Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011

Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente Inhoudsopgave Innovatie Samenvatting 4 Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente 8

Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw 10 In Twente De tien werkplaatsen Pioneering 12 ISETI 14 MAIN MEP 16 Voortgangsrapportage 2010-2011 Business Cases MAIN MEP 18 Inkjet Technologie in Oost-Nederland 22 Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo 24 Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente Next Generation Assembly Platform (N-GAP) 26 Field Lab for Client Centered Care 28 Bio-energiepark Twente 30 High Tech Factory 32 Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1 34 Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) 38 VentureLab Twente 40 ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) 42 Stil Veilig Wegverkeer 44 Open Innovatiecentrum Texperium 46 Center for Medical Imaging Twente 48 Rapid Manufacturing Center Twente 50 Meesters van de Toekomst in Twente 52

Lijst van betrokken bedrijven Innovatieplatform Twente 54 Projectondersteuning 64 Een voorbeeld van een project dat bijdraagt aan het verminderen van milieubelasting is het Texperium, een open innovatie omgeving waar bedrijven met elkaar onderzoek doen naar het hernieuwd en hoogwaardig inzetten van textiele vezels in producten. Daarmee kan bijvoorbeeld de inzet van katoen in zijn levenscyclus worden verlengd van 4 naar 40 jaar.

De kracht van Twente Twente is sterk in Materials & Manufacturing en High Tech Systems. Binnen deze technologiegebieden vindt veel baanbrekende kennisontwikkeling plaats en worden de Samenvatting meeste groeikansen voorspeld voor het bedrijfsleven. Het IPT zet zwaar in op deze technologielijnen, maar doet dat niet vanuit een technology push, maar vanuit een directe relatie met markten (de toepassingen). Vooral van belang zijn de terreinen waarin Twente traditioneel sterk is, te weten voeding, gezondheid, veiligheid en bouw. Juist door In 2005 heeft de provincie Overijssel in samenspraak met keer. Deze projecten gaan een veilige en energiezuinige hier clustering te organiseren kan een marktgedreven Regio Twente het Innovatieplatform Twente (IPT) opgericht, band-wegdekcombinatie opleveren. Siemens werd partner in innovatievraag worden gerealiseerd (technologie-marktcom- met de doelstelling een impuls te geven aan de ontwikke- het nieuwe project Center for Medical Imaging (CMI) bij de binaties), dat ruim baan geeft aan economische groei. lingskansen en innovatiekracht van de Twentse economie. Universiteit Twente en wil investeren in researchcapaciteit In samenwerking met het regionale bedrijfsleven en de in Twente. Een bedrijf als Boeing werkt in Twente samen Een programma als Pioneering, waarin meer dan 150 kennisinstellingen is gewerkt aan het neerzetten van een met partners aan composieten in het Thermoplastic partijen samen werken aan vernieuwingen in de bouw, herkenbare regionale structuur. Binnen deze structuur Research Center (TPRC). Het zijn voorbeelden van hoe onderstreept dit. Maar ook projecten als het Rapid kunnen consortia tot ontwikkeling komen, kan financiering innovatieprojecten kunnen uitwaaieren en steeds grotere Manufacturing Center (RMC), gericht op het introduceren beschikbaar worden gesteld en kunnen kennisposities kringen in de Twentse vijver maken. van nieuwe productietechnologieën bij de maakindustrie en worden versterkt en uitgebouwd. het TPRC, dat onderzoek doet naar het gebruik van 'Innovatieprojecten hebben soms hoogwaardige composieten in de luchtvaart en auto-indus- Missie als neveneffect dat grote trie, zijn voorbeelden hiervan. Een project als N-GAP, De missie van het IPT is het bestaande innovatieproces bij gericht op nieuwe hightech productietechnologieën, heeft bedrijfsleven en onderwijs- en onderzoeksinstellingen te internationale bedrijven Twente op daarnaast duidelijk gemaakt hoe een groep mkb’ers van versnellen en zorg te dragen dat dit resulteert in nieuwe hun netvlies krijgen'. elkaar kan leren en elkaar kan versterken. Ook na afloop van bedrijvigheid en werkgelegenheid. Het ontwikkelen van een de projectperiode blijven de mkb-bedrijven elkaar nieuwe Human Capital strategische agenda en het bevorderen van samenwerking Maatschappelijke trends als inspiratiebron opdrachten toespelen. Hun businessmodel is gewijzigd en De IPT-projecten die de veertien gemeenten van Regio tussen de 4 O’s zijn de voornaamste taken van het IPT. Maatschappelijke ontwikkelingen vormen bij dit alles de hun afzetmarkten zijn vergroot. Twente en provincie Overijssel meefinancieren werken aan Belangrijk bij deze taken is het creëren van ‘verrassende’ belangrijkste inspiratiebron. Maatschappelijke trends zijn toepassingen van geavanceerde technologie. Om die verbindingen (crossborder innovations) en clustervorming immers de richtingaanwijzers voor toekomstige markten. 'Het project N-Gap leverde meerdere technologie een stap verder te brengen is veelal zeer ten behoeve van nieuw economisch elan. Juist als overheden, onderwijsinstellingen, onderzoekers en mkb-bedrijven schaalvoordelen op. specifieke kennis nodig. De projecten zoeken onderzoekers, ondernemers samen die maatschappelijke trends analyseren bijvoorbeeld Aio’s, die in een zeer specialistisch vakgebied 'Samen werken aan innovatie'. en vertalen in strategische keuzes, schept dat regionale Betere samenwerking, nieuwe kunnen excelleren. En dat blijkt lastig. Projecten die hun kansen. Belangrijke veranderingen zijn bijvoorbeeld de businessmodellen en een veel grotere projectorganisatie en onderzoeksagenda goed op de rit Het Innovatieplatform ondersteunt de ontwikkeling van vergrijzing in de regio en duurzaamheid en zorg. afzetmarkt'. hebben, kunnen toch vertraging oplopen omdat ze creatieve samenwerkingsverbanden, clusters, consortia die onvoldoende gekwalificeerde onderzoekers kunnen vinden. gezamenlijk werken aan trajecten die een positieve invloed Voor de invulling wordt intensief samengewerkt met Regio Ondanks wervingsacties wereldwijd. hebben op de economische structuur in de regio. Twente en de provincie Overijssel. Regio Twente is in 2011 gestart met het opstellen van de duurzaamheidsagenda, 'Een dreigend tekort aan hoogopgeleid De innovatieprojecten die in het domein van het Innovatie- waarin mobiliteit, energie en bouw centraal staan. Smart technisch personeel vraagt om een platform Twente zijn ontstaan, hebben in dat kader de grids is daarbij als icoonproject gedefinieerd. De combinatie signatuur van open innovatie, samenwerking en herkenbare met innovatie ligt daarbij voor de hand, waarbij maatschap- human capital agenda voor de kennisposities. Ze hebben soms als neveneffect dat grote pelijke uitdagingen als kans voor het bedrijfsleven kunnen innovatieve ambities van Twente'. spelers plotseling Twente in het oog krijgen. Innovatie- worden geformuleerd. De provincie Overijssel zet ook fors projecten fungeren dan als vliegwiel voor investeringen van in op duurzaamheid, onder andere op het gebied van (bio-) De zorgen betreffen overigens niet alleen onderzoekers. In grote spelers. Zo besloot het Indische Apollo, eigenaar van energie, met een energiefonds van 250 miljoen euro en het de toekomst is het beschikbaar hebben van voldoende Vredestein, de Europese innovatie-activiteiten in Twente te cofinancieren van projecten die tot een lagere CO2-emissie hoogopgeleid technisch personeel een uitdaging om de concentreren vanwege de innovatiedrive van Vredestein in bijdragen. innovatieve ambities van Twente waar te maken. Het wordt projecten als Safe Tyres, Save Energy en Stil Veilig Wegver- steeds duidelijker dat een human capital-agenda en de

4 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 5 Innovatieroute hand in hand gaan, reden waarom dit onder- Dat laat een verwacht effect zien van een bruto-werkgele- innovator beneden het gemiddelde liggen. Dat valt te werp nadrukkelijk op de agenda wordt geplaatst. Belang- genheid van circa 2500 banen (niet gecorrigeerd voor verklaren uit het aantal kleine innovatieve bedrijven dat die rijke focus daarbij is het werven van personeel in het potentiële indirecte effecten, zoals effecten op de werkgele- indicator beïnvloedt. Het uitlokken van innovatie blijft buitenland. Het aanbieden van internationaal onderwijs en genheid bij toeleveranciers en dienstverleners) en vervol- echter een groot goed, gezien het gegeven dat de innova- het inrichten van een expatcentrum voor buitenlands ginvesteringen van ca 45 miljoen om de R&D te vertalen in tie-uitgave per innovator relatief* laag is. In de afgelopen personeel in Twente zal goede diensten kunnen bewijzen bij concrete prototypes. De investeringen die gedaan moeten jaren is evenwel een stijgende lijn te zien, zowel qua het werven van nieuwe hoogopgeleide medewerkers voor worden om de producten uiteindelijk in de markt te krijgen werkgelegenheid als bij het aantal startende ondernemin- de innovatieprojecten. zijn nog een veelvoud daarvan, maar daar bestaat geen gen en innovatie-inspanningen. referentiemateriaal over, omdat het afhangt van de Financiën investeringen in productiemiddelen en sales (marketing, Rapportages en resultaten Het totale projectvolume dat de Innovatieroute beslaat is ketenafstemming, retail en dergelijke. Dit zijn individuele In de bijgevoegde projectrapportages vindt u een beschrij- tot en met 2011 ruim 226 miljoen Euro. Daaraan dragen de afwegingen per bedrijf. ving van de innovatie-projecten die onder de Twentse provincie Overijssel, Regio Twente, het ministerie van Innovatieroute/Innovatieplatform Twente vallen. Ze geven Economische Zaken, Landbouw en Innovatie/het Rijk, de Twente Index een beeld van de innovaties die in Twente worden aange- Europese Unie en de deelnemende partijen bij. Hieronder In de Twente index wordt geconstateerd dat de machine- en moedigd. Daarbij krijgen de uitvoerders de ruimte en vindt u een verdeling van de investeringen van de diverse apparatenbouw bij uitstek een gebied is waarop Nederland ondersteuning die nodig zijn om er ook echt een succes van partijen. internationaal excelleert. De kracht zit vooral in de sterk te maken. De resultaten van innovatie worden immers pas ontwikkelde logistieke keten met goede toeleveranciers, op langere termijn zichtbaar: als de deelnemende bedrijven Economisch potentieel met een productiewaarde van 22 miljard en een groei van succes krijgen op (inter)nationale markten. Het is dat Het aantonen van de effecten van innovatiemiddelen is een 60,5% in de laatste 10 jaar. De verwachting is dat deze succes dat investeringsruimte en werkgelegenheid oplevert. complex onderwerp. Economische groei is afhankelijk van groei door zal zetten met goede kansen voor de Nederland- veel factoren (conjunctuur, marktontwikkelingen, internati- se economie. De hoogste concentratie bedrijven zit in Enkele concrete opbrengsten van de projecten tot nu toe: onale politieke issues et cetera) en de effecten van Eindhoven en Twente/Achterhoek. Weliswaar laat het • Pioneering: 30 fte in R&D in de bouw, 20 innovatieve interventiebeleid zijn vaak pas na jaren waarneembaar. cluster High tech systems & materials een lichte daling werkwijzen en bouwconcepten en een betrokkenheid van Naast het volgen van de regionale ontwikkelingen ten zien, maar dat is vooral te wijten aan de gevolgen van de ca 120 deelnemers. (En 179 fte) aanzien van een aantal indicatoren via de Twente-index, is crisis op de bedrijven die in de toeleverketen zitten en die • Main Mep: 16 van de 20 businesscases gevormd waarbij er voor de inschatting van het economisch potentieel van geen innovatiedrive hebben. gewerkt wordt aan product- of marktinnovatie, met ca 30 de ondersteunde projecten gebruik gemaakt van een door mkb-bedrijven. de Europese Commissie ontwikkelde methodiek (gebaseerd Het aantal innovatieve bedrijven in Twente ligt ruim boven • Field Lab: 5 business cases gevormd tussen zorgaanbie- op wetenschappelijk onderzoek) om effecten te voorspellen. het Nederlandse gemiddelde, waarbij de R&D-uitgaven per ders en mkb voor concrete zorgvraagoplossingen, bemiddeling bij 3 SBIR-aanbestedingen die regionaal zijn geland. • Bio-Energiepark: haalbaarheidsstudie is afgerond en een Partner Regio* Provincie Rijk Europa Privaat Overige Totaal vervolgtraject gestart, waarbij Twence een trekkende rol Bijdragen aan 15.275.899 36.427.980 34.818.538 31.605.547 98.108.074 9.908.801 226.114.839 vervult in samenspraak met de Universiteit Twente en projecten Saxion. * Een specificatie van de bijdrage van Regio Twente vindt u op pagina 8 en 9. • High Tech Factory: de eerste aanvraagronde voor het apparatuurfonds heeft tot veel aandacht uit den lande gezorgd, de eerste lease-overeenkomsten zijn gesloten. • VentureLab: al bijna 200 deelnemers aan VL business Deze rapportage is opgesteld door: support. Programmabureau Innovatieplatform Twente: • Innovatief Materialen Platform: materialenlijst met circa Pieter Dillingh - directeur 75 innovatieve materialen gepubliceerd, 25 geselecteerd ([email protected] 053 48 36 891) die van belang zijn voor een brede groep bedrijven, Kiki Haaswinkel - communicatie ontwikkeling database. ([email protected] 053 48 36 891) • Meesters van de Toekomst in Twente: met 150 onderne- Evelijne Ruijs - coördinator projectbureau AvT/IPT mers een intake, 38 ondernemers hebben een pitch ([email protected] 053 487 6721) gedaan met investeerders; drie bedrijven hebben Bastiaan de Jonge - Adviseur cluster innovatie financiering gevonden. ([email protected] 038 499 75 26)

* gerelateerd aan 1% van het Bruto regionaal Product. In het Lissabon verdrag werd gestreefd naar een percentage van 3% Tekstredactie: van het BNP. Bureau Elly Lammers - Deventer Opmaak en ontwerp: Axis Media-ontwerpers - Enschede

6 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 7 Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente ad € 50 miljoen. Versie 10 november 2011

nr. omschrijving toegekende subsidiebeschikkingen IPT Totaal 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 relevante subtotalen toelichting 1 Stichting Pioneering 1.838 919 919 8.518 toegekende beschikkingen 2 Stichting Pioneering 2 2.566 856 855 855 3 Stichting ISETI 1.500 70 1.430 4 Stichting PIM (MAIN MEP) 684 34 298 352 6.757 voorbeschikt 5 Inkjet Technologie TenCate 1.306 653 653 6 IPC exploitatie (STODT) 462 154 154 154 7 N-GAP 348 174 174 8 Field Lab Centered Care 48 24 24 9 Haalbaarheidsstudie BIO Energiepark 52 52 10 High Tech open Innovatie 2.000 800 800 400 11 Innovatief materialen platform Twente 296 197 99 12 Venture Lab 1 1.167 117 390 660 13 TPRC 1.025 171 395 130 129 200 14 Stil Veilig Wegverkeer (Apollo Vredestein) 600 60 138 138 138 126 15 Texperium 500 500 16 RMC 50 50 17 Venture Lab 2 300 135 165 18 CMI 244 24 91 70 10 0 49 19 Meesters van de Toekomst 289 116 116 57 Totaal toegekende beschikkingen IPT 15.275 0 1.023 1.057 3.269 3.955 4.337 1.249 336 0 49 0 15.275

Overige kosten t.l.v. het investeringsfonds IPT bijdrage aan Solarteam Twente 50 50 244 bijdrage Regiobranding 300 184 116 116 bijdrage Domotica (clusterondersteuning Zorg & Technologie) 10 10 Totaal overige kosten 360 0 0 0 0 244 116 0 0 0 0 0 360

Uitvoeringskosten directiekosten IPT 287 157 130 2.112 toegekende beschikkingen kosten secretariaat IPT (in kind) 180 20 40 40 40 40 kosten administratieve en beleidsondersteuning RT (in kind) 122 22 25 25 25 25 1.346 aanvragen verwacht Subsdiebijdrage in kosten programmabureau IPT 2.223 128 325 325 325 280 280 280 280 toegekende beschikkingen Aandeel bijdrage in projectbureau IPT (Domein Leefomgeving) 646 205 147 147 147 Totaal bijdragen in uitvoeringskosten 3.458 327 520 390 390 550 427 427 427 0 0 0 3.458

kosten secretariaat IPT (in kind) 19.093 327 1.543 1.447 3.659 4.749 4.880 1.676 763 0 49 0 19.093

Samenvatting totalen IPT naar fase: beschikt 327 1.543 1.447 3.659 3.898 10.874 voorbeschikt 786 4.337 1.249 336 0 49 6.757 aangevraagd 65 543 427 427 1.462 totalen 327 1.543 1.447 3.659 4.749 550 4.996 1.676 763 0 49 0 19.093

8 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 9 Project in het kort Pioneering werkt aan de ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologie in de bouw, zoals klimaatneutraal binnen mbo, hbo en wo. gerenoveerde huizen, slimmere aanleg van wegen en • Een set innovatieve toepassingen in smart technologies Opbrengsten innovatie, economie de inzet van 3D-modellen. Doel: de Twentse bouw is en GIS voor toepassing in de grond- weg en waterbouw. en arbeid, milieu, welzijn koploper op het vlak van ondernemerschap, vernieuwing Wegen en riolering kunnen efficiënter met minder kosten en hinder worden aangelegd. • De betrokkenheid van verschillende specialisaties is en innovatie. een goed vertrekpunt voor innovaties. Een belang- 'Met slimme technologie kunnen rijke stap voor vernieuwing in de bouw is de wegen en rioleringen goedkoper en integratie van functies en schakels in de keten. Dit staat centraal in het programma. Naam project: Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw Budget met minder hinder worden aangelegd' • Er wordt gewerkt aan duurzame, efficiënte en Projecttrekker: Bas van der Veen e 22.244.310 Totaal flexibele producten en bouwmethodieken die Communicatiecontactpersoon: Carmen Oude Wesselink e 4.404.709 Regio Twente Voortgang duurzaamheid bevorderen. e 4.564.708 Provincie Overijssel Stichting Pioneering, op 1 oktober 2008 gestart, heeft zich • Projecten om levensloopbestendig bouwen te Looptijd: Gestart eind 2008, looptijd tot oktober 2013 e 13.274.893 Privaat in de eerste fase vooral bezig gehouden met de werving van beproeven sluiten aan bij een door de vergrijzing deelnemers, het opzetten van de projectorganisatie, het steeds grotere behoefte. Betrokken bedrijven/instellingen: Bestuur: Saxion Hogeschool Enschede, starten van de tien werkplaatsen, zoeken naar aanvullende • De projecten bieden ruimte voor onderzoeksop- Universiteit Twente, ROC van Twente, Gemeente Hengelo, Trebbe Oost & financiën en het breed bekend maken van de activiteiten. drachten van studenten. Een vooroplopende bouw Noord B.V., Loohuis Installatietechniek, Raab Kärcher Bouwstoffen Oost BV, kan hoger opgeleiden behouden voor de regio. IAA Architecten, Beheersmaatschappij Hegeman Nijverdal B.V., De Woonplaats. Op 1 januari 2011 is de tweede fase van het vijfjarige Voor een overzicht van alle deelnemende partijen zie pagina 57 en 58. programma ingegaan en anno nu leveren de werkplaatsen steeds meer duidelijke en concrete resultaten op. In de bijlage worden per werkplaats enkele projecten en resulta- Twente wil koploper worden in moderne ten genoemd. In Pioneering werken nu ruim 120 partijen '120 partijen werken samen aan samen aan concrete innovatieve producten. Meer dan 70 concrete innovaties, meer dan 70 mensen zijn actief in de werkplaatsen. bouwtechnieken, processen en markten mensen zijn actief in de werkplaatsen'. Kruisbestuiving en nieuwe projecten Steeds weer bloeien nieuwe initiatieven op die het mogelijk Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw www.pioneering.nl tot project gaan brengen. Zo is Pioneering in 2011 onder Kenniscentrum vernieuwend ondernemen meer betrokken bij Bio-energiepark Twence, nieuwbouw Pioneering bindt steeds meer nieuwe partijen en verbreedt Saxion, stadskantoor Hengelo, FBK-stadion, Medische aldus het programma. Zo is er intensief contact met Clean Spectrum Twente, Hart van Overdinkel, Spoorzone en het Tech in Twente, Kiemt (Kennis en Innovatie in Energie- en Doel Beoogde resultaten Slingelandziekenhuis. Milieutechnologie), Urgenda, Enschede Duurzaam, BIP ‘Pioneering - vernieuwend ondernemen in de bouw’ wil de Het programma wordt uitgevoerd in tien werkplaatsen, (Bouw Innovatie Partnership) en vele gemeenten in de reputatie en concurrentiekracht van de Twentse bouwsector waarbinnen bedrijven, opdrachtgevers en kennisinstellingen De stichting organiseert maandelijks symposia en (netwerk) regio. versterken. De stichting Pioneering heeft als doel: samenwerken rondom specifieke thema’s als productontwik- bijeenkomsten waar werkplaatsen hun resultaten tonen aan • versterken van de economische kracht van de bouwge- keling, duurzaam flexibel bouwen en klimaatneutraal grote groepen belangstellenden. De bijeenkomsten zorgen Het Kenniscentrum vernieuwend ondernemen in de bouw richte ondernemingen in Twente; renoveren. Dat levert bijvoorbeeld de volgende resultaten voor kruisbestuiving en leveren telkens een nieuwe stroom van de Universiteit Twente, Saxion en ROC van Twente • bevorderen van innovatie en vernieuwend ondernemen op: aan projecten en ideeën op. De website wordt druk bezocht vormt een belangrijk aanspreekpunt voor vragen. Het zodat de Twentse bouw zich ontwikkelt tot een vernieu- • Industrieel vervaardigde concepten voor flexibele en de vier keer per jaar verschijnende nieuwsbrief heeft verbindt partijen en helpt bedrijven met innovatievragen wende, vooruitstrevende en dynamische sector; huisvesting voor bewoners met als bijzondere doelgroep 1.100 abonnees. vooruit. Ook voert het centrum het secretariaat en het • het veiligstellen en bevorderen van de werkgelegenheid ouderen en mensen die zorg behoeven. Flexibele programmamanagement voor Pioneering. in de Twentse bouw. gebouwen voor huisvesting van bedrijven. Zo wordt 'De stroom aan projecten en ideeën kostenbewust en flexibel ingespeeld op de vraag naar blijft maar doorgaan'. Adoptie van nieuwe technologie aanpasbare huisvesting. Hergebruik van materiaal en De bouw is een belangrijke speler in de Twentse regionale gebouwen en levensloopbestendige huisvesting. economie en werkgelegenheid. In Pioneering werken • Instrumenten voor de conversie van bestaande gebou- overheden, bedrijven en kennisinstellingen samen aan wen, toegepast op een serie aansprekende locaties in Indicatoren Resultaat innovaties, adoptie van nieuwe technologie en vernieu- Oost-Nederland. Bestaand vastgoed een andere functie Private R&D-investeringen 13.274.893 wende werkprocessen. Met als resultaat een duurzame, geven vermindert kosten en de druk op de openbare Publieke R&D-investeringen 8.969.417 innovatieve bouw die vooroploopt in Nederland en ruimte. Architectuur blijft behouden. Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - internationale concurrentiekracht heeft. • Een duurzame kennisbasis voor vernieuwend vastgoedon- Uitgelokte private vervolginvesteringen 3.937.243 derhoud, dat de kosten flink terugbrengt. Daardoor komt een hoger kwaliteitsniveau binnen bestaande budgetten Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - 'De Twentse bouw moet in beeld. Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 2 vooroplopen in Nederland en • Een Twents expertisecentrum op het gebied van Systems Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 221 Engineering (SE). Een methode voor het integraal Aantal innovaties 20 internationale concurrentiekracht ontwikkelen en uitvoeren van bouwproducten. Aan het Aantal patenten - hebben'. expertisecentrum nemen enkele tientallen bedrijven en opdrachtgevers deel. SE is een volwaardig onderdeel Aantal spin-offs -

10 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 11 • Het project mentorschap opdrachtgevers is opgezet. Innovatie in de grond-, weg & waterbouw De tien werkplaatsen Pioneering Potentiële opdrachtgevers kunnen zich laten begeleiden Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen door een collega die ervaren is met resultaatgericht Innovatieve Toepassingen in de GWW en Vernieuwend vastgoedonderhoud (rgvo). ondernemen in de Bouw. samengebald in vier samenhangende • Ontwikkeling van een softwaretool voor rgvo-projecten die zowel opdrachtgever als opdrachtnemer veel inzicht biedt. De werkgroep GWW streeft ernaar technologie te professio- lijnen • De Twentse aanpak: een naslagwerk met ervaringen in naliseren in de grond-, weg en waterbouw. meerdere proefprojecten. • Onderzoekers van de Universiteit Twente werken samen • Bijdrage in de maatschappelijke investeringsopgaven van met wegenbouwers aan een betere kwaliteit van Integraal Bouwen Industrieel Bouwen & Productontwikkeling de gemeente Enschede. Deze opgave bestaat uit het asfaltverharding. Een belangrijke onderzoekslijn is het Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen verduurzamen van 40.000 woningen van particulieren en invoeren van SMART-technologieën om wegdekken Systems Engineering (SE) en Bouw Informatie Individeel Duurzaam Flexibel bouwen, Productontwik- huurwoningen in de komende 10 jaar. Pioneering slimmer te maken. Modellering (BIM). keling, Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw. participeert in de projectgroep bouw en de expertgroep, • Inzet van SMART-technologieën om binnenstedelijke beoordeelt concepten, fungeert als kenniscentrum en is rioleringsprojecten te versnellen. Workshops over de inzet SE is een methode om precies datgene te bouwen wat De werkplaats IDF ontwikkelt nieuwe concepten voor verantwoordelijk voor een goede kennisbank. Daartoe van 3D-technologie; observaties bij projecten. opdrachtgevers en andere partijen willen. Het gaat om een flexibele en duurzame bouwmethoden. wordt het hele proces gemonitord en geëvalueerd. • Ontwikkeling van een composieten damwand, die set geïntegreerde methodieken om projecten succesvol te • Met corporatie De Woonplaats en Twinta is onderzoek geschikt is voor zout water. Er zijn proeven gedaan, ontwerpen, bouwen en beheren. gaande naar uitbreidingsmodules en woon-zorgcombinaties. De werkplaats Conversie & Hergebruik stimuleert conversie heiproeven uitgevoerd en contacten gelegd met eventu- • Het seniorencomplex aan de Rombout Verhulstlaan van • Er wordt gewerkt aan een modulaire badkamer, die en hergebruik van bestaande woningen, gebouwen en wijken. ele producenten. corporatie Beter Wonen is het eerste woningbouwproject tijdens zijn levensduur keuzemogelijkheid biedt voor • Concept gemaakt voor een nieuwe collectieve woonvorm • In Hellendoorn voert een bouwteam een proefproject uit. dat met Systems Engineering wordt uitgevoerd. De bewoners. in bestaande gebouwen. Dit project wordt nauw gevolgd door onderzoekers om werkplaats heeft Beter Wonen hierbij ondersteund. Twee • Haalbaarheidsanalyse voor de transformatie van een ervaringen te beschrijven en te delen. studenten van de UT hebben onderzoek verricht. De De werkplaats productontwikkeling maakt bedrijven bewust gymlokaal in een leslokaal voor het Technasium van het woningen worden in 2012 opgeleverd. Het project is een van de kansen die productontwikkelingsprocessen bieden. Bonhoeffer College. De werkplaats Vernieuwend Ondernemen in de Bouw is voorbeeld van innovatief opdrachtgeverschap. • Productontwikkeling heeft een PVT-module ontwikkeld • Projectplan voor een vraag- en aanboddatabase om coördinator van alle werkplaatsen, ondersteunt, faciliteert • De Woonplaats wil in de Enschedese wijk Tattersall een die zowel warmte als elektriciteit levert. leegstand tegen te gaan. en brengt resultaten naar buiten. Daarnaast zorgt de multifunctionele accommodatie (mfa) ontwikkelen met • Er is onderzoek gedaan naar meer mogelijkheden van • Hulp bij het plan om van de Corridor in Enschede het werkplaats voor integratie van het programma en draagt behulp van SE. Een kick-off heeft plaatsgevonden. schuimbeton. meest duurzame gerenoveerde pand te maken. zorg voor de verspreiding van kennis. • Bij het verleggen van de rijksweg N35 in Nijverdal wordt • Er is een projectvoorstel gemaakt voor passive cubes, • Studentenprojecten: deelnemers van ROC en Saxion doen • Organisatie van bijeenkomsten, workshops, debatten en SE toegepast. tijdelijke units die op temperatuur worden gehouden met onderzoek naar de mogelijkheden van conversie van symposia. • De Saxenburgh Groep wil een nieuw duurzaam ziekenhuis gebruik van omgevingstemperatuur en zoninstraling. leegstaande gebouwen. • Ontwikkelen van samenwerkingsovereenkomsten. in Hardenberg bouwen. SE is gebruikt om duurzaamheid • Verschillende workshops gericht op kennisontwikkeling • Ontwikkelen van kansrijke ideeën van herbestemming van • Informatie- en vraagbaakfunctie. in het voorontwerp te verwerken. hebben plaatsgevonden. gebouwen aan de Strip en ondernemers hierop attenderen. • Een expertisecentrum SE moet alle kennis uit de Doelstellingen en resultaten op lange termijn projecten gaan bundelen. De kennis wordt nu vastgelegd De werkplaats Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw wil De werkplaats Klimaatneutraal werkt aan nieuwe technolo- Meer aanzien voor de Twentse asfaltwegenbouw; koppeling in een database. via de integratie van industrieel ontwerpen komen tot gieën, maatregelen en toepassingen om bestaande sociale energie en afvalwater; bouw-juridische expertise door • Er is een doorlopende leerlijn opgezet op mbo-, hbo- en futuristische bouwconcepten. Met daarin een plek voor huurwoningen klimaatneutraal te maken. clustering; toepassing van hightech sensortechniek in de wo-niveau. Een commerciële cursus SE is in de maak. zonne-energie, hoogwaardig hergebruik en nieuwe technieken. • Onderzoek naar renovatie van de zogenaamde hobbyka- asfaltwegenbouw; professionaliseren van hightech, GIS en • Eerste concept voor een Experimenteel Groen Bouwlab merwoningen in Het Lang Noord, Enschede. virtual reality in de infrasector; een besluitvormingstool BIM is een digitaal (3D) gebouwmodel waarin alle relevante dat herconfiguratie, hergebruik en recycling van • Onderzoek naar energetisch renoveren van woningen in voor wegafsluitingen. informatie van alle partners in de keten tijdens een gebouwmaterialen en -componenten mogelijk maakt. Er Velve-Lindenhof, Enschede. bouwproces gezamenlijk wordt gedeeld en opgeslagen. wordt gewerkt aan een nieuwe bouwmethode voor de • Haalbaarheidsonderzoek naar klimaatneutraal renoveren Daardoor werkt iedereen met precies dezelfde informatie en 21ste eeuw. Een businesscase is ontwikkeld. bij mutaties. dat vermindert de kans op fouten. • Ontwikkelen van concepten om klimaatmaatregelen in • De BIM-werkplaats, in januari 2011 als laatste opgericht, Doelstellingen en resultaten op lange termijn Vriezenveen mee te nemen in geluidssaneringsprojecten. werkt aan procedureomschrijvingen en proceshandleidingen. Een kraamkamer worden voor industrieel bouwen en • Tien Saxion-studenten hebben succesvol een minor in productontwikkeling. Nationale erkenning voor de Twentse Doelstellingen en resultaten op lange termijn BIM doorlopen. systeembouw en productontwikkelaar. Unieke faciliteiten De Twentse aanpak van bestaande bouw is klimaatneutraal, • Voor het project Nieuwbouw Saxion Vastgoed Deventer voor R&D van bedrijven en kennisinstellingen samen. duurzaam, comfortabel en kosteneffectief; een beoorde- worden problemen geanalyseerd en oplossingen aangedragen. lingstool haalbaarheid transformatie; een database met • Er is een handleiding gemaakt over het bouwen van Verduurzamen bestaande bouw vraag en aanbod; zeventig bedrijven die werken met goede 3D-maquettes vanuit 3D-modellen. Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen resultaatgericht vastgoedonderhoud; efficiënte gebiedsont- Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud, Conversie & wikkeling en vermindering van leegstand. Doelstellingen en resultaten op lange termijn Hergebruik en Klimaatneutraal Renoveren in de sociale Een brede adoptie van SE/BIM binnen bouwbedrijven. Dat woningbouw. levert hoogwaardige werkgelegenheid op voor SE- en BIM-professionals in de Twentse bouw en zet Twente op de De werkplaats Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud werkt kaart als SE/BIM-regio. aan vastgoedonderhoud op basis van resultaten. Geen periodiek onderhoud, maar een methodiek die kijkt naar noodzakelijkheid en resultaat.

12 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 13 Project in het kort Innovatie en samenwerking in de veiligheidsketen bevorderen. Via serious gaming en simulatie ISETI heeft een aantal concrete projecten uitgevoerd, zoals: Opbrengsten innovatie, economie veiligheidsproblemen ontleden. Een aanzet geven tot • inzet van speciale bewakingssoftware tijdens voetbalfeesten; en arbeid, milieu, welzijn nieuwe technologische producten en diensten samen met het mkb en de veiligheidssector. FC Twente werd in mei 2011 tweede in de eredivisie. • Technologie kan de communicatie tussen hulpdien- Extra camera’s volgden de vreugdefeesten, met sten verbeteren en tijdverlies bij calamiteiten daarin speciale software die menigtes ‘kan lezen’ en verminderen. De veiligheidssector kan efficiënter en opstootjes kan waarnemen. Potentiële dreigingen effectiever werken. werden direct doorgegeven aan politiemensen op • Twente inrichten als experimenteerregio voor Naam project : ISETI (International Security Experimentation Budget straat. De handhaving werd daardoor zeer effectief. veiligheidsinnovaties kan technologische doorbra- and Transformation Institute) € 12.842.451 Totaal (Van het beschikbare Enkele supporters klaagden achteraf ‘dat het op deze ken opleveren, omdat regionale partijen samen aan Projecttrekker: Frans Copini budget is ongeveer de helft gebruikt.) manier niet meer leuk was relletjes te trappen’. demonstraties van technologie gaan werken. Dit kan € 450.000 Provincie Overijssel innovaties versnellen en regionaal ondernemers- Looptijd: 2008 - eind 2011 € 1.492.863 Regio Twente • workshops over een nieuwe inrichting van de gemeenschap- schap versterken. € 1.492.863 Rijk pelijke regionale meldkamer van de Veiligheidsregio Twente; • De game S2TEP biedt kansen forse stappen vooruit € 2.985.275 Europa • samen met NL-Alert ontwikkelen van een bibliotheek met te zetten in de preventie van calamiteiten. Dit Betrokken bedrijven/instellingen: Thales Nederland, Universiteit Twente, € 6.421.450 Privaat alarmeringssms’jes. Hiervoor is gaming ingezet. NL-Alert verhoogt het veiligheidsgevoel en daarmee het Veiligheidsregio’s Twente, Politieregio Twente, TKHGroup, Novay, Saxion is een nieuw gsm-alarmeringssysteem naast de sirene. welzijn van mensen. Hogeschool, gemeenten in Twente, provincie Overijssel, Regio Twente, Het wordt onder meer getest in Twente. Axis Media-ontwerpers, BIZZdesign, T-Xchange Verkenningen keld die ook kwalificeert voor gebruik (denk aan crowdma- Ook zijn er verkenningen gedaan naar potentiële toepassin- nagement tijdens openbare evenementen), maar het gen, zoals: overbruggen van het gat tussen vraag en aanbod blijkt Veiligheid naar een hoger plan • technologie inzetten om tijdig suïcidepogingen bij de complexer dan aanvankelijk werd aangenomen. Nederlandse Spoorwegen te detecteren; via serious gaming • onderzoek naar de mogelijkheid van virtueel oefenen met Bij een eventueel vervolg verdient het aanbeveling nucleaire veiligheid; doelstellingen concreter en in nauwe samenspraak tussen • voorstellen voor innovaties rond de snelwegen A1 en A35, OOV-diensten en technologieleveranciers te formuleren. ISETI waar veel ladingdiefstallen plaatsvinden. Er is een Mét afspraken over welke producten en diensten het project probleemverkenning gemaakt; wil opleveren voor welke partijen. ISETI was een stichting • ondersteuning bij de ontwikkeling van een Nationaal en dus een private partij. Een publiek-privaat samenwer- Platform Evenementenveiligheid. kingsverband is wellicht beter in staat partijen in het veld Doel Beoogde resultaten Deze verkenningen hebben beperkt succes gehad. te binden en te faciliteren. ISETI wil een internationaal veiligheidsinstituut in Twente ISETI wil in de projectperiode een eerste versie van de realiseren. Het instituut verzamelt kennis over lastige serious game S2TEP (Security and Safety Transformation Projectafronding Van de begroting van 12 miljoen euro is ongeveer de helft vraagstukken op het terrein van openbare orde en veiligheid and Experimentation Process) ontwikkelen. S2TEP is een Begin 2011 heeft de projectorganisatie in overleg met de uitgegeven. Vanuit EFRO, het rijk en de Regio Twente was en ontleedt die. Complexe veiligheidsproblemen worden virtuele omgeving, die complexe vraagstukken in de subsidiënten besloten het project conform de oorspronke- krap 6 miljoen euro subsidie toegezegd. Daarvan valt de vervolgens aangepakt via simulaties en serious gaming. Het veiligheidsketen ontrafelt en daarvoor oplossingen lijke einddatum te beëindigen. Er is niet gekozen voor helft (3 miljoen euro) vrij en kan opnieuw worden ingezet. virtueel, via ‘echte spelsituaties’, oefenen en nabootsen van aandraagt. aanvragen van verlenging van het huidige project, omdat onveilige situaties kan leiden tot snellere besluitvorming en verschillende doelstellingen niet konden worden gereali- ISETI heeft het programma overgedragen aan het Regionaal een slimmere benadering van veiligheidsvraagstukken en seerd. Zo lukte het onvoldoende om mkb-bedrijven te Platform Criminaliteitsbeheersing Twente (RPCT) en zichzelf effectievere interventies. 'Kun je besluitvorming versnellen met interesseren in deelname aan het project. ISETI kon geen in juli 2011 opgeheven. simulatie en serious gaming'? concreet aantrekkelijk product opleveren dat aansloot bij de behoefte van partijen in het openbare orde en veiligheids- 'In de veiligheidssector is er weinig domein. Weliswaar is in het project nieuwe kennis ontwik- focus op samen innoveren'. In de markt wordt gezocht naar mogelijke toepassingen van het simulatiespel. Via aanvullende opdrachten wil het programma met mkb-bedrijven aan de slag met de nieuwe Indicatoren Resultaat Achtergrond inzichten. Daarnaast wordt gewerkt aan het binnenhalen Private R&D-investeringen 6.421.450 In de veiligheidssector is samen innoveren niet gebruikelijk. van opdrachten van partijen uit de veiligheidsketen. Politie, brandweer en ambulancezorg hebben weinig geld en Publieke R&D-investeringen 6.421.001 er wordt nauwelijks gewerkt aan een gezamenlijke Voortgang Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 25 informatie- en communicatiestructuur. Ook op landelijk De eerste versie van S2TEP wordt in 2011 overgedragen aan Uitgelokte private vervolginvesteringen 2.293.193 niveau is er weinig focus op gezamenlijk innoveren. het kenniscentrum voor serious gaming T-Xchange. De game Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 15 Technologische innovaties worden daardoor nauwelijks is nog niet klaar voor de markt en heeft zeker nog vijf jaar Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 doorontwikkeld in toepassingen op maat voor de veilig- ontwikkeltijd nodig. Een serious game maken is duur: de Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 104 heidsketen. Deze kloof tussen technologie en praktische kosten bedragen snel een half tot één miljoen euro. Aantal innovaties 1 oplossingen voor de keten wil ISETI verkleinen. Investeerders staan niet te trappelen, omdat serious gaming Aantal patenten - bij complexe problemen nog nauwelijks wordt toegepast. Er is geen bewezen effectiviteit. Aantal spin-offs -

14 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 15 Project in het kort Bedrijven in de maakindustrie werken in MAIN MEP samen aan nieuwe innovatieve producten. Zoals een Samen met het Innovatieplatform Twente zijn in 2011 korte filmpjes gemaakt over de businesscases. Opbrengsten innovatie, economie volautomatische vleeswarensnijmachine, een nieuwe en arbeid, milieu, welzijn coatingtechniek voor lenzen, nieuwe pompen en kip- en Opmerkingen over de koepelsubsidie visspecialiteiten die Halal zijn. In het programma zijn 16 deelprojecten ondergebracht • Product- of marktinnovatie leidt tot onder meer een waarvoor gezamenlijk subsidie is aangevraagd bij het betere bezettingsgraad van machines. Door verdere Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). automatisering wordt 24/7-productie mogelijk. Naderhand bleek dat deze koepelsubsidie bepalingen kende Nieuwe producten en diensten vinden hun weg naar die voor oponthoud in de projecten zorgde. Zo is binnen bestaande en nieuwe markten. Naam project: MAIN MEP (Manufacturing and Innovation Network, Budget EFRO bepaald dat opbrengsten van een project in mindering • De innovaties helpen de maakindustrie in Twente Manufacturing Excellence Project) e 12.897.966 Totaal worden gebracht op de subsidie. Natuurlijk een logische een goede (internationale) concurrentiepositie te Projecttrekker: Joost Kuiper e 1.463.940 Provincie Overijssel regel, maar bij 16 tegelijkertijd lopende projecten ontstaat behouden en leiden tot werkgelegenheid. Communicatiecontactpersoon: Kelly Franke e 683.941 Regio Twente daardoor wel het risico dat één geld genererend project alle • Hogeschool Saxion, Hogeschool Arnhem-Nijmegen e 5.102.085 Europa andere projecten van hun subsidie afsnijdt. (HAN), TSM en Universiteit Twente zetten de in Looptijd: Januari 2008 - juni 2012 e 5.648.000 Privaat MAIN MEP opgedane kennis over innovatieproces- Ook bleek het juridisch niet mogelijk cases die klaar waren sen om in lesstof. Betrokken bedrijven/instellingen: De betrokken bedrijven worden apart voorlopig af te rekenen. Deelnemers moeten wachten tot de • Energievriendelijkheid en minder milieubelasting genoemd in de voortgang van de 16 businesscases totale einddatum, alvorens de totale projectafrekening kan wegen mee bij het ontwikkelen van nieuwe worden opgemaakt. Dit betekent dat deelnemers soms meer producten. dan een jaar moeten voorfinancieren. Voor de kleinere bedrijven is dit een flinke financiële last. Een derde hobbel vormt de overlap tussen de WBSO-rege- ling (vermindering afdracht loonheffing voor speur- en Samen werken aan innovaties ontwikkelingswerk) en het MAIN MEP-project. Verleende WBSO-loonkostenaftrek moet bij sommige bedrijven in de maakindustrie verrekend worden met de EFRO-subsidie. Dit geeft veel extra administratieve lasten.

MAIN MEP www.main-network.nl Wellicht verdient het in de toekomst aanbeveling bij koepelsubsidies dieper in te gaan op hoe de randvoorwaar- den voor het geheel inwerken op individuele deelprojecten. Een beschikking op programmaniveau geeft minder Doel Beoogde resultaten administratieve lasten dan een beschikking op multiproject- Veel bedrijven in de maakindustrie zien mogelijkheden om Economische effecten zijn er vooral te zien op het terrein niveau. nieuwe producten te ontwikkelen of nieuwe markten te van werkgelegenheid, het bevorderen van de productiviteit veroveren, maar kunnen dat vanwege hoge kosten niet en het ontwikkelen en vermarkten van nieuwe producten in alleen. Om vernieuwingen wel te kunnen realiseren en bestaande en nieuwe markten. Door de verschillende 'Met de nieuwe risicovolle businesscases te ondersteunen, is het project projecten wordt hoogwaardig werk behouden en nieuw vleeswarensnijautomaat kan een MAIN MEP opgesteld. hoogwaardig werk aangetrokken. Daardoor krijgt de werkgelegenheid een impuls. consument in de supermarkt zelf zijn MAIN (Manufacturing And Innovation Network) bundelt de vleeswaren snijden in de dikte en krachten van industriële ondernemers en hun brancheorga- Voortgang hoeveelheid die hij wenst'. nisaties in de maakindustrie en werkt aan behoud en Bij MAIN zijn in korte tijd een aantal businesscases versterking van de internationale concurrentiepositie van ingebracht, door mkb’ers en bedrijvenclusters uit de die industrie in Oost-Nederland. De maakindustrie is van maakindustrie in Oost-Nederland. In de businesscases gaan grote economische waarde voor de regio en biedt veel bedrijven risicovolle samenwerkingen aan, internationalise- werkgelegenheid. Maar onder invloed van de globalisering is ren, schuiven op in de keten, verhogen hun productiecapa- de sector onder druk komen te staan. Krachtenbundeling is citeit, bannen verspilling uit, verhogen de toegevoegde Indicatoren Resultaat het antwoord dat de maakindustrie daarop heeft geformu- waarde en produceren ‘lowest cost’. Ze innoveren hun Private R&D-investeringen 5.648.000 leerd. Slim, multidisciplinair samenwerken aan kennis, producten en markten. Publieke R&D-investeringen 7.249.966 kunde en vakmanschap in nichemarkten. Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 3 De bedrijvenclusters krijgen onder meer ondersteuning in Uitgelokte private vervolginvesteringen 2.282.940 de loonkosten, materiaalkosten, het inhuren van experts, moderatoren, het doen (of laten uitvoeren) van onderzoek Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 35 'De maakindustrie is van grote en extra personeel. Einde 2011 is circa de helft van de Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - economische waarde voor de regio projecten klaar. Eén is voortijdig gestopt en de andere lopen Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 114 nog door tot 1 juni 2012. Door de crisis is de doorloopsnel- Aantal innovaties 16 Twente en biedt veel werkgelegenheid'. heid van veel projecten vertraagd. Daarom heeft MAIN MEP Aantal patenten - een jaar verlenging aangevraagd en gekregen. Aantal spin-offs -

16 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 17 Partners Zoutstrooier Business Cases MAIN MEP Auto-Cell, Almelo Met innovatieve verbeteringen aan zoutstrooiers de kosten MTS Europe, Almelo verlagen en daardoor marktaandeel verhogen.

CNC-Netlink Het project is medio 2010 afgerond, waarbij wegens een Quality Slice Productielijn statische coolers Kleinserie fabricages en afnemende repeat-orders komen foutief opgestelde begroting het ontwikkelwerk binnen Gezamenlijke ontwikkeling en productie van een volauto- Statiq Cooling (Rijssen) en Tebrutech (Nijverdal) werken steeds vaker voor en lijden in machinefabrieken tot hoge MAIN MEP beperkt is en meer te herontwerpen modules matische vleeswarensnijautomaat. De Quality Slice is samen aan het ontwikkelen van een assemblagemachine en omstelkosten en veel extra werk. Partners in het CNC buiten het MAIN MEP-project om zijn gefinancierd. bestemd voor de supermarkt. De consument kan zelf via een de bouw van een prototypemachine. Die worden geïnte- Netlink-project onderzoeken of dit anders kan. CNC Netlink scherm aangeven welk vlees hij wil, de hoeveelheid plakken greerd tot een complete productielijn voor de productie van ontwikkelt, levert en implementeert maatwerksysteemop- Partners en de dikte ervan. Ook is het mogelijk een prijs in te unieke koelunitinterieurs voor een nieuwe generatie lossingen (software) voor de aansturing en monitoring van Modulen & Engineering Menzing Haaksbergen voeren. De machine snijdt dan precies voor dit bedrag vlees, koelsystemen van gebouwen. Het project is gericht op de flexibele 24/7 productieomgevingen en productiecellen. Nido Universal Machines, Holten pakt het in en plakt er een gewicht- en prijsetiket op. automatische eindassemblage van deze koelunitinterieurs. Doel van CNC Netlink is het reduceren van de werkvoorbe- Via deze lijn kunnen er koelsystemen op de markt komen reidingstijd met circa 50 procent bij verspanende bedrijven. Een prototype van deze machine is klaar en in volle glorie die maar 15 procent energie gebruiken vergeleken met In het project ligt de nadruk op de post-processing te zien bij Fa. Braakhuis in Borne. De laatste onderdelen conventionele aircosystemen. monitoring van productie- en orderresultaten en de worden gemonteerd. De doorontwikkeling tot een proto- koppeling aan managementinformatie- en plansystemen. serie is in volle gang. De machines zijn na de proeftesten aangepast om meerdere formaten te kunnen fabriceren. Begin 2012 wordt naar De software-ontwikkeling is afgerond tot en met de Partners verwachting het CE-certificaat verkregen. bêta-versie. TCPM ingenieurs en adviseurs, Hengelo De Koningh, Arnhem Partners Partners Braakhuis, Borne Statiq Cooling, Rijssen CNC-Netlink BV, Nunspeet Tebrutech, Nijverdal Vosteq Innovations, Almelo Optical Precision Scanner Liquid Separator Niet alleen kleine, maar ook grote onderdelen van machines Door het gebruiken van nieuwe materialen (PUR) bij het en installaties moeten vaak met grote precisie worden scheiden van vloeistoffen is het mogelijk nieuwe markten te GAP Pomp gemaakt. De firma Boessenkool maakt grote onderdelen voor openen en kan een aanzienlijke reductie op fabricagekosten Watson-Marlow Bredel uit Delden is al jarenlang toonaange- onder meer baggerschepen en compressoren. De onderdelen en proceskosten worden bereikt. Deze samenwerking zal vend in de markt voor pompen. Samen met Steven idé worden gemaakt op grote draaibanken en freesmachines. een prototype opleveren dat uniek is in de wereld. Het Partners uit Enschede worden nieuwe concepten en Boessenkool wil de onderdelen over een bereik van twee geeft een voorsprong waardoor werkgelegenheid ontstaat. concrete oplossingen ontwikkeld met als focus het beter meter kunnen meten met een nauwkeurigheid van vijf Door research en kennis houden we deze voorsprong op adresseren van de verschillende marktbehoeften. De micrometer (1 micrometer is een duizendste millimeter). Dat lange termijn. samenwerking en de aanwezige kennis heeft geresulteerd in lukt niet met de bestaande meetmethoden. Samen met de een tweetal nieuwe pompontwerpen en daarnaast een firma Sumipro wordt gewerkt aan een optische meetoplos- Wegens een geëscaleerd conflict tussen de businesscase- drietal testapparaten waarmee de werking van de pomp op sing, die deze nauwkeurigheid waarborgt. deelnemers is dit project voortijdig afgebroken. Zonder detailniveau bestudeerd kan worden, zodat vervolgontwik- instemming van alle betrokken bedrijven is het project niet kelingen nog effectiever door te voeren zijn. Drijfveren voor Het project is eind 2011 gereed. In de laatste fase wordt het door 2 van de 3 bedrijven voort te zetten. de pompontwikkeling zijn kostenreductie en optimalisatie werkende prototype herontworpen tot demonstrator. van levensduur en efficiency. Kunststof coaten Partners Kunststof- en keramische lenzen worden tegenwoordig op Partners CINC Solutions, Doetinchem Binnen dit project ontstaan verschillende deelresultaten: grote schaal gebruikt. De consument kent ze onder meer in Boessenkool, Almelo Herikon, Almelo nieuwe productrange aan pompontwerpen, materiaalkun- de vorm van contactlenzen. Ook in de industrie worden ze Sumipro, Almelo Machinefabriek Bouman, Almelo dige innovaties en een volledig vernieuwde testmethodiek. veel toegepast in optische systemen, onder meer voor Diverse deelresultaten worden geoctrooieerd. inspecties. Om deze optische systemen te beschermen zijn Auto-Cell coatings nodig. De bedrijven Solmates, Sumipro en Dineo Verspanen is een industriële vormgevingstechniek die in veel Partners hebben een unieke coatingtechniek ontwikkeld die het bedrijven wordt gebruikt. Met behulp van boor, frees, beitel of Bredel Hose Pumps, Delden mogelijk maakt om kunststof en keramische lenzen tegen schaaf wordt het materiaal zolang bewerkt totdat gewenste Stevens Ide Partners, Enschede lage kosten te beschermen met iedere gewenste coating. vorm of dikte is ontstaan. In dit project worden nieuwe flexibele geautomatiseerde productie-installaties ontwikkeld De technische ontwikkeling is in de laatste fase beland. voor kleine series van 5 tot 500 stuks. Daardoor kan drastisch Diverse coatingtoepassingen voor meerdere industriële worden bespaard op machines en mensen. eindmarkten worden nu getest. Er zijn drie basisconcepten: voor 5-assig frezen, voor een draai-freescombinatie en voor meerdere gekoppelde machines. Partners Sumipro submicron lathing bv, Almelo Deze businesscase heeft zwaar geleden onder de verslechterde Solmates B.V., Enschede economische omstandigheden. De technische ontwikkeling is Dineo B.V., Losser afgerond en de focus ligt op het verwerven van proeftoepassin- gen bij enkele bedrijven in Duitsland en Nederland.

18 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 19 Zichtsystemen in de Maritieme sector Rail Safe De installatie is ontwikkeld en geïnstalleerd op de locatie Halal Kip Omschrijving Veel ongelukken met spoorwerkers ontstaan omdat ze de van Plasticon. Inmiddels is begonnen met de praktijkproe- KPH Kip-specialiteiten heeft gevarieerde kip- en visspeciali- Doel van het project is het ontwikkelen van nieuwe komst van een trein te laat opmerken. Binnen het project ven. Deze lopen nog door tot juni 2012. De installatie teiten ontwikkeld, die voldoen aan de Halal-regels terwijl zichtinstallaties voor de maritieme sector. Het is vooral de Trein Alarm Systeem (TAS) werkt Hortec samen met functioneert conform verwachting. Decon Food Equipment hiervoor de speciale apparatuur bedoeling om het zicht van de bemanning vanuit de Hollandspoorveiligheid aan een nieuw systeem wat veiliger ontwikkelt. Er is een nieuwe productiemethode ontwikkeld. stuurhut van schepen en werkplatforms te verbeteren. Door en flexibeler is. Samen hebben zij een mobiel systeem Partners In een RVS-mengmachine zijn speciale mengarmen deze innovatie worden werkomstandigheden, ergonomie en ontwikkeld dat spoorwegwerkers kunnen installeren langs Procedé Products B.V., Enschede geplaatst, die de structuur van de producten in stand veiligheid positief beïnvloed. het baanvak waar zij aan het werk gaan. Het systeem Euro Plastics Holding B.V., Enschede houdt. De kip en vis wordt in diepbevroren staven geprodu- waarschuwt alle werkers bij naderend gevaar en maakt op Plasticon the Netherlands B.V., Oldenzaal ceerd. Daarvan worden plakjes gesneden ten behoeve van Het technisch prototype is al enige tijd gereed. Het project die manier een einde aan onveilige werksituaties. Het StyrEx, Oldenzaal maaltijdbereiding. concentreert zich nu op het verlagen van de kostprijs door draadloze systeem garandeert tijdige waarschuwing bij value-engineering en het verkennen van meer marktseg- werkzaamheden aan rail infra. Dat is uniek. Malloos lassen Het project is bijna gereed. Er is nog een gedeelte techni- menten binnen de scheepsbouw. Innovatieve samenwerking tussen Machinefabriek Almi BV sche ontwikkeling nodig rondom het snijproces en het Het prototype is gereed. Momenteel vinden testen plaats bij uit Vriezenveen en ontwerpbureau People Creating Value markt- en distributiekanaalonderzoek loopt nog. Einde Partners diverse railbouwaannemers en wordt gewerkt aan de (voorheen: First) uit Enschede met als doelstelling het project in juni 2012. Theunissen Tech. Trading, Malden certificering voor de Nederlandse markt. creëren van eigen producten met een gezonde toegevoegde Stevens Ide Partners, Enschede waarde, het verbeteren van de concurrentiepositie van Partners Partners beide bedrijven door manufacturing en ontwerpen naadloos KPH Kipspecialiteiten, Ommen Holland Spoorveiligheid, Westervoort te laten aansluiten en vanaf het begin het ontwikkelproces Decon Food Equipment, Wierden Hortec, Oldenzaal af te stemmen op het productieproces van Almi. Product 1: ‘innovatieve buitenreclame’.

Het oorspronkelijke productidee, de buitenreclamezuil, is vervangen door een bestaand product van Almi, een steenknipper. Die is zodanig herontworpen met toepassing van nieuwe productieconcepten dat de prestatie/prijsver- houding substantieel is veranderd en er een veel grotere variëteit van producten kan worden gemaakt. Momenteel wordt een nieuwe productietestomgeving ingericht, waarna diverse prototypes worden gemaakt en getest. Het project loopt door tot juni 2012.

Partners First B.V., Enschede Almi Machinefabriek, Vriezenveen Xigo De ontwikkeling van een handheld terminal voor ambulante medewerkers in de zorg, inclusief back- en frontoffice software. Gekozen is voor een geheel geïntegreerde communicatie- en beheersomgeving van apparatuur en een internetportaal.

Het apparaat en het omliggende communicatie- en beheerssysteem is gereed en draait in een langdurende test Spuitautomatisering op twee proeflocaties. Het proces van ‘het reinigen en lakken met twee componen- tenlak van centrifugeproducten’ zodanig inrichten dat het Partners lean, manarm, milieuvriendelijk en innovatief is. Het Mic-O-Data, Hengelo betreft het gehele proces van na het verspanen, dus 2-GO-Mobile, Deventer reiniging, ontvetten, drogen, lakken tot aan het verpakken. Filteren Styreen Het ontwerp en de realisatie van een prototype spuit-lakin- Er is een machine ontwikkeld die lucht zuivert waarin stallatie is afgerond. Met de apparatuur kunnen hoogwaar- styreen aanwezig is. Styreen is een oplosmiddel dat wordt dige onderdelen worden gereinigd en gelakt. Het innovatie- gebruikt bij polyesterverwerking. Het middel is noodzakelijk traject leidt tot een voor productie geschikte installatie. voor het proces, maar schadelijk voor de mensen die er mee werken. De nieuwe machine filtert de lucht, het styreen Partners: wordt opgevangen in vaten en de schone lucht kan zonder Aeronamic Almelo, Almelo warmteverlies terug de fabriek in. Er worden in het project Emotech Enschede, Enschede uitgebreide testen gedaan met een nieuw te ontwikkelen installatie.

20 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 21 Project in het kort Het project richt zich op het doen van industrieel onderzoek naar Voortgang een nieuw en niet eerder aangetoond en gepatenteerd radicaal nieuw In de eerste fase hebben het onderzoek en de validatie van Opbrengsten innovatie, economie printconcept. Het concept is gebaseerd op een continue XY-printproces, het project zich gericht op de afzonderlijke onderdelen van en arbeid, milieu, welzijn waarbij het substraat en de printkoppen continu bewegen. Digitale het continu printconcept, namelijk de printkopmodules, de inkjettechnologie zal in de toekomst bijdragen aan de ontwikkeling en software, de mechanica en de inktcontrollers. De ontwikke- • TenCate zal in de nabije toekomst met de nieuwe productie van nieuwe slimme materialen zoals ‘smart textiles’. ling van industriële toepassingen voor digitale inkjettech- digitale inkjettechnologie een nog sterkere positie nologie is complex en vereist een multidisciplinaire aanpak op de markt kunnen innemen en kan in de toekomst op het gebied van software, mechanica, chemie, natuur- met nieuwe producten nieuwe markten ontsluiten. kunde en mechatronica. De technologie heeft een groot omzetpotentieel. Naam project: Inkjet Technologie in Oost-Nederland. Budget: Het geheim zit in de interactie tussen de inkten, de • Het consortium verwacht opdrachten voor R&D- Collectieve ontwikkeling van een nieuw rol tot rol print platform e 5.222.500 Totaal printkoppen, het substraat, de software en het ‘motion projecten van derden om de inkjettechnologie om te Projecttrekker: Gerrit Koele e 1.305.625 Provincie Overijssel system’. Alle elementen samen, plus de pre en post zetten naar industriële prototypes, printsystemen Communicatiecontactpersoon: Kasper Nossent e 1.305.625 Regio Twente treatments vormen het digitale printproces. en applicaties. Twente kan daardoor uitgroeien tot e 2.611.250 Privaat een van de meest innovatieve regio’s in inkjettech- Looptijd: Januari 2009 - december 2010. Het geheim zit in de interactie nologie. tussen de inkten, de printkoppen, • Productie met digitale inkjettechnologie is duur- Betrokken bedrijven/instellingen: TenCate, Xennia Technology, zaam en levert grote besparingen op aan water, Reden, Reggiani Macchine S.p.A het substraat, de software en het energie en natte chemicaliën (zoals inkten). ‘motion system’ • De productie kan meer vraaggestuurd worden ingericht. De huidige textielindustrie kent hoge De tweede fase van het project heeft zich gericht op het voorraden. On demand-productie kan dat vraagstuk valideren van het concept op industriële grootte en op een fors verkleinen. breedte van 1.80 meter. Hierbij is het continu printconcept Met digitale printtechnologie op weg naar succesvol aangetoond op verschillende snelheden en met verschillende procesinstellingen. revolutionaire textielproductieprocessen Met het aantonen van het continu printconcept op elektronica. Of de assemblage van de technologie ook naar industriële grootte is de weg vrijgemaakt voor implementa- Twente komt, is op dit moment nog onduidelijk. tie in verschillende digitale industriële printtoepassingen, Inkjettechnologie kan veel vernieuwing voortbrengen en Inkjet Technologie in Oost-Nederland waaronder textielverdelingsprocessen, maar ook in gecombineerd met het in het project ontwikkelde unieke toepassingen buiten de textielindustrie. print concept zal het toepassingen vinden in de veredeling van textiel, maar ook in toepassingen buiten de textielindus- De positieve uitkomsten van dit industriële onderzoekspro- trie. TenCate zet de nieuwe technologie in voor de markt van Doel gebruik van digitale printtechnologie en de daarmee gepaard gramma hebben er toe geleid dat TenCate een eerste technisch textiel, maar zegt andere toepassingen en Het ontwikkelen, industrieel onderzoeken, testen en het gaande precieze dosering van vloeistoffen (zoals inkten) prototype in de loop van 2012 verwacht te bouwen op basis initiatieven buiten de textielindustrie te verwelkomen. valideren van een volledig, technologisch ‘proof of concept’ voor wordt het mogelijk in de toekomst significant minder van het radicaal nieuwe print concept. TenCate is hiermee de het nieuwe ‘continious printing concept’ dat de basis vormt grondstoffen, water en energie te gebruiken. eerste industriële speler die dit digitale printconcept invoert Kennispositie Twente in inkjet voor toekomstige textielveredeling met behulp van digitale in zijn industriële productieprocessen. TenCate maakt Twente kan met inkjet een kennispositie opbouwen als veel inkjettechnologie. Het concept zal worden aangetoond op Vergeleken met de huidige analoge productieprocessen biedt hiermee de weg vrij voor een bredere industriële implementa- meer regionale bedrijven gezamenlijk gaan werken aan industriële schaalgrootte, waarbij de individuele componenten digitaal printen ook flexibelere productieprocessen, ‘on tie in de textielindustrie, maar ook daarbuiten. nieuwe toepassingen. Die olievlekwerking heeft zich van het concept alsook het geheel worden gevalideerd op demand delivery’, lagere productiekosten, kortere productie- TenCate treft nu voorbereidingen om de nieuwe digitale tech- momenteel nog niet voorgedaan. Er zijn nog geen regionale industriële toepasbaarheid en betrouwbaarheid. runs, minder tot geen noodzaak voor voorraden en biedt het nologie te integreren in zijn businessmodel en in bestaande bedrijven aangehaakt. Dat heeft te maken met de nieuwheid de mogelijkheid sneller in te springen op veranderingen in industriële procestechnieken. Het bedrijf gaat met de digitale en complexiteit van de technologie, die voor veel toepassin- 'Industriële toepassing van producten. Daarnaast is het een ‘enabling technology’ voor textielveredeling eerst de productie van bestaande producten gen nog in de kinderschoenen staat. Het economische inkjettechnologie opent de weg naar ‘mass customization’. verbeteren en efficiënter maken. Later wordt de productie rendement voor de regio Twente wordt op termijn pas van technisch textiel met nieuwe eigenschappen beoogd, duidelijk, maar zal voor de nabije en verre toekomst innovatieve textiele materialen met Ook flexibeler (on demand) en vraaggericht (mass customi- zoals actief zelfreinigend weefsel en weefsel voorzien van veelbelovend zijn. nieuwe, bijzondere eigenschappen' zed) produceren komt hiermee in zicht. Indicatoren Resultaat Momenteel wordt inkjettechnologie voornamelijk ingezet Beoogde resultaten Private R&D-investeringen 2.611.250 voor het printen van grafische toepassingen. Met de huidige Het project maakt onderdeel uit van de visie en strategie van Publieke R&D-investeringen 2.611.250 ontwikkelingen in de nanotechnologie en de inkjettechnolo- TenCate om digitaal finishen van textiele materialen te realiseren Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - gie vindt digitaal printen ook zijn weg in geavanceerde teneinde de eigenschappen van materialen te kunnen verande- Uitgelokte private vervolginvesteringen 924.383 materiaaldepositie en in digitale productieprocessen. TenCate ren. Daarbij staan productieflexibiliteit, kwaliteit, duurzaamheid, wil digitale inkjettechnologie toepasselijk maken voor het ‘on-demand delivery’, ‘mass customization’ en een hoge automati- Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - finishen van textiele materialen en deze technologie op seringsgraad voorop. Het in het project ontwikkelde nieuwe Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - termijn kunnen inzetten in industriële productieprocessen. printconcept moet de basis vormen voor de toekomstige digitale Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 43 Industriële toepassing van inkjettechnologie opent de weg productieprocessen binnen TenCate, maar zal ook toepassingen Aantal innovaties 1 naar innovatieve textiele materialen met nieuwe, bijzondere vinden buiten de textielindustrie. Onderstaande illustratie Aantal patenten - eigenschappen. Digitale inkjettechnologie maakt bovendien schetst een mogelijke opzet van een textiel verdelingsproces, de productie milieubewuster en economischer. Door het gebaseerd op digitaal printen. Aantal spin-offs -

22 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 23 Project in het kort Een Integraal Praktijkcentrum oprichten dat lbo’ers, mbo’ers en Integraal Praktijkcentrum Hart van Zuid is nu volop in mbo+’ers opleidt in de metaal en elektrotechniek. Met gebruik bedrijf en actief mensen aan het trainen. Het centrum sluit Opbrengsten innovatie, economie van de nieuwste technologie en fabricagemethoden het goed aan bij de behoeften van mkb-bedrijven in de en arbeid, milieu, welzijn technisch beroepsonderwijs op een hoger plan brengen en maakindustrie. Door de economische crisis viel de vraag innovaties in de Twentse maakindustrie aanjagen. naar opleidingen weliswaar tegen, toch zijn de perspectie- • Nieuwe geavanceerde machinerie gebruikt veelal ven goed te noemen. minder energie en materiaal dan bestaande. Dat levert een productie op met minder verspilling die Hart van Zuid traint niet alleen mensen, maar biedt bijdraagt aan minder CO2-uitstoot. mkb-bedrijven ook de kans ervaring op te doen met nieuwe • Moderne fabricagemethoden zijn voor de bedieners Naam project: Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo Budget technologie en fabricagemethoden alvorens te beslissen weliswaar uitdagender, maar ergonomisch veelal Projecttrekker: Joost Kuijper e 11.878.399 Totaal over investeringen in het eigen bedrijf. Dit leidt tot minder beter ingericht. En dragen zo bij aan de gezondheid e 460.973 Provincie Overijssel onzekerheid bij investeringen en vergemakkelijkt vernieu- en het welzijn van werknemers. Looptijd: 2009-2012 (met 1 jaar verlengd) e 460.973 Regio Twente wing van een productiepark. • Werknemers kunnen door scholing met hoogwaar- e 3.204.262 Europa dige apparatuur hun positie op de arbeidsmarkt Betrokken bedrijven/instellingen: opleider Stodt, kennis- en adviescentrum e 860.973 Rijk Soms loont het voor bedrijven niet zelf machines aan te verbeteren en doorgroeien naar nieuwe functies. Kenteq, ROC Twente, ondersteund door Saxion Hogescholen en e 6.891.218 Privaat schaffen. Daarom zijn de faciliteiten tevens beschikbaar • Startende ondernemers en doorstarters kunnen Technocentrum Twente. voor ondernemers die kleine series willen maken. Dat excelleren op een hoogwaardiger technologisch bespaart ondernemers kosten. niveau en dat kan nieuwe markten openen. • Bedrijven krijgen bij Hart van Zuid de ruimte om te 'Bedrijven kunnen geavanceerde vernieuwen. Nieuwe technologie draagt bij aan machines eerst uitgebreid innovaties en kan die versnellen. Het centrum jaagt Opleidingscentrum biedt werknemers dit aan. Niet alleen via technologie, maar ook via testen alvorens ze een ontmoeting. In het centrum leggen bedrijven maakindustrie de nieuwste technologie investeringsbeslissing nemen'. nieuwe contacten die de weg openen naar innova- tieve samenwerkingen.

Integraal Praktijkcentrum (IPC) www.integraalpraktijkcentrum.nl Hart van Zuid, Hengelo 'Het centrum werkt aan versterking van de internationale Doel Beoogde resultaten concurrentiepositie van de Een Integraal Praktijkcentrum oprichten dat laagdrempelige Het project wil in de subsidieperiode 2009 - 2011 de Twentse maakindustrie'. scholing in de metaal en elektrotechniek bundelt voor volgende concrete resultaten opleveren: studerenden en werkenden. Het IPT moet als hét centrum • ontwikkelen, opstarten en inrichten van één loket; voor technische opleidingen gaan functioneren met inzet • aankopen en inrichten van een pand voor het centrum; van nieuwe technologie en de modernste machines. • aankopen van apparaten en machines; Het IPC wil tevens: • ontwikkelen van gespecialiseerde vakopleidingen en • functioneren als adviesloket voor bedrijfsspecifieke adviesproducten voor de industrie. scholing van werkenden; • het Integraal Praktijkcentrum in 2012 zelfstandig • opleiden vanuit moderne competentiegerichte didacti- exploitabel hebben; sche uitgangspunten; • vooroplopen in technologische vernieuwingen in de Voortgang maakindustrie; Het centrum heeft zich het najaar van 2009 gevestigd in de • bovenregionaal technische mbo- en hbo-opleidingen voormalige gieterij van Stork in Hengelo. Dit historische ondersteunen; pand is onderdeel van de Hengelose nieuwbouw van het • ondernemerschap stimuleren voor starters ROC Twente. In 2010 en 2011 zijn machines aangeschaft en Indicatoren Resultaat en doorstarters; leergangen ontwikkeld voor training en onderwijs. Private R&D-investeringen 6.891.218 • regionaal industriebeleid ontwikkelen; Publieke R&D-investeringen 4.987.181 • nieuwe technologieën delen en innovatieprojecten Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 10 stimuleren. Uitgelokte private vervolginvesteringen 2.566.808 De partners in het project ontwikkelen elk een eigen 'Het Integraal Praktijkcentrum Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 181 opleidingsaanbod dat elkaar aanvult en niet concurreert. geeft lager geschoold personeel de Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 2 Alle opleidingen vinden in principe plaats in het praktijk- kans hun positie op de arbeidsmarkt Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 96 centrum. Aantal innovaties 2 te verbeteren'. Aantal patenten - Aantal spin-offs -

24 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 25 Project in het kort Een hightechmachine ontwikkelen die snel, nauwkeurig en flexibel microsystemen zoals luidsprekers voor mobieltjes kan produceren. Een machine met een Opbrengsten innovatie, economie unieke modulaire opbouw die aansluit bij de steeds en arbeid, milieu, welzijn grotere mondiale vraag naar snelle en flexibele 'De steeds kortere levenscyclus van consumentenelektronica vraagt om • De samenwerking heeft het innovatieproces productieplatforms voor microsystemen. versneld, waardoor de bedrijven hun concurrentie- snellere, flexibele productiemachines'. positie hebben verbeterd. • De nieuwe businessmodellen gericht op samenwer- king houden een belofte in voor toekomstige Naam project: Next Generation Assembly Platform (N-GAP) Budgettaire ruimte innovaties. Projecttrekker: Nol Brouwers e 4.180.049 Totaal • De ontwikkeling van de ProFast4G brengt een groei Communicatiecontactpersoon: Martin Langkamp e 348.337 Provincie Overijssel steeds kortere levenscyclus. Daarom zijn snelle productietij- van hoogwaardige werkgelegenheid in de regio met e 348.338 Regio Twente den vereist van machines die zich tevens flexibel en snel zich mee. Bij de toeleverketens blijft de werkgele- Looptijd: 2008-2010 e 348.337 Rijk laten aanpassen. De ProFast4G sluit aan bij deze eisen en genheid op peil of ontstaan er nieuwe banen voor e 1.045.012 Europa heeft naar verwachting daarom uitstekende marktkansen. veelal lager geschoold personeel. Betrokken bedrijven/instellingen: IMS, Tumakon, Proftech, Masevon, e 2.090.025 Privaat Universiteit Twente, Mechatronica Valley De partners in het project gaan het productieplatform verder ontwikkelen om te bezien of er een afzetmarkt is naast die van de consumentenelektronica. Zo zou de geavanceerde machinerie mogelijk ook miniatuurproducten kunnen produceren voor de medische markt.

Een project met een vliegwieleffect Hightechmachine levert doorbraak op De vier projectbedrijven zijn zeer positief over de samen- werking, die grote toegevoegde waarde heeft gehad. Door in snelle productie micro-onderdelen het samenbrengen van competenties hebben de bedrijven de technologie een stap verder kunnen brengen: er is een technologiesprong gemaakt. Ook zijn er nieuwe business- Next Generation Assembly Platform (N-GAP) www.ims-nl.com/solutions modellen uitgewerkt die voor alle vier bedrijven nieuwe markten hebben ontsloten. Met als gevolg een toename in de orderportefeuille. Rond het consortium is een schil van dertig toeleverende Doel Beoogde resultaten bedrijven ontstaan, die actief hebben deelgenomen in het Doel is nieuwe kennis op te doen over een flexibelere en Een next generation, hightech assembly platform. Het project. Ook voor deze ondernemers had het project een snellere productie van micro-onderdelen voor consumenten- R&D-traject dat voor deze nieuwe geavanceerde machine vliegwieleffect in het openen van nieuwe markten en het elektronica, zoals luidsprekers voor mobieltjes en onderde- wordt doorlopen, omvat drie typen activiteiten: anticiperen in nieuwe businessmodellen. len voor pc’s. 1. Technologieontwikkeling. Met de kennis wordt een nieuw generiek productieplatform 2. Integratie en testen van de ontwikkelde technologie. ontwikkeld dat op hoge snelheid een grote variëteit aan 3. Applicatieontwikkeling. producten kan produceren. Het productieplatform is De ontwikkeling omvat een basisplatform en 13 verschil- modulair en dus flexibel aan te passen voor de productie lende modules. Gezamenlijk hebben de bedrijven een van een groot aantal eindproducten bij verschillende Daarnaast is het opzetten van een samenwerkingsverband technologiesprong kunnen maken en producenten. en een nieuw businessmodel een belangrijk uitgangspunt. zijn er nieuwe markten ontsloten. Voortgang Het modulaire systeem en het productieplatform zijn ontwikkeld en opgeleverd. Het Next Generation Assembly Platform (de ProFast4G) wordt in de komende jaren Indicatoren Resultaat geproduceerd en klaargemaakt voor de internationale 'De geavanceerde machine kan Private R&D-investeringen 2.090.025 micro-onderdelen voor markt. De partners verwachten dat er in Azië en in het bijzonder in China een grote afzetmarkt is voor de Publieke R&D-investeringen 2.090.024 consumentenelektronica snel, geavanceerde machinerie. Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - nauwkeurig en flexibel produceren'. Uitgelokte private vervolginvesteringen 739.868 Vraag naar microproducten neemt toe Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 4 De vraag naar microproductonderdelen voor consumenten- Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 elektronica zal de komende jaren blijven groeien. Microsys- Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 34 teemtechnologie zal een steeds hogere vlucht nemen. Aantal innovaties 1 Productonderdelen worden steeds complexer en kleiner en Aantal patenten - moeten met een zeer hoge nauwkeurigheid worden gefabriceerd. Consumentenelektronica kent daarnaast een Aantal spin-offs -

26 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 27 Project in het kort Field lab werkt aan het sneller vermarkten van nieuwe zorgproducten en -diensten. Het project richt zich 'Veel innovaties halen de markt Opbrengsten innovatie, economie op innovaties die aansluiten bij de behoeften van de en arbeid, milieu, welzijn patiënt. Dat helpt zorginnovaties sneller op de markt niet vanwege het ingewikkelde te krijgen. financieringsmodel in de • De samenwerking in het sneller naar de markt gezondheidszorg' brengen van zorginnovaties verbetert de concurren- tiepositie van de deelnemende bedrijven. • Het delen van test- en labfaciliteiten door doelma- Het project WITH HELP ontwikkelt nieuwe tige projectteams versnelt innovatieprocessen en Naam project: Field Lab for Client Centered Care Budget hulpmiddelen, zodat mensen zelfstandig kunnen bevordert productontwikkeling en bedrijfsgroei. Projecttrekker: Herma van Kranenburg e 190.000 Totaal blijven voortbewegen in en om het huis • Field lab stelt de vraag centraal en richt zich op Communicatiecontactpersoon: Herma van Kranenburg e 47.500 Provincie Overijssel prototypes die na een laatste test en validatie klaar e 47.500 Regio Twente • Bij Fonds Nuts Ohra is subsidie aangevraagd voor een zijn voor de markt. Dit is tegelijkertijd de meest Looptijd: Juli 2009 - oktober 2011. Aan vervolgfinanciering wordt gewerkt. e 95.000 Privaat gereedschapsset waarmee patiënten met een chronische risicovolle fase: veel ondernemers zien hun nieuwe longaandoening (COPD) thuis hun ziekte kunnen concept juist dan sneuvelen vanwege gebrek aan Betrokken bedrijven/instellingen: Oost NV, Medisch Spectrum Twente, managen. kapitaal of interesse van eerste klanten. Field lab Livio, Carint Reggeland Groep, Roessingh Research and Development, • De subsidieaanvraag van Field lab Oost-Nederland is helpt die kloof tussen prototype en marktintroduc- Saxion, Universiteit Twente, Novay, Health Valley, TÜV Rheinland Quality BV, positief beoordeeld door de EFRO-agendacommissie. Er tie (ook wel de Vallei des Doods genoemd) te Indes, Medimate B.V., Axis Media-ontwerpers BV, Farol, NieuweWeme wordt een volledige aanvraag opgesteld. verkleinen. Groep, JOYinCARE, Kennispark Twente, TMSI. 4. Testen en valideren van innovaties De projectpartners nemen dit zelf ter hand, met assistentie 6. PR en communicatie van Field lab. Zo heeft Field lab Levolab, SOFIE/WithHelp In november 2010 verscheen de eerste tweemaandelijkse Field lab maakt zorginnovaties en ZZT/Erwin geholpen met marktonderzoek, financiering digitale nieuwsbrief. Daarnaast wordt er twee keer per jaar en het zoeken van partners. Met de gemeente Enschede zijn een nieuwsbrief gedrukt. Er zijn een flyer en een nieuwe versneld klaar voor de markt twee validatietrajecten in voorbereiding: de wheeldrive en brochure gemaakt, gericht op het actief werven van nieuwe de scootmobielsimulator. leden. Field lab kreeg verschillende keren aandacht in de media. Field Lab for Client Centered Care www.fieldlab.eu SOFIE ontwikkelt evenwichtsrijwielen voor mensen die een gewone fiets niet meer aandurven, maar nog Field lab boekt voldoende vooruitgang, maar loopt ook te gezond zijn voor een driewieler of scootmobiel. tegen problemen aan. Zorgverzekeraars en andere financiers van zorg geven weinig prioriteit aan basiszorg, een terrein Doel Voortgang 5. Begeleiden van marktinvoering waar Field lab zich juist op richt. Financiering vinden blijft Veel zorginnovaties halen de markt niet, omdat ze niet 1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het Er ligt een heldere uitleg van de Field lab-methode, met een daardoor lastig. Daarnaast ontbreekt het zorgaanbieders verankerd zijn in het financieringsstelsel van de zorg. Ook aantal partners gestructureerde werkwijze en vaste indicatoren waarop vaak aan tijd en daardoor inzet om samen met mkb-bedrij- sluiten ze vaak niet aan bij de zorgpraktijk of stuiten op Het afgelopen jaar hebben de gemeente Enschede en businessevidence getoetst wordt. Voor deelindicatoren, ven nieuwe innovaties door te ontwikkelen. Enkele weerstand bij professionals en patiënten. Field Lab for ZiekenhuisGroep Twente zich aangesloten. zoals structurele bekostiging, zijn sparring partners gezocht organisaties willen zich niet aansluiten bij Field lab, zoals Client Centered Care maakt zich sterk voor het marktrijp en toetsingsvragen opgesteld die partners helpen financie- Mobihealth en TKH/Isoelectra. maken van innovatieve zorgproducten en -diensten. Field 2. Verbinden van (boven)regionale test- en ring te borgen. Op alle relevante zorgfinancieringsonder- lab vermarkt en versnelt innovaties door gestructureerd te labfaciliteiten delen zijn sparring partners gevonden: zorgverzekeraar werken aan businesscases. Met eindgebruikers wordt getest De eerstelijns geneeskunde van het UMC St. Radboud in (Zorgverzekeringswet, Achmea Zorgverzekeringen), 'Field lab wil het gat tussen vraag en of een innovatie werkt. Nijmegen en de gehandicaptenzorg van Siza/TTC (Grow AWBZ-zorgkantoor (Menzis) en Wet maatschappelijke aanbod in de zorgsector dichten' Field lab mobiliseert hele zorgketens en betrekt ze bij huis Arnhem) zijn gekoppeld aan het Twentse field lab, met ondersteuning (Wmo, gemeente Enschede). Voor diverse productontwikkeling. Het programma verenigt de infra- een focus op care. Het gaat hier om de inzet van technolo- innovaties zijn er proefklanten, zoals Enschede, ZGT, structuur (‘veldlaboratoria’) en kennis en methodieken van gie om ouderen en chronisch zieken langer thuis te kunnen Trivium Meulenbelt en Zorggroep Apeldoorn. deelnemende partijen. laten wonen. De partijen gaan zich tevens inzetten voor een Field lab voor heel Oost-Nederland, onder de vlag van Beoogde resultaten Stichting Health Valley en samen met Innovatieplatform Indicatoren Resultaat 1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het aantal Twente. Er zijn vergaande besprekingen met de regio’s Private R&D-investeringen 95.000 partners Zwolle, Achterhoek en Oost-Veluwe om zich aan te sluiten. Publieke R&D-investeringen 95.000 2. Verbinden van (boven)regionale test- en labfaciliteiten Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - 3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding 3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding Uitgelokte private vervolginvesteringen 38.570 4. Testen en valideren van innovaties • Voor drie projecten is een aanvraag en programma 5. Begeleiden van marktinvoering opgesteld voor de tweede ronde van de experimenteercall Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 9 6. PR en communicatie van het ZIP/Agentschap, een regeling voor de introductie Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 van nieuwe diensten of producten. Het gaat om maxi- Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 15 maal 500.000 euro per project. De projecten ZZT/ Aantal innovaties 1 WithHelp en Levolab hebben de opdrachten voor de Aantal patenten - tweede ronde gekregen. SOFIE/Erwin heeft Pidon-subsi- die ontvangen. Aantal spin-offs -

28 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 29 Project in het kort Het Bio-energiepark helpt technieken voor energie en groene grondstoffen van de toekomst een stap verder. terrein op Boeldershoek-West in beeld. Het beoogde terrein is eigendom van en ligt naast de inrichting van Twence. Het Opbrengsten innovatie, economie Op het park kunnen bedrijven in proefinstallaties nieuwe biedt daarmee goede mogelijkheden om koppelingen te en arbeid, milieu, welzijn technologie testen voor de verwerking van biomassa. leggen tussen het Bio-energiepark en de ondersteunende en Technologie kan zich zo in de praktijk bewijzen. infrastructurele voorzieningen van Twence. Met de • Een park waar nieuwe technologie zich in de gemeenten wordt gesproken over de gewenste bestem- praktijk kan bewijzen biedt Twente kansen zich te mingsplanwijziging. Dit blijkt nog niet zo eenvoudig, profileren als voorloper in bio-energie en duurzaam- aangezien de betrokken gemeenten zich hebben verbonden heid. aan de visie bedrijventerreinen Netwerkstad Twente, waarin • De proefinstallaties, het duurzaamheidcentrum en Naam project : Bio-energiepark Twente Budget de locatie Boeldershoek-West niet voor bedrijventerreinont- de onderzoeksfaciliteiten vormen een smeltkroes Projecttrekker: André Oosting e 179.126 Totaal wikkeling in aanmerking komt. De stichting vraagt de waarin innovatiesprongen mogelijk worden. Communicatiecontactpersoon: Inge Geerdink e 52.063 Provincie Overijssel gemeenten de ontwikkeling van de ‘kraamkamerlocatie’ • De concentratie van kennis op één plek en de samen- e 52.063 Regio Twente Bio-energiepark op Boeldershoek-West toch mogelijk te werking van bedrijven en kennisinstellingen Looptijd: Januari 2009 - december 2009 (afgerond). Het Innovatieplatform e 75.000 Privaat maken. bevordert regionale kennisuitwisseling, waar andere heeft het project ook in de jaren daarna gesteund. Over vervolgfinanciering ondernemers en overheden van kunnen profiteren. is nog niet beslist. Omgevingsvergunning en infrastructuur • Het park richt zich op bio-energie en biomassacon- Naast een bestemmingsplanwijziging zal een omgevingsver- versie en vormt daardoor een aanvulling op de Betrokken bedrijven/instellingen: Saxion, Twence BV, Universiteit Twente: gunning moeten worden verkregen. Een flexibele vergun- Twentse duurzaamheidsagenda van Regio Twente. verenigd in de Stichting Bio-energiepark Twente. Stork Thermeq, TNO. ning die straks geldt voor alle bedrijven op het park. De stichting heeft een kwartiermaker aangetrokken. Die houdt zich bezig met de vergunning, maar ook met het vinden van risicodragende deelnemers. Voor de exploitatie van het Bio-energiepark: ‘kraamkamer’ voor park is vooralsnog aanvullende overheidssteun nodig. Proefinstallaties en duurzaamheidcentrum nieuwe energie en groene grondstoffen Op het park is straks ruimte voor diverse proefinstallaties van verschillende grootte. Daarnaast zal een ‘duurzaamheid- centrum’ er zijn plek krijgen, dat voorlichting geeft over Bio-energiepark Twente www.bioenergiepark.nl nieuwe energietechnologie en de parkgebruikers gezamen- lijke faciliteiten aanbiedt. Saxion en de Universiteit Twente onderzoeken tevens de mogelijkheid om op het park een Open Innovatie- en Kenniscentrum Biomassa met onder- Doel Resultaten zoeksfaciliteiten in te richten. Bij het opschalen van innovatieve duurzame technieken Van januari 2009 tot december 2009 heeft de stichting een ervaren ontwikkelaars drempels bij het vinden van een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden geschikte locatie voor hun testinstallatie. Het gaat om van een bio-energiepark. Dit heeft geresulteerd in een nieuwe innovatieve technieken die nog niet commercieel businessplan met daarin een verkenning van de ruimtelijke, Op het park kunnen bedrijven aan zijn toegepast in Nederland: milieutechnisch, organisatorische en financiële haalbaarheid. potentiële investeerders laten zien dat • Energieproductie uit afval en/of biomassa of conversie De gemeenten Enschede en Hengelo, de provincie Overijssel naar groene grondstoffen en het waterschap Regge & Dinkel hebben het onderzoek hun technologie in de praktijk • Deeltechnieken of ondersteunende technieken ondersteund. functioneert. Het Bio-energiepark wil drempels in de verdere ontwikke- ling van de technieken wegnemen met het bieden van Voortgang fysieke ruimte aan bedrijven of consortia die een proefop- stelling willen realiseren. De technologie kan zo opschalen Enthousiasme naar demo- en commerciële toepassing. Vooral de spin-off Tijdens het haalbaarheidsonderzoek naar het bio-energie- van techniekontwikkeling naar de maakindustrie zal nieuwe park bleek dat zowel bedrijven als overheden enthousiast werkgelegenheid kunnen creëren. Tevens wordt de samen- zijn over het idee. Het onderzoek toont aan dat het Indicatoren Resultaat werking tussen kennisinstellingen, overheid en bedrijfsle- Bio-energiepark organisatorisch en financieel haalbaar is en Private R&D-investeringen 75.000 ven gestimuleerd. dat de interesse voor een dergelijke ‘inplug’-locatie groot is. Eind 2009 zijn de bevindingen voorgelegd aan het bestuur Publieke R&D-investeringen 104.126 van de Stichting Bio-energiepark Twente, een consortium Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - van Saxion, afval- en energiebedrijf Twence en de Universi- Uitgelokte private vervolginvesteringen 31.705 'Het Bio-energiepark helpt teit Twente. Het bestuur heeft besloten de ontwikkeling Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - duurzame technologie vooruit, zodat van het park verder ter hand te nemen. Er is een business- Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - plan opgesteld, waarmee potentiële (financiële) partners Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 1 nieuwe energie en groene grondstoffen worden benaderd. sneller toepasbaar zijn op Aantal innovaties 1 Aantal patenten - commerciële schaal'. Beoogde locatie nabij Twence Als locatie voor het Bio-energiepark heeft de stichting een Aantal spin-offs -

30 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 31 Project in het kort High Tech Factory bouwt op de campus van de Universiteit Twente aan een productiefaciliteit met Voortgang In High Tech Factory hebben 18 partners in tien projecten Opbrengsten innovatie, economie cleanrooms, laboratoria en kantoren waar jonge kennis opgedaan over de inrichting van hun productiepro- en arbeid, milieu, welzijn bedrijven in nano- en microtechnologie hun producten cessen. Het gaat onder meer om een haalbaarheidsstudie in hoge volumes kunnen produceren. naar een volautomatische productielijn, de realisatie van • High Tech Factory geeft een impuls aan de groei van een productieplatform voor lab-on-a-chip gebaseerde hightech spin-offs en mkb-bedrijven. Daardoor producten, een ontwerp voor een proefinstallatie voor de zullen meer innovatieproducten in Twente worden productie van functionele micro- en nanodeeltjes voor de opgeleverd. De productiefacilitet kan tevens als life science-markten en een productiewaardig coatsysteem. broedplaats gaan fungeren, waar kennis wordt Naam project : High Tech Factory - fase 1, 2 en 3 Budget uitgewisseld en mkb’ers samen tot nieuwe innova- Projecttrekker: Miriam Luizink, directeur e 19.872.391 Totaal Leasefonds investeert in apparatuur ties komen. Communicatiecontactpersoon: Monique Snippers, projectmanager e 4.198.310 Provincie Overijssel Tevens is er financiering voor apparatuur gerealiseerd voor • In de faciliteit wordt verder gebouwd aan de Looptijd: Fase 1 november 2007 - december 2010 e 2.000.000 Regio Twente de startende bedrijven die High Tech Factory gaan bevolken. internationaal al sterke positie van Twente in de Fase 2 en 3 januari 2010 - december 2012 e 9.798.310 Rijk Dit leasefonds, het High Tech Fund, kan op aanvraag van de nanotechnologie. De commercialisatie van onder- e 3.875.771 Privaat bedrijven investeren in productie-apparatuur die de zoeksresultaten kan zo een nog hogere vlucht Betrokken bedrijven/instellingen: Bronkhorst high-tech, Ruurlo; Demcon, bedrijven vervolgens leasen. Bedrijven die aan het begin krijgen. Oldenzaal; EnablingM3, Dordrecht; Encapson, Nijmegen; IMS, Almelo; van hun carrière staan hebben door het bijspringen van het • High Tech Factory draagt bij aan de werkgelegen- LioniX, Enschede; Medimate, Enschede; Medspray, Enschede; Micronit, fonds geen enorme financieringslasten op dag 1. heid voor hoger en lager opgeleiden in de nano- en Enschede; Nanomi, Oldenzaal; Ostendum, Enschede; PhoeniX Software, microsysteemtechnologie, de elektronica, assem- Enschede; SmartTip, Enschede; SolMates, Enschede; TSST, Enschede; De labruimten van het voormalige nanolab van Mesa+ zijn blage, distributie en marketing. Ook stimuleert de U-Needle, Enschede; UT International Ventures, Enschede in 2010 vernieuwd. Dit jaar wordt de cleanroom grondig faciliteit het aantrekken van kennisintensieve verbouwd. In 2012 is de productiefaciliteit klaar en geheel starters in de voedingsmiddelensector en de aangepast aan de huidige hoge standaarden. gezondheidszorg. High Tech Factory schept ruimte Een fabriek die ruim baan geeft aan voor hoogwaardige, kennisintensieve bedrijven op starters in nano- en microtechnologie het gebied van technologie. 'Het is binnenkort mogelijk een wegwerpchip te produceren die High Tech Factory www.hightechfactory.com maximaal enkele euro’s kost'.

Doel Bijkomend voordeel is dat bedrijven in de nano- en High Tech Factory biedt een productiefaciliteit en -organisa- microtechnologie in elkaars nabijheid zitten en productiefa- tie gericht op productie in hoge volumes voor beginnende ciliteiten kunnen delen. Bovendien bevindt High Tech bedrijven die met micro- en nanotechnologie werken. Factory zich op een steenworp afstand van het NanoLab van MESA+, waar, naast hoogwaardig onderzoek, prototy- Beoogde resultaten pes worden ontwikkeld en kleine serieproducties mogelijk High Tech Factory, verbonden aan MESA+, het instituut zijn. voor nanotechnologie op de campus van de Universiteit Twente, is de productiefaciliteit voor bedrijven in micro- en Projecten draaien om de fabriek goed in te richten nanotechnologie. Het project wordt ontwikkeld in drie fases. In fase 1 ontwik- kelen bedrijven processen gericht op het in hoog volume Het aantal (productie)bedrijven in de nano- en microtech- produceren van hun producten. Dit leert ook welke nologie neemt snel toe. Zij hebben behoefte aan specifieke kenmerken de fabriek moet hebben, wat de bedrijven nodig faciliteiten om massa te kunnen maken voor de commerci- hebben voor het inrichten van hun productieproces en ele markt. Het is voor individuele mkb’ers vrijwel onmoge- welke apparatuur er dan dient te staan. lijk zelfstandig de dure geavanceerde machines te kopen om In fase 2 en 3 wordt er gewerkt aan het opzetten van een Indicatoren Resultaat deze producten te maken. Een gedeelde productiefaciliteit apparatuurfonds en het daadwerkelijk bouwen van de Private R&D-investeringen 3.875.771 geeft startende bedrijven de kans te gaan produceren voor productiefaciliteit. de markt en te groeien. High Tech Factory kan die kostbare Publieke R&D-investeringen 15.996.620 infrastructuur bieden met een hoogwaardige cleanroom, Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - laboratoria met alle noodzakelijke voorzieningen, kantoor- 'De hoge kosten van Uitgelokte private vervolginvesteringen 3.517.413 ruimtes en een apparatuurfonds, High Tech Fund. productiemachinerie vormt een van de Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - belangrijkste bottlenecks voor Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 163 commercialisatie van Aantal innovaties 10 microsysteemproducten'. Aantal patenten - Aantal spin-offs -

32 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 33 Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1

uit glas bestaat en het micro-fluïdisch circuit in zich draagt Dit octrooi is nu succesvol door de PCT-fase heen en Ontwikkeling van testing, packaging vervangen worden door een goedkoop kunststofmateriaal. wordt doorgezet in de VS en Europa. • Medspray heeft in april 2009 een octrooi aangevraagd op & assembly capabilities De microkanalen van dit micro-fluïdische circuit moeten de vernieuwde spraychip zonder glaslaag. Het nieuwheid- dan letterlijk haarfijn aansluiten op de sensing windows. onderzoek is binnen. Met het patent kan een goede beschermingsomvang worden gerealiseerd. Daarnaast moeten de chips op hun werking getest kunnen Deelproject 1: Naar een productieplatform Deelproject 2: Haalbaarheidsstudie en worden. In het project wordt kennis opgedaan over hoe je Deelproject 5: Procesinstallatie voor voor lab-on-a-chip voorbereiding naar een automatische deze werking (om zo de kwaliteit van de chips in de functionele micro- en nanosferen voor productielijn voor de wegwerp-lab-on-a- toekomst te kunnen monitoren en waarborgen) semi-auto- de life sciencesmarkt Trekker: Micronit chip matisch kan testen. Het doel van het project ‘Naar een lab-on-a-chip-productie- Resultaat Trekker: Nanomi platform’ is het opdoen van nieuwe kennis en vaardigheden Trekker: Medimate Inmiddels is dit systeem onderzocht en geoptimaliseerd. De Doel is te komen tot een methode waarmee op grote schaal die ingezet kunnen worden voor het realiseren van een Doel is het ontwikkelen van kennis en kunde voor de chip bleek (met de productiekwaliteitsdetector) gecontro- en geautomatiseerd monodisperse, functionele micro- en productieplatform voor lab-on-a-chip gebaseerde producten. overgang van een halfautomatische naar een volautomati- leerd seriematig gecoat te kunnen worden. Bovendien bleek nanosferen en -capsules kunnen worden geproduceerd. Lab-on-a-chip-producten maken het in de toekomst sche flexibele productielijn met 100 procent kwaliteitscon- de chip (nagenoeg) oneindig herbruikbaar, mits hij grondig Daarnaast wordt onderzocht of het mogelijk is de polymeer- mogelijk het laboratorium naar de mens te brengen in trole voor microsysteemproducten voor lifescience-toepas- wordt gereinigd met een zeer sterk zuur. Het ontwerp van en capsuletechnologie van Encapson succesvol te combine- plaats van de mens naar het laboratorium. singen. Medimate heeft gebrek aan ervaring met het ren met de membraantechnologie van Nanomi. deze chip en het pre-coatingmechanisme bieden waarde- opschalen naar een volautomatische productielijn. Het volle input om een wegwerpchip te kunnen ontwerpen die Resultaat deelproject wordt uitgevoerd door Medimate, Micronit en een kostprijs van maximaal enkele euro’s zal hebben. De Resultaat Begin 2010 is dit onderzoek afgerond en het chipdesign EnablingM3. High Tech Factory kan die op termijn gaan produceren. De Het project heeft geresulteerd in een procesinstallatie- aangepast. Er wordt nog steeds gezamenlijk werk verricht technologie blijkt in staat zeer geringe hoeveelheden ontwerp voor het vervaardigen van injecteerbare bio- om tot een verdere verbetering van chip en fabricage te Resultaat micro-organismen of biomarkers (zoals eiwitten) te kunnen afbreekbare microdeeltjes voor de langdurige afgifte van komen. Het is relatief onbekend welke effecten mechani- De productielijn van Medimate bestond bij aanvang van het detecteren in een grote verscheidenheid van monsters. medicijnen. En in een nieuwe procestechnologie voor het sche scribingtechnieken hebben op diverse chipstructuren project uit een laboratoriumopzet, waarmee op zeer maken van microdeeltjes: spraychip sproeidrogen. in glas, zoals metaalsporen en gaten. En dat blijkt een beperkte schaal labchips geproduceerd konden worden. De Deelproject 4: Spraynozzle assemblage Tot slot heeft het project een nieuwe ELIZA-microcapsule knelpunt. processen waarmee de labchips worden gemaakt waren voor diagnostische toepassingen opgeleverd. beperkt beschreven. Van veel processen was ook niet Trekker: Medspray Sinds begin 2010 is er tevens een nieuwe samenwerking op duidelijk waarom deze precies werkten en wat de grenzen Medspray heeft in dit project twee onderzoeken uitgevoerd: inspectiegebied gestart. Daarbij wordt gekeken of hetzelfde waren van de procesparameters waarbinnen het proces 1. Onderzoek naar industriële assemblage van spraynozzles apparaat de inspectie van onder meer chips en nozzles kan met behulp van demonstratiemachines die door IMS te werkte. Het project heeft Medimate de gelegenheid uitvoeren. Almelo worden ontwikkeld. gegeven om diepgaand te onderzoeken wat de procespara- 2. Onderzoek naar de haalbaarheid van het toepassen van Naar aanleiding van dit project zijn twee artikelen en een meters zijn. Er is brede kennis opgedaan over de productie- Medsprays gepatenteerde assemblagemethode voor het persbericht verschenen: processen én over de noodzakelijke specificaties van de packagen van andere micronanochips dan de eigen • Nanonow 4 - Special Netherlands, 2008. labchip zelf. Met als resultaat heldere specificaties en spraynozzles, samen met de bedrijven Micronit, Nanomi • Safe (Robeco magazine) - De cleanroom revolutie, 2008. concepten voor gecontroleerd opvoeren naar een geautoma- en Ostendum. • Persbericht ‘Belangrijke subsidie voor Micronit Microflui- tiseerde productie van hoge volumes. dics’, Nederlands en Engels, April 2008. Het project heeft twee publicaties en een octrooiaanvraag Resultaat opgeleverd. Het project heeft tot verschillende (deels ook onverwachte) • A prefilled, ready-to-use, electrophoresis-based lab-on-a- effecten geleid: Chip device for monitoring ions in blood and urine, in: Redesign van een spraychip zonder glaslaag. De spraychip 14th International Conference on Miniaturized Systems bestond oorspronkelijk uit een siliciumlaag en een glaslaag. for Chemistry and Life Sciences, µTAS 2010, 3-7 October De verschillen in thermische geleiding zorgden voor een 2010, Groningen, the Netherlands. onevenwichtige insmelting van de kunststofverpakking en • A prefilled, ready-to-use electrophoresis based Lab-on-a- een lange cyclustijd. De dunne siliciumchip bleek in de Chip device for monitoring lithium in blood, in Lab on a kunststofverpakking stevig genoeg, ook zonder glaslaag. chip, 10 (14). pp. 1799-1806. ISSN 1473-0197. Het ontwerp van de spraychip is aangepast en het basis- • Octrooiaanvraag: PCT/EP2009/051874. principe van deze spraychip is gepatenteerd. Het visualiseren van en het nadenken over de detectiechip- Deelproject 3: Detectie van micro-orga- carrier, inclusief alle vloeistofstromen, heeft geleid tot een nismen met Young Interferentiechip andere aanpak van de detector zelf. Er is een concept neergezet, waarbij de voorbereiding van de chipcarrier Trekker: Ostendum (aanbrengen van detectievloeistoffen) en de detectie Doel is het opdoen van kennis waarmee in de toekomst een worden gescheiden in twee aparte werkstations. goedkope Young Interferentiechip kan worden ontwikkeld. Daartoe moet het siliciumdeel van de chip (met de Dit leidde tot twee octrooiaanvragen: zogenaamde sensing windows) tot een absoluut minimum • Medspray heeft medio 2007 octrooi aangevraagd op het worden teruggedrongen. Bovendien moet het deel dat nu insmelten van de nozzlechip in een kunststofonderdeel.

34 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 35 Deelproject 6: Procesontwikkeling projecttijd aanwezig geweest bij SmartTip voor maximale Deelproject 9: Onderzoek naar fabricage Deelproject 10: Fiber-chip coupling spraycoating voor MST-applicaties interactie. micro-coriolis flow sensor assemblage Er is een demo/prototype UTP gerealiseerd, die deels over Trekker: MESA+ de functionaliteit beschikt die SmartTip nodig heeft om in Trekker: Demcon Trekker: IMS Het doel van dit project is te komen tot een generiek het bedrijf grote aantallen probes te kunnen testen. De Bronkhorst, marktleider in massa flowmeters en flowcon- Doel is tot een prototype-opstelling te komen, waarmee de beschikbare spraycoating-technologie met bijbehorende demo is nog niet volledig universeel. Er is voor gekozen om trollers, ziet een toenemende vraag naar hoge resolutie haalbaarheid van een (daarna te ontwikkelen) massavolume procedures en software tools die onderzoek aan en een tester voor CIPT-probes te bouwen. massa flowmeters. Doel van het project is een studie naar assemblagelijn voor ‘fiber-chip coupling’ onderzocht wordt. ontwikkeling van devices met geavanceerde 3D-functionali- de mogelijkheden van fabricage en commercialisatie van Het project zal zich toespitsen op de specifieke eisen die teit in de microsysteemtechnologie mogelijk maakt. Het De ontwikkeling van de UPT heeft veel kennis opgeleverd een op MEMS-gebaseerde micro-coriolissensor in de toepassing van TriPleX stelt en de producten die daarmee innovatieve aspect hierin is de koppeling van de processen over de meetprincipes waarvoor de probes gebruikt worden. productielijn binnen de MESA+/MTF-faciliteiten. Het niet gerealiseerd worden. TriPleX is een zeer breed toepasbare aan softwaresimulatietools, waarmee de gebruikelijke SmartTip heeft zich verdiept in de mogelijkheden tot of alleen tegen hoge kosten kunnen integreren van een planaire golfgeleidertechnologie, ontwikkeld en gepaten- ‘trial-and-error’-methodiek vervangen wordt door rationeel commerciële uitbating van de opgedane kennis in de vorm sensorsysteem vormt hierbij het grootste risico. Om dit teerd door LioniX. ontwerpen. van CIPT-meetapparatuur. Dit is gelukt en er wordt nu risico tot een minimum te beperken zullen twee meetprinci- Het doel is deze technologie toe te passen in markten met gewerkt aan de productie van commerciële CIPT-meetappa- pes parallel onderzocht worden: optisch en capacitief. Bij massavolumes, zoals breedbandinternet. Een belangrijke Omdat structuren met geavanceerde 3D-functionaliteit ratuur. succes van het project hebben Bronkhorst en Demcon schakel is het assemblageproces dat bij ‘optische chips’ zeer belangrijk zijn voor een groot deel van de Hoewel het werk aan geïntegreerde x/y stage- en probede- voldoende achtergrondkennis en -expertise opgebouwd om kritisch is, zowel wat betreft performance/toleranties als de MST-toepassingen - in het bijzonder bij MESA+-gebruikers signs nog niet is afgerond heeft het al veel algemene te komen tot de daadwerkelijke ontwikkeling, productie en koste. Voor zover bekend zijn er nog geen (volledig) (inclusief spin-offs) - draagt het project op indirecte wijze proceskennis opgeleverd die zinvol kan zijn bij de ontwikke- commercialisatie van een op MEMS-gebaseerde micro-corio- geautomatiseerde assemblagemachines voor dergelijke bij aan de economische ontwikkeling van de spin-offs. ling van nieuwe probedesigns en -concepten. Zo zullen de lissensor. producten. Zonder deze technologie zal MESA+ op termijn moeilijk processen voor het creëren van scherpe probes en het kunnen concurreren met faciliteiten elders. horizontale design verder worden bestudeerd en mogelijk Resultaat Resultaat geïntegreerd in nieuwe innovatieve probeproducten. Het onderzoek heeft, naast een werkend demonstratiesys- De samenwerking tussen de projectpartners IMS en LioniX Resultaat teem, geresulteerd in verschillende patenten en publicaties. aan de ene kant en Xio Photonics (de eindgebruiker) is Het experiment is goed en statistisch relevant uitgevoerd Deelproject 8: Medisol - Solutions for Half november 2008 is een patentaanvraag over optische uitstekend verlopen. Als zich een nieuwe applicatie zou en de procesdatabasesoftware is geoptimaliseerd. De medical coatings sensing ingediend. Hierop is in september 2009 nog een voordoen dan hebben de uitkomsten van dit project projectpartners MESA+, Lionix en PhoeniX hebben de juiste aantal aanvullingen gedaan. Deze aanvraag is anno voldoende richtlijnen en ontwerpprincipes opgeleverd. parameters voor het Design Of Experiments bepaald. De Trekker: SolMateS september 2011 nog in onderzoek. Eerder (eind 2007) was al Producten kunnen dan zodanig worden ontworpen dat de procesdatabase is toegankelijk voor alle leden van de Doel is het vertalen van (wetenschappelijke) kennis in een een patentaanvraag voor onder andere capacitieve sensing montage en uitlijning van de fibers optimaal en snel kan projectgroep en is gebruikt om alle experimenten te productiewaardig coatsysteem. ingediend, onder de vlag van MicroNed. Die is inmiddels met apparatuur die dit automatisch kan doen. administreren. Dit maakt het eenvoudig om de parameter- Zowel SolMateS als TSST, beide spin-off van de IMS groep, verleend. extractie uit te voeren en daarmee de effecten van hebben ruime ervaring op het gebied van coatings, in het Daarnaast is de volgende output gerealiseerd: processettingwijzigingen op de resultaten te bepalen en om bijzonder coatings gemaakt door PLD. Opzet is de eerste Er zijn twee internationale presentatiemomenten geweest • ontwerprichtlijnenont om de montagemon van fibers aan de chip te zetten in een model. Uit de resultaten is naar voren producten binnen een half jaar te coaten en het resultaat te en is een overzichtsartikel gepubliceerd: automatischaut te laten doendoe met inachtneming van de gekomen welke factoren invloed hebben (primair, dan wel analyseren. Er zullen demonstrators naar belangrijke spelers • De ontwikkelingen op het gebied van buisontwerp plus montagesnelheid en de uitlijnkwaliteit; gezamenlijk) op de gedefinieerde resultaten. op de medische markt worden verstuurd om de nieuwe capacitieve sensing door de TST onderzoeksgroep van de • een tool en een werkmethode om de fibers onder de mogelijkheden op het gebied van coaten zichtbaar te Universiteit Twente (UT-TST) - presentatie begin februari juistejui hoek te kunnennen polijsten;ijsten Contacten met Philips MiPlaza en VTT Finland over een maken. Daarna zullen er dedicated demonstrators voor 2009 op de conferentie MEMS2009. • een lijmsoort die enerzijdsrzi relatiefrel snel uithardtuithar dt om het identieke AltaSpray-coater hebben ertoe geleid dat beide eindgebruikers worden gemaakt. • De stand van het onderzoek van de optische sensing assemblageprocesass snelsne te kunnenkun uitvoeren en anderzijdsand instituten processen hebben laten uitvoeren in de MESA+- - presentatie in juni op Euspen 2002009.9. compatibelcom is met de fabricageage van de optische golfgelei- cleanroom. Beide instellingen hebben een identiek apparaat Resultaat • In september 2010 is een overzichtsartikel gepubliceerd ders;der aangeschaft. Zowel projectpartner TSST als SolMateS zijn gehuisvest op in de JouJournalrnal of Micromechanics and Microengineering. • een testopstelling om de uitlijnprocedureuit lij npr ocedure te demdemonstre- Suss Microtec heeft als leverancier van spraycoaters en als de campus van de Universiteit Twente. Daardoor is de ren en te optimaliseren; deelnemer in dit project een uitgebreide presentatie kennisoverdracht vanuit het MESA+ Instituut voor • verbreding van de wederzijdsewed ijdse kenkennisnis om in de toekomst gegeven over spraycoaten aan alle potentiële gebruikers. Nanotechnologie, onderzoeksgroep IMS, optimaal geweest. bij een applicatie adequaatadequa te kunkunnennen reageren en een TSST en Solmates hebben samen een PLD-systeem ontwik- goedegoe en snellesne lle oplossingoss te kunkunnennen levleverenere n die produc- Deelproject 7: Studie naar de ontwikkeling keld op basis van een eigen ontwerp. TSST heeft zich onder tiegereedtie is. van een universele probetester andere gericht op het vacuümsysteem, targetselectiesys- teem, de procesgastoevoer en computeraansturing. Trekker: SmartTip SolMateS heeft zich onder meer gebogen over een laserbun- Doel: studie doen naar de mogelijkheden een universele delsysteem en verwarmingselement. Deze aanpak is probetester (UPT) te ontwikkelen. Deze tester vormt een succesvol gebleken en het depositiesysteem is in gebruik belangrijk onderdeel van de voor de productie van Smart- genomen. Tip-probes benodigde productie-infrastructuur. Zo’n tester is Naast biocompatibele coatings (goud en hydroxyapatite) productspecifiek en niet commercieel verkrijgbaar. zijn ook coatings gedeponeerd voor de realisatie van piëzo-sensoren voor toepassing in onder andere mammogra- Resultaat fie, in samenwerking met het biomedisch technologisch Binnen dit project hebben SmartTip en de onderzoeksgroep instituut MIRA van de UT. Marktintroducties zullen met TST van de Universiteit Twente (UT) zeer nauw samenge- mogelijke afnemers worden gerealiseerd. werkt. Tevens is een UT-technicus een groot deel van de

36 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 37 Project in het kort Het Innovatief Materialen Platform Twente verzamelt Voortgang kennis over innovatieve materialen, vertaalt die in Na het afvallen van Materia, dat vertrok uit Enter, is het Opbrengsten innovatie, economie praktische toepassingen en maakt die toegankelijk voor project ondergebracht bij het Saxion Kenniscentrum Design en arbeid, milieu, welzijn mkb-bedrijven. en Technologie, lectoraat Industrial Design. De denktank van het platform bestaat uit materiaaldeskundigen uit heel • Het beschikbaar stellen van nieuwe materiaalcon- Nederland. cepten aan het Twentse mkb kan leiden tot nieuwe productontwikkeling, waarmee mkb-bedrijven hun Er wordt gewerkt volgens een drietrapsraket: concurrentiepositie verbeteren. 1. Ontsluiten van nieuwe materiaalgerelateerde kennis en • In het platform is veel kennis over de praktische Naam project : Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) Budget technologie - scouting & screening. toepassing van nieuwe materialen samengebald. Het Projecttrekker: Mieke Allersma e 1.828.961 Totaal 2. Inzet van nieuwe materiaalconcepten in producten en platform kan samen met bedrijven een cluster gaan e 614.480 Provincie Overijssel toepassingen - transformatie. vormen, dat kennisuitwisseling vergemakkelijkt en Looptijd: Maart 2010 - maart 2013 e 296.000 Regio Twente 3. Actief beschikbaar stellen van deze kennis en concepten drempels voor nieuwe innovaties beslecht. e 918.480 Privaat aan het regionale mkb - disseminatie. • Innovatieve materialen scoren veelal hoger op Het platform heeft een materialenlijst met circa 75 duurzaamheid dan traditionele materialen. Gebruik Betrokken bedrijven/instellingen: Het Kenniscentrum Design en innovatieve materialen gepubliceerd. Daarvan zijn er 25 van deze materialen levert duurzame en vaak beter Technologie van Saxion Hogescholen, het Industrial Design geselecteerd (gescout en gescreend) die van belang kunnen recyclebare producten op. Het platform kijkt nadruk- Centre, BiomimicryNL, en het regionale bedrijfsleven. zijn voor een brede groep bedrijven. Enkele voorbeelden: kelijk naar duurzaamheid, omdat daar de meeste doorzichtig beton, polystyreen hardschuim, glasvezelbeton, marktkansen liggen. aardappelzetmeelpolymeren, 100% UV-werend glas en • De nieuwe materialen zullen onder meer hun weg polymere piëzo-composieten. vinden in producten voor de zorg- en bouwsector. Ze kunnen bijdragen aan een betere klimaatbeheersing De bekende functionaliteiten en eigenschappen van deze 25 in huizen en patiëntvriendelijkere zorgproducten. Innovatieve materialen sneller materialen worden vastgelegd in een database. Wat kan het materiaal? Welke eigenschappen heeft het? Hoe gedraagt naar het mkb brengen het zich in verschillende omstandigheden? Ook wordt van elk materiaal een product- of factsheet gemaakt met daarop de specifieke eigenschappen. Biomimicry vormt een van de inspiratiebronnen van het Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) www.saxion.nl/impt platform. De natuur kan ons nog veel leren over materialen: Polymelkzuren zijn biologisch afbreekbare over de vezels die spinnen maken, de energie-efficiëntie van kunststoffen. Ze zijn lichaamsvriendelijk en lossen op termietenheuvels en de kleefstof van gekko’s. in het lichaam: geschikt voor hechtdraad. Doel Beoogde resultaten Het verzamelen van praktische kennis over nieuwe Eindresultaat na drie jaar: Als volgende stap worden enkele materialen van direct innovatieve materialen, die kennis actief verspreiden in de • identificatie van vijf à tien materialen met een breed praktisch toepasbare voorbeelden voorzien om voor te regio en ten goede laten komen aan regionale mkb-bedrij- innovatiepotentieel; leggen aan mkb-bedrijven. Het platform gaat minimaal ven, zodat innovaties ontstaan. • tien tot twintig materiaal-marktcombinaties, voorzien van twee cases uitwerken van materiaal-marktcombinaties, Materiaalinnovaties blijven vaak op de plank liggen bij onderzoeksresultaten; waarin samen met mkb-bedrijven deskresearch en toepas- kennisinstellingen. Praktische toepassingen waarmee • vijf tot tien ontwerpcases waarin bedrijven praktisch singsonderzoek wordt uitgevoerd. Op de lange termijn wil 'Bedrijven kunnen hun producten ondernemers uit de voeten kunnen ontbreken. Het IMPT wil onderzoek doen samen met ontwerpbureaus en Saxion; het IMPT twintig materiaal-marktcombinaties onderzoeken. vernieuwen en verbeteren met nieuwe de voor mkb’ers verborgen materiaalkennis actief versprei- • verschillende publicaties, artikelen, boekjes, products- den onder regionale bedrijven door het identificeren van heets en ondersteunende video als dit verduidelijkend is; Het IMPT gaat de resultaten van het onderzoek presenteren duurzame materialen'. echt interessante innovaties en het beschrijven van • een website die inzicht geeft in genoemde thema’s, aan regionale mkb-bedrijven en inzetten voor discussie met eigenschappen van materialen. Voorbeelden zijn construc- businesscases en publicaties; die bedrijven. De organisatie werkt actief aan een groot tielijmen, piëzomaterialen, biopolymeren, inkjettechnolo- • een netwerk van minimaal 75 actief betrokken mkb’ers. netwerk in de regio. gie, slimme materialen en functionele materialen. Het IMPT biedt bedrijven tevens ondersteuning bij het ontwikkelen George’s Wood is een kunststofcomposiet dat energie van nieuwe producten met die nieuwe materialen. absorbeert en naderende projectielen kan opvangen: Indicatoren Resultaat geschikt voor politieschilden en kogelwerende vesten. Private R&D-investeringen 918.480 Publieke R&D-investeringen 910.480 Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - Uitgelokte private vervolginvesteringen 348.567 'Materialen vormen de bouwstenen van producten en staan Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - daarmee aan de basis van veel innovatietrajecten'. Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 18 Aantal innovaties 1 Aantal patenten - Aantal spin-offs -

38 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 39 Project in het kort VentureLab Twente is een business support- Voortgang programma voor hightechgroeibedrijven. Het biedt VentureLab heeft in de eerste 18 maanden van het Opbrengsten innovatie, economie ondernemers een jaarprogramma met trainingen in programma ruim 120 deelnemers opgeleid. Ongeveer 80 en arbeid, milieu, welzijn ondernemersvaardigheden aan. mensen van deze groep participeerden vanuit de wens hun bedrijf flink te laten groeien. Daarnaast werden er als • VLT steunt met het business support-programma de gevolg van het programma 34 nieuwe bedrijven geregis- groei van hightechbedrijven. Dit verbetert hun treerd bij de Kamer van Koophandel. In 2011 en 2012 concurrentiepositie en versterkt de regionale verwacht VLT 100 deelnemers te begeleiden bij de start of werkgelegenheid. Daarbij zal ook lager geschoold groei van hun bedrijf. werk ontstaan. Naam project : VentureLab Twente Budget • In het programma worden deelnemers gecoacht en Projecttrekker: Rob van Lambalgen Project is aangevraagd voor 5 jaar, Enkele concrete voorbeelden van successen van VLT: getraind. De multidisciplinaire teamsamenstelling Communicatiecontactpersoon: Annemarie Ridder maar door IPT in 2 delen geknipt. • De oprichting van de Stichting Rapid Manufacturing kan leiden tot extra groeiversnelling, nieuwe e 6.363.780 Totaal Center (RMC) in Twente. innovaties en bedrijvigheid. Looptijd: 2009 - 2010, met vervolgsubsidie voor de jaren 2011 en 2012 e 360.000 Provincie Overijssel • Er zijn verschillende bedrijven in de bouw opgericht die • Het programma is opgezet volgens een door NIKOS, e 1.466.667 Regio Twente innovatieve producten voor isolatie, beveiliging, logistiek het expertcentrum voor hightech ondernemerschap Betrokken bedrijven/instellingen: UT-Nikos, Saxion-SKIO, 193 deelnemende e 1.766.667 Europa en constructie leveren. van de Universiteit Twente, ontwikkeld procesmo- bedrijven (oktober 2011), 35 coaches (vaak [ex-]ondernemers), 75 business e 1.166.667 Rijk • VLT heeft 7 ‘soft landers’ aangetrokken: een bedrijf uit del, dat alle facetten van ondernemerschap omvat. panelleden, 35 docenten/trainers van UT of bedrijfsleven, netwerken van e 1.603.779 Privaat India dat een productiefaciliteit wil opzetten voor Het model staat garant voor ambitie en teamwerk. financiers en vele samenwerkingsverbanden anti-oxidanten; een bedrijf uit Rusland dat hier activitei- • VLT neemt ‘duurzame bedrijvigheid’ met voorrang ten start op het gebied van social media; een bedrijf uit mee in de jaartrainingen. China dat handelsactiviteiten wil opzetten. • VLT heeft de ‘Soft Landingsstatus’ ontvangen van de National Business Incubation Association. Deze prestigi- Hightechondernemers trainen euze status positioneert de regio Twente als één van de beste plaatsen voor buitenlandse vestigingen. VLT is in het maken van een groeispurt daarmee de tweede locatie in Europa (na Montpellier in Frankrijk) en de enige in Nederland. Inmiddels is verlen- ging van de soft landing status aangevraagd voor een VentureLab Twente www.venturelab.nl nieuwe periode van twee jaar. • 35 bedrijven maken gebruik van de TOP-regeling als startfinanciering. Ongeveer 25 andere bedrijven hebben mede dankzij VLT andere financieringen opgehaald: Doel Beoogde resultaten subsidies, bancaire leningen en/of geld van business VentureLab Twente (VLT) bevordert de groei van hightech- VLT wil in 5 jaar 360 deelnemers ondersteunen. Dit moet angels. Dit verhoogt het geïnvesteerd kapitaal in de regio. bedrijven en draagt zo bij aan duurzame economische leiden tot 200 nieuwe bedrijven, waarvan 30 de potentie • VLT kreeg de ondersteuningsprijs voor ondernemerschap structuurversterking en werkgelegenheidsgroei in Oost- hebben uit te groeien tot bedrijven met meer dan 100 van VNO-NCW voor het concept (ruim 23.000 euro). Vier Nederland. VLT is opgericht nadat uit onderzoek bleek dat medewerkers. Vijf jaar na afloop van het project moeten VLT-deelnemers hebben van dit geld een bijdrage in de de meeste spin-offbedrijven van de Universiteit Twente 2.850 nieuwe hightechbanen en ruim 6.000 indirecte reiskosten ontvangen voor zakenreizen naar de VS en nauwelijks doorgroeien. Hoewel de bedrijven het goed banen zijn ontstaan. Canada. doen, blijven ze relatief klein. In de eerste projectperiode van twee jaar stond Overijssel en dan vooral Twente centraal. In 2011 en 2012 ondersteunt 'VentureLab heeft verschillende Internationale focus de organisatie ook bedrijven in Gelderland. Begin 2013 dient bedrijven uit het buitenland naar de VLT ondersteunt starters bij hun bedrijfsontwikkeling en de organisatie op eigen benen te staan. gevestigde bedrijven bij groeiversnelling. Deelnemers regio getrokken'. krijgen een jaar lang voor 3.000 euro een business development-programma aangeboden, uitgevoerd door de Universiteit Twente (NIKOS) en Saxion (SKIO). Het 'Hightechbedrijven met betere programma bestaat uit intensieve trainingen op het gebied ondernemersvaardigheden kunnen Indicatoren Resultaat van ondernemerschap, een persoonlijke business coach en toegang tot relevante netwerken, zoals financiers en gemakkelijker een flinke Private R&D-investeringen 1.603.779 onderzoekers. Verder staat een gratis werkplek ter beschik- groeispurt maken'. Publieke R&D-investeringen 4.760.001 king in het bedrijfsverzamelgebouw The Corridor. Het Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 240 programma richt zich op hightech ondernemers en business Uitgelokte private vervolginvesteringen 1.242.023 developers met groeiambitie en een internationale focus. Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 195 Aantal innovaties 1 Aantal patenten - Aantal spin-offs -

40 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 41 Project in het kort Het open innovatiecentrum TPRC doet onderzoek naar thermoplastische composieten, kunststoffen die vele Voortgang malen lichter zijn dan bestaande materialen. Het TPRC is afgetrapt met het ontwerpen van een roadmap Opbrengsten innovatie, economie Het onderzoek kan leiden tot het versneld toepassen en het vastleggen van een onderzoeksagenda: de TPRC en arbeid, milieu, welzijn van composieten in bijvoorbeeld vliegtuigen, auto’s en Technology Roadmap. Daarnaast is er gewerkt aan het in kaart brengen van de belangrijkste waardeketens voor • Het TPRC zal de innovatie en de ontwikkeling van windmolens. thermoplastische composieten: de toekomstige TPRC-com- thermoplastische composieten flink versnellen voor munity. verschillende markten. De resultaten van het Het technologische plan werkt volgens een typische onderzoek kunnen worden overgezet naar de bottom-up benadering. Het centrum start met onderzoek industriële partners, die composieten in de produc- Naam project : ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) Budget naar de materialen en verbindingstechnieken. De hieruit ten verwerken. Projecttrekker: Harald Heerink, TPRC Remko Akkerman, Universiteit Twente e 8.177.000 Totaal verkregen inzichten worden gebruikt om verder te bouwen • De in het open innovatiecentrum samenwerkende Communicatiecontactpersoon: Pia Snijder e 600.000 Provincie Overijssel aan componenten van steeds grotere complexiteit. Die leidende industrieën als Boeing, Stork-Fokker en e 1.025.000 Regio Twente ondergeschikte structuren moeten uiteindelijk transforme- TenCate trekken andere grote Nederlandse en Looptijd: Eind 2009-2014 e 1.009.273 Rijk ren in kritische primaire gewichtdragende composieten. internationale partners aan. Het TPRC kan het aldus e 1.442.727 Europa brengen tot een internationale autoriteit op het Betrokken bedrijven/instellingen: Boeing, Stork-Fokker, TenCate, e 4.100.000 Privaat Een brede vertegenwoordiging gebied van composieten. Dit versterkt niet alleen Universiteit van Twente Het open innovatiecentrum heeft zich in september het imago van de regio Twente, maar levert op gevestigd op het Kennispark Twente, vlak naast de termijn ook regionale werkgelegenheid op. universiteit Twente. Er is een nieuwe directeur benoemd die • Thermoplastische composieten zijn duurzaam en de ontwikkeling en uitbreiding van het innovatiecentrum leveren milieuvoordelen op. Composieten toegepast ter hand neemt. Ook is er een aantal medewerkers aange- in vliegtuigen maken die lichter, waardoor ze trokken. minder kerosine gebruiken. Datzelfde kan gelden voor auto’s. TPRC werkt aan doorbraak van thermo- Bij de universiteit lopen er inmiddels verschillende onderzoeken naar thermoplastische composieten. Een van plastische composieten in de industrie de uitdagingen voor het TPRC is het vinden van voldoende excellente onderzoekers in het vakgebied. Het centrum wil De organisatie concentreert zich nu allereerst op het tien onderzoekers (Aio's) aantrekken en werft daarvoor nu neerzetten van de faciliteit. In een later stadium worden ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) www.tprc.nl wereldwijd. Ondanks deze grootschalige wervingsacties ook interessante proposities voor regionale mkb-bedrijven blijft het lastig mensen te vinden met voldoende expertise uitgewerkt. op het vakgebied van thermoplastische composieten. Doel Beoogde resultaten Gezamenlijk onderzoek doen naar de technologie van Het TPRC is de wetenschappelijke onafhankelijke leidende Het TPRC werkt tevens aan een bredere vertegenwoordiging thermoplastische composieten. Dit onderzoek onderbrengen technologische autoriteit op dit gebied. TPRC staat open en positionering. Er zijn met een aantal leidende indus- 'Excellente onderzoekers vinden met in een open innovatiecentrum, het ThermoPlastic composi- voor en vertegenwoordigt zoveel mogelijk waardeketens, trieën in Europa intensieve contacten over toetreding en expertise op het gebied van tes Research Center. zoals windenergie, olie- en gaswinning, luchtvaart, de enkele partijen treden al toe (of zijn al toegetreden) in autowereld, de medische keten, de machine-industrie, 2011. Daarnaast heeft het open innovatiecentrum zijn oog thermoplastische composieten is een Thermoplastische composieten zijn met vezel infrastructuur, scheepvaart en sport. Het centrum gaat een gericht op de participatie van regionale hightechbedrijven. hele uitdaging'. versterkte kunststoffen die wel vier tot zes keer katalyserende rol voor innovaties spelen en versnelt De verwachting is dat zich in 2012 steeds meer partijen lichter zijn dan bestaande materialen. Bovendien wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen voor zullen aansluiten bij het TPRC. Het groeiperspectief is goed hebben thermoplasten een korte productietijd, nieuwe toepassingen van thermoplastische composieten. te noemen. roesten niet en zijn recyclebaar. Ze zijn toepasbaar in vliegtuigen, auto’s, wieken van windmolens, constructiematerialen en nog veel meer. Het materiaal van de toekomst?

Steeds meer vraag naar lichte materialen Indicatoren Resultaat Vanuit markten als de lucht- en ruimtevaart, jachtbouw en windenergie is er een toenemende vraag naar lichte en Private R&D-investeringen 4.100.000 hoogwaardige constructiematerialen. De industrie is Publieke R&D-investeringen 4.077.000 voortdurend op zoek naar innovaties die de ontwikkeling Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - van thermoplastische composieten versnellen en een snelle Uitgelokte private vervolginvesteringen 1.751.328 productie mogelijk maken. Het onderzoek van het TPRC Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - richt zich op het ontwikkelen van die thermoplastische Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 producten. Het verspreiden van de binnen het centrum Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 155 ontwikkelde kennis en expertise speelt een grote rol. Aantal innovaties 1 Aantal patenten - Aantal spin-offs -

42 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 43 Project in het kort Stil veilig wegverkeer werkt aan stille en veilige banden Voortgang en wegdekken. De interactie tussen band en wegdek Het consortium is gestart met het uitwerken van de Opbrengsten innovatie, economie staat daarbij centraal. In die unieke aanpak worden onderzoeksvragen en het opzetten van de projectstructuur. en arbeid, milieu, welzijn band en asfalt samen stil en veilig gemaakt. Inmiddels zijn er verschillende onderzoekers (Aio’s) • Het project levert een unieke samenwerking op aangesteld, wordt er meetapparatuur ontwikkeld en zijn er tussen bandenontwikkelaar Apollo Vredestein, een eerste asfaltmetingen verricht. Het project is operationeel, asfalteerder REEF infra, Iris Vision Measurement & ondanks dat het lastig was goede onderzoekers te vinden Inspection en de Universiteit Twente. Het onderzoek (twee Aio’s starten in najaar 2011). naar de wederzijdse beïnvloeding van band en Naam project : Stil Veilig Wegverkeer Budget wegdek is uniek. Daardoor wordt een bijzondere Projecttrekker: Hans van Benthem e 3.933.291 Totaal kennispositie opgebouwd op het terrein van e 300.000 Europa Stil Veilig Wegverkeer is ondergebracht in het Tire-Road band-wegdekinteractie, die een internationale Looptijd: September 2010 - november 2015 e 600.000 Regio Twente Consortium, dat bestaat uit vijf onderzoeksgroepen van de uitstraling zal hebben. e 600.000 Provincie Overijssel Universiteit Twente. Het consortium werkt nauw samen • Apollo Vredestein kan zich positioneren als kennis- e 586.088 Overig met de bandenindustrie en wegenbouwers in centrum. Dat verkleint het risico dat de activiteiten Betrokken bedrijven/instellingen: Apollo Vredestein, Universiteit Twente e 1.847.203 Privaat Oost-Nederland. van het voormalige Vredestein, tegenwoordig als (Tire-Road Consortium), Reef Infra, Iris Vision Measurement & Inspection, Apollo Vredestein onderdeel van het Indiase bedrijf provincie Gelderland, Elastomer Research Testing. Apollo, zich zullen verplaatsen naar India. Apollo Vredestein kan met dit project zijn concurrentiepo- sitie verbeteren en zijn marktaandeel vergroten. Met behoud en wellicht groei van werkgelegenheid als resultaat. • Stillere banden en wegdekken dragen bij aan de Stil Veilig Wegverkeer maakt band leefbaarheid en verhogen de veiligheid. en wegdek samen stil en veilig

Stil Veilig Wegverkeer www.tire-roadconsorium.nl

Doel Beoogde resultaten Stillere en veiligere wegen en banden ontwikkelen, dat is Het consortium ontwikkelt fundamentele inzichten in band- het doel van Stil Veilig Wegverkeer. Het project kiest daarbij wegdekinteractie (kennisontwikkeling) en ontwikkelt 'Stillere en veiligere banden voor een unieke aanpak: de interactie tussen band en innovatieve, stille en veilige banden en wegen. Stil Veilig en wegdekken dragen bij aan de wegdek, waarbij geluid en grip centraal staan. De hoeveel- Wegverkeer verricht onder meer de volgende activiteiten: heid geluid en de slijtage van band en wegdek hangen in • ontwikkeling, ontwerp en bouw van een nieuw meetin- leefbaarheid en verhogen hoge mate af van de band-wegdekinteractie die optreedt in strument voor 3D-scanning van asfalt op mm-schaal bij de veiligheid'. het contactvlak. Stil Veilig Wegverkeer pakt de samenhang hoge snelheid; tussen beide op en ontwikkelt een prototype van een ‘stille • ontwikkeling, ontwerp en bouw en een 2D-tempera- en veilige band-wegdekcombinatie’. Band en weg worden tuursensor, die het temperatuurverloop van wegdek en samen stil en veilig gemaakt. De integrale ontwikkeling van band bij hoge snelheid simultaan meet; een prototype ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’ is • berekening van veilige band-wegdekcombinaties en uniek en nog niet eerder uitgevoerd. berekening van stille band-wegdekcombinaties; • een geïntegreerde band-wegdekmeettrailer en simulatie- tools voor band en band-wegdekinteractie; • prototypes van band, wegdek en band-wegdekcombina- Indicatoren Resultaat ties. Private R&D-investeringen 1.847.203 Publieke R&D-investeringen 2.086.088 Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - 'Stil Veilig Wegverkeer ontwikkelt een uniek prototype van Uitgelokte private vervolginvesteringen 708.000 een ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’. Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 1 Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 47 Aantal innovaties 1 Aantal patenten - Aantal spin-offs -

44 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 45 Project in het kort Het open innovatiecentrum Texperium geeft een impuls aan textielrecycling. Oud textiel, dat nu in 90 procent van Voortgang Texperium heeft een vliegende start gemaakt, mede dankzij Opbrengsten innovatie, economie de gevallen op de stort of in de afvaloven eindigt, wordt een eerste project met KLM. Ongeveer 90.000 kilogram aan en arbeid, milieu, welzijn met nieuwe technologie omgezet in vezelmateriaal dat oude KLM-uniformen werd gerecycled en doet nu dienst in geschikt is voor toepassing in hoogwaardige producten. badslippers, kofferriemen en laptoptassen. De recycling • Texperium bevordert kennisuitwisseling tussen bespaarde 4.700 ton aan CO2. Saxion, Universiteit Twente, Fachhochschule Reutlingen, Kennis instituut Chemnits STFI en Er draaien momenteel verschillende projecten bij Texperium. mkb-bedrijven en versnelt daardoor gewenste Zo wordt met Desso en KLM gewerkt aan de recycling van innovaties in textielrecycling. Naam project : Open Innovatiecentrum Texperium Budget vliegtuigtapijt en met Verosol aan een nieuwe toekomst • Gerecyclede vezels zijn zeer duurzame vezels. De Projecttrekker: Peter Bos e 2.386.500 Totaal voor snijafval dat overblijft bij de productie van zonwering. vraag naar duurzame artikelen zal de komende jaren Communicatiecontactpersoon: Janine Karelse e 502.875 Provincie Overijssel stijgen, terwijl grondstoffen steeds duurder worden. Looptijd: 2011 en 2012 e 502.875 Regio Twente 'Komend jaar zullen veel nieuwe Hoogwaardige textielrecycling kan dus uitgroeien e 1.380.750 Privaat bedrijven aansluiting zoeken bij tot een zeer kansrijke bedrijfstak. Betrokken bedrijven/instellingen: Frankenhuis, Alcon Advies (initiatiefnemers), • Meer dan 300 miljoen kilo Nederlands textiel Saxion, Klieverik Tapijtindustrie, Modint, Van Gansewinkel, Sodexo, KLM, Texperium'. verdwijnt jaarlijks op de stort of in de afvaloven. DuraVermeer, Laroche, Twence en Verosol. Relaties met Fachhochschule Reutlin- Recycling levert aanzienlijke milieuwinst op. Per gen, Dirksen, BKN, VTS politie Nederland, ABN AMRO, Carlo Lamperti, OAD, Met veel andere partijen zijn oriënterende gesprekken 4.000 ton vermeden nieuwe vezels is de milieu- Arjowiggins, TNT, ING, Auping, de RAI, Staatsbosbeheer, Universiteit Twente gaande. De verwachting is dat komend jaar veel nieuwe winst 56.000 ton CO2, 8,8 miljoen kubieke meter en verschillende buitenlandse kennis- en onderzoeksinstellingen. bedrijven aansluiting zullen zoeken en vinden bij Texperium. water en 7,5 ton chemicaliën. Texperium zal op termijn zelfstandig gaan draaien. • Het open innovatiecentrum levert naar verwachtin- gen werkgelegenheid op bij alle deelnemende Ketenbenadering staat voorop bedrijven. Afgedankt textiel krijgt een Het open innovatiecentrum bouwt aan onderzoeksfacilitei- ten om bedrijven en instellingen te ondersteunen bij het hoogwaardig tweede leven werken aan innovaties. De experimenteerfaciliteiten kunnen om textielafval beter te sorteren op kleur en textielsoort. de kloof tussen onderzoek en toepassing dichten, omdat Een aantal deelnemers is betrokken bij een project om productie op semi-industriële schaal mogelijk wordt. sortering volledig automatisch te kunnen uitvoeren. Open Innovatiecentrum Texperium www.texperium.eu Een ketengerichte benadering staat voorop. Bij alle Het Haaksbergse innovatiecentrum ontwikkelt een projecten worden allereerst ketens van bedrijven gevormd: gecertificeerd systeem om uniformen, bedrijfskleding, ontdoeners, ontwikkelaars en producenten werken samen in onverkochte merkkleding en inbeslaggenomen goederen te Doel Beoogde resultaten vraaggerichte consortia. Hoogwaardige recycling van textiel kunnen herverwerken. Het gaat hier om producten die nu Het open innovatiecentrum Texperium streeft naar Texperium wil hoogwaardig hergebruik realiseren door: is complex en vraagt veel expertise. Vrijwel geen enkel worden verbrand, omdat ze beslist niet meer in omloop duurzaam hergebruik van textiel. • het stimuleren en faciliteren van research & development bedrijf heeft alle expertise zelf in huis. Daarom staat mogen komen. De certificering staat garant voor vernieti- Afgedankt en overtollig textiel wordt momenteel slecht voor hergebruik van textiele grondstoffen in een samenwerking in een ketenbenadering voorop, met ging van de producten in een gesloten systeem mét benut. Ongeveer 90 procent wordt na gebruik verbrand of pre-commercieel stadium; Texperium als bindende factor. Zo wordt tevens de al herwinnen van de vezels. verdwijnt bij het vuilnis. De traditionele reclycling beperkt • een platform te zijn voor duurzame toepassingen met aanwezige kennis bij deelnemers maximaal gebruikt. Texperium heeft volop de publiciteit gehaald, met 28 zich tot industrieel textiel en is veelal laagwaardig: vezels herwonnen (textiele) grondstoffen; publicaties in verschillende media. belanden in isolatiemateriaal, als drukverdelers in matrassen • het initiëren van technologie- en productontwikkeling; Beter sorteren en zitmeubels en in deurpanelen. • het uitvoeren van haalbaarheidsstudies, proefprojecten Texperium is opgezet om ontdoeners van textiel te en langere onderzoekstrajecten naar het verder verbete- verbinden met potentiële gebruikers van herwonnen vezels. 'Kleding met een risicoprofiel wordt Texperium wil recycling stimuleren en richt zich daarbij ren van mogelijkheden van hergebruik; Herwonnen vezels zijn vaak van dusdanig goede kwaliteit ingenomen, versnipperd en vooral op hoogwaardig hergebruik van textielafval van • het testen en invoeren van nieuwe technologieën als dat er heel mooie producten van kunnen worden gemaakt. zowel de industrie als consumenten. Geen reclycling, maar Rapid Testing en Fast Prototyping; Toch gebeurt dat veelal niet, omdat de vezels een mengel- omgetoverd in andere producten, zoals upcycling. Door upcycling kunnen meer herwonnen • verworven kennis uit te dragen en te verbreden via moes vormen. Daarom werkt Texperium aan een methode tapijten en composieten'. textielvezels gebruikt worden als grondstof. Vezels krijgen symposia, lezingen en publicaties. een langere levensduur en er kunnen duurzame reclycling- De verwachting is dat tot 2015 jaarlijks drie tot vier grote Indicatoren Resultaat en upcyclingsystemen ontstaan. projecten worden uitgevoerd binnen het open innovatie- Private R&D-investeringen 1.380.750 centrum. Publieke R&D-investeringen 1.005.750 Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - Uitgelokte private vervolginvesteringen 515.484 'Texperium verwerkte oude KLM-uniformen tot badslippers, Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 9 kofferriemen en laptoptassen. Oude plisséjaloezieën krijgen een Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - tweede leven als rolgordijn'. Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 19 Aantal innovaties 1 Aantal patenten 1 Aantal spin-offs 5

46 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 47 Project in het kort Het Center for Medical Imaging ontwikkelt nieuwe technieken voor medische beeldvorming om mensen intern Voortgang Het innovatiecluster is in ontwikkeling. Eind 2012 wordt Opbrengsten innovatie, economie te onderzoeken. Medische beeldvorming - het virtueel het centrum op de UT-campus officieel geopend in het en arbeid, milieu, welzijn weergeven van de interne mens - kan helpen ziektes sneller nieuwe pand The Gallery. op te sporen en maakt opereren gemakkelijker. • Het centrum verbindt de in Oost-Nederland sterke MIRA, met ‘Top Technology for Patients’ als motto, heeft in kennisgebieden technologie en gezondheid en Siemens Nederland een grote mondiaal opererende partner koppelt de Nijmeegse medische kennis aan de gevonden om het centrum mede op te zetten. Siemens zal medische technologie van Twente. Daardoor krijgt een deel van zijn onderzoek in Twente situeren en stelt de Red Medtech Highway langs de as Nijmegen- Naam project : Center for Medical Imaging Twente Budget apparatuur beschikbaar die in het Center for Medical Enschede concreet gestalte. Projecttrekker: Martijn Kuit e 3.017.500 Totaal Imaging wordt doorontwikkeld. • Het centrum verbindt tevens de Universiteit Twente e 730.750 Europa met Siemens Nederland en het regionale bedrijfsle- Looptijd: Juni 2011 - januari 2016 e 243.583 Rijk ven. Siemens vestigt zich op de campus en zal e 243.584 Provincie Overijssel Nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen specialisten uit de hele wereld naar het centrum e 243.583 Regio Twente verhogen de kwaliteit van leven voor trekken. Dit versterkt het internationale aanzien Betrokken bedrijven/instellingen: Siemens Nederland, Euro-Diagnostica, e 1.556.000 Privaat van Twente. Een grote speler als Siemens heeft Delft Imaging Systems, Future Diagnostics, TMSi, ANT, DEMCON, Universi- patiënten. bovendien het vermogen regionale bedrijven mee te teit Twente (MIRA-instituut voor biomedische technologie en technische trekken in toepassingen van innovaties die het geneeskunde), Universiteit Groningen, Universitair Medisch Centrum Na opening van het centrum zullen zowel onderzoekers in centrum gaat opleveren. Groningen, UMC St. Radboud. technische geneeskunde van de UT als onderzoekers van • Het cluster stimuleert onderzoek op het terrein van Siemens en de academische ziekenhuizen van Nijmegen en medische beeldvorming waardoor ziektes sneller Groningen hun plek vinden in het Center for Medical worden ontdekt en steeds verfijnder opereren Imaging. Samen met partners uit het bedrijfsleven zullen ze mogelijk wordt. Dit verhoogt de kwaliteit van leven Met medische beeldvorming naar werken aan nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen. voor patiënten en draagt positief bij aan het werk Daardoor wordt The Gallery een prominent onderdeel van van professionals in de zorg. een betaalbare en veilige zorg de UT-campus. • Door efficiënt samenwerken in het nieuwe centrum zullen onderzoekers minder hoeven te reizen voor 'Nieuwe technologieën kunnen onderzoek of het doen van experimenten. Resultaat: Center for Medical Imaging Twente www.cmi-nen.nl bijdragen aan een gezondheidszorg die minder energieverbruik. Ook het vervangen van schadelijke (radioactieve) stoffen door nieuw te bemensbaar blijft ondanks de ontwikkelen biomarkers is goed voor het milieu. vergrijzing'. Doel met nieuwe technologieën bijdragen aan een bemensbare, Het Center for Medical Imaging Twente is een open betaalbare en veilige gezondheidszorg. innovatiecluster dat bedrijven en zorgspecialisten koppelt aan de wetenschap. Doelen: Beoogde resultaten • creëren van een platform voor kennisdeling en draagvlak Een hoogwaardig cluster waarin bedrijven en kennisinstel- voor nieuwe innovaties; lingen samen projectgroepen vormen en daarbij toegang • realiseren van innovaties rond beeldvormingstechnieken; hebben tot de geavanceerde faciliteiten en apparatuur die • creëren van een etalage voor het tonen van deze nodig zijn om innovaties te ontwikkelen. Er wordt innovaties; biomedisch technologisch onderzoek verricht dat werkelijk • vergroten van het inzicht van het regionale bedrijfsleven tot nieuwe producten zal gaan leiden. Het centrum gaat in (klinische) behoeften. tevens patiënten behandelen met de nieuwe beeldtechnie- ken en zal uiteindelijk 150 medewerkers tellen, onder wie Kanker virtueel weergeven 70 jonge wetenschappers. Het open innovatiecluster, onder leiding van het MIRA- instituut voor biomedische technologie en technische Het onderzoek levert patenteerbare geneeskunde van de Universiteit Twente, maakt deel uit technologie op dieregionale bedrijven Indicatoren Resultaat van het Center for Medical Imaging North Eastern Nether- Private R&D-investeringen 1.556.000 lands (CMINEN) dat een leidende positie in de wereld kunnen vermarkten. nastreeft op het gebied van medische beeldvorming. Het Publieke R&D-investeringen 1.461.500 centrum richt zich op het ontwikkelen van apparatuur die Het regionale bedrijfsleven krijgt de kans samen met Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 10 kanker, en dan vooral long- borst en prostaatkanker, hart- Siemens en de UT te werken met zeer geavanceerde Uitgelokte private vervolginvesteringen 651.780 en vaatziekten en neuro)musculaire) ziekten virtueel kan apparatuur en experimentele instrumenten. Het onderzoek Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 20 weergeven. levert patenteerbare technologie op, die regionale bedrijven Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 1 kunnen vermarkten. Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 97 Het CMINEN is een van de acht door de Nederlandse Aantal innovaties - Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) Aantal patenten - erkende Centres of Research Excellence binnen het Innovative Medical Devices Initiative NL (IMDI). IMDI wil Aantal spin-offs -

48 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 49 Project in het kort Rapid manufacturing wordt wel gezien als de productie- methode van de toekomst. Het Rapid Manufacturing Voortgang Er wordt gewerkt aan de fundamenten van het RMCenter Opbrengsten innovatie, economie Center Twente wil deze nieuwe technologie naar de Twente. De trekkers werven nieuwe leden en geven het en arbeid, milieu, welzijn maakindustrie brengen en lanceert projecten om ermee te aanbod vorm. Daarnaast wordt een verdienmodel voor het experimenteren en kennis te delen. samenwerkingsverband uitgewerkt. Het RMCenter denkt • Met rapid manufacturing worden ontwikkelcycli aan partnerschappen of een lidmaatschapsstructuur. verkort en innovatieprocessen versneld, met snellere Businessactiviteiten kunnen voor aanvullende inkomsten markintroductie als resultaat. RM-techniek maakt zorgen, met RMCenter als makelaar die partijen tegen een ideeën tastbaar tegen relatief lage kosten. De honorarium bijeenbrengt. Het centrum heeft verschillende productie van kleine series wordt economisch Naam project : Rapid Manufacturing Center Twente Budget bijeenkomsten georganiseerd, zowel voor groepen als voor haalbaar. Dit kan leiden tot nieuwe bedrijvigheid, Projecttrekker: René Groothedde e 210.000 Totaal individuele bedrijven. groei van bestaande bedrijven en werkgelegenheid. e 50.000 Provincie Overijssel • Het RMCenter bevordert de samenwerking van Looptijd: 2011 e 50.000 Regio Twente bedrijven en kennisinstellingen, stimuleert zo e 5.000 Overig 'Heupimplantaten zijn met rapid innovatie en dat vergroot de concurrentiekracht. e 105.000 Privaat manufacturing snel te produceren. Na • Het RMCenter steunt starters en doorgroeiende Betrokken bedrijven/instellingen: Verenigde Maakindustrie Oost (VMO), bedrijven en werkt daarbij intensief samen met VentureLab Twente, 3d ModelFactory, 3D Worknet, Universiteit Twente, een scan kan direct een exacte kopie andere netwerken. Saxion Hogeschool, STODT Toekomsttechniek. van het heupbot worden gemaakt'. • Rapid manufacturing kan zich ontwikkelen tot een duurzaam productieproces. Er is geen restmateriaal Heupimplantaten en RM leent zich bij uitstek voor lokaal produceren. Het centrum heeft daarnaast een start gemaakt met het • Rapid manufacturing kan bijdragen aan het behoud ontwikkelen van projecten. Zo is er samen met Philips van industriële werkgelegenheid in Twente en gekeken of sommige elementen van scheerapparaten te Nederland. Rapid manufacturing als wenkend produceren zijn met rapid manufacturing. Met medische partijen zijn er gesprekken gevoerd over rapid manufactu- perspectief voor de maakindustrie ring van bijvoorbeeld heupimplantaten. Na een scan van een heupbot van een patiënt zou zeer snel, voordat aan de operatie wordt begonnen, een exacte kopie kunnen worden Rapid Manufacturing Center Twente www.rmcenter.nl geproduceerd, mogelijk later zelfs ter plekke.

Wenkend perspectief Rapid manufacturing is een technologie die ondanks het Doel Beoogde resultaten wenkend perspectief nog niet aan het begin staat van een Rapid Manufacturing is een nieuwe technologie die wel Het RMCenter Twente is hét podium voor business, kennis grootschalige opmars. Een snelle incorporatie van de wordt gezien als de productiemethode van de toekomst. en innovatie op het gebied van rapid manufacturing. Het productiemethode door de maakindustrie in Oost-Nederland Het Rapid Manufacturing Center Twente wil de technologie heeft toegevoegde waarde door kennis en inhoud, een is daarom met onzekerheden omgeven. onder de aandacht brengen bij de maakindustrie. Het uitstekend netwerk en groot vertrouwen van de maakindus- centrum wil ervaringen verzamelen en uitwisselen, het trie. In het centrum zijn partijen actief als ontwerpers, initiatief nemen tot onderzoeksprojecten en opleidingspro- metaalbedrijven, de medische sector, toolleveranciers, gramma’s, faciliteiten delen, de technologie tonen en machinebouwers, kunststofbedrijven en matrijzenbouwers. samenwerking stimuleren tussen bedrijven en kennisinstel- lingen.

Rapid manufacturing is een verzamelnaam van technieken waarmee producten laag voor laag worden opgebouwd. Er wordt geen materiaal verwijderd zoals bij verspanen. Een digitaal ontwerp wordt direct, bijvoorbeeld met een 3D-printer, omgezet in een Indicatoren Resultaat product. Voordelen: produceren kan snel, in kleine Private R&D-investeringen 105.000 series of op maat. Publieke R&D-investeringen 105.000 De activiteiten van RMC rusten op drie pijlers: een Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar - businessnetwerk, het delen van kennis en een podium Uitgelokte private vervolginvesteringen 45.360 bieden voor innovaties. Het centrum werft momenteel Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - deelnemers zodat het op termijn gaat fungeren als een open Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - samenwerkingsverband voor kennisinstellingen, organisa- Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 21 ties en bedrijven. Aantal innovaties - Aantal patenten - Aantal spin-offs -

50 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 51 Project in het kort Meesters van de Toekomst in Twente is een netwerkorganisatie die werkzaamheden en is bereid daarvoor commitment af te de toegankelijkheid tot en transparantie op de risicokapitaalmarkt geven. Het netwerk heeft voldoende schaalgrootte om de Opbrengsten innovatie, economie vergroot. Dit ten behoeve van innovatieve starters en doorgroei- dienstverlening op peil te houden. Streven na vier jaar: en arbeid, milieu, welzijn bedrijven die op zoek zijn naar risicokapitaal afkomstig van • 90 aangesloten (aspirant) informele investeerders; particuliere investeerders. Het netwerk geeft voorlichting, verzorgt • 120 ondernemers hebben deelgenomen aan voorlichtings- • Informal investors helpen innovatieve bedrijven aan trainingen en matcht ondernemers met investeerders. bijeenkomsten; kapitaal dat ze elders niet kunnen krijgen. Ook de • intake van 320 proposities, 8 matchingsbijeenkomsten, inbreng van kennis, netwerk en ervaring door 25 directe doorverwijzingen naar een informal; informals is evident en cruciaal. Meesters van de • Verschillende bedrijven hebben financiering gevonden. Toekomst in Twente vergroot voor ondernemers de Naam project : Meesters van de Toekomst in Twente Budget toegang tot de risicokapitaalmarkt. Dit draagt bij aan Projecttrekker: Radboud Dood e 577.524 Totaal Voortgang een positief ondernemersklimaat in Twente. Er starten e 288.762 Provincie Overijssel Meesters van de Toekomst in Twente heeft in het eerste meer bedrijven, de werkgelegenheid groeit. Looptijd: April 2010 - april 2014 e 288.762 Regio Twente anderhalf jaar boven verwachting gepresteerd. Er is met 150 • Door voorlichting betreden ondernemers beter ondernemers een intake gehouden (planning was 50). Er geëquipeerd de markt van het risicokapitaal. zijn 130 adviesgesprekken gevoerd. Van die groep hebben er • Informal investors bieden jonge en groeiende Betrokken bedrijven/instellingen: Kennispark Twente, Oost NV, 38 een pitch gedaan met investeerders; 25 eerste matches ondernemers niet alleen kapitaal, maar brengen ook intermediaire organisaties, (innovatieve) start-ups en doorgroeibedrijven krijgen mogelijk een vervolg. Drie bedrijven hebben managementvaardigheden in en kunnen aldus in de regio Twente. financiering gevonden. Inmiddels zijn er 35 informal bedrijven helpen sneller markten te veroveren en te investors geworven en hebben zich 15 intermediaire groeien. organisaties aangesloten bij het netwerk.

Er is in de markt duidelijk behoefte aan het type dienstver- lening van Meesters van de Toekomst. Zeker in een hoog Project helpt startende ondernemer innovatieve omgeving als die van Kennispark Twente is de behoefte aan een volledig financieringsnetwerk en dus een aan particuliere investeerder goed instrument voor zogenaamde vroege-fase financiering duidelijk en evident.

Meesters van de Toekomst in Twente www.meestersvandetoekomst.nl Het project, de eerste twee jaar gefinancierd door de provincie Overijssel, heeft onlangs voor twee jaar vervolgfi- nanciering van de Regio Twente. Meesters van de Toekomst in Twente krijgt daardoor de kans het netwerk in vier jaar Doel en innovatieve bouwtoelevering en nanotechnologie. Maar tijd op een voldoende niveau te brengen. De komende jaren ‘Meesters van de Toekomst in Twente’ bevordert het ook bedrijven in de life sciences (milieutechnologie, wordt onder meer gewerkt aan een verdere professionalise- beschikbaar stellen en benutten van informeel kapitaal in biotechnologie, gezondheids- en medische technologie), ICT ring van de dienstverlening. Twente door: en maakindustrie behoren tot de doelgroep.

• ondernemers en particuliere investeerders te matchen Informal investors onontbeerlijk 'In het eerste jaar zijn er 35 informal zodat ze investeringstrajecten realiseren; Informal investment speelt een wezenlijke en specifieke rol investors toegetreden en hebben drie • vergroten van de naamsbekendheid, toegankelijkheid van in financiering van jonge innovatieve ondernemingen. en kennis over de voor- en nadelen van informal capital Informal investors brengen kapitaal, kennis en kunde in en bedrijven financiering gevonden'. voor ondernemers; zijn onontbeerlijk voor een goed financieringsklimaat voor • ondernemers en (aspirant-) particuliere investeerders starters. Om die reden is Meesters van de Toekomst in beter te equiperen om ofwel de financiële markt op te Twente een van de strategische projecten van Stichting gaan ofwel als informal investor op te treden; Kennispark Twente. Informal investment moet een krachtig • netwerkontwikkeling en realisatie van een groep en vanzelfsprekend onderdeel worden van de ondernemende investeerders die interesse hebben in potentiële Twentse regio Twente. proposities, ook naar type activiteiten. Beoogde resultaten Indicatoren Resultaat Het project steunt de innovatieve en perspectiefvolle Meesters van de Toekomst is een bekend netwerk in de Private R&D-investeringen - bedrijven: bedrijven met een zekere uniciteit die ‘voorloper regio Twente. Ondernemers op zoek naar risicokapitaal Publieke R&D-investeringen 577.524 in de markt’ zijn en die een beperkt risicodragend vermogen weten het platform te vinden. De markt waardeert de Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 33 hebben. Naast investeringskapitaal hebben de ondernemin- Uitgelokte private vervolginvesteringen 4.950.000 gen behoefte aan ondersteuning door een particuliere Aantal ondersteunde mkb-bedrijven - investeerder. Het gaat om de behoefte aan en toevoeging Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen - van Kapitaal - Kunde - Kennis(sen) 'Meesters van de Toekomst in Twente Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 99 steunt voorlopers in de markt, de Aantal innovaties - ‘Meesters van de Toekomst in Twente’ richt de aandacht vooral op bedrijven in de sectoren innovatieve bedrijven'. Aantal patenten - Materialen & Hightechsystemen, Veiligheid & Technologie Aantal spin-offs -

52 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 53 HiPrins IMPT TenCate Itex bv Nijverdal Saxion Hogescholen Enschede Lijst van betrokken bedrijven Thales Nederland B.V. Hengelo Materia Inspiration Centre Amsterdam TNO Eindhoven IDC Enschede Innovatieplatform Twente Universiteit Twente Enschede Biomimicry Enschede Universiteit Delft Delft Universiteit Eindhoven Eindhoven Innovatiefonds PPM Oost Holst Centre Eindhoven Oost NV Enschede Oce-Technologies B.V. Den Bosch Saxion Hogescholen Enschede Active Assistive Devices Universiteit Groningen Groningen OTB Group B.V. Eindhoven Indes Enschede UMC St. Radboud Nijmegen NTS-Group Eindhoven Inkjet technology als regionale kans Oost NV Enschede UMCG Groningen Thales Nederland B.V. Hengelo TenCate Itex bv Nijverdal Innotronic, elektronische systemen Gronau-Epe Advanced Neuro Technology B.V Enschede Demcon Oldenzaal Reggiani Macchine S.p.A. Grassobio Use-Lab GmbH Steinfurt TMS International B.V. Enschede Reden Emmen Handicare Nesbru Future Diagnostics Wijchen High Tech Factory Xennia Technology Ltd Nijverdal Delft Imaging Systems Veenendaal Bronkhorst High-Tech BV Ruurlo Active Therapeutic Devices Delta Mask V.O.F. Enschede IPC Hart van Zuid Roessingh Research& Development Enschede 3D Weven Demcon Twente B.V. Oldenzaal STODT Hengelo JoyinCare Assen TenCate Systems BV Nijverdal EnablingM3 Dordrecht ROC Twente Hengelo Universiteit Twente Enschede TenCate N.V. Almelo Encapson Nijmegen Kenteq Hilversum Demcon advanced mechatronics Oldenzaal Norit X-Flow BV Enschede High Tech Factory Enschede TIC Medizintechnik Dorsten GreenFields B.V. Genemuiden IMS Almelo ISETI Holland Scherm B.V. Rotterdam Lionix Enschede Thales Nederland B.V. Hengelo BETON Sekisui Alveo B.V. Culemborg Medimate Enschede Universiteit Twente Enschede TenCate Geosynthetics. Proteq Armour Group B.V. Oldenzaal Medspray XMEMS BV Enschede Politie- en veiligheidsregio Twente Enschede Water & Environment Nijverdal Reden B.V. Hengelo Micronit Microfluidics BV Enschede TKH-Group Haaksbergen Van Dam's kwastenfabriek Culemborg Poly-Knowledge B.V. Wierden Nanomi BV Oldenzaal Novay Enschede Kees Rolsma Lijnolieverven Hengelo Universiteit Twente Enschede Nanophytics Enschede Saxion Hogescholen Enschede SES Creative Enschede TNO Defensie en Veiligheid Delft Ostendum R&D Enschede BIZZdesign Enschede De Woonplaats Enschede Teijin Aramid B.V. Emmen Phoenix Software Enschede TX-Change Enschede Universiteit Twente Enschede SmartTip BV Enschede Axis Media-ontwerpers bv Enschede Saxion Enschede FieldLab SolMateS Enschede Radboud Universiteit Nijmegen Oost NV Enschede Twente Solid State Technology Enschede Kiemprojecten Wageningen Universiteit Indes Enschede UT International Ventures Enschede TenCate Thiolon BV Nijverdal en Research Centrum Wageningen TüV Rheinland Quality B.V. Apeldoorn U-Needle B.V. Enschede TenCate N.V. Almelo Applied Polymer Innovations Emmen Roessingh Research & Development Enschede Koninklijke Grolsch B.V. Enschede TwinX Innovatie en Marketing Saxion Hogescholen Enschede Hydrogene Peroxide Breath Analyser Universiteit Twente Enschede Dino Medimate Enschede Relitech B.V. Nijkerk Poly Knowledge Nijverdal Antworks Engineering Software Hengelo Livio Enschede LioniX B.V. Enschede Reden B.V. Hengelo Van Weezenbeek Specialties Heerhugowaard Carint Reggeland Groep Hengelo Universiteit Twente Enschede First B.V. Enschede Gebr. Van der Geest Schilder- Medisch Spectrum Twente Enschede Indes Enschede en vastgoedonderhoud Enschede Axismedia-ontwerpers bv Enschede Innoteq Eindhoven Laser based surface modification in medical technology Farol Communication Solutions Nijverdal UMCG Groningen Roessingh Research & Development Enschede Bio-energie Park Novay Enschede UMC Radboud Nijmegen Use-Lab Munster Twence BV Hengelo TMSI Enschede SenzAir BV i.o. Enschede LFM at FH Münster Münster Universiteit Twente Enschede Universiteit Twente Enschede Impex Barneveld BV Barneveld Stork Thermeq Hengelo Health Valley Nijmegen Hydrogene Ammonia Breath Analyzer Use-Lab GmbH Steinfurt TNO Landelijk Oost NV Arnhem Relitech B.V. Nijkerk Jüke Systemtechnik Altenberge Saxion Hogescholen Enschede JOYinCARE Assen LioniX B.V. Enschede Meko Assen Kennispark Twente Enschede Universiteit Twente Enschede NBF Someren Businesscluster semiconductors NieuweWeme Groep Oldenzaal Indes Enschede ILT Industriële Laser Toepassingen BV Enschede Oost NV Arnhem Innoteq Eindhoven Indes Enschede Universiteit Twente Enschede Fusion UMCG Groningen Demcon advanced mechatronics Oldenzaal Roesingh Research & Development Enschede UMC Radboud Nijmegen FeboTec Munster Center for Medical Imaging (CMI) Xsens Enschede SenzAir BV i.o. Enschede Mesa+ Enschede Universiteit Twente Enschede TU Delft Delft Eurodiagnostica Nijmegen Grootklimmendaal Arnhem LEO Robotica-center Lead Pharma Holding BV Nijmegen Sintmaartenskliniek Nijmegen LEO Robotica Center Enschede DEMCON Oldenzaal Oost NV Enschede Siemens Nederland Den Haag Demcon Twente B.V. Oldenzaal

54 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 55 LOPES MAIN MEP Partners Reiniging Lakproces MYOPRO Pioneering Demcon Twente B.V. Oldenzaal STODT Hengelo Roessingh RD Enschede Aannemersbedrijf Roessingh Research & Development Enschede Aeronamic Holding B.V. Almelo Demcon Twente BV Oldenzaal W.J. Haafkes & Zonen B.V. Goor Maartenskliniek Nijmegen Emo-tech Enschede Enschede Oost nv Enschede Admikeur Almelo Moog Nieuw-Vennep Technology Trail Centre Arnhem Altena Infra-Materialen t Harde Universiteit Twente, MIRA Enschede MAIN MEP Partners Alarmsysteem TAS Universiteit Twente Enschede Aqua + Sprinklersystemen B.V. Goor PKM Adviseurs Nieuwegein TMSI Oldenzaal AWS Beter Wonen Almelo MAIN MEP Hollandspoor veiligheid Westervoort IMS Almelo Balance & Result STODT Hengelo Hortec Oldenzaal Re-Lion Enschede Organisatie Adviseurs Deventer Advanced Neuro Technology B.V Enschede Ballast-Nedam Infra Noord-Oost Nijverdal MAIN MEP Partners Quality Slice MAIN MEP Partners Uniforme ontwerpregels Ballast-Nedam Infra Noord-Oost Nijverdal Rolego Rijssen BV Rijssen Syntens Enschede Netwerk GMA BAM Wegen b.v., Regio Oost Apeldoorn TCPM Hengelo People creating value Enschede Handelswerkskammer Munster Bartels Ingenieursbureau B.V. Apeldoorn Braakhuis Borne Almi Machinefabriek Vriezenveen Handelswerkskammer Gronau BDC Architecten Rijssen Syntens Enschede Beheersmaatschappij MAIN MEP Partners Kunststof coaten MAIN MEP Partners Xigo VMO Enschede Hegeman Nijverdal B.V. Nijverdal Oost NV Enschede BPN bedrijfsadviseurs Hengelo STODT Hengelo Betoncentrale Twenthe B.V. Hengelo Sumipro submicron lathing bv Almelo Mic-O-Data Hengelo Boll Dakgroep b.v. Enschede Solmates BV Enschede 2-GO-Mobile Deventer N-Gap Bouwbedrijf Schothans Nijverdal Dineo BV Losser World Wide Innovations Almelo Bouwbedrijf Stokkers B.V. Boekelo MAIN MEP Partners Filteren Styreen IMS Almelo Bouwfonds Ontwikkeling B.V. Zwolle MAIN MEP Partners productielijn statische coolers STODT Hengelo Masevon Hardenberg Bouwradius Training & Advies bv Zoetermeer Vosteq Innovations Nunspeet Procede Products Enschede ProfTech Hengelo Brusche Elektrotechniek Almelo Statiq Cooling Rijssen Euro Plastics Holding B.V. Enschede Tumakon Hengevelde ClimaRad B.V. Oldenzaal Tebrutech Nijverdal Plasticon Netherlands Oldenzaal Universiteit Twente Enschede Croon Elektratechniek BV Enschede StyrEx Oldenzaal Mechatronica Valley Oldenzaal [email protected] Enschede MAIN MEP Partners Optical Precision Scanner Damsté advocaten - notarissen Enschede Boessenkool Almelo MAIN MEP Partners Halal kip Nieuwe generatie heupbeschermers De Groot Vroomshoop Groep Vroomshoop Sumipro submicron lathing bv Almelo IDC Enschede BAAT Engineering Hengelo De Witte-Van der Heijden Architecten Enschede KPH Kipspecialiteiten Ommen Oost NV Enschede De Woonplaats Enschede MAIN MEP Partners Auto-Cell Decon Food Equipment Wierden Universiteit Twente Enschede Deloitte Enschede STODT Hengelo Universiteit Wageningen Wageningen Dura Vermeer Bouw Hengelo B.V. Hengelo Autocell Almelo Meesters van de Toekomst Dura Vermeer Infrastructuur BV Oost Enter MTS Europe Almelo PPM Oost Enschede Nirion Dusseldorp Infra, Sloop en Kennispark Enschede Medimate Enschede Milieutechniek B.V. Lichtenvoorde MAIN MEP Partners CNC-Netlink Consento Corporate Finance Utrecht Micronit Enschede Falco BV Vriezenveen STODT Hengelo Ernst & Young Landelijk Medisch Spectrum Twente Enschede Farwick Groenspecial Enschede CNC-Netlink BV Almelo ING-Bank Regio Arnhem-Nijmegen Arnhem Universiteit Twente, BIOS, BMTI, MESA+ Enschede Feenstra Verwarming Enschede Vosteq Innovations Nunspeet Ten Kate & Huizinga Enschede Gebroeders Van der Geest Enschede Stolwijk Kelderman Doetinchem OICAM Gemeente Almelo Almelo MAIN MEP Partners Liquid Separator Timmerman Koch & Fabriek Nijmegen Koninklijke TenCate Nijverdal Gemeente Almelo, Vosteq Innovations Nunspeet Rabobank Enschede-Haaksbergen Enschede Saxion Enschede Afdeling Bouwkunde Almelo CINC Solutions Doetinchem Stodt Hengelo Gemeente Enschede Enschede Herikon Almelo MIAS (medical devices in an aging society) Pentair Enschede Gemeente Hellendoorn Nijverdal Machinefabriek Bouman Almelo Fachhochschule Munster Oost NV Enschede Gemeente Hengelo Hengelo Indes Enschede Gemeente Losser Losser MAIN MEP Partners Zoutstrooier Innotronic, elektronische systemen Gronau Perfectos Hegeman Projectrealisatie BV Nijverdal STODT Hengelo Use-lab Munster Universiteit Twente Enschede Heijmans Wegenbouw Hoogeveen Modulen & Engineering Menzing Haaksbergen Handicare Heerhugowaard EMCM B.V. Nijmegen Hemink Groep Borne Aebi Schmidt Nederland Holten Joyincare Assen Percuros BV Enschede Heymans Infra Hengelo Roessingh RD Enschede Hodes Bouwsystemen B.V. Enschede MAIN MEP Partners GAP Pomp Oost NV Enschede IAA Architecten Almelo BPN bedrijfsadviseurs Hengelo Tic Medizintechnik Dorsten Installatie Techniek Masseling B.V. Hengelo Watson Marlow Bredel Delden TIMP Enschede Itannex Almelo Stevens Ide Partners Enschede Demcon Oldenzaal J.W. Fransen Westerhaar Euregio Enschede KienhuisHoving N.V. Enschede MAIN MEP Partners Zichtsystemen in de Maritieme sector Klein Poelhuis Beheer B.V. Winterswijk BPN bedrijfsadviseurs Hengelo Kloos2 Ambt Delden Theunissen Technical Trading BV Malden Koopmans Bouw B.V. Enschede Stevens Ide Partners Enschede Kooy Isolatiewerken B.V. Enschede

56 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 57 KWS Infra B.V. Vianen Ut Van Heteren Aannemingsbedrijf B.V. Wierden Slimme ondersteunende fiets (SOFIE) U-Needle KWS Infra B.V. Zwolle Van Losser Installatiegroep Rijssen Indes Enschede U-Needle B.V. Enschede Landmark projecten Hengelo Van Wijnen Eibergen B.V. Eibergen Van Raam Aalten BV Varsseveld Universiteit Leiden Leiden Leferink Office Works B.V. Haaksbergen Vastbouw Oost B.V. Arnhem Arnhem Universiteit Twente, OPM en BW Enschede Universiteit Twente Enschede Lenferink beheer Lemelerveld Veccins 3D BV Wezep Roessingh R&D Enschede Universiteit Groningen Groningen Lennips Groep Almelo VIBES, Virtual Building Engineers B.V. Deventer Technology Trail Centrer Arnhem UMC Radboud Nijmegen Loke Dakmanagement Enschede Viverion Lochem Flexaim Hengelo IMS ism Medspray Xmems BV Enschede Loohuis Installatiegroep B.V. Tubbergen WAM & Van Duren Winterswijk INN-Lab B.V. Almelo Loohuis Installatietechnieken B.V. Fleringen Waterschap Regge en Dinkel Almelo Stil, veilig wegverkeer SHL Group (Stockholm) Stockholm Loohuis Installatietechnieken B.V. Heeten WBC Aannemingsbedrijf B.V. Winterswijk Universiteit Twente Enschede Nederlands Vaccin Instituut Bilthoven Bilthoven Lycens Oldenzaal WBO Wonen Oldenzaal Apollo Vredestein B.V. Enschede Mijande Wonen Weerselo Weijers Eikhout Groesbeek Provincie Overijssel Zwolle Vacuum-micro golf drogen van membranen Morsink Architecten Ootmarsum Welbions Hengelo Provincie Gelderland Arnhem Pentair Enschede Mulder Schilders Twente B.V. Almelo Wijzonol Bouwverven B.V. Zwolle Iris Vision M&I B.V Zutphen Agrotechnology& Food Sciences Group Wageningen Nibag B.V. Oldenzaal Wolterinck B.V. Beltrum Reef Infra Oldenzaal Universiteit Twente, European Nijhoff Architecten Wierden Woningcorporatie Domijn Hengelo Elastomer Research Testing Deventer Membrane Institute Enschede Nijhuis Bouw B.V. Rijssen Woningstichting De Goede Woning Rijssen Püschner Gmbh Schwanewede- Nijl B.V. Lemelerveld Zelziuz B.V. Denekamp Surfixit Bremen NTP Infra B.V. Enschede Universiteit Wageningen Wageningen Vitens Zwolle Oranjewoud Deventer RMCenter SmarTip Zutphen Plas bedrijfsadvies Wapenveld Pilkington Enschede VMO Enschede Microdish Houten Retech AG Enschede Plegt-Vos Bouwgroep B.V. Hengelo Venturelab Twente Enschede LioniX B.V. Enschede Provincie Overijssel Zwolle Amitek Model Factory Enschede VIP-Brain network Qlima BV Oldenzaal 3D Worknet Enschede Teleflex Ùniversiteit Twente Enschede [email protected] Enschede Universiteit Twente Enschede Demcon Twente B.V. Oldenzaal UMC Nijmegen Nijmegen Raab Karcher Bouwstoffen Oost B.V. Vriezenveen Saxion Hogescholen Enschede Medisch Spectrum Twente Enschede Siemens Nederland NV Den Haag Reef Infra B.V. Oldenzaal STODT Hengelo Universiteit Twente Enschede TMSI Enschede Remeha Apeldoorn F.C. Donders Centre for Cognitive ROC van Twente, MBO College voor RNCI Texperium Neuroimaging Nijmegen Bouw, Infra en Interieur Hengelo Universiteit Twente Enschede TNO Delft Advanced Neuro Technology BV Enschede Roelofs Advies en Ontwerp B.V. Den Ham Agi Van de Steeg Enschede Frankenhuis & Zn. B.V. Haaksbergen Roosdom Tijhuis Rijssen Almi Vriezenveen VentureLab Twente Roosdom Tijhuis Almelo Almelo Eaton Hengelo Tire Road Consortium Nikos Enschede Rosico BV Hengelo Indes Enschede Vredestein Enschede Deelnemers Royal Haskoning Infrastructuur Interwand Eibergen Reef Oldenzaal Ben Capelle Groningen & Transport Enschede Messner IMS Hengelo GLD Universiteit Twente Enschede Jan Dijkstra Hengelo Salca B.V. Ootmarsum Norma MPM Hengelo Dennis Doubovski Sanger IBCT bv Almelo Norma UPS Hengelo TPRC Elisa Gielen Enschede SBM Bouwmanagement Almelo B.V. Almelo Norma IMS Drachten Boeing Amsterdam Wijnand Grooten De Krim Sikkens Verkoop BV Enschede Safan Lochem Aerospace OEM Amsterdam Paul Jenkins Enschede Stedelijk Wonen Enschede SBT Hengelo TenCate Advanced Composites Nijverdal Jos Koenders SW B.V. Almelo Tumacon Hengevelde Aerostructures Amsterdam Martin Koster Apeldoorn Sylvabouw B.V. Enschede TenCate Thiolon Nijverdal Stork Fokker AESP Amsterdam Bert Leever Enschede Tauw bv Deventer TKF Haaksbergen Universiteit Twente Enschede Paul Meester Te Pas Bouw Enschede United Springs Hengelo Bert Oosting Temmink Groep B.V. Oldenzaal Vredestein Enschede Transcraniale magnetische stimulatie Frans Paalman Ten Hag Makelaarsgroep Enschede Enschede Weverij Gaudium Winterswijk Roessingh Research & Development Enschede Artak Wardanian TKH Group Haaksbergen Toine Wassing Tonzon BV Enschede Save tires & energy saving TX-Change Doeko Welp Trebbe Bouw Oost & Noord B.V. Zwolle Apollo Vredestein B.V. Enschede Thales Hengelo Rob Wermenbol Trebbe Bouw Oost & Noord B.V. Enschede Universiteit Twente Enschede U-Needle B.V. Enschede Bernardo Zijlstra Trimetal Bouwverven Groot Ammers Universiteit Leiden Leiden Harold Heerink Trivium Meulenbeltzorg Borne Senior Universiteit Twente Enschede Arjan de Jong Twee R Recyclinggroep Hengelo Roessingh Research & Development Enschede Universiteit Groningen Groningen Pramod Agrawal Enschede Twentse Weg- en Waterbouw B.V. Oldenzaal Centric Tsolve B.V. Hengelo IMS ism Medspray Xmems BV Enschede Dirk Binnekamp Borne Twinta Hengelo Technology Trial Centre Arnhem SHL Group (Stockholm) Stockholm Menno Both Enschede Unica Installatietechniek B.V. Hengelo Ambient Systems B.V. Enschede Nederlands Vaccin Instituut Bilthoven Bilthoven Frank Brouwer Enschede Unifloor B.V. Deventer Indes Enschede Rob Egberink Hengelo Van Dam groep Rijssen Inertia Technology Enschede Wim Faassen Van Dijk Groep Borger Universiteit Twente/CTIT Enschede Sabih Gerez Hengelo

58 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 59 Sonia Heemstra de Groot Enschede Henk Hemink Enschede Johan Hol Veterinaire diagnostiek@the point of animal care Henk Hoekstra Strijen Jan Hemink Deventer Egbert-Jan Holleman Enschede Universiteit Twente, Mesa+ Enschede Bert Koopman René Heuven Luttenberg Rob Ijland Denekamp Actinum Utrecht Jan Lammers Hengelo Rob Hogeweg Martin de Jonge Vroomshoop De Graafschap Dierenartsen Innovatie Vorden Pieter Lerou Enschede Erik-Jan de Hoon Enschede Ton Koenders Zeddam Stichting Dienst Maria Lijding Enschede Shubhangi Jadhav Nijmegen Carl Latka Oldenzaal Landbouwkundig Onderzoek Lelystad Koen Mioulet Ajay Kapoor Erik Lausberg Almelo Quant Consultancy Electronics BV Alkmaar Pravin Pawar Dennis van Limbeek Denekamp Han Leonhart Almelo WUR Animals Science Group Wageningen Lars Penning Silvolde Bert Otter Enschede Erwin Liemburg Almelo BIOS Enschede Wim Speijk Jos Porskamp Groenlo Hermien Lubbers-Jurrien Apeldoorn DGDIN BV Roy Wantia Richard Rensen Enschede Clemens Mensink Enschede Blue4Green Enschede Wiljan van Werkhoven Mark Roza Enschede Marijn van Os Hans van Wijk Wouter Schotborgh Enschede Sara Serna Enschede Zelfreinigende verpakking Jaap Witte Marloes Tuk Daan Slütter Enschede Lightmotif B.V. Enschede Pierre Wolters Almelo Hugo Vergeer Mirko Uitslag Oldenzaal Veriplast Holland B.V. Apeldoorn Micha van der Zee Mark de Vries Hengelo Neil van der Veer Enschede Huuskes Versproducten B.V. Enschede Wim Albersen Almelo Gert van den Brink Apeldoorn Jan Harmen Wiebenga Universiteit Twente Enschede Lodewijk Bergmans Delden Ellen Grünefeld Enschede Henrie Wolters Borne Johannes Bethke Enschede André Haverkort Harderwijk Bert Reijmerink Harderwijk Johannes Burger Enschede Gerrit Hillebrand Haaksbergen Nico Höfte Oldenzaal Rahul Dahule Nijmegen Carel Rouweler Fleringen Camiel Brands Bernhard Klaassen Arnhem Jos Stuyver Pieter Donders Peter Lulof Borne Ton Vervoort Enschede Joyce Nuys Sergey Mitko Enschede Rob Boogmans Grave Ronald Booij Helga Nakken (e.v. Steffens) Enschede Wim van Dijk Lochem Arduin Eybergen Elena oudalova Enschede Wim Geul Borne Ewald Tenhagen Sangramsinh Rane Hrishikesh Enschede Peter Giesselink Oldenzaal Linda van Ingen Robert Reinink Oldenzaal Jack Heijer Raalte Matthijs Houwing Jaap de Rijk Enschede Harold Lever Diepenveen Piet Kroon Harry Roewen Almelo Hans te Maarssen Groenlo Dick Spreeuwers Christiaan Rossenaar Hengelo Rob van den Nieuwboer Boekelo Rob Weeber Rene Steffens Ronald Cleef Enschede Evert-Jan Temmink Gea Vellinga Enschede Peter Donker Enschede Rob Heurman Carl Voorhaar Hengelo Dino Basalo Jorg Dahlhaus Tom Hassink Mauk den Boer Rozendaal Leo Salazar Samir Bendida Nijmegen Robert Cobben Vroomshoop Mathieu Wolfs Joska Broekmaat Enschede Filip van Dijk Ede Nico Dam Max Groenendijk Enschede Andre Feenstra Paul Schrijver André Hoefs Ton Franken Enschede Marcel Evertzen Mirjam ten Hove Hall Susan Gengler Enschede Dirk Jan Vorgers Frans Jonkman Oldenzaal Rogier Gigengack Nijmegen Jan Buijvoets Patrick Koehorst Haaksbergen Harry ter Halle Ariën Huisken Abe Kornelis Ruurlo Patrick Jansen Enschede Jan-Frens van Giessel Henny Leferink Cor Lubach Glane Erik Jansen Hendrik van der Lied Oldenzaal Jeroen Luttikholt Enschede Frans Oosterbaan Maurice Markslag Borne Seppe Meinders Rijssen Tanno Zuidema Geert Nijhoff Nijverdal Mark Nieuwenhuis Hengelo Richard ten Cate Suzanne Pen Henk-Jan Pool Oldenzaal Bas Kerkdijk Marc Peters Enschede Rene Ratering Enschede Marjolein Kruidhof Jan Schipper Almelo Liesbeth Schmitz Haaksbergen Frans Mol Loes Schulting Hengelo Frank Rekers Enschede Annabel Venekamp Simon Thijs Enschede Robert Vehof nvt Piet de Jong Michel Verhoeven Klaus Furtmueller Enschede Geesje Kuit Robert Esschendal Hengelo Ellen Altena Markelo Ankoné Godelieve Wijffels Greald Henstra Norbert Beltman Joost van Benthem Bathmen Joe Walsh Rob ter Brugge Hellendoorn Jan-Jaap Bats Enschede Gerben Derks Klarenbeek Klaus Bethke Gert van Dijk Ugchelen Beate ten Bokum Losser Aad Glasbergen Enschede Mirjam Bruggink Losser

60 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 61 In het nieuws… Deze projecten worden onder andere ondersteund door:

62 Innovatie in Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 63