COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Arolwg o Drefniadau Etholiadol Dinas a Sir Abertawe

Adroddiad Cynigion Drafft

Gorffennaf 2019

© Hawlfraint CFfDLC 2019

Gallwch ailddefnyddio’r wybodaeth hon (ac eithrio’r logos) yn rhad ac am ddim mewn unrhyw fformat neu gyfrwng, o dan delerau’r Drwydded Llywodraeth Agored. I weld y drwydded hon, ewch i http://www.nationalarchives.gov.uk/doc/open-government-licence neu anfonwch e-bost at: [email protected]

Lle’r ydym wedi nodi unrhyw wybodaeth hawlfraint trydydd parti, bydd angen i chi gael caniatâd oddi wrth ddeiliaid yr hawlfraint dan sylw.

Dylid anfon unrhyw ymholiadau ynglŷn â’r cyhoeddiad hwn at y Comisiwn yn [email protected]

Mae’r ddogfen hon ar gael ar ein gwefan hefyd yn www.cffdl.llyw.cymru RHAGAIR

Dyma’n hadroddiad sy’n cynnwys ein Cynigion Drafft ar gyfer Dinas a Sir Abertawe.

Ym mis Medi 2013, daeth Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 (y Ddeddf) i rym. Hwn oedd y darn cyntaf o ddeddfwriaeth a oedd yn effeithio ar y Comisiwn ers dros 40 o flynyddoedd, ac fe ddiwygiodd ac ailwampiodd y Comisiwn, yn ogystal â newid enw’r Comisiwn i Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru.

Cyhoeddodd y Comisiwn ei Bolisi ar Feintiau Cynghorau ar gyfer y 22 Prif Gyngor yng Nghymru, sef ei raglen arolygu gyntaf, a dogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer newydd, a oedd yn adlewyrchu’r newidiadau a wnaed yn y Ddeddf. Mae rhestr o’r termau a ddefnyddir yn yr adroddiad hwn i’w gweld yn Atodiad 1, ac mae’r rheolau a’r gweithdrefnau yn Atodiad 4.

Yr arolwg hwn o Ddinas a Sir Abertawe yw’r deuddegfed o’r rhaglen o arolygon a gynhelir o dan y Ddeddf newydd a pholisi ac arfer newydd y Comisiwn. Caiff tegwch ei amlinellu’n glir yn y ddeddfwriaeth, a bu’n egwyddor allweddol ar gyfer ein Polisi ac Arfer. Mae hefyd yn ofynnol i ni edrych tua’r dyfodol, ac rydym wedi gofyn i’r Cyngor roi rhagfynegiadau i ni o nifer yr etholwyr ymhen pum mlynedd. Rydym hefyd yn edrych ar nifer yr etholwyr nad ydynt wedi cofrestru i bleidleisio.

Wrth lunio ein cynigion, rydym wedi ystyried cysylltiadau lleol a’r rhai sy’n dymuno cadw’r ffiniau presennol. Rydym wedi edrych yn ofalus ar bob cynrychiolaeth a wnaed i ni. Fodd bynnag, bu raid i ni gydbwyso’r materion a’r cynrychiolaethau hyn â’r holl ffactorau eraill y mae’n rhaid i ni eu hystyried, a’r cyfyngiadau a amlinellir uchod. Yn benodol, y gofyniad am gydraddoldeb etholiadol a thegwch democrataidd i bob etholwr yw’r ffactor pennaf yn ôl y gyfraith, ac rydym wedi ceisio cymhwyso hyn.

I gloi, hoffwn ddiolch i Aelodau a swyddogion y Prif Gyngor am ein helpu i ddatblygu ein cynigion drafft, y Cynghorau Cymuned a Thref am eu cyfraniad ac i bawb i wnaeth gynrychiolaethau.

Edrychwn ymlaen at dderbyn unrhyw safbwyntiau yr hoffech eu rhannu.

Cadeirydd

COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

AROLWG O DREFNIADAU ETHOLIADOL DINAS A SIR ABERTAWE

ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT

Cynnwys Tudalen Pennod 1 Cyflwyniad 1 Pennod 2 Crynodeb o’r Cynigion Drafft 2 Pennod 3 Asesiad 5 Pennod 4 Y Cynigion Drafft 7 Pennod 5 Crynodeb o’r Trefniadau Arfaethedig 34 Pennod 6 Ymatebion i’r Adroddiad hwn 36 Pennod 7 Cydnabyddiaethau 37

ATODIAD 1 RHESTR TERMAU ATODIAD 2 AELODAETH BRESENNOL Y CYNGOR ATODIAD 3 AELODAETH ARFAETHEDIG Y CYNGOR ATODIAD 4 RHEOLAU A GWEITHDREFNAU ATODIAD 5 CRYNODEB O’R CYNRYCHIOLAETHAU CYCHWYNNOL ATODIAD 6 DATGANIAD YSGRIFENEDIG 23 MEHEFIN 2016 YSGRIFENNYDD Y CABINET DROS GYLLID A LLYWODRAETH LEOL

Argraffiad 1af a argraffwyd ym Mehefin 2019

Mae’r Comisiwn yn croesawu gohebiaeth a galwadau ffôn yn Gymraeg neu Saesneg. This document is available in English.

Darparwyd y cyfieithiad o’r adroddiad hwn gan Trosol.

Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru Tŷ Hastings Llys Fitzalan CAERDYDD CF24 0BL Rhif ffôn: (029) 2046 4819 Rhif ffacs: (029) 2046 4823 E-bost: [email protected] www.cffdl.llyw.cymru COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Pennod 1. CYFLWYNIAD

1. Mae Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru (y Comisiwn) yn cynnal arolwg o drefniadau etholiadol Dinas a Sir Abertawe. Mae’r arolwg hwn yn cael ei gynnal yn unol â Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 (y Ddeddf), Adrannau 29, 30 a 34-36 yn benodol.

2. Mae gan y Comisiwn ddyletswydd i gynnal arolwg o’r 22 Prif Gyngor yng Nghymru bob deng mlynedd. Roedd y rhaglen deng mlynedd hon i fod i ddechrau ym mis Ionawr 2014. Fodd bynnag, oherwydd yr ansicrwydd mewn llywodraeth leol ar y pryd, ataliodd y Comisiwn ei raglen. Mae’r rhaglen hon o arolygon wedi dod yn sgil Datganiad Ysgrifenedig cyn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, dyddiedig 23 Mehefin 2016, pan ofynnwyd i’r Comisiwn ailddechrau ei raglen o arolygon, gyda’r disgwyliad i bob un o’r 22 arolwg etholiadol gael ei gwblhau mewn pryd i roi’r trefniadau newydd ar waith ar gyfer etholiadau llywodraeth leol 2022. Mae’r Datganiad Ysgrifenedig i’w weld yn Atodiad 6.

3. Mae’r rheolau a’r gweithdrefnau y mae’r Comisiwn yn eu dilyn i’w gweld yn nogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer [2016] y Comisiwn, a chânt eu hamlinellu yn Atodiad 4.

4. Mae Rhestr Termau i’w gweld yn Atodiad 1, sy’n rhoi disgrifiad byr o rywfaint o’r derminoleg gyffredin sy’n cael ei defnyddio yn yr adroddiad hwn.

5. Mae’r Comisiwn bellach yn ceisio barn ar y trefniadau etholiadol arfaethedig a nodir ym Mhennod 4 yr adroddiad hwn. Ar ôl derbyn y safbwyntiau hyn, bydd y Comisiwn yn ystyried y cynrychiolaethau ac yn cyflwyno cynigion terfynol i Lywodraeth Cymru. Yna, Gweinidogion Cymru fydd yn gwneud y Gorchymyn, os ydynt o’r farn ei bod yn briodol, gydag addasiadau neu beidio.

6. Mae’r Comisiwn yn croesawu cynrychiolaethau sydd wedi’u seilio ar dystiolaeth a ffeithiau sy’n berthnasol i’r cynigion dan sylw.

Tudalen 1 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Pennod 2. CRYNODEB O’R CYNIGION DRAFFT • Mae’r Comisiwn yn cynnig newid i drefniant wardiau etholiadol a fydd yn cyflawni gwelliant sylweddol o ran lefel y cydraddoldeb etholiadol ar draws Dinas a Sir Abertawe. • Mae’r Comisiwn yn cynnig cyngor yn cynnwys 74 o aelodau, sef cynnydd o’r maint presennol o 72. Bydd hyn yn arwain at gyfartaledd sirol arfaethedig o 2,411 o etholwyr fesul aelod. • Mae’r Comisiwn yn cynnig 32 ward etholiadol, sef gostyngiad o’r 36 ward bresennol. • Y dangynrychiolaeth fwyaf (o ran amrywiant etholiadol) yn y cynigion yw Cwmbwrla (22% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). Ar hyn o bryd, mae’r dangynrychiolaeth fwyaf ym Mawr (44% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). • Yr orgynrychiolaeth fwyaf (o ran amrywiant etholiadol) yn y cynigion yw Penclawdd (21% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). Ar hyn o bryd, mae’r orgynrychiolaeth fwyaf yn Gowerton (60% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). • Mae’r Comisiwn yn cynnig 16 o wardiau aml-aelod yn y ddinas a’r sir, gan gynnwys naw ward etholiadol â dau aelod; wyth ward etholiadol â thri aelod; tair ward etholiadol â phedwar aelod a dwy ward etholiadol â phum aelod. • Nid yw’r Comisiwn wedi cynnig unrhyw newidiadau i 16 ward etholiadol. • Mae’r Comisiwn yn cynnig un ward etholiadol yn y ddinas a’r sir sy’n cynnwys rhan o gymuned â wardiau, ynghyd â’i chymuned gyfagos. Mae’r ymraniad cymunedol hwn yng Nghymuned Cilâ. • Derbyniodd y Comisiwn gynrychiolaethau gan Ddinas a Sir Abertawe, chwe chynghorydd dinas a sir, y grŵp Ceidwadol, y grŵp Llafur, grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol ac un cyngor cymuned. Ystyriodd y Comisiwn y cynrychiolaethau’n ofalus cyn llunio ei gynigion. Mae crynodeb o’r cynrychiolaethau i’w weld yn Atodiad 5.

Mapiau Cryno 1. Ar y tudalennau canlynol, ceir mapiau thematig i ddangos y trefniadau presennol ac arfaethedig, a’u hamrywiannau oddi wrth y cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 2,411 o etholwyr fesul aelod. Mae’r ardaloedd hynny sy’n wyrdd o fewn +/-10% o’r cyfartaledd sirol; y rhai sy’n felyn ac wedi’u llinellu’n felyn rhwng +/-10% a +/-25% o’r cyfartaledd sirol; y rhai sy’n oren ac wedi’u llinellu’n oren rhwng +/-25% a +/-50% o’r cyfartaledd sirol; a’r rhai sy’n goch ac wedi’u llinellu’n goch dros +/-50% o’r cyfartaledd sirol. 2. Fel y gwelir o’r mapiau hyn, mae’r trefniadau arfaethedig yn darparu gwelliant sylweddol o ran cydraddoldeb etholiadol ar draws y sir.

Tudalen 2 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Tudalen 3 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Tudalen 4 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Pennod 3. ASESIAD Maint y cyngor 1. Pennwyd nifer yr aelodau etholedig ar gyfer Dinas a Sir Abertawe gan Bolisi Meintiau Cynghorau a methodoleg y Comisiwn. Mae’r polisi hwn i’w weld yn ein dogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer. Ar hyn o bryd, mae maint y cyngor, sef 72 o aelodau, tri aelod yn is na nod cyffredinol y fethodoleg. Mae’r fethodoleg yn pennu maint y Cyngor o 75 aelod ar gyfer yr arolwg hwn. 2. Arolygodd y Comisiwn y trefniadau etholiadol ar gyfer Dinas a Sir Abertawe yng ngoleuni ei fethodoleg, ac fe ystyriodd y cynrychiolaethau a wnaed. Am y rhesymau a roddir isod, mae’r Comisiwn yn credu, er budd llywodraeth leol effeithiol a chyfleus, y byddai Cyngor â 74 aelod yn briodol i gynrychioli Dinas a Sir Abertawe. 3. Mae’r Comisiwn wedi darparu set o drefniadau sy’n darparu llywodraeth leol effeithiol a chyfleus. Mae’r Comisiwn wedi’i rwystro gan y blociau adeiladu y gall eu defnyddio i greu wardiau etholiadol newydd, ac mae’r blociau adeiladu presennol yn Ninas a Sir Abertawe wedi arwain at y Comisiwn yn creu’r cynigion sydd wedi’u hamlinellu ym Mhennod 4 yr adroddiad hwn. Nifer yr etholwyr 4. Y niferoedd a ddangosir fel yr etholwyr ar gyfer 2018 a’r amcangyfrifon ar gyfer nifer yr etholwyr yn y flwyddyn 2023 yw’r rhai a gyflwynwyd gan Ddinas a Sir Abertawe. Mae’r ffigurau rhagamcanol a gyflenwyd gan Ddinas a Sir Abertawe yn dangos cynnydd rhagamcanol yn nifer yr etholwyr yn Abertawe o 178,392 i 191,719. Mae’r Swyddfa Ystadegau Gwladol (ONS) wedi darparu nifer amcangyfrifedig yr unigolion sy’n gymwys i bleidleisio ond nad ydynt ar y gofrestr etholwyr hefyd. Roedd hyn yn dangos amcangyfrif o 18,786 yn fwy o bobl sy’n gymwys i bleidleisio na nifer yr etholwyr yn 2018. 5. Mae’r Comisiwn yn ymwybodol fod cynigion gan Lywodraeth Cymru i ddeddfu i ymestyn yr etholfraint i gynnwys pobl ifanc 16 ac 17 oed a gwladolion tramor, nad ydynt yn gymwys i bleidleisio ar hyn o bryd, yn etholiadau llywodraeth leol 2022. Mae Polisi’r Comisiwn ar Feintiau Cynghorau yn defnyddio’r boblogaeth gyfan i bennu Meintiau Cynghorau, a chynhwyswyd y ddau grŵp hyn yn yr ystyriaethau ynglŷn â Meintiau Cynghorau. 6. Er nad yw pobl ifanc 16 ac 17 oed yn y ffigurau etholiadol presennol a ddarparwyd gan Ddinas a Sir Abertawe, byddant wedi’u cynnwys yn y ffigurau rhagamcanol a ddarparwyd gan y Cyngor. Ystyriwyd y ffigurau hyn yn ystyriaethau’r Comisiwn o’i argymhellion. 7. Mae gwladolion tramor wedi’u cynnwys yn nata’r cyfrifiad a ddarparwyd gan ONS. Ystyriwyd y data hwn fel rhan o ystyriaethau’r Comisiwn o’i argymhellion. Cymhareb cynghorwyr i etholwyr 8. O ran nifer yr etholwyr fesul cynghorydd ym mhob ward etholiadol, ceir amrywiant eang oddi wrth y cyfartaledd sirol presennol, sef 2,478 o etholwyr fesul cynghorydd, yn amrywio o 44% yn is (1,390 o etholwyr – Mawr) i 60% yn uwch (3,969 o etholwyr – Gowerton). Mae pennu cyngor â 74 o aelodau (gweler paragraff 2) yn arwain at gyfartaledd o 2,411 o etholwyr yn cael eu cynrychioli gan bob cynghorydd. 9. Ystyriodd y Comisiwn gymhareb yr etholwyr llywodraeth leol i nifer y cynghorwyr i’w hethol, gyda’r nod o gynnig newidiadau er mwyn sicrhau y bydd nifer yr etholwyr llywodraeth leol yr

Tudalen 5 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

un fath, neu mor agos ag y bo modd, ym mhob ward yn y brif ardal. Ystyriwyd maint a chymeriad y Cyngor ac ystod eang o ffactorau eraill, gan gynnwys topograffeg leol, cysylltiadau ffordd a chysylltiadau lleol. Barn a Chydbwysedd 10. Wrth lunio cynllun o drefniadau etholiadol, rhaid i’r Comisiwn ystyried nifer o faterion sydd wedi’u cynnwys yn y ddeddfwriaeth. Yn y cynllun arfaethedig, mae’r Comisiwn wedi rhoi pwyslais ar gyflawni gwelliannau o ran cydraddoldeb etholiadol, wrth gynnal cysylltiadau cymunedol, lle bynnag y bo hynny’n bosibl. Mae’r Comisiwn wedi gwneud pob ymdrech i sicrhau bod y wardiau etholiadol diwygiedig yn gyfuniad priodol o gymunedau a wardiau cymunedol presennol. 11. Mewn rhai ardaloedd, oherwydd nifer yr etholwyr mewn cymuned neu ward gymunedol, mae’r Comisiwn wedi ystyried cadw neu greu wardiau aml-aelod er mwyn cyflawni lefelau priodol o gydraddoldeb etholiadol. Mae’r mater hwn yn codi’n aml mewn ardaloedd trefol, lle mae nifer yr etholwyr yn rhy uchel i ffurfio ward ag un aelod. Gall godi mewn wardiau mwy gwledig hefyd, lle byddai creu wardiau ag un aelod yn arwain at amrywiannau sylweddol o ran cydraddoldeb etholiadol. Mae’r Comisiwn yn cydnabod yr arfer sefydledig o gael wardiau aml-aelod yn Ninas a Sir Abertawe, ac adlewyrchir hyn yn argymhellion y Comisiwn. 12. Mae’r Comisiwn wedi edrych ar bob ardal ac mae’n fodlon y byddai’n anodd cyflawni trefniadau etholiadol sy’n cadw’r cyfuniad presennol o gymunedau a wardiau cymunedol heb gael effaith niweidiol ar un neu fwy o’r materion eraill y mae’n rhaid i’r Comisiwn eu hystyried. Fodd bynnag, mae’r Comisiwn yn cydnabod y gallai fod cyfuniadau gwahanol o gymunedau a wardiau cymunedol sy’n adlewyrchu cysylltiadau cymunedol yn well, a byddai’n croesawu unrhyw awgrymiadau amgen sy’n cydymffurfio â’r ddeddfwriaeth. Enwau Wardiau Etholiadol 13. Wrth greu’r cynigion drafft hyn, mae’r Comisiwn wedi ystyried enwau’r holl wardiau etholiadol arfaethedig yn Gymraeg a Saesneg, lle bo hynny’n briodol. Ar gyfer y cynigion drafft hyn, rydym wedi dewis enwau naill ai wardiau etholiadol neu gymunedau sy’n ymddangos mewn Gorchmynion, lle maent yn bodoli, gan yr ystyrir mai’r rhain yw’r enwau cyfreithiol sy’n bodoli. Croesewir safbwyntiau ynghylch yr enwau arfaethedig ac ystyrir unrhyw enwau amgen a awgrymir. 14. Ymgynghorodd y Comisiwn â Chomisiynydd y Gymraeg ynghylch addasrwydd yr enwau ar eu ffurf ddrafft cyn cyhoeddi’r cynigion drafft hyn, gyda ffocws penodol ar yr enwau Cymraeg. Mae hyn yn cydnabod cyfrifoldeb Comisiynydd y Gymraeg i gynghori ar ffurfiau safonol enwau lleoedd Cymraeg a’i wybodaeth arbenigol yn y maes. Rhaid nodi’n glir nad yw’r cynigion hyn yn gynigion i newid unrhyw enwau lleoedd. Ym mhob cynnig, dynodir argymhelliad Comisiynydd y Gymraeg a, lle maent yn wahanol, yr argymhelliad penodol a pham y mae Comisiynydd y Gymraeg wedi cynnig enw gwahanol i enw arfaethedig y Comisiwn. Rydym yn gobeithio y bydd y broses hon yn annog trafodaeth ynghylch yr enwau arfaethedig ac yn sicrhau bod cynigion terfynol, canlyniadol y Comisiwn yn gywir ac yn bodloni dymuniadau lleol.

Tudalen 6 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Pennod 4. Y CYNIGION DRAFFT 1. Caiff cynigion y Comisiwn eu disgrifio’n fanwl yn y bennod hon. Ar gyfer pob cynnig newydd, mae’r adroddiad yn amlinellu: • Enw(au)’r wardiau etholiadol presennol sy’n ffurfio’r ward arfaethedig yn gyfan gwbl neu’n rhannol; • Disgrifiad byr o’r wardiau etholiadol presennol o ran nifer yr etholwyr nawr a’r nifer ragamcanol, a’u hamrywiant canrannol oddi wrth y cyfartaledd sirol arfaethedig; • Y prif ddadleuon a wnaed yn ystod yr ymgynghoriad drafft (os oedd rhai). Er na chaiff yr holl gynrychiolaethau eu crybwyll yn yr adran hon, maent wedi’u hystyried a cheir crynodeb ohonynt yn Atodiad 5; • Barnau’r Comisiwn; • Cyfansoddiad y ward etholiadol arfaethedig a’r enw arfaethedig; • Map o’r ward etholiadol arfaethedig (gweler yr allwedd ar dudalen 9).

Wardiau Etholiadol Cadwedig 2. Mae’r Comisiwn wedi ystyried trefniadau etholiadol y wardiau etholiadol presennol a chymhareb yr etholwyr llywodraeth leol i nifer y cynghorwyr i’w hethol. Cynigir y dylid cadw’r trefniadau presennol yn y wardiau etholiadol canlynol. Mae’r enwau mewn teip trwm yn y rhestr isod yn dynodi’r wardiau etholiadol y mae eu daearyddiaeth ac enwau’r wardiau etholiadol wedi’u rhagnodi mewn Gorchmynion, ac y mae’r Comisiwn yn argymell eu cadw. • Bishopston • Mynyddbach • Bonymaen • Penclawdd • Castle • Penderry • Cockett • Penllergaer • Cwmbwrla • Pontardulais • Fairwood • Sketty • Killay North • St Thomas • Landore • Townhill • Mayals • Uplands • Morriston • West Cross

3. Er bod y Comisiwn yn argymell cadw’r trefniadau daearyddol yn y wardiau etholiadol a restrir uchod, mae’n cynnig cyflwyno enwau wardiau etholiadol newydd ar gyfer y canlynol: • Dylai Ward Etholiadol Bonymaen gadw’r enw Saesneg Bonymaen, ar sail Gorchymyn Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Bôn-y-maen. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. • Dylai Ward Etholiadol Killay North gadw’r enw Saesneg Killay North, ar sail Gorchymyn Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Gogledd Cilâ. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. • Dylai Ward Etholiadol Landore gadw’r enw Saesneg Landore, ar sail Gorchymyn Tudalen 7 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Glandŵr. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. • Dylai Ward Etholiadol Mynyddbach gadw’r enw Saesneg Mynyddbach, ar sail Gorchymyn Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Mynydd-bach. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. • Dylai Ward Etholiadol Penclawdd gadw’r enw Saesneg Penclawdd, ar sail Gorchymyn Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Pen-clawdd. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. • Dylai Ward Etholiadol Penllergaer gadw’r enw Saesneg Penllergaer, ar sail Gorchymyn Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Penlle’r-gaer. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. • Dylai Ward Etholiadol Pontardulais gadw’r enw Saesneg Pontardulais, ar sail Gorchymyn Cymunedau Abertawe 2011, a dylid rhoi iddi’r enw Cymraeg Pontarddulais. Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ystyried yr enw ac mae’n cytuno â’r enw Cymraeg arfaethedig. 4. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw sylwadau ar yr enwau a grybwyllir yn yr adran hon. 5. Yn ystod y cyfnod ymgynghori cychwynnol, cyflwynodd Cyngor Abertawe sawl cynnig ar gyfer yr ardal. Yn y cynrychiolaethau hyn, awgrymodd Cyngor Abertawe y dylid symud nifer fach o etholwyr rhwng nifer o wardiau, sef: Bishopston, Clydach, Cockett, Dunvant, Fairwood, Gorseinon, Penclawdd, Pennard, Penyrheol, Sketty, Townhill, Uplands ac Upper Loughor. Ar ôl archwilio’r newidiadau hyn, daethpwyd i’r casgliad na fyddant yn darparu gwelliant o ran amrywiant etholiadol. Felly, nid ydynt wedi’u cynnwys yng nghynigion y Comisiwn. 6. Nid yw’r Comisiwn wedi penderfynu a fyddai’r newidiadau hyn yn rhai priodol i’r trefniadau cymunedol perthnasol. Awgrymir y gellid cynnig y newidiadau hyn fel rhan o arolygiad cymunedol dan arweiniad Cyngor Abertawe.

Wardiau Etholiadol Arfaethedig 7. Ystyriodd y Comisiwn newidiadau i’r wardiau etholiadol sy’n weddill. Ceir manylion am y trefniadau etholiadol presennol yn Atodiad 2. Mae trefniadau arfaethedig y Comisiwn i’w gweld yn Atodiad 3.

Ffin y Ward Etholiadol Ffiniau Ffiniau Wardiau Arfaethedig Cymunedol Cymunedol

Tudalen 8 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Gŵyr a Phennard 8. Mae ward etholiadol bresennol Gower yn cynnwys Cymunedau Llanilltud Gŵyr, Llangynydd, Llanmadog a Cheriton, Llanrhidian Isaf, Pen-rhys, Port Einon, Reynoldston a Rhossili. Mae ganddi 2,980 o etholwyr (rhagamcenir 3,019 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 24% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 2,976 o bleidleiswyr cymwys. 9. Mae ward etholiadol bresennol Pennard yn cynnwys Cymuned Pennard. Mae ganddi 2,236 o etholwyr (rhagamcenir 2,345 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 6% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 2,237 o bleidleiswyr cymwys. 10. Derbyniodd y Comisiwn chwe chynrychiolaeth mewn perthynas â’r wardiau hyn, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorydd Mark Child (West Cross), y Cynghorydd Wendy Fitzgerald (Penllergaer), y Cynghorydd Richard Lewis (Gower), y grŵp Ceidwadol a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. Roedd y chwe chynrychiolaeth fel a ganlyn: 11. Crybwyllodd Dinas a Sir Abertawe fod Gŵyr yn endid daearyddol enfawr a bod ward etholiadol Gower yn rhagori’n fawr ar arweiniad y Comisiwn ar gymhareb y cynghorwyr i etholwyr. Cynigiodd y Cyngor y dylid trosglwyddo Cymuned Llanilltud Gŵyr (421 o etholwyr) o ward etholiadol Gower i ward etholiadol Pennard. 12. Cynigiodd y Cynghorydd Child y dylid rhannu rhanbarth Gŵyr i ffurfio dwy ward etholiadol newydd, sef Gogledd Gŵyr a De Gŵyr. 13. Cynigiodd y Cynghorydd Fitzgerald y dylai ward etholiadol Pennard barhau’n ward ag un aelod. 14. Roedd y Cynghorydd Lewis yn cefnogi cynigion y Cyngor, ond cynigiodd y dylai ward Nicholaston (84 o etholwyr), yng Nghymuned Llanilltud Gŵyr, barhau yn ward etholiadol Gower. 15. Cynigiodd y Grŵp Ceidwadol y dylid trosglwyddo dau eiddo yn ward etholiadol Bishopston i ward etholiadol Pennard. Cynigiodd hefyd y dylid trosglwyddo pedwar eiddo i ward etholiadol Pennard o ward etholiadol Gower. 16. Cynigiodd y Democratiaid Rhyddfrydol y dylid trosglwyddo Cymuned Llanilltud Gŵyr (421 o etholwyr), sydd yn ward etholiadol Gower ar hyn o bryd, i ward etholiadol Pennard. Cynigiodd hefyd y dylid trosglwyddo pedwar eiddo sydd yn ward etholiadol Gower ar hyn o bryd i ward etholiadol Pennard. 17. Mae’r Comisiwn yn nodi lefel y dangynrychiolaeth etholiadol yn ward etholiadol bresennol Gower ac mae wedi ystyried y cynrychiolaethau a dderbyniwyd. 18. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylid cyfuno Cymunedau Llanilltud Gŵyr a Phennard i ffurfio ward etholiadol â 2,657 o etholwyr (rhagamcenir 2,772 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan un cynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 11%uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 19. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw unigol Pennard i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 20. O ganlyniad, mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai’r cymunedau sy’n weddill yn ward etholiadol Gower ffurfio ward etholiadol â 2,559 o etholwyr (rhagamcenir 2,598 o etholwyr) a fyddai, Tudalen 9 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

pe byddai’n cael ei chynrychioli gan un cynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 6% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 21. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Gŵyr a’r enw Saesneg Gower i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 22. Mae’r Comisiwn yn cytuno â’r argymhellion a wnaed gan y Cyngor a’r gwelliant o ran cydraddoldeb etholiadol. Mae’r Comisiwn o’r farn bod y cynllun hwn yn mynd i’r afael â lefelau presennol yr amrywiant etholiadol orau, ei fod yn cadw cyfran sylweddol o’r trefniadau presennol ac yn mynd i’r afael â nifer o’r cynrychiolaethau a dderbyniwyd. 23. Nid oedd modd i’r Comisiwn ystyried y cynigion ar gyfer mân newidiadau i’r ffin, a wnaed gan grwpiau’r Ceidwadwyr a’r Democratiaid Rhyddfrydol. Roedd yr ardaloedd hyn yn cynnwys nifer fach iawn o etholwyr ac nid ydynt o fewn cwmpas yr arolwg hwn. Byddai angen i’r cynigion hyn gael eu hystyried mewn arolwg cymunedol a gynhelir o dan Adran 31 y Ddeddf, dan arweiniad y Cyngor.

Tudalen 10 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Map o Pennard

Tudalen 11 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Map o Gŵyr

Tudalen 12 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Newton ac Oystermouth 24. Mae ward etholiadol bresennol Newton yn cynnwys ward Newton yng Nghymuned y Mwmbwls. Mae ganddi 2,832 o etholwyr (rhagamcenir 2,926 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 17% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 2,789 o bleidleiswyr cymwys. 25. Mae ward etholiadol bresennol Oystermouth yn cynnwys ward Oystermouth yng Nghymuned y Mwmbwls. Mae ganddi 3,275 o etholwyr (rhagamcenir 3,318 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 36% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 3,424 o bleidleiswyr cymwys. 26. Derbyniodd y Comisiwn bedair cynrychiolaeth mewn perthynas â’r wardiau hyn, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorydd Mark Child (West Cross), y grŵp Ceidwadol a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. 27. Cynigiodd y Cyngor na ddylid gwneud unrhyw newidiadau i wardiau etholiadol Mayals, Newton, Oystermouth a West Cross. Fodd bynnag, cydnabu’r Cyngor bod ward etholiadol Oystermouth wedi’i thangynrychioli. 28. Cynigiodd y Cynghorydd Child y dylid uno wardiau etholiadol West Cross, Oystermouth a Newton i adlewyrchu ffiniau Cyngor Cymuned y Mwmbwls. 29. Cynigiodd y grŵp Ceidwadol y dylid arolygu ffiniau wardiau Newton, Oystermouth, West Cross a Mayals i greu wardiau etholiadol newydd. Fe wnaethant gynnig: ward Mayals a gynrychiolir gan un cynghorydd; ward Y Mwmbwls a gynrychiolir gan dri chynghorydd; ward Dwyrain West Cross a gynrychiolir gan un cynghorydd; a ward Gorllewin West Cross a gynrychiolir gan un cynghorydd. 30. Cynigiodd grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol y dylid cyfuno ward etholiadol Mayals â ward etholiadol West Cross i greu ward â thri aelod. Yn ogystal, cynigiodd y dylai wardiau etholiadol Newton ac Oystermouth barhau’n wardiau ag un aelod. 31. Mae’r Comisiwn yn nodi lefel y dangynrychiolaeth etholiadol yn ward etholiadol bresennol Oystermouth ac mae wedi ystyried y cynrychiolaethau a dderbyniwyd. 32. Mae’r Comisiwn yn cynnig cyfuno wardiau Newton ac Oystermouth yng Nghymuned y Mwmbwls i ffurfio ward etholiadol â 6,107 o etholwyr (rhagamcenir 6,244 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan dri chynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 16% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 33. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg De’r Mwmbwls a’r enw Saesneg Mumbles South i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 34. Cred y Comisiwn y byddai’r ardal gryno hon yn Abertawe yn darparu ward etholiadol effeithiol ac yn arwain at welliant sylweddol o ran cydraddoldeb etholiadol. Mae’r Comisiwn o’r farn y byddai’r ward etholiadol newydd yn adeiladu ar y cysylltiadau cymunedol, cyfathrebu a chymdeithasol presennol.

Tudalen 13 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Tudalen 14 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Dynfant a De Cilâ 35. Mae ward etholiadol bresennol Dunvant yn cynnwys Cymuned Dynfant. Mae ganddi 3,450 o etholwyr a gynrychiolir gan ddau gynghorydd, sydd 28% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 3,483 o bleidleiswyr cymwys. 36. Mae ward etholiadol bresennol Killay South yn cynnwys ward South yng Nghymuned Cilâ. Mae ganddi 1,867 o etholwyr a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 23% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 1,839 o bleidleiswyr cymwys. 37. Derbyniodd y Comisiwn saith cynrychiolaeth mewn perthynas â’r wardiau hyn, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorwyr Mary Jones (Killay North) a Jeff Jones (Killay South), y Cynghorydd Mark Child (West Cross), y Cynghorydd Louise Gibbard (Dunvant), y Grŵp Ceidwadol, y Grŵp Llafur a Grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. Roedd y rhain fel a ganlyn: 38. Cynigiodd y Cyngor y dylid trosglwyddo tri eiddo i ward etholiadol Dunvant o ward etholiadol Fairwood. 39. Cynigiodd y Cynghorydd J Jones (Killay South) a’r Cynghorydd M Jones (Killay North) y dylid uno wardiau etholiadol Killay North a Killay South i ffurfio un ward etholiadol â dau aelod. 40. Cynigiodd y Cynghorydd Child y dylid uno ward etholiadol Dunvant â wardiau etholiadol Killay North a Killay South. 41. Cynigiodd y Cynghorydd Louise Gibbard y dylid ehangu ward etholiadol Dunvant i gynnwys Clwb Rygbi Dyfnant, Parc Dyfnant, Goetre Fawr Road a Broadmead o Killay South. Byddai hyn yn trosglwyddo 769 o etholwyr o Killay South i Dunvant. Cynigiodd hefyd y dylid trosglwyddo tri eiddo i ward etholiadol Dunvant o ward etholiadol Fairwood. 42. Cynigiodd y grŵp Ceidwadol y dylid trosglwyddo naw stryd o ward etholiadol Dunvant i ward etholiadol Killay South, ac yna y byddai ward etholiadol Dunvant yn cael ei chynrychioli gan un cynghorydd. 43. Cynigiodd y grŵp Llafur y dylid ehangu ward etholiadol Dunvant hefyd i gynnwys Clwb Rygbi Dyfnant, Parc Dyfnant, Goetre Fawr Road a Broadmead o Killay South. 44. Cynigiodd grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol y dylai ward etholiadol Dunvant barhau i gael ei chynrychioli gan un cynghorydd. 45. Mae’r Comisiwn yn nodi lefel yr orgynrychiolaeth etholiadol yn wardiau etholiadol presennol Dunvant a Killay South, ac mae wedi ystyried y cynrychiolaethau a dderbyniwyd. 46. Mae’r Comisiwn yn cynnig cyfuno Cymuned Dynfant â ward South yng Nghymuned Cilâ i ffurfio ward etholiadol â 5,317 o etholwyr a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan ddau gynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 10% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 47. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Dynfant a De Cilâ a’r enw Saesneg Dunvant and South Killay i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 48. Mae cynnig y Comisiwn yn darparu cydraddoldeb etholiadol sylweddol well yn Nynfant a De Cilâ, ac mae’n ystyried y cynrychiolaethau a oedd yn awgrymu y byddai’n fwy priodol lleoli rhannau o Killay South yn ward Dunvant. Ni ellid cynnig symud 769 o etholwyr o Killay South i Dunvant, gan y byddai wedi gadael Killay South â 1,107 o etholwyr, a fyddai uwchlaw 50% o

Tudalen 15

ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

amrywiant oddi wrth y cyfartaledd sirol arfaethedig. 49. Nid oedd modd i’r Comisiwn ystyried y cynnig ar gyfer mân newid i’r ffin gan y Cyngor a’r Cynghorydd Gibbard. Mae’r ardal hon yn cynnwys nifer fach iawn o etholwyr ac nid yw o fewn cwmpas yr arolwg hwn. Byddai angen i’r cynigion hyn gael eu hystyried mewn arolwg cymunedol a gynhelir o dan Adran 31 y Ddeddf dan arweiniad y Cyngor.

Tudalen 16 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Map o Dynfant a De Cilâ

Tudalen 17 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Tregŵyr 50. Mae ward etholiadol bresennol Gowerton yn cynnwys Cymuned Tregŵyr. Mae ganddi 3,969 o etholwyr (rhagamcenir 4,130 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 65% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 4,070 o bleidleiswyr cymwys. 51. Derbyniodd y Comisiwn bum cynrychiolaeth mewn perthynas â’r ward hon, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorydd Mark Child (West Cross), y Cynghorydd Wendy Fitzgerald (Penllergaer), y Grŵp Ceidwadol a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. 52. Cynigiodd y Cyngor y gellid gwneud newidiadau i wardiau etholiadol Gowerton a Cockett; fodd bynnag, mae gan y cymunedau dan sylw eu hunaniaethau unigol. Cynigiodd y Cyngor gynyddu nifer y cynghorwyr yn ward etholiadol Gowerton i ddau aelod, gan fod y llwyth gwaith presennol yn amhosibl. 53. Cynigiodd y Cynghorydd Child y dylid trosglwyddo’r ardal a adwaenir fel Waunarlwydd (sydd yn ward etholiadol Cockett ar hyn o bryd) i ward etholiadol Gowerton. 54. Awgrymodd y Cynghorydd Fitzgerald y gallai fod angen cynyddu nifer yr aelodau yn ward etholiadol Gowerton. 55. Cynigiodd y Grŵp Ceidwadol y dylai Gowerton gael ei chynrychioli gan ddau aelod. 56. Cynigiodd y Democratiaid Rhyddfrydol y dylid cynyddu nifer y cynrychiolwyr yn ward etholiadol Gowerton. 57. Mae’r Comisiwn yn nodi lefel y dangynrychiolaeth etholiadol yn ward etholiadol bresennol Gowerton, ac mae wedi ystyried y cynrychiolaethau ar gyfer yr ardal hon. 58. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai Cymuned Tregŵyr ffurfio ward etholiadol â 3,969 o etholwyr (rhagamcenir 4,130 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan ddau gynghorydd (un cynghorydd yn ychwanegol), yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 18% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 59. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Tregŵyr a’r enw Saesneg Gowerton i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 60. Mae’r Comisiwn o’r farn y byddai’r ward arfaethedig hon yn darparu gwelliant sylweddol o ran cydraddoldeb etholiadol. Mae’r Comisiwn hefyd yn credu y byddai’r ward yn adeiladu ar y cysylltiadau cymunedol, cyfathrebu a chymdeithasol presennol.

Tudalen 18 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Map o Tregŵyr

Tudalen 19

ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Kingsbridge, Casllwchwr Isaf a Chasllwchwr Uchaf 61. Mae ward etholiadol bresennol Kingsbridge yn cynnwys wardiau Garden Village a Kingsbridge yn Nhref Llwchwr. Mae ganddi 3,500 o etholwyr (rhagamcenir 4,299 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 45% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 3,365 o bleidleiswyr cymwys. 62. Mae ward etholiadol bresennol Lower Loughor yn cynnwys ward Lower Loughor yn Nhref Llwchwr. Mae ganddi 1,789 o etholwyr (rhagamcenir 1,789 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 26% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 1,846 o bleidleiswyr cymwys. 63. Mae ward etholiadol bresennol Upper Loughor yn cynnwys ward Upper Loughor yn Nhref Llwchwr. Mae ganddi 2,137 o etholwyr (rhagamcenir 2,352 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 11% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 2,251 o bleidleiswyr cymwys. 64. Derbyniodd y Comisiwn bum cynrychiolaeth mewn perthynas â’r ward hon, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorydd Mark Child (West Cross), y Cynghorydd Wendy Fitzgerald (Penllergaer), y grŵp Llafur a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. 65. Cynigiodd y Cyngor y dylid uno wardiau etholiadol Upper Loughor, Kingsbridge a Lower Loughor i greu ward etholiadol newydd Llwchwr â thri aelod. Mae hefyd yn cynnig trosglwyddo dau eiddo i ward etholiadol newydd Llwchwr o Benyrheol. 66. Cynigiodd y Cynghorydd Child y dylid cyfuno wardiau etholiadol Upper Loughor a Lower Loughor â ward etholiadol Kingsbridge i greu ward etholiadol â thri aelod. 67. Roedd y Cynghorydd Fitzgerald yn gwrthwynebu uno wardiau etholiadol Kingsbridge, Lower Loughor ac Upper Loughor, gan ddatgan bod y rhain yn dair cymuned ar wahân. 68. Mynegodd y grŵp Llafur ei fod yn cytuno â chynnig Cyngor Dinas a Sir Abertawe i uno Kingsbridge, Upper Loughor a Lower Loughor i greu ward â thri aelod. 69. Cynigiodd grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol y dylid uno wardiau Upper Loughor a Lower Loughor i ffurfio ward etholiadol Llwchwr. Cynigiodd hefyd y dylai ward etholiadol Kingsbridge barhau i gael ei chynrychioli gan un cynghorydd. 70. Mae’r Comisiwn yn nodi lefel y dangynrychiolaeth etholiadol yn y wardiau etholiadol presennol, ac mae wedi ystyried y cynrychiolaethau a dderbyniwyd. 71. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylid defnyddio Tref Llwchwr i ffurfio ward etholiadol â 7,426 o etholwyr (rhagamcenir 8,440 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan dri chynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 3% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 72. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Llwchwr a’r enw Saesneg Loughor i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 73. Mae’r Comisiwn o’r farn y byddai’r cynnig yn gwella cydraddoldeb etholiadol yn sylweddol a’i fod yn adlewyrchu llawer o’r cynrychiolaethau a gyflwynwyd iddo. Mae’r Comisiwn hefyd yn credu y byddai’r ward yn adeiladu ar y cysylltiadau cymunedol, cyfathrebu a chymdeithasol presennol.

Tudalen 20 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Tudalen 21

ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Gorseinon a Phenyrheol 74. Mae ward etholiadol bresennol Gorseinon yn cynnwys wardiau Gorseinon Central a Gorseinon East yn Nhref Gorseinon. Mae ganddi 3,342 o etholwyr (rhagamcenir 3,765 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 39% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 3,440 o bleidleiswyr cymwys. 75. Mae ward etholiadol bresennol Penyrheol yn cynnwys wardiau Gorseinon West a Phenyrheol yn Nhref Gorseinon, a Chymuned Grovesend a Waungron. Mae ganddi 4,380 o etholwyr (rhagamcenir 4,929 o etholwyr) a gynrychiolir gan ddau gynghorydd, sydd 9% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 4,479 o bleidleiswyr cymwys. 76. Derbyniodd y Comisiwn ddwy gynrychiolaeth mewn perthynas â’r wardiau hyn, gan Gyngor Dinas a Sir Abertawe a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. 77. Roedd y Cyngor yn cynnig trosglwyddo’r datblygiadau newydd sy’n mynd rhagddynt ym Mhentrebach (sydd yn ward etholiadol Upper Loughor ar hyn o bryd) i ward etholiadol Penyrheol. 78. Crybwyllodd grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol fod rhywfaint o ddryswch yn yr ardal ar hyn o bryd ynghylch ble mae ffiniau’r wardiau wedi’u lleoli. 79. Mae’r Comisiwn yn nodi lefel y dangynrychiolaeth etholiadol yn ward etholiadol bresennol Gorseinon, ac mae wedi ystyried y cynrychiolaethau a dderbyniwyd. 80. Mae’r Comisiwn yn cynnig cyfuno Cymunedau Gorseinon a Grovesend a Waungron i ffurfio ward etholiadol â 7,722 o etholwyr (rhagamcenir 8,694 o etholwyr) a fyddai’n, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan dri chynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 7% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 81. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Gorseinon a Phenyrheol a’r enw Saesneg Gorseinon and Penyrheol i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 82. Mae’r Comisiwn o’r farn y byddai cyfuno’r cymunedau hyn yn gwella cydraddoldeb etholiadol ac y gallai ddarparu ward etholiadol effeithiol a all adeiladu ar y cysylltiadau cymunedol, cyfathrebu a chymdeithasol yn yr ardal.

Tudalen 22 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Map Gorseinon a Phenyrheol

Tudalen 23

ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Llangyfelach 83. Mae ward etholiadol bresennol Llangyfelach yn cynnwys Cymunedau Llangyfelach, Pontlliw a Thircoed. Mae ganddi 3,949 o etholwyr (rhagamcenir 5,405 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 64% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 4,008 o bleidleiswyr cymwys. 84. Derbyniodd y Comisiwn bum cynrychiolaeth mewn perthynas â’r ward hon, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, Cyngor Cymuned Pontlliw a Thircoed, y Cynghorydd Wendy Fitzgerald (Penllergaer), y grŵp Ceidwadol a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. 85. Roedd y Cyngor yn cynnwys gwahanu Cymuned Pontlliw a Thircoed oddi wrth ward etholiadol Llangyfelach. Byddai hyn yn creu ward etholiadol newydd Pontlliw a Thircoed, wedi’i chynrychioli gan un cynghorydd ac wedi’i seilio ar y ffiniau cymunedol presennol. Byddai’r hyn sy’n weddill o ward etholiadol Llangyfelach hefyd yn cael ei gynrychioli gan un cynghorydd. 86. Roedd Cyngor Cymuned Pontlliw a Thircoed yn cynnig y byddai ward etholiadol newydd Pontlliw a Thircoed, yn cynnwys y Cyngor Cymuned, yn briodol. 87. Cynigiodd y Cynghorydd Fitzgerald y dylai Pentref Pontlliw a Thircoed gael ei wasanaethu gan un aelod. Mae’r Cynghorydd Fitzgerald hefyd o’r farn y dylai ward Llangyfelach gael ei gwasanaethu gan un aelod. 88. Cynigiodd y grŵp Ceidwadol rannu ward Llangyfelach yn ddwy ran, sef Pontlliw a Thircoed, a Llangyfelach. Crybwyllodd y Ceidwadwyr fod y ddwy ward yn gymunedau unigol ac y gallai un aelod yr un eu gwasanaethu. 89. Roedd grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol yn cynnig y gellid ymestyn rhywfaint o ward Mawr i gynnwys rhan o ward Llangyfelach. Gellid cyflawni hyn trwy symud yr holl dir i’r gogledd o draffordd yr M4 sydd yn ward Llangyfelach i ward Mawr, o ystyried ei natur wledig. Roedd hefyd yn cynnig ward newydd i gynrychioli Cymuned Pontlliw a Thircoed. Byddai hyn yn galluogi creu ward ag un aelod yn y gogledd. 90. Mae’r Comisiwn yn nodi’r lefel uchel o dangynrychiolaeth etholiadol yn ward etholiadol bresennol Llangyfelach, ac mae wedi ystyried yr awgrymiadau yn y cynrychiolaethau ar gyfer yr ardal hon. 91. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai Cymuned Pontlliw a Thircoed ffurfio ward etholiadol â 2,067 o etholwyr (rhagamcenir 2,829 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan un cynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 14% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 92. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Pont-lliw a Thir-coed a’r enw Saesneg Pontlliw and Tircoed i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 93. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai Cymuned Llangyfelach ffurfio ward etholiadol â 1,882 o etholwyr (rhagamcenir 2,576 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan un cynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 22% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 94. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw unigol Llangyfelach i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen.

Tudalen 24

COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

95. Mae’r Comisiwn o’r farn bod y cynigion yn adlewyrchu’r cynrychiolaethau a dderbyniwyd ac y byddant yn gwella cydraddoldeb etholiadol nawr ac yn y dyfodol. Mae’r Comisiwn hefyd o’r farn y byddai’r wardiau arfaethedig yn adeiladu ar y cysylltiadau cymunedol, cyfathrebu a chymdeithasol sy’n bodoli eisoes.

Tudalen 25 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Map o Llangyfelach

Tudalen 26 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Map o Pont-lliw a Thir-coed

Tudalen 27

ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Clydach a Mawr 96. Mae ward etholiadol bresennol Clydach yn cynnwys Cymuned Clydach. Mae ganddi 5,689 o etholwyr (rhagamcenir 5,983 o etholwyr) a gynrychiolir gan ddau gynghorydd, sydd 18% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 5,865 o bleidleiswyr cymwys. 97. Mae ward etholiadol bresennol Mawr yn cynnwys Cymuned Mawr. Mae ganddi 1,390 o etholwyr (rhagamcenir 1,390 o etholwyr) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 42% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 1,422 o bleidleiswyr cymwys. 98. Derbyniodd y Comisiwn bum cynrychiolaeth mewn perthynas â’r wardiau hyn, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorydd Mark Child (West Cross), y Cynghorydd Wendy Fitzgerald (Penllergaer), y grŵp Ceidwadol a grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol. 99. Cydnabu Cyngor Dinas a Sir Abertawe bod ward etholiadol Mawr ymhell islaw’r gymhareb cynghorwyr i etholwyr, ac nad oes unrhyw gynlluniau ar gyfer twf rhagamcanol yn yr ardal. Roedd y Cyngor hefyd yn cynnig symud un eiddo i awdurdod lleol cyfagos. 100. Roedd y Cynghorydd Child yn cynghori bod rhai o’r ardaloedd yn ward etholiadol Mawr yn edrych yn naturiol tua Chaerfyrddin. 101. Cynigiodd y Cynghorydd Fitzgerald y dylai ward etholiadol Mawr barhau i gael ei chynrychioli gan un cynghorydd. 102. Cynigiodd y grŵp Ceidwadol y dylid newid ffin ward etholiadol Mawr i gynnwys 24 o strydoedd sydd wedi’u lleoli yn ward Morriston ar hyn o bryd. Ar ben hynny, awgrymodd y grŵp Ceidwadol y dylai’r ward Mawr fwy hon gael ei gwasanaethu gan un aelod, a dylid ffurfio ffin ar hyd yr M4. 103. Cynigiodd grŵp y Democratiaid Rhyddfrydol y dylai ward etholiadol Clydach barhau i gael ei chynrychioli gan ddau aelod. Ar ben hynny, cynigiodd y dylid ymestyn rhan o ward Mawr i gynnwys rhan o ward Llangyfelach. Gellid cyflawni hyn trwy drosglwyddo’r holl dir i’r gogledd o draffordd yr M4 sydd yn ward Llangyfelach i ward Mawr, o ystyried ei natur wledig. 104. Mae’r Comisiwn yn nodi’r lefel gymharol uchel o orgynrychiolaeth yn ward etholiadol bresennol Mawr, ac mae wedi ystyried yr argymhellion yn y cynrychiolaethau ar gyfer yr ardal hon. 105. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylid cyfuno Cymunedau Clydach a Mawr i ffurfio ward etholiadol â 7,079 o etholwyr (rhagamcenir 7,373 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan dri chynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 2% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 106. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Clydach a Mawr a’r enw Saesneg Clydach and Mawr i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 107. Mae’r Comisiwn o’r farn y byddai’r ward arfaethedig yn darparu gwelliant sylweddol o ran cydraddoldeb etholiadol. Mae’r Comisiwn yn cydnabod, er nad yw’r cynnig hwn yn un delfrydol, na allai Mawr sefyll fel ward etholiadol ar ei phen ei hun â lefel mor sylweddol o amrywiant. Mae’r Comisiwn o’r farn bod cysylltiadau cryfach rhwng Mawr a Chlydach, yn enwedig Craig-cefn-parc a Chlydach, na’r dewisiadau amgen sydd â’r gael. Hefyd, nid oedd y

Tudalen 28

COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Comisiwn eisiau rhannu Cymuned Mawr rhwng dwy ward etholiadol. 108. Mae’r Comisiwn yn croesawu cynrychiolaethau yn ymwneud â chynigion amgen lle mae Clydach wedi’i chyfuno â ward gymuned Craig-cefn-parc mewn ward â thri aelod; a gweddill Mawr (wardiau cymunedol Felindre a Garnswllt) wedi’i gyfuno â Chymuned Pontarddulais mewn ward â dau aelod.

Tudalen 29 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Tudalen 30 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Llansamlet 109. Mae ward etholiadol bresennol Llansamlet yn cynnwys Cymunedau Birchgrove a Llansamlet. Mae ganddi 11,040 o etholwyr (rhagamcenir 11,924 o etholwyr) a gynrychiolir gan bedwar cynghorydd, sydd 14% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Mae gan y ward etholiadol boblogaeth amcangyfrifedig o 11,363 o bleidleiswyr cymwys. 110. Derbyniodd y Comisiwn dair cynrychiolaeth mewn perthynas â’r ward hon, gan: Gyngor Dinas a Sir Abertawe, y Cynghorydd Wendy Fitzgerald (Penllergaer) a’r grŵp Ceidwadol. 111. Cynghorodd y Cyngor fod Birchgrove a Llansamlet yn gymunedau ar wahân. 112. Cynigiodd y Cynghorydd Fitzgerald y dylid rhannu ward etholiadol Llansamlet yn Birchgrove a Llansamlet. 113. Roedd y grŵp Ceidwadol yn cynnig rhannu ward etholiadol Llansamlet yn ddwy ran, sef Birchgrove a Llansamlet. Gallai’r ddwy ward hyn gael eu cynrychioli gan ddau gynghorydd. 114. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai Cymuned Birchgrove ffurfio ward etholiadol â 5,810 o etholwyr (rhagamcenir 6,275 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan ddau gynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 20% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 115. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw Cymraeg Gellifedw a’r enw Saesneg Birchgrove i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 116. Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai Cymuned Llansamlet ffurfio ward etholiadol â 5,230 o etholwyr (rhagamcenir 5,649 o etholwyr) a fyddai, pe byddai’n cael ei chynrychioli gan ddau gynghorydd, yn arwain at lefel gynrychiolaeth sydd 8% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig. 117. Mae’r Comisiwn wedi rhoi’r enw unigol Llansamlet i’r ward etholiadol arfaethedig. Mae Comisiynydd y Gymraeg yn cytuno â’r enw arfaethedig. Byddai’r Comisiwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau ar gyfer enwau amgen. 118. Ystyriodd y Comisiwn y cynrychiolaethau a wnaed ar gyfer yr ardal hon, a chynigiodd wardiau a fyddai’n cynnal y cysylltiadau cymunedol, cyfathrebu a chymdeithasol sefydledig yn yr ardal hon.

Tudalen 31 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Tudalen 32 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Map o Llansamlet

Tudalen 33 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Pennod 5. CRYNODEB O’R TREFNIADAU ARFAETHEDIG 1. Mae’r trefniadau etholiadol presennol (fel y dangosir yn Atodiad 2) yn darparu’r lefelau canlynol o gynrychiolaeth etholiadol yn Ninas a Sir Abertawe: • Mae amrywiant etholiadol yn amrywio o 44% islaw’r cyfartaledd sirol presennol (Mawr) i 60% uwchlaw’r cyfartaledd sirol presennol (Gowerton), sef 2,478 o etholwyr fesul cynghorydd. • Mae gan ddwy ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sy’n fwy na 50% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol, sef 2,478 o etholwyr fesul cynghorydd. • Mae gan chwe ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sy’n fwy na 25% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol, sef 2,478 o etholwyr fesul cynghorydd. • Mae gan 16 ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sydd rhwng 10% a 25% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol, sef 2,478 o etholwyr fesul cynghorydd. • Mae gan 12 ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sy’n llai na 10% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol, sef 2,478 o etholwyr fesul cynghorydd. 2. O gymharu â’r trefniadau etholiadol presennol sydd i’w gweld uchod, mae’r trefniadau etholiadol arfaethedig (sydd i’w gweld yn Atodiad 3) yn dangos y gwelliannau canlynol i gynrychiolaeth etholiadol ar draws Dinas a Sir Abertawe: • Mae amrywiant etholiadol yn amrywio o 22% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig (Cwmbwrla a Llangyfelach) i 21% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig (Gellifedw a Penclawdd), sef 2,411 o etholwyr fesul cynghorydd. • Nid oes gan unrhyw ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sy’n fwy na 25% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 2,411 o etholwyr fesul cynghorydd. • Mae gan 14 ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sydd rhwng 10% a 25% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 2,411 o etholwyr fesul cynghorydd. • Mae gan 18 ward etholiadol lefel gynrychiolaeth sy’n llai na 10% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 2,411 o etholwyr fesul cynghorydd. 3. Fel y disgrifir yn Atodiad 4, wrth lunio cynllun o drefniadau etholiadol, rhaid i’r Comisiwn ystyried nifer o faterion sydd wedi’u cynnwys yn y ddeddfwriaeth. Nid yw’n bosibl datrys pob un o’r materion hyn bob tro, sy’n aml yn gwrthdaro â’i gilydd. Yng nghynllun arfaethedig y Comisiwn, rhoddwyd pwyslais ar gyflawni gwelliannau o ran cydraddoldeb etholiadol, gan gynnal cysylltiadau cymunedol lle bynnag y bo hynny’n bosibl. Mae’r Comisiwn yn cydnabod y gallai creu wardiau etholiadol, sy’n gwyro oddi wrth y patrwm presennol, effeithio ar y cysylltiadau presennol rhwng cymunedau a phontio mwy nag un cyngor cymuned. Fel y cyfryw, mae’r Comisiwn wedi gwneud pob ymdrech i sicrhau bod y wardiau etholiadol diwygiedig yn gyfuniadau priodol o gymunedau a wardiau cymunedol presennol. 4. Mae’r Comisiwn wedi edrych ar bob ardal, ac mae’n fodlon y byddai’n anodd cyflawni trefniadau etholiadol sy’n cadw’r cyfuniad presennol o gymunedau a wardiau cymunedol heb gael effaith niweidiol ar un neu fwy o’r materion eraill y mae’n rhaid iddo eu hystyried. Fodd bynnag, mae’r Comisiwn yn cydnabod y gallai fod cyfuniadau gwahanol o gymunedau a wardiau cymunedol sy’n adlewyrchu cysylltiadau cymunedol yn well, a byddai’n croesawu unrhyw awgrymiadau amgen sy’n cydymffurfio â’r ddeddfwriaeth.

Tudalen 34 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

5. Yn y ddogfen hon, rhoddwyd enwau gweithio i’r wardiau etholiadol arfaethedig sydd â’r bwriad o gynrychioli ardal yn hytrach nag aneddiadau, pentrefi neu drefi penodol. Mae’r Comisiwn yn cydnabod y gallai fod enwau mwy priodol, a byddai’n croesawu awgrymiadau amgen. Byddai’r Comisiwn yn gofyn na ddylai’r enwau awgrymedig hyn gynnwys rhestr o gymunedau a phentrefi yn unig, ond yn hytrach, y dylent adlewyrchu cymeriad yr ardaloedd dan sylw, yn ogystal â bod yn effeithiol yn y Gymraeg neu’r Saesneg. 6. Mae’r cynllun drafft hwn yn cynrychioli safbwyntiau rhagarweiniol y Comisiwn ar y trefniadau etholiadol ar gyfer Dinas a Sir Abertawe. Bydd yn croesawu unrhyw gynrychiolaethau yn ymwneud â’r cynigion hyn. Bydd y Comisiwn yn rhoi ystyriaeth ofalus i’r holl gynrychiolaethau a wneir cyn llunio cynigion terfynol a’u cyflwyno i Lywodraeth Cymru.

Tudalen 35 ADRODDIAD CYNIGION DRAFFT ABERTAWE

Pennod 6. YMATEBION I’R ADRODDIAD HWN 1. Dylid anfon pob sylw ar y cynigion drafft hyn at: Y Prif Weithredwr Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru Tŷ Hastings Llys Fitzalan Caerdydd CF24 0BL

Neu drwy’r e-bost at:

[email protected]

heb fod yn hwyrach na 2 Hydref 2019.

Tudalen 36 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU

Pennod 7. CYDNABYDDIAETHAU 1. Hoffai’r Comisiwn ddiolch i’r prif gyngor, y Cynghorau Cymuned, a’r cyrff a’r unigolion eraill â buddiant am eu cymorth wrth i ni ddatblygu’r cynigion drafft hyn. Mae’r Comisiwn yn cymeradwyo’r cynigion drafft a gynhwysir yn yr adroddiad hwn.

CERI STRADLING (Dirprwy Gadeirydd)

DAVID POWELL (Aelod)

JULIE MAY (Aelod)

THEODORE JOLOZA (Aelod)

SHEREEN WILLIAMS (Prif Weithredwr)

Gorffennaf 2019

Tudalen 37 ATODIAD 1

ATODIAD 1 – RHESTR TERMAU

Amrywiant I ba raddau mae nifer yr etholwyr fesul cynghorydd mewn ward yn etholiadol amrywio o’r cyfartaledd sirol; wedi’i fynegi ar ffurf canran.

Arolwg etholiadol Arolwg lle mae’r Comisiwn yn ystyried y trefniadau etholiadol ar gyfer Prif Gyngor.

Comisiwn Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru.

Cyfarwyddiadau Cyfarwyddiadau a roddir gan Weinidogion Cymru o dan Adran 48 y Ddeddf.

Cymuned (ardal) Yr uned llywodraeth leol sydd islaw lefel y Prif Gyngor.

Cymuned Ranedig Cymuned sydd wedi’i rhannu rhwng dwy neu fwy o wardiau etholiadol.

Cyngor Cymuned Cyngor etholedig sy’n darparu gwasanaethau i’w ardal gymunedol benodol. At ddibenion etholiadol cymunedol, gellir rhannu Cyngor Cymuned yn wardiau cymunedol.

Cyngor Tref Mae Cyngor Cymuned sydd â statws tref yn cael ei adnabod fel Cyngor Tref. At ddibenion etholiadol cymunedol, gellir rhannu Cyngor Tref yn wardiau.

Etholaeth Nifer y bobl sydd wedi’u cofrestru i bleidleisio mewn ardal llywodraeth leol.

Etholaeth Y rhagolygon pum mlynedd ar gyfer yr etholaeth. ragamcanol

Gorchymyn Gorchymyn a wneir gan gorff gweithredu sy’n rhoi cynigion a wneir gan y Prif Gyngor neu’r Comisiwn ar waith.

Gorgynrychiolaeth Lle mae llai o etholwyr fesul cynghorydd mewn ward o gymharu â’r cyfartaledd sirol.

Parti â buddiant Unigolyn neu gorff sydd â buddiant yng nghanlyniad arolwg etholiadol, fel cyngor cymuned, AS neu AC lleol neu blaid wleidyddol. Poblogaeth Nifer amcangyfrifedig y bobl gymwys (18+) mewn ardal llywodraeth amcangyfrifedig y leol sy’n gymwys i bleidleisio. Cafwyd y ffigurau hyn o pleidleiswyr cymwys amcangyfrifon poblogaeth wardiau’r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer Cymru yn 2015, canol 2015 (ystadegau arbrofol). ATODIAD 1

Prif ardal Yr ardal a lywodraethir gan Brif Gyngor: sir neu fwrdeistref sirol yng Nghymru.

Prif Gyngor Corff llywodraeth leol un haen sy’n gyfrifol am bob un, neu bron bob un, o’r swyddogaethau llywodraeth leol yn ei ardal. Cyngor sir neu gyngor bwrdeistref sirol.

Tangynrychiolaeth Lle mae mwy o etholwyr fesul cynghorydd mewn ward o gymharu â’r cyfartaledd sirol.

Ward Cymuned / Ardal mewn Cyngor Cymunedol a grëwyd at ddibenion etholiadol Tref cymunedol.

Wardiau etholiadol Yr ardaloedd y caiff Prif Gynghorau eu rhannu iddynt at ddiben ethol cynghorwyr sir, y cyfeiriwyd atynt gynt fel adrannau etholiadol. Y Ddeddf Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 CYNGOR DINAS A SIR ABERTAWE Atodiad 2 AELODAETH BRESENNOL Y CYNGOR

% NIFER CYMHA NIFER CYMHA amrywiaet Poblogaeth NIFER % amrywiaeth o'r Rhif ENW DISGRIFIFIAD ETHOLWYR REB ETHOLWYR REB h o'r sy'n cymwys i CYNGHORWYR cyfartaledd Sirol 2017 2017 2022 2022 cyfartaled pleidleisio d Sirol 1 Llandeilo Ferwallt Cymuned Llandeilo Ferwallt 1 2,700 2,700 9% 2,700 2,700 1% 2,611 2 Bonymaen Cymuned Bonymaen 2 5,451 2,726 10% 5,958 2,979 12% 5,739 3 Castle Cymuned Castell 4 10,324 2,581 4% 11,234 2,809 5% 15,167 4 Clydach Cymuned Clydach 2 5,689 2,845 15% 5,983 2,992 12% 5,865 5 Y Cocyd Cymuned Y Cocyd 4 10,583 2,646 7% 11,749 2,937 10% 11,274 6 Cwmbwrla Cymuned Cwmbwrla 3 5,640 1,880 -24% 5,780 1,927 -28% 6,230 7 Dynfant Cymuned Y Dynfant 2 3,450 1,725 -30% 3,450 1,725 -35% 3,483 8 Fairwood Cymunedau Cilá Uchaf (1,068) [1,100] a'r Crwys (1,197) [1,233] 1 2,265 2,265 -9% 2,333 2,333 -12% 2,254 Wardiau Gorseinon Central (1,182) [1,332] a Gorseinon East (2,160) 9 Gorseinon 1 3,342 3,342 35% 3,765 3,765 41% 3,440 [2,433] yn Nhref Gorseinon Cymunedau Llanilltyd Gŵyr (421) [426], Llangyndd, Llanmadog a 10 Gower Cheriton (672) [680], Llanrhidian Isaf (471) [477], Pen-rhys (340) [345], 1 2,980 2,980 20% 3,019 3,019 13% 2,976 Port Einon (508) [515], Reynoldston (354) [358] a Rhossili (214) [217] 11 Gowerton Cymuned Tre-gŵyr 1 3,969 3,969 60% 4,130 4,130 55% 4,070 12 Killay North Ward North yng Nghymuned Cilá 1 2,198 2,198 -11% 2,800 2,800 5% 2,634 13 Killay South Ward South yng Nghymuned Cilá 1 1,867 1,867 -25% 1,867 1,867 -30% 1,839 Wardiau Garden Village (1,069) [1,313] a Kingsbridge (2,431) [2,986] yn 14 Kingsbridge 1 3,500 3,500 41% 4,299 4,299 61% 3,365 Nhref Llwchwr 15 Glandŵr Cymuned Glandŵr 2 4,780 2,390 -4% 4,976 2,488 -7% 5,378 Cymunedau Llangyfelach (1,882) [2,576] a Phontlliw a Thircoed (2,067) 16 Llangyfelach 1 3,949 3,949 59% 5,405 5,405 103% 4,008 [2,829] The Communities of Birchgrove (5,810) [6,275] and Llansamlet (5,230) 17 Llansamlet 4 11,040 2,760 11% 11,924 2,981 12% 11,363 [5,649] 18 Lower Loughor Ward Lougher Loughor yn Nhref Llwchwr 1 1,789 1,789 -28% 1,789 1,789 -33% 1,846 19 Mawr Cymuned Mawr 1 1,390 1,390 -44% 1,390 1,390 -48% 1,422 20 Mayals Ward Mayals yng Nghymuned Y Mwmbwls 1 2,156 2,156 -13% 2,156 2,156 -19% 2,148 21 Treforys Cymuned Treforys 5 12,047 2,409 -3% 12,177 2,435 -9% 13,199 22 Mynyddbach Cymuned Mynyddbach 3 6,604 2,201 -11% 7,139 2,380 -11% 7,273 23 Newton Ward Newton yng Nghymuned Y Mwmbwls 1 2,832 2,832 14% 2,926 2,926 10% 2,789 24 Oystermouth Ward Oystermouth yng Nghymuned Y Mwmbwls 1 3,275 3,275 32% 3,318 3,318 25% 3,424 25 Penclawdd Cymuned Llanrhidian Uchaf 1 2,921 2,921 18% 2,921 2,921 10% 2,979 26 Penderi Cymuned Penderi 3 7,577 2,526 2% 8,064 2,688 1% 8,691 27 Pennlle'r-gaer Cymuned Penlle'r-gaer 1 2,543 2,543 3% 3,515 3,515 32% 2,563 28 Pennard Cymuned Pennard 1 2,236 2,236 -10% 2,345 2,345 -12% 2,237 Cymuned Grovesend a Waungron (861) [969] a wardiau Gowerton 29 Penyrheol 2 4,380 2,190 -12% 4,929 2,465 -7% 4,479 West (1,451) [1,633] a Phenyrheol (2,068) [2,327] yn Nhref Goresinon 30 Pontarddulais Cymuned Pontarddulais 2 4,901 2,451 -1% 5,472 2,736 3% 5,083 31 Sketty Cymuned Sgeti 5 11,120 2,224 -10% 11,773 2,355 -12% 12,255 32 St. Thomas Cymuned St. Thomas 2 5,490 2,745 11% 6,230 3,115 17% 6,432 33 Townhill Cymuned Townhill 3 5,891 1,964 -21% 5,891 1,964 -26% 6,377 CYNGOR DINAS A SIR ABERTAWE Atodiad 2 AELODAETH BRESENNOL Y CYNGOR

% NIFER CYMHA NIFER CYMHA amrywiaet Poblogaeth NIFER % amrywiaeth o'r Rhif ENW DISGRIFIFIAD ETHOLWYR REB ETHOLWYR REB h o'r sy'n cymwys i CYNGHORWYR cyfartaledd Sirol 2017 2017 2022 2022 cyfartaled pleidleisio d Sirol 34 Uplands Cymuned Uplands 4 10,157 2,539 2% 10,741 2,685 1% 14,662 35 Casllwchwr Uchaf Ward Casllwchwr Uchaf yn Nhref Llwchwr 1 2,137 2,137 -14% 2,352 2,352 -12% 2,251 36 West Cross Ward West Cross yng Nghymuned Y Mwmbwls 2 5,219 2,610 5% 5,219 2,610 -2% 5,372 CYFANSYMIAU: 72 178,392 2,478 191,719 2,663 197,178 Cymhareb yw nifer yr etholwyr i bob cynghorydd Derbyniwyd y ffigyrau etholiadol gan Gyngor Dinas a Sir Abertawe Derbyniwyd y ffigyrau poblogaeth gan Swyddfa Ystadegau Gwladol

2018 2023 Mwy na + neu - 50% o'r cyfartaledd Sirol 2 6% 3 8% Rhwng + neu - 25% a + neu - 50% o'r cyfartaledd Sirol 6 17% 8 22% Rhwng + neu - 10% a + neu - 25% o'r cyfartaledd Sirol 15 42% 13 36% Rhwng 0% a + neu - 10% o'r cyfartaledd Sirol 13 36% 12 33% DINAS A SIR ABERTAWE AELODAETH ARFAETHEDIG Y CYNGOR

% amrywiant % amrywiant Nifer o ETHOLWYR CYMHAREB o'r ETHOLWYR CYMHAR Rhif ENW DISGRIFIAD o'r Cyfartaledd CYNGHORWYR 2018 2018 Cyfartaledd 2023 EB 2023 Sirol Sirol 1 Llandeilo Ferwallt Cymuned Llandeilo Ferwallt 1 2,700 2,700 12% 2,700 2,700 4%

2 Gellifedw Cymuned Gellifedw (5,810) (6,275) 2 5,810 2,905 21% 6,275 3,138 21% 3 Atodiad 3 Bon-y-maen Cymuned Bon-y-maen 2 5,451 2,726 13% 5,958 2,979 15% 4 Y Castell Cymuned Y Castell 4 10,324 2,581 7% 11,234 2,809 8% 5 Clydach a Mawr Cymunedau Clydach (5,689) (5,963) a Mawr (1,390) (1,390) 3 7,079 2,360 -2% 7,373 2,458 -5% 6 Y Cocyd Cymuned Y Cocyd 4 10,583 2,646 10% 11,749 2,937 13% 7 Cwmbwrla Cymuned Cwmbwrla 3 5,640 1,880 -22% 5,780 1,927 -26% Cymuned Dynfant (3,450) (3,450) a ward South o Gymuned Cila (1,867) 8 Dynfant a De Cila 2 5,317 2,659 10% 5,317 2,659 3% (1,867) 9 Fairwood Cymunedau Y Crwys (1,197) [1,233] a Cila Uchaf (1,068) [1,100] 1 2,265 2,265 -6% 2,327 2,327 -10% Tref Gorseinon (6,861) [7,725] a Chymuned Grovesend a Waungron 10 Gorseinon a Phenyrheol (861) [969] 3 7,722 2,574 7% 8,694 2,898 12% Cymunedau Llangynydd, Llanmadoc a Cheriton (672) [680], Llanrhidian 11 Gwyr Isaf (471) [477], Penrice (340) [345], Port Einon (508) [515], Reynoldston 1 2,559 2,559 6% 2,598 2,598 0% (354) [359] a Rhosili (214) [217] 12 Tre-gwyr Cymuned Tre-gwyr 2 3,969 1,985 -18% 4,130 2,065 -20% 13 Gogledd Cila Ward North o Gymuned Cila 1 2,198 2,198 -9% 2,800 2,800 8% 14 Glandwr Cymuned Glandwr 2 4,780 2,390 -1% 4,976 2,488 -4% 15 Llangyfelach Cymuned Llangyfelach 1 1,882 1,882 -22% 2,576 2,576 -1% 16 Llansamlet Cymuned Llansamlet 2 5,230 2,615 8% 5,649 2,825 9% 17 Llwchwr Tref Llwchwr 3 7,426 2,475 3% 8,440 2,813 9% 18 Mayals Ward Mayals o Gymuned Y Mwmbwls (2,156) [2,156] 1 2,156 2,156 -11% 2,156 2,156 -17% 19 Treforys Cymuned Treforys 5 12,047 2,409 0% 12,177 2,435 -6% Wardiau Newton (2,832) [2,926] ac Oystermouth (3,275) [3,318] o 20 De'r Mwmbwls 3 6,107 2,036 -16% 6,244 2,081 -20% Gymuned Y Mwmbwls 21 Mynydd-bach Cymuned Mynydd-bach 3 6,604 2,201 -9% 7,139 2,380 -8% 22 Pen-clawdd Cymuned Llanrhidian Uchaf 1 2,921 2,921 21% 2,921 2,921 13% 23 Penderi Cymuned Penderi 3 7,577 2,526 5% 8,064 2,688 4% 24 Penllergaer Cymuned Penllergaer 1 2,543 2,543 5% 3,515 3,515 36% 25 Pennard Cymunedau Pennard a Llanilltyd Gwyr 1 2,657 2,657 10% 2,772 2,772 7% 26 Pontarddulais Cymuned Pontarddulais 2 4,901 2,451 2% 5,472 2,736 6% 27 Pontlliw a Thir-coed Cymuned Pontlliw and Thir-coed (2,067) [2,829] 1 2,067 2,067 -14% 2,829 2,829 9% 28 Sgeti Cymuned Sgeti 5 11,120 2,224 -8% 11,773 2,355 -9% 29 St Thomas Cymuned St Thomas 2 5,490 2,745 14% 6,230 3,115 20% 30 Townhill Cymuned Townhill 3 5,891 1,964 -19% 5,891 1,964 -24% 31 Uplands Cymuned Uplands 4 10,157 2,539 5% 10,741 2,685 4% 32 West Cross Ward West Cross o Gymuned Y Mwmbwls 2 5,219 2,610 8% 5,219 2,610 1% TOTAL: 74 178,392 2,411 191,719 2,591 DINAS A SIR ABERTAWE AELODAETH ARFAETHEDIG Y CYNGOR

Cymhareb yw nifer yr etholwyr fesul cynghorydd Darperir ystadegau etholaeth gan Cyngor Dinas a Sir Abertawe Darperir ystadegau poblogaeth gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol (ONS)

2018 2023 Yn fwy na + or - 50% o'r Cyfartaledd Sirol 0 0% 0 0% Rhwng + neu - 25% a + neu - 50% o'r Cyfartaledd Sirol 0 0% 2 6% Rhwng + neu - 10% a + neu - 25% o'r Cyfartaledd Sirol 14 44% 11 34% Rhwng 0% a + neu - 10% o'r Cyfartaledd Sirol 18 56% 19 59% ATODIAD 4

RHEOLAU A GWEITHDREFNAU

Cwmpas ac Amcan yr Arolwg

1. Mae Adran 29 (1) Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 (y Ddeddf) yn rhoi dyletswydd ar y Comisiwn i arolygu’r trefniadau etholiadol ar gyfer pob prif ardal yng Nghymru, o leiaf unwaith ym mhob cyfnod arolygu o ddeng mlynedd, at ddiben ystyried p’un a ddylai gwneud cynigion i Lywodraeth Cymru i newid y trefniadau etholiadol hynny ai peidio. Wrth gynnal arolwg, rhaid i’r Comisiwn geisio sicrhau llywodraeth leol effeithiol a chyfleus (Adran 21 (3) y Ddeddf).

2. Gofynnodd cyn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol Llywodraeth Cymru i’r Comisiwn gyflwyno adroddiad mewn perthynas â’r arolwg o drefniadau etholiadol ar gyfer Dinas a Sir Abertawe cyn etholiadau llywodraeth leol 2022.

Trefniadau Etholiadol

3. Y newidiadau y caiff y Comisiwn eu hargymell mewn perthynas ag arolwg etholiadol yw:

(a) y newidiadau hynny i drefniadau’r brif ardal dan sylw y mae o’r farn eu bod yn briodol; ac

(b) o ganlyniad i’r newidiadau hynny:

(i) y newidiadau hynny i ffiniau cymuned y mae o’r farn eu bod yn briodol mewn perthynas ag unrhyw gymuned yn y brif ardal;

(ii) y newidiadau hynny i gyngor cymuned a newidiadau i’r trefniadau etholiadol ar gyfer cymuned o’r fath y mae o’r farn eu bod yn briodol; ac

(iii) y newidiadau hynny i sir wedi ei chadw y mae o’r farn eu bod yn briodol.

4. Caiff “trefniadau etholiadol” prif ardal eu diffinio yn adran 29 (9) Deddf 2013 fel a ganlyn:

i) nifer aelodau’r cyngor ar gyfer y brif ardal;

ii) nifer, math a ffiniau’r wardiau etholiadol;

iii) nifer yr aelodau sydd i’w hethol ar gyfer unrhyw ward etholiadol yn y brif ardal; ac

iv) enw unrhyw ward etholiadol.

Ystyriaethau ar gyfer arolwg o drefniadau etholiadol prif ardal ATODIAD 4

5. Wrth ystyried p’un a ddylai gwneud argymhellion ar gyfer newidiadau i’r trefniadau etholiadol ar gyfer prif ardal, mae adran 30 y Ddeddf yn ei gwneud yn ofynnol i’r Comisiwn:

(a) geisio sicrhau bod yr un gymhareb o etholwyr llywodraeth leol i nifer aelodau’r cyngor sydd i’w hethol ym mhob ward etholiadol o’r brif ardal, neu’n agos at fod felly;

(b) rhoi sylw i’r canlynol:

(i) dymunoldeb pennu ffiniau ar gyfer wardiau etholiadol sydd yn hawdd eu hadnabod ac a fyddant yn parhau felly;

(ii) dymunoldeb peidio â thorri’r cwlwm lleol wrth bennu ffiniau ar gyfer wardiau etholiadol.

6. Wrth ystyried cymhareb yr etholwyr llywodraeth leol i nifer yr aelodau, rhaid ystyried:

(a) unrhyw anghysondeb rhwng nifer etholwyr llywodraeth leol a nifer y bobl sydd yn gymwys i fod yn etholwyr llywodraeth leol (fel y gwelir mewn ystadegau swyddogol perthnasol); ac

(b) unrhyw newid yn nifer neu yn nosbarthiad etholwyr llywodraeth leol yn y brif ardal sy’n debygol o ddigwydd yn y cyfnod o bum mlynedd yn union ar ôl gwneud unrhyw argymhelliad.

Newidiadau llywodraeth leol

7. Ers yr arolwg diwethaf o’r trefniadau etholiadol, gwnaed y newidiadau canlynol i ffiniau llywodraeth leol yn Ninas a Sir Abertawe:

• Gorchymyn Abertawe (Cymunedau) 2011

Gweithdrefn

8. Mae Pennod 4 y Ddeddf yn pennu canllawiau gweithdrefnol sydd i’w dilyn wrth gynnal arolwg. Yn unol â’r rhan hon o’r Ddeddf, ar 27 Ebrill 2018, ysgrifennodd y Comisiwn at Gyngor Abertawe, yr holl Gynghorau Cymuned yn yr ardal, yr Aelodau Seneddol ar gyfer yr etholaethau lleol, yr Aelodau Cynulliad ar gyfer yr ardal, a phartïon eraill â buddiant i roi gwybod iddynt am ein bwriad i gynnal yr arolwg ac i ofyn am eu safbwyntiau rhagarweiniol. Gwahoddodd y Comisiwn y Cyngor i gyflwyno cynllun neu gynlluniau awgrymedig ar gyfer trefniadau etholiadol newydd. Hefyd, gofynnodd y Comisiwn i Gyngor Abertawe arddangos nifer o hysbysiadau cyhoeddus yn yr ardal. Trefnodd y Comisiwn fod copïau o’r ddogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer ar gael hefyd. Yn ogystal, gwnaeth y Comisiwn gyflwyniad i Gynghorwyr Sir a Chymuned i esbonio proses yr arolwg. Daeth y cyfnod ymgynghori cychwynnol i ben ar 26 Gorffennaf 2018. ATODIAD 4

9. Mae’r Adroddiad hwn ar adnau yn Swyddfeydd Cyngor Abertawe ac yn Swyddfa’r Comisiwn yng Nghaerdydd, yn ogystal ag ar wefan y Comisiwn (http://cffdl.llyw.cymru).

Polisi ar Arfer

10. Cyhoeddodd y Comisiwn y ddogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer ym mis Hydref 2016. Mae’r ddogfen hon yn manylu ar ddull y Comisiwn o ddatrys yr her o gydbwyso cydraddoldeb etholiadol â chysylltiadau cymunedol; mae’n amlinellu’r materion i’w hystyried ac yn rhoi rhywfaint o ddealltwriaeth o’r ymagwedd gyffredinol tuag at bob un o’r ystyriaethau statudol wrth fynd i’r afael ag amgylchiadau penodol arolwg. Fodd bynnag, oherwydd nad yw’r amgylchiadau hynny’n debygol o ddarparu’r patrwm etholiadol delfrydol, yn y rhan fwyaf o arolygon, gwneir cyfaddawdau wrth gymhwyso’r polisïau er mwyn taro’r cydbwysedd priodol rhwng pob un o’r materion y mae’n rhaid i’r Comisiwn eu hystyried.

11. Mae’r ddogfen hefyd yn darparu’r amserlen gyffredinol ar gyfer y rhaglen, a sut y cafodd ei nodi, a Pholisi’r Comisiwn ar Faint Cynghorau. Mae’r ddogfen i’w gweld ar wefan y Comisiwn neu mae ar gael ar gais.

Hawlfraint y Goron

12. Lluniwyd y mapiau a gynhwysir yn yr adroddiad hwn, ac a gyhoeddir ar wefan y Comisiwn, gan Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru dan drwydded gan yr Arolwg Ordnans. Mae’r mapiau hyn yn destun © Hawlfraint y Goron. Bydd eu hatgynhyrchu heb awdurdod yn torri Hawlfraint y Goron a gall arwain at erlyniad neu achos sifil. Dylai golygydd unrhyw bapur newydd sy’n dymuno defnyddio’r mapiau yn rhan o erthygl am y cynigion drafft gysylltu â swyddfa hawlfraint yr Arolwg Ordnans yn gyntaf.

Atodiad 5 CRYNODEB O GYNRYCHIOLAETHAU A DDERBYNIWYD WRTH YMATEB I YMGYNGHORIAD CYCHWYNNOL Y COMISIWN AR YR AROLWG O DREFNIADAU ETHOLIADOL YN SIR ABERTAWE

1. Ysgrifennodd Huw Evans, Pennaeth Gwasanaethau Democrataidd ar ran Cyngor Dinas a Sir Abertawe ar 26 Gorffennaf 2018 yn amlinellu argymhellion y cyngor ar gyfer trefniadau etholiadol ar draws y sir a’i ymateb ffurfiol i ymgynghoriad cychwynnol y Comisiwn.

- 1 -

Atodiad 5

- 2 -

Atodiad 5

- 3 -

Atodiad 5

- 4 - Atodiad 5

- 5 -

Atodiad 5

- 6 -

Atodiad 5

- 7 -

Atodiad 5

- 8 - Atodiad 5

- 9 -

Atodiad 5

- 10 -

Atodiad 5

- 11 -

Atodiad 5

- 12 -

Atodiad 5

- 13 - Atodiad 5

- 14 -

Atodiad 5

- 15 -

Atodiad 5

2. Anfonodd Cyngor Cymuned Pontlliw a Thircoed neges e-bost ar 7 Mehefin 2018. Dywedodd y Cyngor Cymuned ei fod yn rhan o ward Llangyfelach ar hyn o bryd ac mai’r boblogaeth etholwyr ddelfrydol arfaethedig ar gyfer ward cyngor dinesig yw 2,379. Mae’r Cyngor Cymuned yn datgan mai poblogaeth bresennol Pontlliw a Thircoed yw oddeutu 2,067. Mae data’n dangos y disgwylir i’r boblogaeth hon gynyddu i oddeutu 2,829 erbyn 2023. Felly, yn seiliedig ar nifer y pleidleiswyr a’r diffiniad o’r ffin, mae’r Cyngor Cymuned o’r farn y byddai ward sy’n dilyn ffin y Cyngor Cymuned yn briodol ac yn creu ward o’r maint delfrydol.

3. Anfonodd y Cynghorydd Mark Child neges e-bost ar 27 Mehefin 2018 yn mynegi ei bryderon ynglŷn â wardiau 1 cynghorydd a’r problemau a allai godi i etholwyr mewn wardiau o’r fath os nad yw aelod etholedig ar gael. Mae’r Cynghorydd Mark Child yn dweud y byddai’n well ganddo wardiau aml-gynghorydd (mewn lluosrifau o 3, 4 neu 5) ledled ardal Abertawe, ac mae’n dweud ei fod yn llwyr yn erbyn lleihau wardiau mwy o faint. Mae’r Cynghorydd Mark Child yn awgrymu y dylai’r cyfuniadau canlynol o wardiau gael eu hystyried - West Cross, Oystermouth, Newton a The Mumbles i adlewyrchu ardal Cyngor Cymuned y Mwmbwls, ac eithrio Maylas. - Upper a Lower Lougher â North Killay a South Killay - Cyfuno ward Kingsbridge â ward Lougher - Cyfuno ward Dunvant â ward Killay. - Ward Waunarlwydd (Cockett) â ward Gowerton - Ward Mayals â wardiau Sketty a Thy Coch - Cyfuno wardiau Gower, Pennard, Bishopston, Fairwood a Phenclawdd i ffurfio Gogledd a De Gŵyr

Yn ogystal â sylwadau’r Cynghorydd Mark Child ar gyfuniadau wardiau, nodwyd sylwadau ychwanegol ynglŷn â ffin prif awdurdod y cyngor. Mae’r Cynghorydd Mark Child yn dweud bod ardaloedd yn ward Mawr sy’n edrych yn naturiol tuag at Gaerfyrddin, a bod ardaloedd rhwng traffordd yr M4 a St Thomas, ar hyd Fabian Way, sy’n ystyried eu hunain yn rhan o Abertawe.

4. Anfonodd y Cynghorydd Wendy Fitzgerald, Arweinydd y Grŵp Annibynnol neges e-bost ar 23 Gorffennaf 2018 i ddweud y dylai’r trefniadau a ffefrir fod ar gyfer wardiau un cynghorydd ac mai dyma’r ffordd fwyaf effeithiol o ymgysylltu ag etholwyr a’u cynrychioli. Mae’r Cynghorydd Wendy Fitzgerald yn amlinellu’r rhesymau dros hyn ac yn dweud y dylai wardiau pedwar a phum cynghorydd gael eu rhannu’n gymunedau haws eu trin.

Mae’r Cynghorydd Wendy Fitzgerald yn dweud y gallai ward Llansamlet gael ei rhannu’n ddwy ward ar wahân, sef Birchgrove a Llansamlet. Yn yr un modd, gellid rhannu wardiau Morriston a Sketty hefyd. At hynny, mae’r Cynghorydd Wendy Fitzgerald yn dweud y dylai Pentref Pontlliw/Tircoed fod yn ward un cynghorydd ac

- 1624 - Atodiad 5 y dylai wardiau Bishopston, Pennard, Llangyfelach a Mawr aros yn wardiau un cynghorydd hefyd.

O ran y ward y mae’r Cynghorydd Wendy Fitzgerald yn ei chynrychioli, sef Penllergaer, mae hi’n dweud y dylai aros yn ward un cynghorydd hyd nes y bydd Cynllun Datblygu Lleol yn datgan y bydd ymestyn yn dechrau.

Mae’r Cynghorydd Wendy Fitzgerald yn dweud y gallai fod angen i ward Gowerton ddod yn ward dau gynghorydd yn seiliedig ar nifer yr etholwyr. At hynny, mae’r Cynghorydd Wendy Fitzgerald yn gwrthwynebu’r awgrym o gyfuno wardiau Kingsbridge, Upper Lougher a Lower Lougher, gan ei bod yn credu bod y rhain yn dair cymuned ar wahân.

5. Anfonodd y Cynghorydd Louise Gibbard, Ward Dunvant neges e-bost ar 26 Gorffennaf 2018 yn cynnig bod ward Dunvant yn cael ei hymestyn gyda dau gynghorydd yn cynrychioli 4,219 o etholwyr, sydd 729 yn fwy na’r nifer bresennol o etholwyr, sef 3450. Mae’r Cynghorydd Louise Gibbard yn dweud y byddai hyn yn golygu y byddai pob cynghorydd yn gyfrifol am 2110 o etholwyr, sydd ychydig y tu allan i’r targed o 2,500.

Mae’r Cynghorydd Louise Gibbard wedi cyflwyno cynigion i symud dwy ffin ward. Byddai’r newid cyntaf a gynigir i ffin ward yn cynnwys Clwb Rygbi Dyfnant, Parc Dyfnant, Goetre Fawr Road a Broadmead. Mae’r Cynghorydd Louise Gibbard yn ychwanegu bod y clwb rygbi’n nodwedd allweddol o’r ardal leol ac yn rhan bwysig o gymuned Dyfnant, a bod y llwybr beicio a’r nant ar waelod Goetre Fawr Road yn ffurfio ffin naturiol i’r de y cyfeirir ati mewn gweithredoedd hanesyddol sy’n ymwneud â thai a’r parc. Byddai’r newid i’r ffin hefyd yn cynnwys mwy o ddalgylch Ysgol Gynradd Dyfnant, sydd eisoes yn y ward. Byddai’r ail newid a gynigir i’r ffin yn cynnwys tri eiddo y gellir eu cyrraedd o Ddyfnant ar hyn o bryd.

Mae cynrychiolaeth y Cynghorydd Louise Gibbard hefyd yn cynnwys manylion yr etholwyr ychwanegol yn ôl enw stryd. Yn ogystal, mae’r Cynghorydd Louise Gibbard yn dweud bod caniatâd cynllunio wedi cael ei roi ar gyfer datblygiadau tai yn ardal Dyfnant, ac mae’n darparu niferoedd amcangyfrifedig.

6. Anfonodd y Cynghorydd Chris Holley ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn Abertawe a Gŵyr neges e-bost ar 23 Gorffennaf 2018 yn amlinellu sawl pwynt ac yn awgrymu nifer o ddiwygiadau i’r wardiau presennol. Mae’r Cynghorydd Chris Holley yn dweud y dylai wardiau mwy Castle, Sketty, Morriston, Llansamlet ac Uplands gael eu rhannu’n wardiau llai. - Dylai ward Castle gael ei rhannu’n ddwy, gyda dau gynghorydd yn cynrychioli pob ward. Gallai un ward gwmpasu Canol y Ddinas a’r Marina a gallai’r llall gwmpasu Brynmelin a Waun Wen.

- 17 -

Atodiad 5 - Gellid rhannu ward Sketty ar hyd Gogledd a De Heol Gŵyr. Byddai hyn yn creu ward o ddau gynghorydd a thri chynghorydd. - Dylai ward Morriston gael ei rhannu’n ddwy ward, sef De Treforys a Gogledd Treforys, gyda thraffordd yr M4 yn rhannu’r ddwy. - Dylai ward Llansamlet gael ei rhannu’n ddwy ward, sef Llansamlet a Gellifedw, gyda thraffordd yr M4 yn rhannu’r ddwy - Dylai ward Uplands gael ei rhannu’n ddwy ward, sef Brynmill a Ffynone, gyda’r A4118 Heol Gŵyr yn rhannu’r ddwy

Yn ogystal â’r uchod, mae’r Cynghorydd Chris Holley yn dweud y dylid gwneud newidiadau i ward Cockett. Mae’r newidiadau hyn yn cynnwys newid Pentref Waunarlwydd i fod yn ward un cynghorydd, ac y dylai’r ardal o amgylch Fforestfach hyd at ac yn cynnwys Fforesthall, Garden City, Heol Ystrad a Gendros gael dau gynghorydd.

Mae’r Cynghorydd Chris Holley yn dweud y gallai dau gyfuniad ddigwydd. Gallai ward Killay North a ward Killay South gyfuno i ffurfio Cilâ, ac mae’r Cynghorydd Chris Holley hefyd yn dweud y gallai ward Upper Lougher a ward Lower Lougher gyfuno i ffurfio ward Casllwchwr.

Mae’r Cynghorydd Chris Holley yn cynnig bod ward Clydach yn aros yn ward dau gynghorydd a bod ward Mawr yn cael ei hymestyn i gynnwys rhywfaint o ward Llangyfelach. Gellid cyflawni hyn trwy symud yr holl dir i’r gogledd o draffordd yr M4 sydd yn ward Llangyfelach i ward Mawr, o ystyried ei natur wledig.

Mae’r Cynghorydd Chris Holley yn dweud bod dryswch yn bodoli yn ward Penllergaer ar hyn o bryd ac mae’n awgrymu bod ward newydd yn cael ei sefydlu i gynnwys ardaloedd Pentref Pontlliw a Thircoed; byddai hyn yn galluogi creu pum ward un cynghorydd yn rhan ogleddol y Ddinas. Yng ngorllewin y Ddinas, mae’r Cynghorydd Chris Holley yn cynnig bod wardiau newydd yn cael eu creu yn seiliedig ar eu cymunedau naturiol, sef Mayals i gyfuno â West Cross gan greu ward tri chynghorydd, a Newton ac Oystermouth yn aros yn wardiau un cynghorydd.

Gallai mân newidiadau i wardiau fel Townhill, Bishopston a Phenyrheol hwyluso gwneud newidiadau amlwg i wardiau eraill. Mae’r Cynghorydd Chris Holley yn dweud y dylai ward Cwmbwrla gael ei hymestyn i gynnwys yr ardal o amgylch Cwmdu a’r ardal i’r de o Gendros Crescent, ac y dylai ward Dunvant newid yn ôl i fod yn ward un cynghorydd.

Byddai’n well gan y Cynghorydd Chris Holley hefyd pe byddai ward Kingsbridge yn aros yn ward un cynghorydd, pe byddai Llangyfelach yn aros yn ward un cynghorydd a phe byddai Gowerton yn aros yn ward dau gynghorydd. Yn ogystal, mae’r Cynghorydd Chris Holley yn dweud na ddylid gwneud unrhyw newidiadau i wardiau Bishopston, Fairwood, Landore, Mynyddbach, Penclawdd, Pendery, Pontarddulais, St Thomas a Bonymaen.

7. Anfonodd y Cynghorydd Mary Jones a’r Cynghorydd Jeff Jones neges e-bost ar 22 Gorffennaf 2018 yn datgan eu bod yn credu y dylai wardiau Killay North a Killay

- 18 -

Atodiad 5 South gyfuno i ffurfio un ward â dau gynghorydd. Rhoddwyd sylwadau ychwanegol sy’n dangos bod y ffiniau a osodwyd yn ei gwneud yn anodd i breswylwyr lleol ddeall cyfansoddiad yr ardal. Gwnaed yr awgrymiadau canlynol gan y Cynghorydd Mary Jones a’r Cynghorydd Jeff Jones - Y dylai Goetre Fawr Road gyfan, hyd at ei chyffordd â Heol Dyfnant, gael ei chynnwys yn Ward Cilâ - Y dylai hanner isaf Ystad Broadmead aros yn ward Cilâ - Y ffin bresennol rhwng Fairwood a Killay South yw Afon Clun. Dylid symud y ffin hon i’r llwybr beicio fel y byddai’r amgylchedd a’r ardal gadwraeth gyfan a adwaenir fel Cors Cilâ o fewn ward Cilâ - Y dylai Ystad Hendrefoelan (sydd yn ward Sketty ar hyn o bryd) gael ei symud i ward Cilâ, a fyddai’n cysylltu â Choed Hendrefoelan. - Mae Heol Hendrefoelan wedi’i rhannu ar hyd ei chanol ar hyn o bryd rhwng Killay North a Dunvant. Mae’r Cynghorydd Mary Jones a’r Cynghorydd Jeff Jones yn cynnig symud y ffin i gefn y gerddi cefn ar ochr orllewinol Heol Hendrefoelan.

8. Anfonodd y Cynghorydd Lyndon Jones MBE, Arweinydd y Grŵp Ceidwadol yn Abertawe neges e-bost ar 26 Gorffennaf 2018 yn awgrymu bod nifer o newidiadau’n cael eu gwneud i’r wardiau canlynol.

Ward Bishopston – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud ei bod yn rhesymegol i wardiau cymunedol Bishopston a Murton fod o fewn ward Bishopston. Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn cynnig y gallai dau eiddo ar Old Kettle Road sydd o fewn ward Bishopston ar hyn o bryd gael eu symud i ward Pennard.

Ward Castle/ Ward St Thomas – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu bod wardiau presennol Castle a St Thomas yn cael eu rhannu i ffurfio rhan o wardiau Glannau Abertawe a Sandfields newydd. Byddai ward Glannau Abertawe yn dod yn ward un cynghorydd ac yn cynnwys ardaloedd ward Castle a ward St Thomas. Byddai ward Sandfields yn dod yn ward un cynghorydd hefyd.

Ward Morriston – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod Morriston yn ward pum cynghorydd ar hyn o bryd ac y gellid ei rhannu i greu ward Ynystawe newydd ag un cynghorydd. Gallai ward Ynystawe gael ei ffurfio o ardal Parc Gwernfadog ac ardal bresennol Ynystawe.

Ward Dunvant – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud nad yw’r ward bresennol yn bodloni’r meini prawf presennol ac y gellid gwneud newidiadau i’w gwneud yn ward un cynghorydd. I gyflawni hyn, mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud y gallai naw ffordd o Ddyfnant gael eu trosglwyddo i ward Killay South.

War Killay South – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod ward Killay South islaw’r meini prawf presennol ar hyn o bryd ac y gallai naw ffordd gael

- 19 -

Atodiad 5 eu trosglwyddo o ward Dunvant i ward Killay South.

Ward Killay North – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud y dylai’r ward un cynghorydd hon gael ei ffurfio o ardal WA ac y dylai ardal WB drosglwyddo i ward Sketty.

Ward Mawr – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn cynnig y dylai ffin Mawr gael ei newid a’i hamgylchynu gan 24 stryd sydd o fewn ward Morriston ar hyn o bryd. Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu bod y ward gyfunedig hon yn cael ei gwasanaethu gan un cynghorydd ac yn ffurfio ffin naturiol wrth gyffordd yr M4.

Ward Cockett – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu bod ward Cockett yn cael ei rhannu i greu ward un cynghorydd newydd, sef ward Waunarlwydd. Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod Waunarlwydd yn gymuned ar wahân ac yn cynnwys popeth i’r de o’r llinell reilffordd wrth i chi edrych tuag at Abertawe.

Ward Fairwood – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod ward Fairwood wedi’i ffurfio o dair cymuned ac yn cael ei gwasanaethu gan un cynghorydd. Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu trosglwyddo pedwar eiddo i ward Dunvant gan fod modd cyrraedd pob un ohonynt o’r gymuned hon.

Ward Gower – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod Gŵyr yn endid daearyddol enfawr a bod ward etholiadol Gower yn uwch na’r arweiniad cyhoeddedig ar y gymhareb cynghorydd:etholwyr. Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod ward Pennard ychydig yn is na’r gymhareb hon ac mae’n awgrymu bod pedair cymuned yn cael eu trosglwyddo i ward Pennard.

Ward Gowerton – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu bod y ward yn cael ei chynrychioli gan ddau gynghorydd gan y bydd poblogaeth ac etholwyr yr ardal yn cynyddu’n sylweddol o dan y Cynllun Datblygu Lleol.

Ward Llangyfelach – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud y gallai’r ward gael ei rhannu’n ddwy ward un cynghorydd o ganlyniad i’w chysylltiadau ffyrdd. Y ward gyntaf fyddai ward newydd Pontlliw, sy’n gymuned ynddi’i hun ac sydd â’i Chyngor Cymuned ei hun, a’r ail ward fyddai Llangyfelach.

Ward Llansamlet – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud y gallai’r ward pedwar cynghorydd hon gael ei rhannu’n ddwy. Byddai hyn yn creu ward newydd, sef Gellifedw, a ward Llansamlet sy’n parhau.

Ward Newton, Ward Oystermouth, Ward West Cross a Ward Mayals – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn cynnig bod ffiniau presennol y wardiau’n cael

- 20 - Atodiad 5 eu hadolygu i greu wardiau newydd. Yn seiliedig ar gynigion y Cynghorydd Lyndon Jones MBE, byddai hyn yn creu ward Mayals o 2254 o etholwyr a gynrychiolir gan un cynghorydd, ward y Mwmbwls o 6726 o etholwyr a gynrychiolir gan dri chynghorydd, ward West Cross (Dwyrain) o 2366 o etholwyr a gynrychiolir gan un cynghorydd a ward West Cross (Gorllewin) o 2277 o etholwyr a gynrychiolir gan un cynghorydd.

Ward Pennard – Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu trosglwyddo cymuned Ilston/Llanilltud Gŵyr (sydd yn ward Gower ar hyn o bryd) i ward Pennard. Yn ogystal, mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE wedi cynnig symud pedwar eiddo (sydd yn ward Bishopston ar hyn o bryd) i ward Pennard.

Ward Sketty - Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn dweud bod ward bresennol Sketty yn cael ei chynrychioli gan bum cynghorydd. Mae’r Cynghorydd Lyndon Jones MBE yn awgrymu bod y ffiniau’n cael eu newid i greu ward Parc Sketty o 2294 o etholwyr ac a gynrychiolir gan un cynghorydd, ward Sketty Isaf o 4577 o etholwyr ac a gynrychiolir gan ddau gynghorydd, a ward Sketty Uchaf o 4553 o etholwyr ac a gynrychiolir gan ddau gynghorydd.

9. Anfonodd y Cynghorydd Richard Lewis, Ward Gower neges e-bost ar 24 Gorffennaf 2018 yn dweud ei fod yn cytuno â’r cynigion newydd, ond ei fod yn credu y dylai ward Gower gadw Cymuned Nicholaston, sy’n cynnwys 84 o breswylwyr. Mae’r Cynghorydd Richard Lewis yn dweud yr arferai Nicholaston berthyn i Ystad Penrice, sy’n dod o dan Gyngor Cymuned Penrice. Mae wedi’i lleoli ym mhen uchaf Oxwich, sydd hefyd yn rhan o Gyngor Cymuned Penrice.

10. Anfonodd y Cynghorydd Clive Lloyd, Dirprwy Arweinydd Cyngor Abertawe a Chynghorydd ar gyfer Ward St Thomas neges e-bost ar 26 Gorffennaf 2018 ar ran Grŵp Llafur Cyngor Abertawe. Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd yn dweud bod ei ohebiaeth yn cynrychioli safbwyntiau cynghorwyr wardiau presennol a gynrychiolir gan Lafur yn ogystal â gweithredwyr lleol.

Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd yn dweud bod lleoliad presennol y wardiau yng Nghyngor Abertawe yn gweithio’n dda am nifer o resymau, nid lleiaf oherwydd bod etholwyr a phreswylwyr wedi dod yn gyfarwydd â’r math o gynrychiolaeth a gânt. Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd hefyd yn dweud nad ydynt yn gweld unrhyw reswm pam y dylai fod ymgais benodol i rannu wardiau er ei mwyn ei hun neu fynnu bod uchafswm o wardiau tri chynghorydd.

Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd yn dweud nad oes gan Grŵp Llafur unrhyw sylwadau ar y wardiau canlynol ac nad yw’n dymuno cynnig unrhyw newidiadau: Bishopston, Bonymaen, Castle, Clydach, Cockett, Cwmbwrla, Fairwood, Gorseinon, Gower, Gowerton, Killay North, Killay South, Landore, Llangyfelach, a Mawr.

Cynigiodd y Cynghorydd Clive Lloyd y dylai ward Dunvant gael ei hymestyn a’i chynrychioli gan ddau gynghorydd. Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd wedi gwneud - 21 - Atodiad 5 cynigion i symud ffiniau’r ward. Byddai’r newid arfaethedig i ffin y ward yn cynnwys Clwb Rygbi Dyfnant, Parc Dyfnant, Goetre Fawr Road a Broadmead. Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd yn dweud bod Grŵp Llafur yn cytuno â chynllun Cyngor Abertawe i gyfuno Kingsbridge, Upper Lougher a Lower Lougher i greu ward etholiadol tri chynghorydd.

Mae’r Cynghorydd Clive Lloyd yn credu y dylai cymuned Glais aros fel y mae, ond y dylai tri eiddo ar Heol Crymlyn drosglwyddo i naill ai ward Bonymaen neu ar draws i gyngor cyfagos. Mae’r gymuned leol yn ystyried bod Ystad Ddiwydiannol Viking Way yn rhan o Fonymaen, ac felly fe allai gael ei throsglwyddo; ni fyddai hyn yn effeithio ar nifer yr etholwyr.

- 22 - ATODIAD 6

DATGANIAD YSGRIFENEDIG GAN LYWODRAETH CYMRU

TEITL ETHOLIADAU LLEOL A THREFNIADAU ETHOLIADOL DYDDIAD DYDD IAU, 23 MEHEFIN 2016

MARK DRAKEFORD, YSGRIFENNYDD Y CABINET DROS GYLLID GAN A LLYWODRAETH LEOL

Gwnaeth Gorchymyn Etholiadau Awdurdodau Lleol (Cymru) 2014 ddarpariaeth i ohirio etholiadau lleol yng Nghymru am flwyddyn, o fis Mai 2016 tan fis Mai 2017. Caniataodd hyn i wahanu’r etholiadau oddi wrth etholiadau’r Cynulliad.

Ar hyn o bryd, mae Deddf Llywodraeth Leol 1972 yn darparu bod etholiadau cyffredin i lywodraeth leol yng Nghymru yn digwydd ar y dydd Iau cyntaf ym mis Mai bob pedair blynedd. Felly byddai etholiadau nesaf llywodraeth leol yn digwydd fel arfer ym mis Mai 2021. Ers gweithredu’r ddarpariaeth yn Neddf Cymru 2014, mae etholiadau i’r Cynulliad Cenedlaethol yn digwydd ar gylch pum mlynedd. Polisi Llywodraeth Cymru yw y dylai etholiadau lleol hefyd ddigwydd ar gylch pum mlynedd. Bwriedir felly y bydd cynghorwyr a etholir fis Mai nesa yn dal eu swyddi tan fis Mai 2022.

Mae’r Bil Cymru, sydd o flaen Senedd San Steffan ar hyn o bryd, yn cynnwys darpariaeth a fyddai’n galluogi’r Cynulliad i ddeddfu i bennu cyfnod swydd llywodraeth leol. Gan fod y Bil ar ffurf drafft ar hyn o bryd a phe bai’r ddarpariaeth hon yn peidio dod i rym am unrhyw reswm, gallai Llywodraeth Cymru ddefnyddio’r un pwerau o dan Ddeddf Llywodraeth Leol 2000 a ddefnyddiwyd gennym yn 2014 i ohirio’r etholiadau am flwyddyn. Mae’r datganiad

1 hwn felly yn rhoi eglurder i lywodraeth leol ynghylch hyd swydd y rhai a etholir flwyddyn nesa.

Yng ngolau hyn, rwyf wedi ystyried y penderfyniad a wnaethpwyd y llynedd ynglŷn â threfniadau etholiadol rhai prif gynghorau. Penderfynwyd bryd hynny na ddylid gweithredu adolygiadau a gynhaliwyd gan y Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru mewn perthynas â naw prif ardal, a derbyn mai’r bwriad oedd y byddai cynghorau a etholwyd yn 2017 dim ond yn gwasanaethu cyfnod byr cyn eu huno.

Fodd bynnag, er mai canlyniad yr etholiadau fis Mai y flwyddyn nesa fydd cyfnod llawn, oherwydd eu hagosrwydd, y trefniadau y byddai eu hangen a’r aflonyddu ar ymgeiswyr posib, nid wyf yn bwriadu gweithredu unrhyw newidiadau i’r trefniadau etholiadol presennol yn deillio o’r adolygiadau hynny cyn etholiadau 2017. Y cynghorau sir a effeithir yw Caerfyrddin, Ceredigion, Conwy, Dinbych, Gwynedd, Mynwy, Penfro, Powys a Thorfaen.

Mae’r penderfyniad y bydd cynghorau yn cael eu hethol am gyfnod llawn hefyd yn golygu y bydd y Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol (y Comisiwn) yn dychwelyd i’w cylch arferol o adolygu trefniadau etholiadol bob deng mlynedd. Rwy’n disgwyl i’r Comisiwn gyhoeddi cyn gynted â phosib raglen newydd wedi’i blaenoriaethu sy’n cymryd i ystyriaeth oed y trefniadau presennol mewn rhai ardaloedd a maint y newid ers pan gynhaliwyd yr adolygiad diwethaf. Byddaf yn gofyn i’r Comisiwn, wrth gynllunio eu gwaith, i ddechrau drwy ddychwelyd at y naw adolygiad sydd heb eu gweithredu, gyda’r bwriad o gyflwyno adroddiadau o’r newydd ar y rhain ar gychwyn cyntaf eu rhaglen.

Fy mwriad yw y bydd adolygiadau o drefniadau etholiadol y prif gynghorau yn cael eu cynnal yn erbyn set o feini prawf cyffredin i’w cytuno drwy’r Comisiwn. Rwyf hefyd yn disgwyl y bydd adolygiadau etholiadol ar gyfer y 22 awdurdod wedi’u cwblhau o fewn y tymor llywodraeth leol nesaf.

Mae’r trefniadau hyn yn rhoi eglurder i’r rhai sy’n ystyried sefyll yn etholiad 2017. Maent hefyd yn gosod gorwel cynllunio tymor hir i awdurdodau lleol a’u partneriaid yn y gwasanaethau cyhoeddus. Fodd bynnag, hoffwn ddweud yn ddiamheuol bod trafodaethau ag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill ar yr agenda diwygio yn parhau. Byddaf yn cynnig ffordd ymlaen ar ddiwygio llywodraeth leol yn yr hydref.