P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz RYGOL (149) Arkusz RUDAWKA (150) Warszawa 2012 Autorzy: Jerzy G ągol*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* *Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **PROXIMA SA, Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław © Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – Jerzy G ągol .................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy G ągol ..................................... 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy G ągol ........................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy G ągol .................................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy G ągol ................................................... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy G ągol ............................... 12 VII. Warunki wodne – Jerzy G ągol ................................................................................. 12 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 12 2. Wody podziemne.................................................................................................. 14 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 16 1. Gleby – Paweł Kwecko ........................................................................................ 16 2. Osady – Izabela Bojakowska ................................................................................ 18 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ............................... 22 IX. Składowanie odpadów – Jerzy Król ......................................................................... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy G ągol ........................................................ 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy G ągol ......................................................... 29 XII. Zabytki kultury – Jerzy G ągol ................................................................................. 37 XIII. Podsumowanie – Jerzy G ągol, Jerzy Król ............................................................... 38 XIV. Literatura .................................................................................................................. 39 I. Wst ęp Arkusze Rygol (149) i Rudawka (150) Mapy geo środowiskowej Polski zostały opraco- wane według zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest wykonaną w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawcze- go w Kielcach reambulacj ą arkuszy Rygol i Rudawka Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Tołkanowicz, śukowski, 2006). Plansza B w zakresie geochemii środowi- ska została opracowana w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-PIB w Warszawie, a w za- kresie problematyki składowania odpadów w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Proxima SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opra- cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Wskazane na planszy B naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tyl- ko dla bezpiecznego składowania odpadów, ale tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokali- zacji innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczysz- czenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są u Ŝyteczne do wskazywania kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. 3 Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in.: w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, w Urz ędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Podlaskiego, u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Delegaturze Wojewódzkiego Inspektora- tu Ochrony Środowiska w Suwałkach, w nadle śnictwach: Augustów, Pomorze, Gł ęboki Bród i Płaska, w Podlaskim Urz ędzie Wojewódzkim w Białymstoku, w Delegaturze Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Suwałkach, w starostwach powiatowych w Sejnach i w Augusto- wie oraz w urz ędach gmin. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942: arkusz N-34-83-B Gruszki (Rygol) i arkusz N-34-84-A Radiwiłki (Ru- dawka). W granicach Polski znajduje si ę tylko niewielki fragment obszaru arkusza Rudawka, dlatego niniejsze obja śnienia tekstowe opracowano ł ącznie dla dwu przylegaj ących do siebie arkuszy Rygol i Rudawka. Mapa została przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowi- skowej Polski. Szczegółowe dane o zło Ŝu wyst ępuj ącym na omawianym obszarze zostały uj ęte w karcie informacyjnej. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Poło Ŝenie geograficzne arkusza Rygol wyznaczaj ą współrz ędne: 53°50’–54°00’ szero- ko ści geograficznej północnej i 23°15’–23°30’ długo ści geograficznej wschodniej. Poło Ŝenie geograficzne arkusza Rudawka wyznaczaj ą współrz ędne: 53°50’–54°00’ sze- roko ści geograficznej północnej i 23°30’–23°45’ długo ści geograficznej wschodniej. Według podziału administracyjnego obszary arkuszy Rygol i Rudawka znajduj ą si ę w województwie podlaskim. Obszar arkusza Rygol obejmuje fragmenty trzech gmin: Giby (powiat Sejny) oraz Płaska i Sztabin (powiat Augustów). Północno-wschodni ą granic ę arku- sza stanowi polsko-litewska granica pa ństwa. Obszar arkusza Rudawka równie Ŝ znajduje si ę w obr ębie powiatów Sejny (gmina Giby) i Augustów (gmina Płaska). Wschodni ą granic ę ar- kusza stanowi granica pa ństwowa z Litw ą i Białorusi ą. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru omawianych arkuszy poło Ŝona jest w obrębie Równiny Augustowskiej – jednostki nale Ŝą cej do makroregionu Pojezierze Litewskie. Fragment południowo-wschodni zajmuje Kotlina Biebrza ńska, nale Ŝą ca do makroregionu Nizina Północnopolska. Poło Ŝenie arkuszy na tle regionalizacji fizycznogeograficznej przedstawia fig.1. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Rygol i Rudawka na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granice pa ństw podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie makroregion Pojezierze Litewskie mezoregiony: Pojezierze Wschodniosuwalskie ( 842.73 ) Równina Augustowska ( 842.74 ) podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie makroregion Nizina Północnopolska mezoregiony: Kotlina Biebrza ńska ( 843.32 ) Wzgórza Sokólskie ( 843.34 ) Morfologia omawianego obszaru jest mało zró Ŝnicowana. Płaska powierzchnia równiny sandrowej, o deniwelacjach do około 10 m, obni Ŝa si ę w kierunku południowym od ok. 130 m do 100 m n.p.m. Najwy Ŝszy punkt (145,2 m n.p.m.), znajduje si ę w pobli Ŝu północnej granicy arkusza Rygol 1. Najni Ŝej poło Ŝony punkt znajduje si ę przy uj ściu Wołkuszanki do Czarnej Ha ńczy na arkuszu Rudawka (96,6 m n.p.m.). 1 Wie ś Rygol nie jest najwi ększ ą miejscowo ści ą na arkuszu. Liczy około 150 mieszka ńców, podczas gdy wie ś gminna Płaska około 400. Miejscowy uzus traktuje nazw ę Rygol w rodzaju Ŝeńskim (ta Rygol, w Rygoli). Tak jest te Ŝ stosowana w niniejszych obja śnieniach. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od francuskiego wyrazu (rodzaju Ŝeńskiego) rigole i niemieckiego Rigole, oznaczaj ącego rów odwadniaj ący, ściek. Nazwa ma niew ąt- pliwie zwi ązek z budow ą Kanału Augustowskiego. 5 Na omawianym obszarze znajduje si ę kilkana ście jezior średniej wielko ści, z których najwi ększymi s ą Mikaszewo (126 ha, najwi ększa gł ęboko ść 15 m) i Szlamy (powierzchnia 109 ha w tym w Polsce 70 ha, najwi ększa gł ęboko ść 4,6 m). WaŜnym elementem hydrograficznym jest Kanał