Mały Borek 1980 Augustów sosna pospolita (Pinus sylvestris ) PŜ Płaska 25 P Sosnówka 1996 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska 26 P Kielmin * dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska 27 P Le śnictwo Gruszki 1980 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska 28 P Le śnictwo Gruszki 1985 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur )

Rybryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody; Rybryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – rezerwat le śny; – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – pomnik przyrody Ŝywej Rezerwat le śny „Mały Borek” poło Ŝony jest w centralnej cz ęś ci Puszczy Augustow- skiej, 2,5 km na południowy wschód od wsi Paniewo. Utworzony został w 1959 r. dla ochrony typowego dla Puszczy Augustowskiej boru sosnowego (Zarz ądzenie…, 1959). Wyst ępują tu dobrze zachowane bory świe Ŝe i wilgotne z dorodnym drzewostanem sosnowym z du Ŝą domieszk ą świerka. W centralnej cz ęś ci znaczn ą powierzchni ę zajmuje torfowisko wysokie poro śni ęte karłowatym borem bagiennym. Znajduj ą si ę tu ostoje i tokowiska głuszca. W po- łudniowej cz ęś ci znaczn ą powierzchni ę zajmuje ols, gdzie drzewostan tworzy olcha z domieszk ą brzozy omszonej i brodawkowatej. Na terenie rezerwatu wyst ępuj ą ro śliny obj ęte

31 ochron ą całkowit ą takie jak: lilia złotogłów ( Lilium martagon ), rosiczka okr ągłolistna ( Drose- ra rotundifolia ), wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezerum ). Rezerwat le śny „Staro Ŝyn” poło Ŝony jest w centralnej cz ęś ci Puszczy Augustowskiej, 3 km na południowy zachód od wsi Mikaszówka. Utworzony został w 1960 r. (Zarz ądze- nie…, 1960) i powi ększony w 1985 r. (Zarz ądzenie…, 1985b).Celem rezerwatu jest ochrona gr ądu niskiego, lasu mieszanego i olsu. Rezerwat obejmuje jeden z najcenniejszych fragmen- tów Puszczy Augustowskiej o du Ŝym zró Ŝnicowaniu i bogactwie szaty ro ślinnej. Szczególnie cenne s ą fragmenty lasu poło Ŝone w centralnej cz ęś ci, stanowi ące rzadko ju Ŝ spotykane na obszarze puszcza ńskim rodzime ekotypy drzew na siedliskach lasu świe Ŝego, lasu wilgotne- go, olsu i olsu jesionowego. Rezerwat jest ostoj ą zwierzyny. Wyst ępuj ą tu mi ędzy innymi: ło ś, sarna, jele ń, dzik, wilk i głuszec. Na terenie rezerwatu rosn ą ro śliny obj ęte ochron ą cał- kowit ą, mi ędzy innymi: arnika górska ( Arnica montana ), lilia złotogłów ( Lilium martagon ), storczyk kukawka ( Orchis militaris ), storczyk m ęski ( Orchis mascula ), widłak spłaszczony (Lycopodium complantum ). Przy południowej granicy arkusza znajduje si ę fragment najwi ększego na terenie Pusz- czy Augustowskiej rezerwatu le śnego „Kuria ńskie Bagno”. Utworzony w 1985 r. (Zarządze- nie…, 1985a) obejmuje obszar bagnistych lasów o charakterze naturalnym oraz źródłowy odcinek rzeki Wołkuszanki. Głównym celem ochrony jest zachowanie obszaru le śno- torfowiskowego o unikatowej morfologii i glebach, z rzadkimi zbiorowiskami ro ślinnymi, stanowi ącego jedn ą z najwi ększych ostoi zwierzyny w Puszczy Augustowskiej. Rezerwat obejmuje lasy odznaczaj ące si ę stosunkowo wysokim stopniem naturalno ści. Rosn ą tu liczne gatunki ro ślin obj ętych ochron ą całkowit ą, mi ędzy innymi: lilia złotogłów ( Lilium martagon ), wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezerum ), bagno zwyczajne ( Ledum palustre ), widłak go ź- dzisty ( Lycopodium clavatum ), widłak spłaszczony ( Lycopodium complantum ), widłak cy- prysowy ( Lycopodium tristachyum ), rosiczka okr ągłolistna ( Drosera rotundifolia ) i sasanka otwarta ( Pulsatilla patens ). Rozległe torfowiska i bory bagienne tworz ą najwi ększ ą w kraju ostoj ę skrajnie zagro Ŝonego głuszca oraz miejsce jego tokowisk. „Kuria ńskie Bagno” jest tak Ŝe ostoj ą innych zwierz ąt. Wyst ępuj ą tu mi ędzy innymi: ło ś, wilk, ry ś i bóbr oraz rzadkie gatunki ptaków: bocian czarny, Ŝuraw i cietrzew. Na obszarze arkusza Rygol status pomników przyrody ma 26 obiektów (tabela 5). S ą to pojedyncze, okazałe drzewa lub ich grupy. Przewa Ŝaj ą w śród nich d ęby szypułkowe o obwodzie pier śnicowym od 3 do 5 m. Najwi ększy pomnikowy d ąb znajduje si ę w miejscowo ści Gruszka – jego obwód pier śnicowy wynosi 5,7 m, a wysoko ść 25 m. W Le śnictwie Mały Bo- rek ochronie podlega grupa sosen pospolitych szablasto wygi ętych zajmuj ących powierzchni ę

32 0,3 ha, natomiast w Le śnictwie Sówki znajduje si ę grupa 37 modrzewi o obwodach 2,4–3,3 m i wysoko ści do 33 m. Dwa obiekty: lipa drobnolistna w Tartaczysku i d ąb szypułkowy w Kie- linie zostały zgłoszone przez słu Ŝby ochrony przyrody jako projektowane pomniki przyrody. Na obszarze arkusza Rudawka status pomników przyrody ma 7 obiektów (tabela 6). S ą to pojedyncze, okazałe drzewa: dwa d ęby szypułkowe (przy czym jeden, o obwodzie pier śni- cowym 4,6 m, jest uschni ęty), dwa świerki (o obwodach 2,8 i 3,5 m i wysoko ści 38 m) i sosna (obwód 3,1 m, wysoko ść 18 m), a tak Ŝe rosn ące w pobli Ŝu śluzy Kudrynki: dzika jabło ń o obwodzie pier śnicowym1,7 m i grusza pospolita o dwu pniach, maj ących obwody 1,8 i 0,9 m. W granicach arkuszy Rygol i Rudawka znajduje si ę du Ŝa cz ęść Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”, utworzonego w 1991 r. (Rozporz ądzenie 21/05…, 2005; Rozporz ądzenie 64/05…, 2005). Jego ł ączna powierzchnia, zajmuj ąca 65 475 ha, odznacza si ę mało przekształconym środowiskiem o zachowanej równowadze ekologicznej i wysokich walorach krajobrazu naturalnego. Obszar obejmuje dolin ę Czarnej Ha ńczy oraz Kanał Augustowski wraz z szerokim pasem obszarów le śnych Puszczy Augustowskiej. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody na arkuszu Rudawka Gmina Rok Lp. Forma ochrony Miejscowo ść Rodzaj obiektu Powiat zatwierdzenia 1 2 3 4 5 6 PŜ Giby dąb szypułkowy 1 P Le śnictwo Szlamy 1993 Augustów (Quercus robur ) (uschni ęty) PŜ Płaska 2 P Le śnictwo Kudrynki 1996 świerk pospolity ( Pi- Augustów cea abies ) PŜ Płaska 3 P Le śnictwo Kudrynki 1996 świerk pospolity Augustów (Picea abies ) PŜ Płaska 4 P Kudrynki 1996 dzika jabło ń Augustów (Malus sylvestris ) PŜ Płaska 5 P Kudrynki 1996 grusza pospolita Augustów (Pyrus communis ) PŜ Płaska 6 P Le śnictwo Kudrynki 1996 dąb szypułkowy Augustów (Quercus robur ) PŜ Płaska 7 P Rudawka 1996 sosna pospolita Augustów (Pinus sylvestris ) Rubryka 2 – P – pomnik przyrody, Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – pomnik przyrody Ŝywej

33 Dolina rzeki Marychy, na północnym wschodzie obszaru arkusza Rygol, stanowi fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Sejne ńskie”, który utworzony został w 1991 r. (Rozporz ądzenie 19/05…, 2005; Rozporz ądzenie 62/05…, 2005). Jego całkowita powierzchnia zajmuje 37 880 ha, lecz w granicach arkusza Rygol znajduje si ę jedynie niewielki fragment. W sieci ekologicznej ECONET-POLSKA 6 (Liro, red., 1998) cał ą powierzchni ę omawianych arkuszy obejmuje Suwalski Obszar W ęzłowy, maj ący znaczenie mi ędzynarodowe (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkuszy Rygol i Rudawka na tle mapy systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998) 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym: 16M – Suwalski, 26M – Biebrza ński, 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym: 9m – Szeszupy, 3 – granice pa ństw

6 Sie ć ECONET-POLSKA nie ma umocowania prawnego, ale mo Ŝe stanowi ć wytyczne planowania przestrzen- nego. Powstała w wyniku realizacji europejskiego programu badawczego Mi ędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). ECONET jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych (tj. obszarów najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów), powi ązanych wza- jemnie korytarzami ekologicznymi, które maj ą zapewni ć ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie systemu.

34 W skład Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, która została opracowana dla ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści bio- logicznej (tabela 7), wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk 7 (SOO). Szczegółowe informacje o sieci Natura 2000 w Polsce znale źć mo Ŝna na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska: Natura.2000.gdos.gov.pl. W obr ębie omawianych arkuszy wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) PLB 200002 – Puszcza Augustowska (Rozporz ądzenie…, 2011) oraz obszar specjalnej ochrony siedlisk (SOO) PLH 200005 – Ostoja Augustowska (Decyzja…, 2011). Oba obszary (pokrywaj ące si ę w znacznym stopniu) obejmuj ą cał ą powierzchni ę arkuszy Rygol i Rudawka. Na obszarze PLB200002 Puszcza Augustowska wyst ępuje ponad 40 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 18 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Miejsca lęgowe znalazło tu 120 gatunków ptaków le śnych, mi ędzy innymi: bocian czarny, cietrzew, dzi ęcioł białogrzbiety, dzi ęcioł trójpalczasty, dzi ęcioł zielonosiwy, głuszec, orlik krzykliwy, puchacz, trzmielojad. Na obszarze PLH00005 Ostoja Augustowska dominuj ą bory sosnowe i sosnowo świer- kowe. Wyró Ŝniono tu 21 typów siedlisk wa Ŝnych dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. Zajmuj ą one 12% ostoi. W śród wspomnianych siedlisk wyró Ŝniaj ą si ę miedzy innymi sosnowo-brzozowe lasy bagienne. Obszar arkuszy Rygol i Rudawka obejmuje program ekorozwoju „Zielone Płuca Pol- ski”, który ma na celu powi ązanie rozwoju gospodarczego z ochron ą środowiska.

7 „Siedlisko przyrodnicze” ( natural habitat ) jest poj ęciem wprowadzonym do terminologii prawnej Unii Euro- pejskiej w zwi ązku z programem Natura 2000. Jest to obszar l ądowy lub wodny, naturalny lub półnaturalny, o okre ślonych cechach środowiska przyrodniczego wyodr ębniony na podstawie cech geograficznych, abio- tycznych i biotycznych.

35 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ ob- Kod ob- obszaru w obr ębie arkusza Lp. i symbol oznaczenia obszaru szaru szaru długo ść szeroko ść Kod na mapie (ha) województwo powiat gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

PLB Augustów Płaska, Sztabin Puszcza Augustowska P 23°10’49’’E 53°54’46’’N 134 377,7 PL 345 podlaskie 1 J 200002 Sejny Giby

PLH Augustów Płaska, Sztabin 2 K Ostoja Augustowska S 23°09’57’’E 53°45’ 58’’N 107 068,7 PL 345 podlaskie 200005 Sejny Giby Rubryka 2: J – OSO cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych): PL345 – podregion suwalski 36 36

36 XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka grupa zabytków kultury obj ętych ochron ą praw- ną jest nieliczna, co wynika z niewielkiego współczesnego i dawnego osadnictwa na omawianym terenie. Znane stanowiska archeologiczne znajduj ą si ę na obszarze północnego obrze Ŝenia arkusza Rygol oraz wzdłu Ŝ Kanału Augustowskiego. Chronologicznie reprezentują okres paleolitu schyłkowego, mezolitu i neolitu oraz wczesne i pó źne średniowiecze. Charakterystyczny jest brak stanowisk datowanych na okresy: przedrzymski, wpływów rzymskich i wędrówki lu- dów. Najwi ęcej udokumentowanych obiektów reprezentuje epok ę kamienia. Du Ŝą warto ść poznawcz ą maj ą obozowiska znalezione w rejonie Mikaszówki, osada w Płaskiej oraz pra- cownie krzemieniarskie w pobli Ŝu Rudawki. Stanowiska wczesno średniowieczne reprezentu- ją kultur ę Ja ćwingów 8. Najcenniejsze z nich zlokalizowane zostały koło Rudawki i Płaskiej. Architektoniczne zabytki sakralne znajduj ą si ę w Mikaszówce i w Rudawce. We wsi Mikaszówka jest to zespół ko ścielny, na który składaj ą si ę drewniany, jednonawowy ko ściół zbudowany w 1807 r. z wystrojem w stylu puszcza ńskim oraz drewniana dzwonnica z pocz ątku XX wieku. Na cmentarzu w Rudawce zachowała si ę pounicka, drewniana kaplica pochodz ąca z pocz ątków XIX wieku, która od 1815 r. słu Ŝyła zarówno unitom, jak i katolikom. W pobli Ŝu kaplicy znajduje si ę, otoczona ochron ą konserwatorsk ą, kwatera wojskowa Ŝołnie- rzy rosyjskich i niemieckich poległych w czasie I wojny światowej. Do rejestru zabytków wpisane s ą tak Ŝe: cmentarz jeniecki Ŝołnierzy radzieckich w Ry- goli, cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej we wsi Fr ącki i zbiorowa mogiła Ŝołnie- rzy polskich poległych w 1939 r. w Płaskiej. Najcenniejszym obiektem zabytkowym na omawianym obszarze jest zespół Kanału Augustowskiego. Wpisany on został do rejestru zabytków jako dzieło budownictwa wodnego w 1968 r. (rozszerzenie zapisu w 1979 r.). W 2007 r. obiekt uzyskał najwy Ŝsz ą rang ę prawnie chronionych obiektów w Polsce. Decyzj ą Prezydenta RP został uznany za pomnik historii 9 (Rozporz ądzenie…, 2007). W skład zespołu wchodz ą: śluzy, jazy i zabudowania słu Ŝb obsłu- gi (stra Ŝnice). Ten unikatowy w skali europejskiej zabytek sztuki in Ŝynierskiej został wybudowany w latach 1824–1839 (Ber i in., 2007). Autorem projektu i kierownikiem robót pierwszego etapu budowy był podpułkownik Ignacy Pr ądzy ński, pó źniejszy generał w powstaniu

8 Ja ćwingowie (Jad źwingowie) to lud bałtycki, spokrewniony z Prusami i Litwinami, zamieszkuj ący niegdy ś omawiane tereny, wymarły w XVI wieku. 9 Według stanu z 2011 r. ustanowione zostało w kraju 46 pomników historii.

37 listopadowym. Kanał został zaprojektowany, aby uniezale Ŝni ć Królestwo Polskie od wysokich ceł nało Ŝonych przez Prusy, w których władaniu znajdowało się uj ście Wisły. Nowa dro- ga wodna miała poł ączy ć Wisł ę przez Narew z Niemnem i dalej z portem Windawa na wy- brze Ŝu Bałtyku. Do wykonania budowli hydrotechnicznych opracowano technologi ę produk- cji sztucznego wapna hydraulicznego (Batura, 2001), którego wytwarzanie mo Ŝna uzna ć za pocz ątek przemysłu cementowego w kraju. Kanał Augustowski ma 101 km długo ści (82 km znajduje si ę obecnie na obszarze Pol- ski). Na szlaku kanału wybudowano 18 śluz, z których w granicach Polski znajduje si ę 14. Śluzy, w wi ększo ści o konstrukcji kamienno-drewnianej, miały pierwotnie wystrój architek- toniczny w barwach narodowych: komory wykładano czerwoną cegł ą, zwie ńczenia komór były tynkowano na biało. Na ka Ŝdej śluzie znajduje si ę wmurowana w ścian ę kamienna tabli- ca z dat ą i nazwiskiem kierownika budowy. W granicach arkusza Rygol znajduje si ę sze ść śluz: Gorczyca, Paniewo, Perkun, Mikaszówka, Sosnówek i Tartak, a w granicach arkusza Rudawka śluzy Kudrynki i Kurzyniec. Ta ostatnia przedzielona jest granic ą polsko- białorusk ą. Najwi ększym obiektem jest śluza Paniewo, wyrównuj ąca ró Ŝnic ę poziomów wynosz ącą 6,51 m pomi ędzy jeziorami Paniewo i Krzywe. Wzdłu Ŝ Kanału wyznaczona została współcze śnie strefa chroniona, której szeroko ść na terenie le śnym wynosi 200 m od osi kana- łu, a na terenie bezle śnym 1000 m. Kanał Augustowski wykorzystywany jest obecnie jako szlak Ŝeglugi turystycznej, a zwłaszcza spływów kajakowych Trwaj ą starania, aby zespół Kanału został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. W fazie przygotowa ń studialnych jest równie Ŝ projekt Parku Kulturo- wego Kanału Augustowskiego. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę stosunkowo liczne pomniki, głównie upami ętnia- jące miejsca walk z okresu II wojny światowej oraz miejsca stacjonowania i strace ń uczestni- ków powstania styczniowego. We wsiach znajduj ących si ę na obszarze arkuszy Rygol i Rudawka istnieje wiele zachowanych obiektów tradycyjnego, drewnianego budownictwa wiejskiego. Nie s ą one wpisane do krajowego rejestru zabytków, ale stanowi ą świadectwo krajobrazu kulturowego północ- nego Podlasia.

XIII. Podsumowanie

Morfologia obszaru arkuszy Rygol i Rudawka zdominowana jest przez jedn ą zasadnicz ą formę – rozległ ą równin ę piaszczystego sandru augustowskiego, pokrytego zwartym kom- pleksem le śnym Puszczy Augustowskiej. Unikatowe warto ści przyrodnicze sprawiły, Ŝe oma-

38 wiany obszar został obj ęty wielkoprzestrzennymi formami ochrony przyrody. Są to rezerwaty, obszary OSO i SOO systemu NATURA 2000 (obejmuj ące cało ść omawianego terenu) i obszary chronionego krajobrazu. 29 obiektów (drzew i grup drzew zostało uznane za pomniki przyrody. Cały teren znajduje si ę w obszarze specjalnej strefy ekologiczno-gospodarczej: obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski. Podstawowe kierunki działalno ści gospodarczej zwi ązane s ą tu z lasami, w mniejszym stopniu z rolnictwem. Lasy, jeziora i Kanał Augustowski stwarzaj ą unikatowe walory do rozwoju na omawianym obszarze turystyki, agroturystyki, turystyki kwalifikowanej, ośrodków wypoczynku i rekreacji. Obszar arkuszy jest bardzo słabo zaludniony, nie ma tu obiektów przemysłowych. Takie warunki sprzyjaj ą zachowaniu cennych warto ści przyrodniczych. Niski stopie ń antropopresji wykazuj ą wody powierzchniowe i podziemne. Rzeka Czarna Ha ńcza ma II i III klas ę czysto- ści, natomiast jako ść wód podziemnych jest przewa Ŝnie dobra. Rozproszenie o środków wiejskich utrudnia uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej. W budowie jest sie ć indywidu- alnych oczyszczalni ścieków w gminach Giby i Płaska. Zaopatrzenie w wod ę opiera si ę na kilku lokalnych studniach gł ębinowych o niewielkiej wydajno ści oraz na studniach gospodarskich. Wydobycie surowców mineralnych nie ma na obszarze omawianych arkuszy znaczenia gospodarczego. Perspektywy surowcowe, pomimo powszechnego wyst ępowania piasków i torfów, wykluczaj ą tu wzgl ędy ochrony przyrody i krajobrazu. Na terenie arkusza nie wyznaczono obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Ze wzgl ędu na uwarunkowania środowiskowe tereny te znajduj ą si ę w obszarze wył ączonym bezwzgl ędnie z lokalizacji tego typu inwestycji.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37–43. BATURA W., 2001 – Poszukiwania i pozyskiwanie surowców do budowy Kanału Augu- stowskiego. Rocznik Augustowsko-Suwalski, t. 1, Suwałki. BER A., GRANICZNY M., KOWALSKI Z., MARKS L., URBAN H., 2007 – Kanał Augu- stowski jako przykład dziedzictwa historycznego, technicznego i przyrodniczego. Przegl ąd Geologiczny, 55 (9): 765–769.

39 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air, & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1996 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol., 44 (1): 75–77. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, & Soil Pollution, 128: 391-400. Decyzja Komisji z dnia 10 stycznia 2011 r. w sprawie przyjęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG czwartego zaktualizowanego wykazu terenów maj ących znaczenie dla Wspólnoty składaj ących si ę na kontynentalny region biogeograficzny (notyfikowana jako dokument C (210) 9609. Dziennik Urz ędowy Unii Europejskiej z 2011 r., nr 33, poz. 146. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16 : 1707– 1721. HOWSAM M., JONES K, 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg: 137–174. Informacja Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska o stanie środowiska na terenie powiatu augustowskiego w 2010 r., 2011, Suwałki. Informacja Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska o stanie środowiska na terenie powiatu sejne ńskiego w 2010 r., 2011, Suwałki. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. JAKUBICZ B., ŁODZI ŃSKA W., 1994 – Mapa geologiczno-in Ŝynierska Polski w skali 1:500 000. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. JANIK A., MESZCZY ŃSKI J., 2010a – Baza danych GIS Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Pierwszy poziom wodono śny. Wra Ŝliwo ść na zanieczyszczenia i jako ść . Arkusz Rudawka (150). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

40 JANIK A., MESZCZY ŃSKI J., 2010b – Baza danych GIS Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Pierwszy poziom wodono śny. Wra Ŝliwo ść na zanieczyszczenia i jako ść . Arkusz Rygol (149). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANKOWSKI M., 2006 – Baza danych GIS Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Pierwszy poziom wodono śny – wyst ępowanie i hydrodynamika. Arkusz Rygol (149). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANKOWSKI M., 2007 – Baza danych GIS Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Pierwszy poziom wodono śny – wyst ępowanie i hydrodynamika. Arkusz Rudawka (150). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Klasyfikacja wst ępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2010 roku, 2011, WIOS w Białymstoku, Delegatura w Suwałkach, Suwałki. KLECZKOWSKI A.S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnieniami. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRZYWICKI T., 1999 – Przypowierzchniowa budowa geologiczna Puszczy Augustowskiej. W: Sposoby post ępowania hodowlanego na siedliskach bagiennych i pobagiennych w warunkach zakłóconych stosunków wodnych na przykładzie Puszczy Augustow- skiej. Materiały seminarium naukowo-technicznego 23-24.XI.1999, Augustów. KRZYWICKI T., 2000 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Rygol i arkusz Rudawka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KRZYWICKI T., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Rygol i arkusz Rudawka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KRZYWICKI T., 2007 – Mapa litogenetyczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Rygol (149). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2008 – Mapa osuwisk i ob- szarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. CAG, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air, & Soil Pollution, 126 (3–4): 363– 383. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków.

41 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci. Total Environ, 339 (1–3): 153– 166. LORENC H. (red.), 2005 – Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus–based Sediment Development and evaluation of consensus–based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39 : 20–31. MACHEJ W., 1987 – Surowce u Ŝyteczne gminy Płaska i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Cen- tralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air, & Soil Pollution, 125, (1–4): 201–230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY–metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON–EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil, and produce within riverine com- munities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2–3): 189– 209. NOWAKOWSKI C., W ĘGRZYN A., śEREBIEC A., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Rudawka (150). Pa ństwowy Instytut Geologiczny, War- szawa. NOWAKOWSKI C., W ĘGRZYN A., śEREBIEC A., 2004b – Mapa hydrogeologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Rygol (149). Pa ństwowy Instytut Geologiczny, War- szawa.

42 OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993, 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, skala 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution, 157 (5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. RĄKOWSKI G., WÓJCIK J., WALCZAK M., SMOGORZEWSKA M., BRODOWSKA M., 2005 – Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej. Instytut Ochrony Środowiska, War- szawa. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinz and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw z 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 61, poz. 549.

43 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęści wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z 2008 r., nr 162, poz. 1008. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu pro- wadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych. Dziennik Ustaw z 2009 r., nr 81, poz. 685. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2009 r., nr 39, poz. 320. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie specjalnej ochrony ptaków. Dziennik Ustaw z 2011 r., nr 25, poz. 133. Rozporz ądzenie nr 19/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Sejne ńskie”. Dziennik Urz ędowy Woj. Podla- skiego z 2005 r., nr 54, poz. 732. Rozporz ądzenie nr 21/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”. Dziennik Urz ędowy Woj. Podlaskiego z 2005 r., nr 54, poz. 734. Rozporz ądzenie nr 62/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 21 lipca 2005 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Sejne ńskie”. Dziennik Urz ędowy Woj. Podlaskiego z 2005 r., nr 180, poz. 2097. Rozporz ądzenie nr 64/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 21 lipca 2005 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustow- skie”. Dziennik Urz ędowy Woj. Podlaskiego z 2005 r., nr 180, poz. 2099. Rozporz ądzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 2007 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Kanał Augustowski”. Dziennik Ustaw z 2007 r., nr 86, poz. 572. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, & Soil Pollution, 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro–organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326.

44 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski, cz. I. Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski, cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2010 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol.–PIB, Warszawa. TOŁANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Rygol (149) i arkusz Rudawka (150). Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519–527. WATYCHA L., 1956 – Przegl ądowa mapa geologiczno-in Ŝynierska Polski w skali 1:300 000, arkusz Białystok. Instytut Geologiczny, Warszawa. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004. – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management, 9 (1): 75–87. WOJCIECHOWSKI W., PALCZUK B., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Tartaczysko” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 12 listopada 1959 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Monitor Polski z 1959 r., nr 100, poz. 537. Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 1 lutego 1960 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Monitor Polski z 1960 r., nr 100, poz. 537. Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 15 lipca 1970 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Monitor Polski z 1970 r., nr 27, poz. 228.

45 Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 20 maja 1985 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody. Monitor Polski z 1985 r., nr 17, poz. 134.[a]. Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 13 czerwca 1985 r. zmienia- jące zarz ądzenie w sprawie uznania za rezerwaty przyrody. Monitor Polski z 1985 r., nr 17, poz. 135.[b]. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych. Ministerstwo Środowiska. Departament Geo- logii i Koncesji Geologicznych, Warszawa, 2002. ZNOSKO J., 1973 – Budowa geologiczna północno-wschodniej Polski. Przewodnik XLV Zjazdu PTG na Ziemi Suwalsko-Augustowskiej 9–11 wrze śnia 1973. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.