MAGAZINE VAN HISTORISCH GENOOTSCHAP ROTERODAMUM NO 22 • JUNI 2019

IN DIT NUMMER Pleasurescapes 100 jaar jazz in Rotterdam Verboden voor Duitsers K ONIEK 1 KRONIEK NO. 22 JUNI 2019 TIJDEN VERANDEREN

COLOFON VOOR ROTERODAMUM De Kroniek is het verenigingsblad van het Historisch Genootschap Ro- Voor u ligt de eerste Kroniek die niet meer onder redactie van Sjaak van der Velden is terodamum en verschijnt drie keer verschenen. Sjaak van der Velden heeft vijftien jaar lang de redactie van de Kroniek ver- per jaar. Leden krijgen de Kroniek zorgd. Een niet eenvoudige taak. Een redacteur vergaart niet alleen historisch interes- gratis thuisgestuurd. Het lidmaat- sante artikelen met kwaliteit, maar bewaakt ook de deadlines. schap kost 35 euro per jaar. In de algemene ledenvergadering van 16 april jl. werd Sjaak bedankt, en uitgezwaaid met passende cadeaus. In diezelfde vergadering werd Alma Ploeger bedankt voor haar Redactie: rol bij het organiseren van de Roterodamum excursies en Roterodamum Cafés. Ook dit “Quaevis Judith van Gilst, Frans Meijer vergt meer tijd en inzet dan je ogenschijnlijk zou denken. Na de ALV hield Wytze Patijn [email protected] een boeiend relaas over de architectuur van Ad van der Steur en zijn tijdgenoten in het Secretariaat: door Van der Steur ontworpen Erasmiaans Gymnasium. Veel van zijn ontwerpen zijn te terra patria” C. Hartsuiker, Postbus 23538, vinden op onze dagelijkse route, naar werk en school, door de stad. Wytze Patijn vroeg 3001KM Rotterdam aandacht voor de details en de verzorgde afwerking van zijn ontwerpen, die in eerste Telefoon 0184-682291 instantie voor de willekeurige passant niet opvallen. Bank NL07INGB0000077300 Heel www.roterodamum.nl Op 1 mei sprak drs. Neelie Kroes in de Raadszaal van het Stadhuis over 100 jaar vrou- wenkiesrecht en de lange weg die gegaan moest worden voordat het in 1919 eindelijk Vormgeving: Inge Croes-Kwee, Mani- zover was. Tijdens de rondvraag ging zij ruimschoots in op vragen en werd duidelijk dat festa idee en ontwerp, Rotterdam vrouwenemancipatie bepaald nog niet volledig bereikt is. de wereld Medewerkers aan dit nummer: Dat het Rotterdams erfgoed voldoende zorg en aandacht behoeft blijkt ook maar weer Judith van Gilst, Ingrid de Jager, Paul eens uit de plotselinge opzegging van de gemeentebijdrage aan de werf Koningspoort van de Laar, Linda Malherbe, Frank in de Oude Haven. is mijn Roos, Roland Vonk, Rien Vroeginde- Helaas werd recent bekend dat drs. Nora Schadee is overleden, in het memoriam elders 2 weij, Hans Zirkzee in deze Kroniek gedenken wij Nora met groot respect. 3 Druk: Printvisie, Rotterdam Het zal u ook opgevallen zijn dat de Kroniek een nieuwe vormgeving gekregen heeft, vaderland Foto’s omslag: AHOY Rotterdam en die past bij onze nieuwe Roterodamum-huisstijl. Wij wensen u veel genoegen met deze collectie Flickr Kroniek. Desiderius Erasmus, Overige foto’s: Collectie IISG Histo- risch Beeldarchief Migranten, Collec- Frank Roos Adagia, 1193 tie Jan Makor, Nationaal Archief Den Voorzitter Historisch Genootschap Roterodamum Haag, Stadsarchief Rotterdam, Verhalenhuis Belvédère, Theater Walhalla,Harry-Jan Bus, Privécollec- ties Judith van Gilst, Maria Heiden, IN DIT NUMMER O.A. Fam. Troost, Rob Niemantsverdriet 4 ROTTERDAM EN ZIJN Kopij voor de Kroniek 23 moet uiter- PLEASURESCAPES 1870-1975 lijk 15 september 2019 binnen zijn bij de redactie. 100 JAAR JAZZ IN ROTTERDAM 8 DE SOUNDTRACK VAN EEN  ONTVANGT U DE ZINDERENDE STAD DIGITALE NIEUWSBRIEF VAN ROTERODAMUM NOG NIET? DE DORPEN VAN ROTTERDAM Stuur een email naar rotero- 20 COOL [email protected] en we plaatsen u op de verzendlijst. En heeft u onze facebookpagina al eens bezocht? www.facebook. AGENDA com/Roterodamum. Ook kunt u 26 Roterodamum op Twitter volgen @HGRoterodamum Het project vindt plaats als onderdeel van het Europese HERA-programma. HERA staat voor ROTTERDAM EN ZIJN Humanities in the European Research Area. Met andere woorden een breed opgezet programma dat uitnodigt om in Europees verband onderzoek te PLEASURESCAPES 1870-1975 doen op het terrein van de geesteswetenschappen (geschiedenis, literatuur, erfgoed, kunstgeschiede- nis, filosofie etc.). En daarin mogen de havensteden zoals Rotterdam niet ontbreken.

Pleasurescapes is een samentrekking van pleasure en scape, dat je in het Engels vaker tegenkomt in cityscape of landscape. Pleasurescapes zijn publieke stedelijke ruimtes in havensteden die historisch gezien vooral bekend zijn vanwege hun vermaaks- functie. Entertainment (bioscoop, uitgaansgelegen-  Zandstraat-  Entree  ‘Was un- heden, bars etc.) maar het zijn ook werelden die buurt rond 1912 Lisenberg, ser Künstler vaak beschreven worden in termen van saamhorig- toen men begon Gothenburg am Abend auf heid en rebellie, maar tevens als rafelranden van met de sloop. St. Bauli sah.’ de stad. De City on the Edge en Pleasurescapes gaan Stadsarchief Rotter-  Affiche Tekening in de vaak samen. Het zijn stedelijke ontmoetingsruim- dam Music Hall, Hamburger illus- tes waar verschillende klassen, culturen, religies Barcelona, begin trierte Zeitung, en etniciteiten elkaar ontmoeten. Dit onderzoeks- vorige eeuw 1921. project richt zich op een vergelijkende studie naar de Pleasurescapes in de havensteden Barcelona, Gotenburg, Hamburg en Rotterdam in de 19de en 20ste eeuw. Het is niet moeilijk om bij voorbaat 4 al uit te gaan van de belangrijkste Rotterdamse 5 Pleasurescapes: vóór 1914 de Zandstraatbuurt, tussen 1914-1940 de Coolsingel/Schiedamsedijk en na 1945 Katendrecht dat uiteindelijk geen Eros- centrum meer kon zijn. Het is nu een hip gebied. Het rosse verleden van de stoere Kaap heeft nu een geheel andere betekenis dan in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw.

De Zandstraatbuurt was als vermaaksgebied voor zeelieden al sinds de zeventiende eeuw bekend. Iedere buitenlandse zeegast wist dat hij hier moest PAUL VAN DE LAAR Op zondagmiddag 5 mei opende in Museum Rotterdam de tentoonstelling zijn om zich na een lange zeereis aangenaam te Jazz. Rotterdam herdenkt dit jaar dat 100 jaar geleden voor het eerst jazz verpozen. Het is niet toevallig dat in het confessio- nele normen- en waardendebat eind negentiende – maar dat noemde men toen nog niet zo – zijn intree deed. Feit is dat de dans- eeuw ook een klimaat ontstond waarin de Zand- muziek en jazz onmiskenbaar horen bij het Rotterdam van vóór 1940. Ze herin- straatbuurt als het Rotterdamse Sodom en Gomor- neren ons aan een swingend en bruisend Rotterdam dat in 1940 zijn hart ra werd afgeschilderd, zij het dat deze niet in een en plezier verloor. Het is opvallend dat we het uitgaansleven in de havenstad regen van zwavel en vuur werd verwoest, maar door de slopershamer. Op nieuwjaarsdag 1912 vooral associëren met de periode tussen de beide wereldoorlogen. kwam een einde aan de Zandstraatbuurt. In de Het is daarom interessant om het uitgaansleven van Rotterdam in langeter- stadsgeschiedenis wordt de sloop van deze buurt mijnperspectief te bezien en te vergelijken met andere steden. Dat is wat we gezien als een waterscheiding waarmee Rotterdam de komende jaren met de Roterodamum-leerstoel ook gaan doen. Vlak voor voorgoed wilde afrekenen met wat vorige gene-  "Paard in de raties hadden opgebouwd maar in de twintigste Wieg" door Adri- de jaarwisseling kreeg het Europese team het verlossend bericht dat we via eeuw niet meer voldeed. De Zandstraatbuurt zou anus Philippus Brussel geld krijgen voor een internationaal project dat deze maand van start nooit zo’n belangrijke rol in ons collectieve geheu- de la Rivière, gaat: Pleasurescapes: Havensteden als transnationale knooppunten van inte- gen hebben gespeeld zonder journalist Marie Stadsarchief Rotter- gratie in de 19de en 20ste eeuw. Joseph Brusse, fotograaf Henri Bersenburgge, schil- dam. der Kees van Dongen en cabaretier Koos Speenhoff. Een combinatie van burgerlijk fatsoen, dat voor- haven aanmeerden, was de Kaap in de jaren vlak na goed wilde afrekenen met de Zandstraatbuurt, en de oorlog een geschikt uitgaansgebied voor matro- De hoerenloper die door kapitalistische motieven gedreven grootscha- zen. Toen verschenen ook de eerste verontruste ligheid zorgde voor een klimaat waarin Rotterdam berichten over jonge meisjes die aan boord van zich op het laatste rijp werd gemaakt voor moderne experimenten. schepen gingen en de rivierpolitie die daartegen De Coolsingel werd hiervoor uitgekozen, een eerste niet streng genoeg optrad. moment bedacht, voorbeeld van wat we later stedelijke gentrificati- kon zich in een on zouden noemen. De buurt verdween, maar de De overlast nam voor de bewoners in de jaren vijf- zonde bleef. Rotterdam wilde een toekomst zonder  Pamflet met tig en zestig toe. De bewoners wilden het tij keren vermaakscentrum hoeren, maar vergiste zich in de cultuur van zijn B&W besluit 16 en begonnen zich in de jaren zeventig in te zetten havenstad. De Schiedamsedijk, Katendrecht en augustus 1977. voor het ideaal van Katendrecht woonwijk. In de waarin ook eethuis- sommige buurten in Feijenoord waren de aangewe- Nationaal Archief Den periode 1973-1974 liepen de spanningen tussen de zen plekken en daar zou het vermaak doorgaan. Haag inmiddels opgerichte Aktiegroep Redt Katendrecht jes en bars waren Na zonsondergang was de Schiedamsedijk een van ondergebracht, ook de vrolijkste straten in Rotterdam. De Rotterdam- mers en hun tijdelijke gasten die willen bruisen, op een onschuldige drinken, vrijen, klaverjassen of zingen vonden hier hun stadsvertier. Leo Ott noemt in zijn roman De manier verpozen. haven deze buurt een andere wereld, een “afge- schoten hoek der stad, zooals iedere haven er een heeft, waar de zeelui hun lang bedwongen dorst naar drank en vrouwenlichamen kunnen lesschen, een straat waar andere wetten en gewoonten heer- en de zware jongens van de Katendrechtse onder- bestuur voortdurend op verzet en slaagde de stad  Eenzame schen dan in de overige straten, een straat waar wereld op. Schietpartijen en brandstichtingen er niet in het prostitutieprobleem onder de knie te hoerenloper op een vrouw met de zelfde aandacht genoten wordt waren het gevolg. Het nieuwe linkse Rotterdamse krijgen. Katendrecht, als een glas bier, en waardoor gewichtig, met zwa- college dat in 1974 aantrad en onder leiding stond jaren '70 vorige 6 ren stap, zeer veel agenten surveilleeren, opdat ‘de van burgemeester André van der Louw, kon de ei- Katendrecht raakte zijn bordelen en de prostitutie eeuw. Nationaal 7 zaken’ een ordelijk verloop zullen hebben”. sen van de bewoners niet langer meer negeren en kwijt doordat de gemeente stelselmatig panden Archief Den Haag Rotterdamse burgers kwamen hier ook. Niet alleen in 1975 verwierf Katendrecht de status van stads- opkocht en deze daarna liet sluiten. In de zomer studenten zoals onze Drs. P., maar in de menigte vernieuwingswijk. van 1982 werden de laatste huizen van lichte zeden wisselden de gleufhoeden en platte petten elkaar gesloten. De prostitutie had zich inmiddels over de af en de uitbaters wisten Rotterdammers met een Wat er dan met de prostitutie moest gebeuren, stad verspreid en her en der openden seksbazen beter gevulde beurs naar deze straat te lokken. Je was niet duidelijk. Het stadsbestuur zag wel heil nieuwe bordelen. De meeste werden in het westen hoefde heus niet alleen ‘fish and chips’ te eten en in een eroscentrum op de Kaap naar West-Duits van de stad geopend, maar de overlast voor de om- wie wilde gaan dansen kon kiezen tussen Alcazar voorbeeld, een multifunctioneel erotisch vermaaks- wonenden bleef in het algemeen beperkt. Door een en Cosmopoliet. centrum, waarin ook eethuisjes en bars waren on- stijgend gebruik van heroïne kreeg aan het einde dergebracht; de hoerenloper die zich op het laatste van de jaren zeventig de prostitutieproblematiek Het bombardement verwoestte de stad en het moment bedacht, kon zich in zo een vermaakscen- een nieuwe dimensie. Buiten de seksclubs om uitgaansleven in Rotterdam. In het Basisplan voor trum ook op een onschuldige manier verpozen. De ontstond een circuit van verslaafden die voor hun de Wederopbouw moest ook een nieuwe Pleasure- Katendrechters wilden zo’n centrum niet in hun inkomsten van straatprostitutie afhankelijk waren. scape gevonden worden. Bovendien bestonden er wijk en andere buurten op de linker Maasoever Vooral de heroïnehoertjes die aan de G.J. de Jongh- plannen voor een zeemanshuis of maritiem cen- wilden er evenmin mee worden opgezadeld. Het weg tippelden, zorgden voor een nieuw prostitutie- trum aan de Westzeedijk nabij de Zalmhaven. Het stadsbestuur wees het Poortgebouw, eens de probleem in de stad. gebied was volgens de planners zo geschikt omdat hoofdzetel voor de zakenman Pincoffs, uiteindelijk zij het vermaak en de onvermijdelijke bordelen als locatie voor een eroscentrum aan, een beslissing De geschiedenis van de Rotterdamse Pleasurescapes zoveel mogelijk wilden concentreren en isoleren waartegen de bewonersorganisaties van Feijenoord wordt in het onderzoek vergeleken met die in Ham- van de andere delen van het centrum. Na het bom- en het Noordereiland fel gekant waren. Zij verwe- burg, dat nog altijd zijn Reeperbahn heeft, en Bar- bardement werd de prostitutie uit het centrum ten de bewoners van Katendrecht dat zij de pros- celona en Gotenburg. Al die steden hebben zo hun verdreven en verplaatste de ‘hoerenwijk’ zich naar titutiekaart ten koste van de woonomgeving op eigen geschiedenis; de overeenkomsten en verschil- het schiereiland. Na 1945 zette deze concentratie Feijenoord doorspeelden. Na enige jaren van hevig len worden uitgediept en met elkaar in verband zich voort en begint de geschiedenis van het rosse getouwtrek besloot het college de bestemming tot gebracht. Het onderzoek moet in 2021 zijn afge- Katendrecht. In het kielzog van de clubs en bordeel- eroscentrum van het Poortgebouw omgedaan te rond. Voor het Rotterdamse onderzoek is inmiddels houders trokken cafébazen naar de Kaap omdat het maken. Ter regulatie van de prostitutie zouden er een PhD-student aangetrokken. Maar het blijft niet in het Basisplan aangekondigde Zeemanskwartier seksboten komen, een oplossing waarmee bewo- bij een wetenschappelijke studie. Er komt ook een in de binnenstad niet van de grond kwam. Omdat ners in andere wijken in de stad uiteraard evenmin internationale expositie en een theatervoorstelling. schepen toen nog regelmatig in de Rijn- en Maas- gelukkig waren. Zodoende stuitte het gemeente- Hopelijk ook in Rotterdam te zien. In 2019 herdenken wij dat het exact 100 jaar geleden is dat de jazz in Rotter- dam voor het eerst werd gespeeld. Tijdens een bijzondere expositie in Museum JAZZ IN ROTTERDAM Rotterdam kun je in vier korte documentaires zien hoe de jazz een vruchtbare voedingsbodem vond in de Maasstad. De belangrijkste muziek van de 20e eeuw DE SOUNDTRACK VAN EEN kwam niet uit de lucht vallen. De compacte en zeer illustratieve expositie is sa- mengesteld door Hans Zirkzee (1956), schrijver van het boek ‘Jazz in Rotterdam’ dat in 2015 is verschenen. Aan dit naslagwerk heeft Hans Zirkzee acht jaar ge- ZINDERENDE STAD werkt daarbij gebruikmakend van het jazzarchief dat hem was nagelaten door DOOR HANS ZIRKZEE Hans Langeweg. Voor dit boek ontving Hans in 2016 de Mr. J. Dutilhprijs voor het beste historische boek over Rotterdam. Hier vindt u enkele uitgeschreven teksten uit de documentaires, die tot 8 september te zien zijn in Museum Rotterdam.

DE JAZZ AGE IN ROTTERDAM  Josephine Rotterdam was aan het oorlogsgeweld ontsnapt. Baker, 1928 De naoorlogse welvaart lag in het verschiet. De rechtspositie van de arbeiders verbeterde. Zij ver-   Personeel worven actief en passief kiesrecht en zij kregen met en musici van de zesdaagse werkweek en de achturige werkdag Mephisto. meer vrije tijd. Gedurende de Eerste Wereldoorlog Collectie-IISG-Histo- groeide de arbeidsparticipatie van vrouwen. Ter- risch-Beeldarchief- wijl mannen in het leger zaten, werden vrouwen Migranten massaal ingezet in het arbeidsproces. Na de wa- penstilstand bleven velen betaald werk verrichten. 8 Hun verworven financiële onafhankelijkheid en de 9 invoering van het algemeen kiesrecht leidden tot een grotere emancipatie van vrouwen. De vrijge- vochten en zelfbewuste Flapper-girls droegen korte kapsels, korte rokken en zware make-up. Roken en drinken was voor hen een daad van emancipatie. De Flappers gingen uit en dansten op jazzmuziek. De jazzdans had zich inmiddels ontwikkeld tot een breed geaccepteerde, mondiale rage. Veel van de modedansen vonden hun oorsprong in de Steps van vóór de oorlog, zoals de Charleston en de Black mooiste theaters van Nederland. Tuschinski wilde Bottom. De sensationele danseres Josephine Baker zijn publiek het allerbeste bieden en hij nam bij dit was hèt symbool van de nieuwe Afro-Amerikaanse streven grote financiële risico’s. Eersteklas musici danscultuur. Zij trad 25 augustus 1928 op in het speelden in zijn theaters. Hij engageerde de grote Kranttheater, zoals de Rotterdammers het Grand (variété)artiesten en hij bleef zijn bioscopen ver- Théâtre ook wel noemden. nieuwen en aanpassen aan de wensen van de tijd.

Al vóór de Eerste Wereldoorlog was Rotterdam met De van oudsher grote aandacht voor Tuschinski bijna dertig filmtheaters een echte bioscoopstad. doet geen recht aan Karl Weisbard. De voormalige De bioscoop bood meer dan alleen een filmvoor- damestailleur en bontwerker opende in november stelling. De grote theaters brachten een volwaardig 1919 de door zijn vriend Jac. van Gelder ontworpen amusementsprogramma met musici, artiesten Wester Bioscoop aan de Nieuwe Binnenweg. Het en acrobaten. Van een curieuze kermisattractie WB Theater was met een zaalcapaciteit van veer- groeide de cinema uit tot één van de belangrijk- tienhonderd stoelen op dat moment het grootste ste vormen van vermaak in de twintigste eeuw. bioscooptheater in Nederland. Weisbard bouwde De Poolse landverhuizers Abraham Tuschinski en Roxy aan de Kruiskade en het Grand Théâtre aan Karl Weisbard zouden in de jaren tien en twintig de Pompenburgsingel, dat hij wegens mismanage- het Rotterdamse uitgaansleven verrijken met hun ment moest overdoen aan Tuschinski. Tuschinski fameuze bioscopen. Zij trachtten elkaar te over- breidde het theater uit met de uiterst chique troeven in grootsheid en grandeur en bouwden de nachtclub La Gaîté. Het Grand Théâtre was ook de plek waar de Louis de Vries stond bekend als Louis Armstrong de Ramblers in 1926 debuteerden. Nog met de Rotter- tweede en sousafonist Jack valt te beschouwen als damse koperblazers Jack en Louis de Vries in hun de nestor van de contrabas in de Nederlandse jazz. gelederen. Bandleider en pianist Theo Uden Tijdens een engagement in Zürich verraste de echte Masman gaf eind jaren twintig samen met trom- Louis Armstrong The Internationals met een be- pettist Eddie Meenk en saxofonist Meijer Wery les zoek. Stijf van de zenuwen kon De Vries geen noot aan het muzieklyceum van Willem Feltzer, de eerste meer spelen. Zijn buitengewone techniek liet hem jazzopleiding in Nederland. Hoewel hij voorname- op het hoogtepunt van zijn imposante carrière in lijk klassieke muziek maakte, valt Meijer Wery ook de steek, maar hij maakte dat later meer dan goed. te beschouwen als een jazzdocent en pionier op de Louis en Louis werden vrienden. saxofoon. Hij was met onder andere Jules Zagwijn en dirigent Willem Feltzer medeoprichter van het Een hoogtepunt in de carrière van The Internatio- Genootschap Tot Onderlinge Kunstbeoefening, de nals waren hun optredens met Coleman Hawkins. voorloper van het Rotterdamsch Philharmonisch De internationale jazzgrootheid werd in zijn tijd Orkest. Wery’s uitvoering van De Lachende Saxo- gezien als de beste saxofonist ooit. Jazzcriticus phoon van Rudy Wiedoeft maakte hem bekend bij Constantin Poustochkine was getuige van de bij- een groot publiek. ‘Kijk, daar loopt de lachende zondere gebeurtenis. Hij schreef in het magazine saxofoon,’ riep men hem na op straat. De Jazzwereld: ‘Het meest ontroerende, het meest aangrijpende, de meest grootsche openbaring op De gemeente wilde de Coolsingel laten uitgroei- jazzgebied, die ik tot dusver heb beleefd. Ik zat met en tot een boulevard van internationale allure. tranen in de ogen en ik kon na afloop, de eerste vijf Men ging daarom soepel om met de geldende minuten, bijna geen woord meer zeggen.’ dansrestricties. De talrijke danspaleizen gaven het Rotterdamse uitgaansleven in de jaren twintig een DAMESORKESTEN EN HOT JAZZ IN DE ongekende allure en grandeur. De Cosmopoliet, JAREN DERTIG nachtclub La Gaîté, dancing Lybelle en de legen- Aan het optimisme en de frivoliteit van de jaren darische dancing Pschorr trokken tot ver over de twintig kwam met de Beurskrach van oktober 1929 10 stadsgrenzen een groot publiek. Dancing Pschorr abrupt een einde. Vreemd genoeg bleek de daar- 11 was het geesteskind van Dirk Reese en zijn rechter- opvolgende economische recessie een impuls te hand Theo Moens. De grootste internationale acts zijn voor de jazzmuziek. Wel werd de gewone man stonden op het in april 1924 geopende podium. getroffen door de crisis. De kroegen op de Schie- Pschorr werd het luxueuze domein van het betere damschedijk kregen het moeilijk omdat het aantal  Casino Varié- slechte tij te keren. Veel gezichtsbepalende Rotter- waaide over naar Europa. Saxofoniste Annie van en kapitaalkrachtige publiek, dat uit heel Neder- aanmonsterende zeelui kelderde, maar degene té foto P.M. Vijverberg damse gebouwen werden in de jaren dertig ge- ’t Zelfde en trompettiste Clara de Vries zijn te be- land kwam dansen op de nieuwste muziek. Reese die zijn baan behield zag zijn koopkracht als ge- collectie Stadsarchief bouwd, zoals de Bijenkorf, de Van Nelle fabriek en schouwen als de belangrijkste Rotterdamse vrou- en Moens lieten geen gelegenheid onbenut om de volg van de dalende prijzen toenemen. In de jaren Rotterdam de nieuwe Doelen. Dirk Reese bouwde in 1931 het welijke jazzpioniers. Annie debuteerde in juli 1932 sluitingstijd te kunnen verruimen. Jubilea, dans- twintig telde ‘De Dijk’ meer dan honderd kroegen. boulevardhotel Atlanta aan de Coolsingel. Hotel bij The Blue Jazz Ladies van Leo Selinsky. Clara de concoursen, modeshows, carnaval, kerst, Oud en Bij gebrek aan internationale klandizie sloten veel Atlanta presenteerde iedere dag levende muziek Vries, de zus van Jack en Louis de Vries, maakte al Nieuw en de verjaardagen van het koninklijk huis. cafés. De grootste zaak op De Dijk, de Cosmopoliet, van bekende namen, zoals de Ramblers, Eddy op zestienjarige leeftijd deel uit van Selensky’s Alles werd aangegrepen om tot diep in de nacht in profiteerde van de afgenomen concurrentie en ‘De Meenk, Rita Dalvano en het orkest van Dajos Bela damesorkest. Rosenfeld’s Wiener Jazz Ladies met het danspaleis te feesten. De speciale gala-avon- Cos’ had bovendien een muziekprogramma dat de met Louis de Vries op trompet. Annie van ’t Zelfde spelen vanaf januari 1934 in den van Pschorr waren een begrip. De ideeën en de zuigkracht van de Coolsingel kon weerstaan. De Heck’s City Lunchroom op de Noord Blaak. Rot- energie van Theo Moens leken onuitputtelijk. dancing was het domein van bekende Rotterdamse Weintraub’s Syncopators, één van de beste Duitse terdam telde in de jaren dertig zes Heck’s zaken. jazzorkesten, zoals The Brighton Syncopators van jazzbands en bekend van de geluidsfilm Der Blauwe Twee daarvan; Heck’s Popularis en Heck’s City Vast op het programma stond de nieuwe band pianist Jan Vlietstra, The Jumping Jacks en The Engel met Marlene Dietrich in de hoofdrol, speelde Lunchroom, hadden elke dag levende muziek. van de koperblazers Jack en Louis de Vries, The In- Three Hawcourts, de band van Jaap en Arie Valkhoff live in Arena, Grand en Olympia. Na hun optre- ternationals. Het dansorkest met de Rotterdamse en drummer Frans Beekmans. Jaap Valkhoff kwam dens in Rotterdam besloot de band in september De ensembles die in Heck’s speelden zijn repre- pianist Nico de Rooy in hun gelederen groeide uit via de Amerikaanse zeelieden die de Cos bezochten 1933 niet meer naar hun vaderland terug te keren. sentatief voor de periode waarin damesorkesten tot een internationaal vermaard orkest. Trompettist in het bezit van de nieuwste Amerikaanse songs. Evenals de Comedian Harmonists die in Arena, nu een grote populariteit hadden en de Rotterdamse De swingaccordeonist schreef meer dan tweehon- gevestigd in de voormalige Roxy bioscoop, optraden musiciennes hun plaats in de jazzscene verover- derd liedjes en schlagers, maar hij begon in 1935 en Coleman Hawkins die zijn Europese tournee met den. De voornaamste Rotterdamse damesorkesten De talrijke danspaleizen gaven ook zijn eigen jazzband. Drummer Arie Maasland het orkest van Jack Hylton moest afbreken omdat in de jaren dertig waren The Monte Morris Girls van de Jumping Jacks bracht een muzikale ode aan hij wegens zijn huidskleur Duitsland niet in mocht. van Jannetje van Eijmeren, The Rhythm Stars, Rita het Rotterdamse uitgaansleven de Cosmopoliet. Het nummer zou wereldberoemd Dalvano en The Harmony Ladies. Veel Rotterdamse worden onder de naam Olè Guapa. Een kenmerkende ontwikkeling in de jazzmuziek jazz-zangeressen begonnen hun carrière tijdens de in de jaren twintig een van de jaren dertig was de opkomst van de da- Mad Thirties: Jansje ‘Jany’ Bron, Jeanette den Otter Rotterdamse ondernemers en het gemeentebe- mesorkesten. Hun grote populariteit in de Ver- (bekend als ‘Jane Miller’), Annie de Reuver, Mitsey ongekende allure en grandeur stuur hoopten met grote projecten het economisch enigde Staten, zowel in de films als op de bühne, Smeekens en Pauky Kosman. Annie de Reuver begon bij de Blue Blowers, de amateur bigband die  City Theater teem opgezet. De meeste waar was ´op de bon´. te worden. In 1942 kwamen de Duitsers massaal in in Hotel Coomans speelde. Op een middag in janu- na 14 mei 1940 Het grootste aantal jazzconcerten tijdens de bezet- actie om Nederlandse mannen onder dwang naar ari 1935 bezochten Annie en de violist van de Blue onbekende fotograaf ting vond plaats in Gebouw Odeon in de Gouverne- Duitsland weg te voeren. De angst voor de gedwon- Blowers, Jaap van Veen, de dancing Pschorr waar collectie Stadsarchief straat. Al ’s morgens vroeg stonden de mensen gen tewerkstelling maakte dat velen onderdoken op dat moment de The Ramblers optraden. Zij zou Rotterdam tot op de Kruiskade in de rij voor de kaartjes. Vaak en binnenshuis bleven. Doordat de meeste Duitse best bij de band willen zingen. ‘Dat durf je niet,’ waren er in het weekend drie concerten op één muzikanten onder de wapenen waren geroepen, zei Jaap. Hij benaderde leider Theo Uden Masman dag. Alle grote Nederlandse jazzorkesten speelden kampte het Derde Rijk met een tekort aan amuse- en Annie mocht een nummer meezingen. Masman in Odeon, zoals Piet van Dijk, Boyd Bachman, Ernst mentsorkesten. Veel Nederlandse musici werden is zo tevreden over de zang van Annie dat hij haar van ’t Hoff, Dick Willebrandts en natuurlijk de ma- voor de keuze gesteld: spelen in Duitsland of een uitnodigt dezelfde avond tijdens een rechtstreekse teloos populaire Ramblers, die onder de naam Theo werkkamp. De trompettist Charles Gelauff trad op uitzending voor de AVRO-radio I Can’t Give You Uden Masman en zijn tovenaars van Melodie en in Stuttgart en Berlijn met het orkest van de blazer Anything But Love en Nasty Man te zingen. Het is Rhythme op 27 augustus 1944 in Odeon hun laat- Peter Sijpesteijn. Multi-instrumentalist Willy het begin van Annie’s jarenlange carrière. ste concert tijdens de bezetting gaven. Langestraat uit Delfshaven toerde met het orkest van John Kristel. Het orkest van de violist Leen van DE PARADOXALE POSITIE VAN JAZZ De Rotterdamse zanger en tenorsaxofonist Jan Leen speelde in Wiesbaden en in Bonn. Violist en TIJDENS WOII  Trompettist Makor stond in maart 1942 met zijn orkest The saxofonist Piet de Wit, beter bekend als Piet Le De Tweede Wereldoorlog begon in Rotterdam in de Tedd Cotton Novelty Georgians in Odeon. Een daad van ver- Blanc, belandde als Stehgeiger in Berlijn. ‘Meer in vroege uren van 10 mei 1940 met het bombarde- speelt op zijn zet, want na de betrokkenheid van de Verenigde de schuilkelders, dan op de Bühne,’ herinnerde hij ment van vliegveld Waalhaven. Tijdens de eerste 57e verjaardag Staten bij de Tweede Wereldoorlog verboden de zich. chaotische dagen gingen de meeste Rotterdam- in café de Hazze- nazi’s Engels titels en teksten. Een half jaar later mers door met hun dagelijkse besognes. Het zou bazz in de Jonker veranderde de ‘Nederlandse Bing Crosby’ de naam Jazz moest verboden worden, maar het ontbrak allemaal zo’n vaart niet lopen, dacht men. Tot het Fransstraat 1969 in ‘Jan Makor en zijn Vox Humana Dansorkest’. The aan heldere muzikale criteria op grond waarvan bombardement van 14 mei 1940 en de daarop- Sound Diggers werden voortaan de Klankdelvers de ambtenaren van de Kultuurkamer jazzmuziek volgende vuurzee niet alleen de binnenstad, maar  Jan Makor genoemd. Het overbekende Honeysuckle Rose heet- konden toetsen. De Nederlandse jazzcriticus Van ook ruim 75% van alle podia, theaters en bioscopen onbekende fotograaf te nu O, Wat Ben Ik Wispelturig en The Swing Papa’s Steensel van der Aa kreeg opdracht een nauwkeu- vernietigde. collectie Jan Makor werden De Slingervaders. Een in dit verband op- rig geformuleerd jazzverbod op te stellen. Nooit merkelijk ensemble was het Rotterdamse orkest De was het iemand gelukt een sluitende definitie van 12 Binnen luttele weken na de Duitse inval herstelde Bobtonflippers. Hoewel hun naam zeer Anglo-Ame- jazzmuziek te maken, maar Van der Aa deed een 13 het Rotterdamse uitgaansleven zich. Alsof er niets rikaans aandoet, wisten de leden van de band de poging. De primitieve, vreemd-rassige, bastaard- was gebeurd ging men weer dansen. De nazi’s lie- Kultuurkamer ervan te overtuigen dat hun band muziek moest met het zogenaamde ‘Verbod van ten de jazz- en amusementsmuziek op de schaarse genoemd was naar de oprichters: Bob, Ton en Flip. negroïde en negritische elementen in dans en amu- Rotterdamse podia aanvankelijk ongemoeid. In de sementsmuziek’ en een vergunningenstelsel aan wijken grenzend aan het gebombardeerde cen- De anti-Joodse maatregelen werden geleidelijk banden worden gelegd. trum gold een vrij vestigingsbeleid voor de horeca. strenger. Stapsgewijs namen de Duitsers maatrege- Veel ondernemers ontvingen een uitkering van len om muziek te zuiveren van ‘niet-arische’ invloe- De Nederlandse jazzfan was voor zijn grammo- de Schade Enquête Commissie. Via deze regeling den. Vanaf september 1941 gold voor Joodse musici foonplaten en radio-uitzendingen in de vrije ether werden in de eerste jaren van de oorlog meer dan een speelverbod. Niet-Joodse collega’s namen zon- aangewezen op de illegaliteit, tot de nazi’s jazz- honderdvijftig cafés en restaurants nieuwgebouwd der scrupules hun banen over. Rond het uitbreken muziek - paradoxaal genoeg - als propaganda gin- of gerestaureerd. Deze jonge zaken vormden jaren- van de Tweede Wereldoorlog woonden er circa gen inzetten. De orkesten van Theo Uden Masman lang het fundament van het Rotterdamse uitgaans- 12 duizend Joden in Rotterdam. Niet meer dan 750 en Dick Willebrandts kregen de opdracht de nieuw- circuit dat niet meer in het hart van de stad lag. zouden er terugkeren. Sommigen, zoals de trom- ste Engelse en Amerikaanse jazz te spelen voor de De als noodvoorziening gebouwde theaters l‘Am- pettisten Sem Dasberg en Louis Bannet en Jack de distributieradio in het anti-Joodse radioprogramma bassadeur, Brauhaus Monopole, Cascade, Palace, Vries overleefden de deportaties. Anderen waren De Gil Club. De bands konden daardoor uitgroeien Caland-West en de nieuwe Rivièrahal groeiden uit minder fortuinlijk. Bassist Al Weisbard, zijn vader tot de beste in Europa. tot belangrijke podia. Karl, Abraham Tuschinski, de familie Walvis, pianist Jacob ‘Jaap’ Feijten, Armand Haagman, trombonist Katendrecht was voor Duitsers verboden en trom- Het publiek bezocht tijdens de bezettingsjaren Nathan Slier, Clara de Vries en Pauky Kosman zijn pettist Teddy Cotton, drummer Dick Rijnooy en steeds massaler de concertzalen, de theaters en de enkele van de vele duizenden Rotterdammers die saxofonist Kid Dynamite vermaakten het verrukte bioscopen. De bezoekersaantallen namen in de eer- de Holocaust niet overleefden. Eind december 1943 publiek in de dancing Belvédère met pure jazz. ste drie oorlogsjaren spectaculair toe. De behoefte is het ‘Joodse vraagstuk opgelost,’ zoals de gelijkge- Het Nederlandse amusementsleven maakte een aan ontspanning was groter dan ooit en men had schakelde pers meldde. ongeëvenaarde bloei door tot het mislukken van geld. Economisch gezien kende Nederland in de de geallieerde tegenaanval in september 1944. Na beginjaren van de oorlog een hoogconjunctuur Ook de maatregelen in het kader van de arbeidsin- Dolle Dinsdag voerden de nazi’s een terreurbewind. en men wist niet of het geld na de oorlog nog zijn zet voerde de bezetter gedurende de oorlog gelei- De dagelijkse beschietingen, de vernietiging van de waarde had. Om tot een eerlijke verdeling van de delijk op. Menigeen was in het begin van de oorlog haveninstallaties, de razzia’s, de energieschaarste schaarse producten en goederen voor de Nederlan- overtuigd van de Duitse overwinning en velen en de Hongerwinter brachten Rotterdam bijna op ders te komen, had de overheid een distributiesys- kozen ervoor vrijwillig in Duitsland tewerkgesteld de knieën. Er was geen jazz meer in de stad. EEN KIND VAN DE INVASIE 100 JAAR VROUWENKIESRECHT RIEN VROEGINDEWEIJ

In de imposante Raadzaal van het stadhuis aan de Coolsingel Op dinsdagmiddag 6 juni 1944 werd in het huis van ari de Elfstedentocht had gereden. Het was een gaf Neelie Kroes op 1 mei voor een extra Roterodamum Café aannemer Arie Heiden in Bolnes een kind geboren. mooie tocht geweest, het weer was zacht en het ijs een lezing over de meer dan vijftig jaar durende strijd die goed. Hij had zijn eerste Elfstedenkruisje gekregen, vrouwen voerden voordat het algemeen kiesrecht, voor man- De omstandigheden waren niet ideaal, het was want het jaar daarvoor had hij de tocht moeten nen en vrouwen, in 1919 een feit was. Op de plaats waar zij al oorlog en het voedsel was op de bon. Maar de beval- staken wegens te veel sneeuw en onbetrouwbaar in 1971 beëdigd werd als gemeenteraadslid voelde mevrouw ling verliep voorspoedig en in de keuken, waar hij in ijs. Hij zou de jongen een naam geven die tot de Kroes zich duidelijk thuis. Met af en toe een persoonlijke nerveuze afwachting de ene met de andere sigaar verbeelding sprak van iedereen die de vrijheid anekdote, waarbij zij haar betrokkenheid bij de emancipatie liefhad: Franklin Delano, naar president Roosevelt van vrouwen zowel in de maatschappij als de politiek niet aanstak, vernam de vader dat het een meisje was. van de Verenigde Staten van Amerika en de man onder stoelen of banken stak. Ooit was zij tegen het instellen Alweer een dochter. Hij had er nu drie, en maar één van de Vier Vrijheden: vrijheid van godsdienst en van een quotum voor deelname van vrouwen in directies, ra- zoon. Hij had liever nog een zoon gehad, want voor meningsuiting, vrijwaring van honger en angst. Dat den van bestuur of regering. Inmiddels denkt zij daar, na vele meisjes zat in de aannemerij geen toekomst. sprak hem wel aan. Zijn vrouw had geprotesteerd, vrouw zou het er niet mee eens zijn, maar dat was jaren werkzaam te zijn geweest in het centrum van de macht, want haar vader was aan de beurt om vernoemd te nog geen reden om er niet mee voor de dag te ko- anders over. Vrouwen moeten nog steeds een zetje in de rug worden. Maar Arie Heiden was er de man niet naar men. Integendeel, het was juist de kunst om haar krijgen en zelfverzekerd hun talenten benutten. Genoeg om Maar helaas, kinderen kon je niet metselen. En om zich door dat soort argumenten uit het veld te en de hele familie uit te dagen. Je moest dat slim over na te denken. Daar zorgde deze stralende bijna 78-jarige dit was niet het moment om van zijn teleurstel- laten slaan. aanpakken, niet met tromgeroffel, maar langs je Neelie Kroes zeker voor. ling blijk te geven. Hij omhelsde zijn vrouw in het neus weg een naam noemen. En dan afwachten Voor leden van Roterodamum die de lezing niet bij konden kraambed en toen de vroedvrouw hem het kind Maar het was een meisje en zowel de moeder als wat de reactie was. bijwonen staat de tekst in zijn geheel op onze website. Overi- toonde, schoot zijn gemoed vol. Het was hun twee- beider schoonouders waren het er gezien de om- gens is deze tekst geschreven door Anne Jongstra, historicus de ‘oorlogskind’. Toen het eerste in 1941 op komst standigheden over eens dat ze Juliana zou heten. Het hele jaar waren er al geruchten over een op en werkzaam als communicatie-expert bij het Stadsarchief 14 was, had hij ook gehoopt dat het een zoon zou zijn. En dan ook helemaal. Met een zekere bravoure liet handen zijnde invasie van de geallieerden. In mei Rotterdam. www.roterodamum.nl 15 Hij had al een naam voor de jongen bedacht die hij haar in het geboorteregister van de gemeente 1943 waren de radiotoestellen in beslag genomen, anders was dan de namen die van generatie op ge- Ridderkerk, waartoe Bolnes hoorde, inschrijven maar er waren mensen in Bolnes die hun toestel neratie in zijn familie werden vernoemd. Er waren met de namen: Juliana Louise Emma Marie Wilhel- hadden verstopt. Op Radio Oranje hoorden ze de nu wel genoeg Aries, Jannen, Henken en Siemen. mina van voor, Heiden van achteren. Het was een berichten over de oorlogshandelingen. Zeker was Hij had zijn gedachten er al over laten gaan toen vorm van verzet die in het kleine dorp wel vaker dat de soldaten van zijn geliefde Franklin Delano zijn vrouw in de vierde maand was en hij in febru- werd gepleegd. Zijn dorpsgenoot Punt, die op de Roosevelt hen van de moffen kwamen bevrijden. scheepswerf van Boele werkte, had zijn zoon de na- Wanneer de invasie precies zou plaatsvinden werd men van prins Bernhard gegeven: Bernhard Leopold natuurlijk niet medegedeeld. Maar lang kon het Frederik Everhard Julius Coert Karel Godfried Pieter. niet meer duren. Als hij zijn dochter nu eens Invasia Toen Punt tenslotte Punt zei, dacht de ambtenaar zou noemen. Zou dat niet mooi zijn, Invasia Heiden, van de burgerlijke stand dat hij voor de gek werd daar zouden ze in Ridderkerk van opkijken. gehouden. Drie dagen later, toen hij zijn dochter moest gaan Drie maanden later werd het vernoemen naar aangeven, hoorde hij dat de invasie op de dag van leden van de koninklijke familie door de Duitsers haar geboorte in Normandië was begonnen. We verboden. De namen Beatrix of Margriet kwamen noemen haar Invasia, zei hij tegen zijn vrouw. Maar daarom voor zijn pasgeboren dochter niet in aan- daar wilde ze niets van weten, ze wilde niet dat merking. Maar Arie Heiden had wel een idee. Zijn haar dochter met zo’n gekke naam door het leven moest. En bovendien, wist de familie die op kraam- visite was gekomen, dat Invasia een niet bestaande naam was en dat mocht zelfs in vredestijd niet. Arie Heiden had een idee. Arie Heiden grinnikte wat langs zijn sigaar weg. Het was toch een mooi idee geweest. Hij had er Zijn vrouw zou het er niet mee vrede mee dat zijn jongste dochter Maria Willy werd genoemd, naar haar moeder en naar zijn eens zijn, maar dat was nog lievelingszus. Maar voor hem bleef ze Invasia, zijn D-day baby, kind van de bevrijding die aanstaande geen reden om er niet mee voor was.

de dag te komen. Integendeel. Eerder gepubliceerd in NRC Handelsblad op 3 juni 2004 5 VRAGEN AAN...

nieuw woongebied wilden ontwikkelen. En tot slot Plus natuurlijk alle nieuwe bewoners op de Kaap. HARRY-JAN BUS de steun de wethouders Kaya en Karakus. Na een Wij hebben geprobeerd om de sfeer in de Kantine avond waarbij wij ons hele culturele netwerk had- Walhalla te behouden. Wat goed is hebben we in- medeoprichter en directeur Theater Walhalla, den betrokken, durfden zij het aan om ons te laten tact gelaten, een vleugje nostalgie, het gevoel van starten. Eerst met het kleine ‘huiskamer’ theater de havenkantine beleven, maar wel stoer en niet cultureel ondernemer, muzikant en nog veel meer Walhalla, een kleinschalig, laagdrempelig theater oubollig. Een plek die gekoesterd moet worden, dat met hoogwaardige programmering. De naam Wal- willen wij uitstralen. Met dit gevoel in gedachten JUDITH VAN GILST halla komt van de dancing die er vanaf 1912 tot willen wij steeds opnieuw door middel van cultuur in de jaren 60 gevestigd was. Daarna werd op de mensen met elkaar verbinden. Voorstellingen en Sumatraweg 9 de Jazz club New Paradise geves- evenementen initiëren die zowel de oude Kapene- Waar ben je opgegroeid? Niet in Rotterdam, toch? gehaald. Dat kon altijd van pas komen, dachten zij. tigd en later weer gokpaleis Las Vegas. En zo is ons zen, de nieuwe bewoners van Fenix1, onze buren Nee, ik ben geboren in Stampersgat, West-Brabant, En zo kwam ik als broekie aan een bijbaan als avontuur organisch gegroeid met eerst nog een van de Kantine, als bezoekers uit de rest van de een gehucht met amper 1400 inwoners in de jaren chauffeur op een wagen van Hoefsmit. Dat bedrijf restaurant en later de Kantine Walhalla en de Werk- stad boeien en vermaken. Dit was en is onze drijf- ’70. Na de middelbare school koos ik bewust voor leverde vlees aan alle Chinese restaurants in de plaats. Wij draaien nu dus met kleine theaters op veer. Wij blijven op de Kaap! Misschien lukt om in een HBO-opleiding jeugdwelzijnswerk in Rotter- stad. Zo ook aan het bekende restaurant Sjaan aan drie verschillende locaties en met 348 verschillende de Fenix2 een plek te vinden voor het middelgrote dam waar veel muziek- en dramalessen werden de Atjehstraat. Midden tussen de hoeren, de bedrij- voorstellingen in één jaar. theater? Maar daarvoor hebben we wel de mede- gegeven en met mogelijkheden om jezelf te ont- ven en aan de rand van de rivier, een ruige buurt, werking nodig van de Stichting Droom en Daad, die plooien. Ik speelde al gitaar en ontmoette in die tijd waar het heel spannend was om te komen voor een Ik durf het bijna niet te vragen, maar wat zijn de daar het Landverhuizers Museum gaat inrichten. Eric Stok, die heel muzikaal was en piano speelde. naïeve 18-jarige Brabantse jongen. Ik vond het ge- plannen voor de toekomst? Wie weet komt onze droom daar ook uit? Samen vormden wij het duo de Tunes. We gingen weldig en deed dat werk ongeveer twee jaar. Daar- Die zijn er wel hoor, want na de aankoop van de 16 optreden als straatmuzikanten. In die tijd had na werd ik beroepsmuzikant, cabaretier, presenta- Kantine Walhalla (150 zitplaatsen), blijft er nog Eerder gepubliceerd in digitale nieuwsbrief 2 17 André van der Louw gepleit voor meer straatmuzi- tor en uiteindelijk dus ook cultureel ondernemer. steeds een wens om een theater met ca. 350 zit- kanten in de stad en wij grepen die kans aan om plaatsen te hebben in Rotterdam. En dan liefst  Kantine veel te spelen net als bijvoorbeeld ook de Amazing Waar komt de enorme intense band met Katen- in dit deel van de stad, het nieuwe centrum, dat Walhalla met Stroofwafels. Later werden we professionele muzi- drecht vandaan? nu toch echt wel vorm heeft gekregen met alle uitzicht op de kanten en traden overal in de stad op: van congres- Dat begin verklaart wel wat over mijn gevoel bij ontwikkelingen op de Wilhelminapier, met de Eras- skyline van sen voor makelaars, bijeenkomsten van de gemeen- Katendrecht, denk ik. Maar tussen het einde van musbrug en de voetgangersbrug over de Rijnhaven. Rotterdam te tot feesten in buurten en wijken. mijn bijbaan in 1980 en ongeveer 2008 was ik er niet meer echt geweest. Overigens komt de sterke Even terug naar je aankomst in de herfst van 1978 band met deze spannende wijk ook van de zijde van in Rotterdam. Hoe was dat ineens in de grote stad? mijn vrouw, Rachel van Olm, mededirecteur van alle Nou, dat is een mooi verhaal. Ik was net 18 jaar en drie de theaters. Een deel van haar familie woont dankzij een aanbod van mijn ouders had ik na het hier ook op de Kaap. Eigenlijk is zij het creatieve gewone rijbewijs ook mijn vrachtwagenrijbewijs brein achter alle plannen; zonder haar visie was dit alles niet zo’n succes geworden. We zijn gewoon een heel sterk team.

Ja, maar even terug in de tijd, hoe kom je aan het idee om een theater te beginnen? Een reuzensprong was de hele onderneming in 2008. Het begon ermee dat mijn vrouw en ik een kleine zaal van ca. 350 stoelen misten in Rotter- dam. Met die droom in gedachten spraken we met mensen uit ons netwerk, de ambtenarij en de po- litiek. Uiteindelijk moet alles natuurlijk wel ineens ‘meezitten’. De gouden tip kwam van een vriend, restaurateur Rob Baris, over het pand van gokpaleis Las Vegas aan de Sumatraweg. Er was een ambte- naar bij het Ontwikkelingsbedrijf die wel wat zag in een culturele impuls in het gebied, waar zij een Tijdens de Tweede Wereldoorlog was  Maaike en niet gelukt. Hij mocht zelf geen cafés meer begin- de wijk Katendrecht een unieke plek in Peter Troost nen, omdat hij ooit eens jenever had getapt zonder Nederland, een soort van vrijstaat: ver- vergunning. Nu pakte mijn vader gelijk het hele  boden terrein voor Duitse soldaten. De Maaike voor zaakje in Spangen op, zijn stoelen, gordijnen en de deur van tafels en nam zijn intrek in de Belvédère”. Op 19 juli aankomstwijk voor zeelieden van heinde Belvedere 1941 was de feestelijke opening. en ver, was een buurt vol met pensions, De Katendrechters creëerden bovendien een alarm- gokhuizen, opiumkits, gemengde liefdes, systeem. Zodra er een Duitser in aantocht was, Chinezen, joden, Grieken, Zuid-Amerika- kwam er iemand op de fiets naar Belvédère om te nen, Noren en Esten en publieke vrouwen. waarschuwen. Dan draaiden ze het schilderij om De Duitsers waren bang dat hun soldaten en kwam Hitler tevoorschijn en de band startte de nieuwste schlager ‘Heimat deine Sternen. Peter: besmettelijke ziektes zouden op kunnen “De plek was echt een veilig oord voor ons gevoel. lopen bij de meisjes. En zo kwam het: ter- Er zaten veel mensen ondergedoken, zelfs ook Duit- wijl jazz verboden (Amerikaanse) muziek sers die weg wilden.” was, was er op de Kaap elke dag jazz, van In november 1943 ging het uiteindelijk toch mis. vijf uur ‘s middags tot een uur ’s nachts. Teddy Cotton werd meegenomen en kreeg een speelverbod. Het programmeren van jazzconcerten stopte. In 1944 volgde in Rotterdam de vernietiging van de haveninstallaties en de hongerwinter. VERBODEN VOOR DUITSERS Toen uiteindelijk de bevrijding kwam, kwam Peter Troost na vele omzwervingen weer richting huis. EEN WERELD WAAR DE OORLOG EVEN NIET BESTAAT Hij nam zijn intrek in het pension van zijn moeder waar ook zijn vriend, trompettist Teddy Cotton, OVER JAZZ OP KATENDRECHT ondergedoken had gezeten. Zijn vader organiseerde een verrassing voor Peter in de Belvédère. Het was op een zondagmiddag in 1946 dat hij daar Maaike 18 LINDA MALHERBE Rotterdammer Daan Troost was ook niet bang. Marconiplein zo’n veertig man van de WA (Weer- ZO 30 JUNI: leerde kennen. Zij was jazz-zangeres en zong bij 19 “Mijn vader was een handelaar in cafés,’’ vertelt afdeling, knokploegen van de NSB) onze kant uitko- JAZZ CLUB BELVÉDÈRE Teddy Cotton in de band. Peter trouwde deze ‘Rot- zoon Peter Troost. “Telkens kocht hij een verlo- men. Ik holde terug en riep: De WA is onderweg!’. Live jazzconcert door Cruise terdamse Doris Day’ en koestert zijn grote liefde pen cafeetje op en blies daar weer leven in. In de Mijn vader handelde razendsnel en hielp de joodse Control met verhalen en diner. nog steeds, die in 2010 overleed. Hij bracht zelfs diepste jaren van de crisis was hij een jazzclub pianist en de joodse saxofonist uit de band over de Programma in het kader van een boekje over haar uit. Zijn beste vriend Teddy begonnen in de stad, de Kit Kat Cotton Club aan de schutting. Intussen kwam iemand van de Kultuur- North Sea Around Town 2019. Cotton, pseudoniem voor Theodoor Kantoor over- Wolfshoek. Wij woonden er vlakbij. Als kind maakte kamer die de boel in de gaten had gehouden, naar Aandacht voor een een aantal leed in 1977. ik zo al kennis met de jazz. Maar toen werd met het mijn vader toe. “Meneer Troost maandagochtend inspirerende jazzcomponisten bombardement op de stad de jazzdancing in één wordt u verwacht bij de Sicherheitsdienst op de waarvan in hedendaagse jazz Inmiddels is Peter zelf 95 jaar en heeft Belvédère klap verwoest.” Daan Troost startte opnieuw een Heemraadssingel.’” de invloed doorklinkt: Thelo- een geheel nieuwe invulling gekregen. Als eerste jazzclub, nu aan de Betje Wolffstraat in Spangen. nious Monk, Charles Mingus, Verhalenhuis van Nederland worden hier de ver- In Negropalace Casanova maakten vooral Afro- “Nu had mijn vader niet alleen joodse musici in Carla Bley e.a. Hun werk en de halen van mensen en gemeenschappen in de stad Surinaamse jazzmuzikanten als Kid Dynamite, dienst, hij had ook de bordjes ‘Voor Joden verboden’ belangrijkste kenmerken ervan opgehaald, bewaard en zichtbaar gemaakt. Het Teddy Cotton en Boy Edgar furore. “Dat werd een niet opgehangen voor het raam. ‘Ja’, zei mijn vader, worden toegelicht aan de hand pand is een monument dat door creatief onderne- goudmijn. De mensen stonden in de rij om binnen ‘u moet mij niet de schuld ervan geven, dat Kriegs- van beeld- en geluidsmateriaal merschap – via obligaties en participatie - nieuw te komen en ze kwamen overal vandaan, ook van marine-soldaten bij mij in de zaak komen. Ik kan ze waaronder dat van Thelonious leven is ingeblazen. Het Verhalenhuis dient als ver buiten de stad.” niet tegenhouden. Het is uw eigen schuld. U geeft Monk live in 1967 in Rotterdam. plek waar vele werelden elkaar ontmoeten, van Daan vroeg of zijn zoon Peter, toen 16 jaar, bij mij wel van die biljetten met ‘Verboden voor joden’ Tijd: 15.00-20.00 uur, de Chinese, de joodse, de Griekse tot aan de Kaap- hem kwam werken als piccolo. Peter: “Het was maar niet met ‘Verboden voor Kriegsmarine’.” Dit 15 euro p.p. inclusief diner verdiaanse en natuurlijk ook die van de jazz. Waar toen 1941. Op een dag kwam er een man binnen bracht de man op een idee en hij zei: “Ik geef u Reserveren noodzakelijk via ook de nieuwste gemeenschappen in de stad als met twee kameraden, het bleken matrozen van de een maand de tijd om uw zaak te verplaatsen naar belvedererotterdam.nl vanzelf een thuis vinden. NRC Handelsblad kopte Kriegsmarine. Zij kwamen van de Duitse schepen Katendrecht. Daar mogen geen Duitse soldaten in 2018 over het Verhalenhuis: ‘Het huis waar de die bij de havens tussen Schiedam en Rotterdam komen.” Bij de entree van Katendrecht kwamen Syriërs dansen’. Met de ‘genius loci’, de authentieke lagen. Ze hadden ver over zee duidelijk de jazz borden te hangen – Für Wehrmacht verboten. Het sfeer, de (altijd) luisterende oren, de muziek en de  Daan Troost al leren kennen. Enthousiast kwamen ze ook de schiereiland was hiermee makkelijk af te sluiten. persoonlijke aandacht ontstaat hier begrip voor de links met sigaret, volgende avond, maar mijn vader moest niets van Daan Troost kon op dat moment het markante ander en verbinding met elkaar. Bijna tachtig jaar Teddy Cotton in Duitsers hebben en zeker niet van het gezag.” pand Belvédère aan de Rechthuislaan 1 van eige- later is Belvédère opnieuw een ruimte waar de oor- het midden, Op een gegeven ogenblik moest Peter een pakje naar Cor van Eck kopen. Dat deed hij samen met log even niet bestaat. Peter Troost sigaretten halen voor iemand, en liep naar het de Griek Angelos Zannis. “Mijn vader had al eerder rechts als piccolo Tijdgat, een café vlakbij. “Ik zie daar vanaf het naar Katendrecht gewild maar dat was tot dan nog www.verhalenhuisbelvedere.nl DE DORPEN VAN ROTTERDAM EERSTE DEEL VAN EEN FEUILLETON UIT HET GELIJKNAMIGE BOEK UIT 2013 stad, onmiddellijk ten noorden en oosten van de stad. Rotterdam maakte zich hierover vooral druk omdat de slechte omstandigheden, net als in de COOL ARIE VAN DER SCHOOR overbevolkte, verkrotte binnenstad, grote gezond- heidsrisico’s met zich meebracht. De aanvoer van Van der Aa schrijft in 1845 in het derde deel van zijn bekende Aardrijkskundig woor- schoon drinkwater en de afvoer van verontreinigd denboek der Nederlanden nogal summier en neutraal over ‘Kool’ als een voormalig water was gebaseerd op een verouderd systeem ambacht, bestaande uit de polders Beukelsdijk, Schoonderloo en Cool. 15 Het geheel van waterverversing in de stadsgrachten en bleek bevat volgens hem geen dorp of zelfs maar een gehucht. De weinige huizen liggen ontoereikend. Pokken- en cholera-epidemieën verspreidden zich zo snel en maakten duizenden verspreid over het gebied, de inwoners zijn meestal boeren. Er zijn verder molens, slachtoffers. Ter verbetering van de waterhuishou- blekerijen en tuinen. Een school – van de stad Rotterdam – ontbreekt niet, maar voor ding werden plannen gemaakt ter zuivering van het de kerkgang is de Coolse bevolking aangewezen op Rotterdam, dan wel Overschie. water in de binnenstad en sanering van de dicht- Evenmin beschikt Cool over een raadhuis. De voormalige bestuurders van het bevolkte stadsgebieden buiten de stadssingels. Het Waterproject van directeur van Gemeentewerken ambacht vergaderden op het laatst in de nabijgelegen Stadsdoelen, een locatie die Rose van 1854, opgesteld in samenwerking met het daarom ook wel als ‘Coolhuis’ werd aangeduid.16 hoogheemraadschap Schieland, is van die plannen de bekendste. Het hoogheemraadschap was hierbij betrokken, omdat de waterhuishouding van de stad De schets (rechts) van Van der Aa is, in ieder geval en zes tussen de Binnenweg en de Schiedamse en van het platteland en de polders van Schieland voor het deel Cool ten westen van de stad en ten Singel, te weten Keerweerlaan, Hartmanslaan, altijd al met elkaar verweven waren geweest. Bij zuiden van de Kruiskade, nogal onvolledig en zelfs Laurierlaan, Paardenlaan, Boomgaardslaan en Een- de aanbieding van dit plan aan de Gemeenteraad wat misleidend. Het klopt dat Cool niet viel te dragtslaan.2 Deze en dergelijke lanen waren vanaf schreven burgemeester en wethouders onder an- typeren als een traditioneel dorp met in de dorps- de zeventiende eeuw tot in de achttiende eeuw dere over de toestand in de polders dat deze: ‘ver- 20 kern een kerk en een raad- of rechthuis, maar wat aan weerszijden van Rotterdam aangelegd. De ei-  Kaart van ergert van dag tot dag; de slooten aldaar hebben 21 betreft bewoning en infrastructuur zijn aanvullin- genaren van de erven aan deze lanen verenigden Rotterdam en geheel en al het karakter van open riolen gekregen gen nodig. Cool werd al rond het midden van de zich in een soort mini-waterschappen, later ook wel omgeving in waarin alle onreinheden verzameld worden, die de achttiende eeuw beschouwd als een deel van de ‘lanenrepublieken’ genoemd, die tot doel hadden 1853, ter toelich- meeste maanden van het jaar in een staat van ont- voorstad van Rotterdam.1 En omstreeks het midden de afwatering en het onderhoud van de erven, bij- ting op het binding verkeeren en, zonder ophouden duizenden van de negentiende eeuw behoorde Cool als onder- voorbeeld door beschoeiing, te regelen.3 De grond- Waterproject. kubiek voeten schadelijke gassen in den dampkring deel van de gemeente Rotterdam tot de ‘Stad in de bezitters verkochten en verhuurden ook delen van Onderdeel verspreiden, die eenen belangrijken invloed op Polders’ of ‘Polderstad’. Deze bestond verder uit de hun percelen aan warmoeziers, blekers en houders hiervan waren sterfte en levensduur uitoefenen.’5 delen West-Blommersdijk, Oost-Blommersdijk en van theehuizen. de hier in geel Cool was, met andere woorden, onderdeel van Rot- Rubroek. West-Blommersdijk grensde aan Cool ten Later, en vooral vanaf het begin van de negentiende gemarkeerde terdam geworden, overgenomen door de stad en noorden van de Kruiskade, en strekte zich in ooste- eeuw, vestigden zich er in toenemende aantallen singels ter ver- blootgesteld aan ‘binnenstadsproblemen’. Ondanks lijke richting uit tot aan de Rotterdamse Schie. Aan woningzoekenden uit de dichtbevolkte binnenstad betering van de de aanleg van nieuwe weteringen of singels voor de de overkant van dat water zette Oost-Blommersdijk van Rotterdam, zodat het inwonertal snel steeg. waterhuishou- aan- en afvoer van water zou die situatie nog lang zich in dezelfde richting voort tot aan de Rotte. Dit Afwatering en riolering in Cool waren daarop niet ding in de bin- voortduren. Eén belangrijk verschil met Rotterdam riviertje vormde de scheiding met Rubroek dat aan berekend, want de hiervoor gebruikte sloten dien- nenstad en de was er echter nog altijd: vergeleken met de echte de oostzijde van de stad grensde. den eigenlijk als afscheidingen tussen de percelen. lanengebieden. binnenstad in de stadsdriehoek bood het lanenge- Evenmin voldeden de op maaiveldhoogte neer- bied van Cool omstreeks 1850 een geheel andere LANENGEBIED gezette woningen, die door de te lage ligging van  De Wester- aanblik. Het aantal woningen was dan wel steeds Het bewoonde deel van Cool telde rond 1850 zo’n de vloeren in de natte polder erg vochtig waren. singel, nu een meer toegenomen, maar van een vrijwel gesloten 9000 inwoners. Dit behoorlijke aantal nam dage- Bovendien waren de oorspronkelijk in het gebied van de mooiste bebouwing zoals in de aangrenzende stad was hier lijks toe door de instroom van mensen uit het over- aangelegde lanen en paden door hun geringe singels van de geen sprake. Een groot aantal blekerijen, hofjes en volle en ongezonde Rotterdamse stadsdriehoek tus- breedte en het gebrek aan verharding in de winter stad vooral tuinen in Cool zorgde hier dan misschien niet sen de Coolsingel en Goudsesingel. Hoofdstraten nauwelijks begaanbaar. Voor het overige stond het voor een dorpse aanblik, maar wel voor een veel in Cool waren de eeuwenoude Binnenweg en de lanengebied bekend als vuil, ongezond en gevaar- groener, meer wisselend en gevarieerd uiterlijk. Kruiskade die vanuit Rotterdam in oost-westrich- lijk bij brand.4 ting door het gebied liepen. Haaks op deze straten, Herinnerde er omstreeks 1850, behalve misschien dus in noord-zuidrichting, lagen bijna evenwijdig BINNENSTADSPROBLEMEN het uiterlijk van Cool, verder nog iets aan het oude twaalf lanen: zes tussen de Kruiskade en de Bin- Rond het midden van de negentiende eeuw was Cool van vóór de annexatie door Rotterdam? De nenweg, namelijk Kerklaan, Lijnbaanslaan, Krispijn- het dus slecht toeven in een groot deel van Cool. bestuurlijke zelfstandigheid was het ambacht Cool laan, Nadorstlaan, Tuinderslaan en Waschbeeklaan, Hetzelfde gold voor de andere delen van de Polder- al in 1811 kwijtgeraakt. Het hieraan nauw gerela- teerde polderbestuur dat zich bezig hield met het die met de Tugt strijdende bedrijven uitoeffenen’ polderbestuur, als belangengemeenschap of ‘ge-  De oproep waterstaatkundig bestuur functioneerde daaren- was op straffe van vervolging verboden.8 Hier, in de zamentlijk huishouden’ van deze ingelanden, had voor de belang- tegen rond het midden van de negentiende eeuw verst van de stad gelegen laan, dreigde in de ogen feitelijk maar één belang: de waterstaat. Deze be- rijke vergadering nog steeds. Het was een restant van het oude am- van de ingelanden de stad met allerlei ongezonde stond uit het beheren van de waterstaatswerken in op 31 oktober bacht.6 Ook de ‘lanen’, oftewel de oude belangen- uitwassen op te rukken en de rust te verstoren. de polder en de zorg voor het innen van de omsla- 1850 van de gemeenschappen van bewoners van dezelfde laan Maar Cool behoorde reeds tot het stadsgebied en gen* voor het hoogheemraadschap Schieland. De ingelanden van of buurt, waren in stand gebleven, en uit de manier de ingelanden van de Nieuwe Eendragtslaan zou- kosten van de waterstaat in de polder werden op- Cool, Schoon- waarop met allerlei problemen werd omgegaan, den er niet in slagen de oude situatie in hun deel gebracht door de ingelanden. Daartoe behoorden derloo en Beu- blijkt duidelijk dat men niet van plan was de opruk- van het voormalige ambacht te handhaven. ook de kosten van de bemaling. In verband met de kelsdijk over de kende stad in alles tegemoet te komen. De negatieve reacties van Cool op de komst van het gemeenschappelijke waterstaatkundige belangen rechtszaak tegen Coolsingelziekenhuis, gelegen in Cool aan de stads- in het gebied tussen Rotterdamse en Delfshavense Rotterdam. PROTEST VAN DE INGELANDEN singel, met de bouw waarvan in 1840 werd begon- Schie werkte het polderbestuur sinds 1843 formeel De ingelanden*, dat wil zeggen de eigenaars van nen, leidden eveneens tot niets. In Cool kwam er samen met de polderbesturen van Schoonderloo en grond in het lanengebied, konden echter weinig te- direct protest van 25 omwonenden uit de lanen Beukelsdijk; daarvoor gebeurde dit informeel. De gen de stad uitrichten, hoewel zich onder hen veel achter het toekomstige ziekenhuis. In een rekest* schouten en ambachtsbewaarders van de gecom- leden van aanzienlijke Rotterdamse families zoals aan burgemeester en wethouders van Rotterdam bineerde polders protesteerden in 1848 scherp bij Chabot, Van Rijckevorsel, Veder en Mees bevon- uitten zij hun bezwaren, die zich toespitsten op de de stad Rotterdam. Om het ziekenhuis van water den. Zij zochten hier verpozing en waakten onder voorgestelde lozing van afval als uitwerpselen en te voorzien bracht Rotterdam namelijk, met toe- leiding van ‘laanmeesters’ over hun belangen. Een vuilnis van het ziekenhuis op de sloten van Cool. stemming van het hoogheemraadschap Schieland, belangrijk deel van de activiteit hield blijkens de De opstellers van het rekest waren ingelanden in Maaswater ‘door middel van zinkbuizen uit de jaarrekeningen verband met het gepleegde onder- Cool. Zij maakten zich vooral zorgen over het grote Leuvehaven onder het water van de stadsvest door, houd aan beschoeiing, wandelpaden en verlichting. gezondheidsrisico dat het ziekenhuis met zich mee- en met doorgraving van den [Cool-] singel of pol- De kosten werden gefinancierd uit huren, boeten bracht voor ‘de klasse van vele bewoners aan den derkade in dadelijk verband […] met het gasthuis’.11 en heffingen.7 Dat de lanenrepublieken ook op an- Binnenweg en in de binnenlanden’.9 Hun gegronde Het waterpeil in de polder zou daardoor kunnen deren dan de eigenaars grote aantrekkingskracht  Vijf Heeren- bezwaren vonden echter geen gehoor en het ver- stijgen, wat ook hogere bemalingskosten zou be- uitoefenden, blijkt uit een gezamenlijke verklaring huizen bouwjaar zoek om geen ziekenhuis in Cool te bouwen werd tekenen. De bemaling van het gebied vond vroeger die de eigenaars van tuinen en erven aan de 1881, hoek afgewezen. Het ambitieuze ziekenhuisproject zou plaats met twee windmolens, maar vanaf 1846 22 Nieuwe Eendragtslaan in 1827 en 1857 opstelden. Eendrachtsweg/ worden voltooid en de open riolering in de Cool- had een stoommachine van de Hollandsche IJzeren 23 Alle ingelanden verklaarden hierin, dat zij hun tui- Kortenaerstraat polder bleef nog decennialang klachten oproepen.10 Spoorweg Maatschappij in het station Delftsepoort nen en erven nooit zouden gebruiken of laten ge- Stadsarchief Rotter- Ironisch genoeg hadden dus juist de maatregelen deze taak tegen betaling van 1400 gulden per jaar bruiken ‘tot het houden van Herberg en Tapnering’, dam bedoeld voor verbetering van de gezondheidszorg overgenomen. Het polderbestuur van Cool vreesde of tot de aanleg van een overdekte kolfbaan. Ook nadelige gevolgen voor de inwoners van Cool. kostenverhoging door de stijging van de water- zaal van het Stadhuis te Delfshaven, ‘aangaande de het bebouwen, gebruiken of verhuren van tuinen  Coolsingel- stand. Deze schade en die toegebracht aan de pol- hangende Procedures tegen de Stad Rotterdam’. 13 en erven ‘tot de bewoning van de geringe Volks- ziekenhuis, eind Ook het polderbestuur van Cool reageerde nega- derkade bij het doorsteken en doorgraven zou vrij- De rechtszaak tegen Rotterdam volgde in 1850, klasse, of tot verblijf te doen strekken der geenen 19e eeuw tief op de komst van het nieuwe ziekenhuis. Het wel geheel op de ingelanden worden afgewenteld. maar werd verloren. Advocaat Blussé van de Hoge Raad sprak van een rechterlijke dwaling: het hoog- RECHTSZAAK TEGEN ROTTERDAM heemraadschap had in dit geval nooit toestem- Schout en ambachtsbewaarders van de polder Cool ming mogen verlenen.14 – onder het hoogheemraadschap Schieland ver- enigd met de polders Schoonderloo en Beukelsdijk 1 Van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek Derde deel 373. – waren vooral verbolgen over de toestemming die 2 Tenminste aldus Van Ollefen en Bakker, Stad- en Dorp-Beschrij- Schieland had verleend, maar beschikte slechts ver V 19. over een huishoudelijk reglement. Dit bevatte geen 3 Zoals bijvoorbeeld in 1749 door Tirion, Hedendaagsche Historie (XVII) 19. bepalingen over de bevoegdheden van het polder- 4 Rose, ‘Inlichtende memorie’ 9-10. bestuur met betrekking tot Schieland of de inge- 5 Wiersum, Laanarchieven 2. landen, tot wie natuurlijk ook de stad Rotterdam 6 Rose, ‘Inlichtende memorie’ 11-13. 7 Rose, Memorie van toelichting’ 6. zelf behoorde. Daarom werd een procedure tegen 8 Giebels, ‘Opheffing ambachten’. Rotterdam pas aangegaan na raadpleging van de 9 Gar, Laanarchieven, inv.nr.13. Amsterdamse advocaat Sipman. Op zijn juridisch 10 Ibid., 9. 11 Van Lieburg, Coolsingelziekenhuis 134. Zie ook: De Graaf, ‘Bouw advies werden alle ingelanden geraadpleegd om er ziekenhuis’ 3-4. zeker te zijn van dat een meerderheid van hen toe- 12 Ibid., 172. Aansluiting van de riolering op het Rotterdamse stemde, zodat het polderbestuur zich naderhand rioleringsstelsel vond plaats in 1889 met de invoering ervan. 13 Gar, Archief Verenigde Ambachtspolderbesturen, inv.nr. 119, 12 zou kunnen verantwoorden. Dit gebeurde zoals Casus-Positie. gebruikelijk door middel van een openbare publi- 14 Gar, Archief Verenigde Ambachtspolderbesturen, inv.nr. 119, catie. Alle ingelanden van Cool, Schoonderloo en Casus-Positie. 15 Ibid., inv.nr. 31. Beukelsdijk werden in oktober 1850 uitgenodigd 16 Ibid., brief Blussé 3 september 1850; copie uitspraak 3 augus- tot het bijwonen van een vergadering in de Raad- tus 1850. Zijn beschrijving van het brandende Rotterdam na IN MEMORIAM NORA SCHADEE het bombardement van 1940 is treffend. Een jaar eerder was Heinz Hermann Polzer (1919-2015), later EEN BEVLOGEN HOEDSTER VAN bekend geworden onder de artiestennaam Drs. P, in Rotterdam gearriveerd voor een studie economie DE ROTTERDAMSE GESCHIEDENIS aan de Economische Hogeschool. INGRID DE JAGER, MUSEUM ROTTERDAM Hij had de Schiedamschedijk leren kennen in vol bedrijf, met muziek, drankgelagen en prostituees. Na een kort ziekbed is op 28 april jl. oud-bestuurslid Nora Schadee Dames met wie corpsleden zoals Heinz zich wel overleden. Nora is 72 jaar oud geworden. Vanuit haar functie als onderhielden aan de bar maar met wie ze nooit senior conservator bij Museum Rotterdam zat Nora vanaf 1996 in ‘meegingen’. Dat was een ongeschreven regel. het bestuur van het Historisch Genootschap Roterodamum. Haar pensionering in 2012 betekende automatisch het einde van haar bestuurslidmaatschap. Na haar vertrek ontving ze uit handen van Wethouder Korrie Louwes de Erasmusspeld. Een erkenning voor DE ‘ROTTERDAMSE’ haar grote bijdrage aan het Historisch Genootschap.

LIEDJES VAN DRS. P. Nora organiseerde als bestuurslid trouw de zeer gewaardeerde Roterodamum jaarexcursie en bracht ook na haar vertrek nog ideeën in. Daarnaast droeg zij onderwerpen aan voor onze tijdschriften de Kroniek en Meent. Nora was ook ROLAND VONK En nu zag de jonge student dit hele decor dat hem secretaris van ‘Gedeeld verleden, gezamenlijke toekomst’, destijds een dochter- in korte tijd zo dierbaar was geworden in vlammen stichting van het Historisch Genootschap. opgaan. Hij zei er later over: ‘Ik prijs me gelukkig dat ik Rot- Tot het echt niet meer ging, heeft Nora bovendien de redactie van artikelen voor 24 terdam heb leren kennen vóór de bombardemen- het Rotterdams Jaarboekje voortgezet. Haar passie voor de Nederlandse taal en 25 ten. Ik was fortuinlijk dat ik op kamers woonde aan haar fenomenale kennis van de Rotterdamse geschiedenis kwamen hierin samen. de buitenste rand van het gebombardeerde stuk. Bijna een kwart eeuw lang zijn artikelen onderworpen aan haar kritische blik. Ze De ramen waren niet eens versplinterd, maar ik was precies en vlijmscherp. De tekst moest vanzelfsprekend leesbaar zijn en feite- voelde het wel schudden, hoorde tumult. Na afloop lijk correct. Ze duldde geen anglicismen en vooral geen germanismen. Nora stond ging ik buiten kijken en ze vroegen me diensten te op feilloze interpunctie en aan grammaticaal avontuurlijk Nederlands had ze een verlenen. Met een slang in de hand, om het laatste broertje dood. Ze schatte de lezer van het Rotterdams jaarboekje zeer hoog in. intacte huis aan de Witte de Withstraat te redden, Haar zorg voor de kwaliteit hield niet op bij de inhoud. Samen met de grafisch stond ik op het dak. Wat ik zag was adembene- vormgever zorgde Nora dat beeld, tekst en vormgeving perfect op elkaar werden mend: de vuurzee bij de Bijenkorf, de vonken in de afgestemd. Pas dan kon het Rotterdams Jaarboekje naar de drukker. De redactie hemel. Nero had zich niet beter kunnen wensen. moet nu een zeer gedreven en vakbekwaam redactielid missen. Van een afstand bekeken was het mooi, als je afziet van de gevolgen, de angst, de ontreddering. Er was Los van haar inspanningen voor het Rotterdams Jaarboekje heeft Nora velen aan bij mij geen spoor van angst, maar dat kwam na- van Willy Derby. Polzer schreef die tekst in de oor- zich verplicht door haar redigeer- en advieswerk. Diverse boeken, manuscripten, tuurlijk ook door het schouwspel.’ log in de strafgevangenis van Scheveningen waar artikelen en dissertaties wonnen aan kwaliteit en leesbaarheid dankzij haar bre- Het is Heinz Polzer, Drs. P, ten voeten uit. Zorgvuldig hij door de Duitse bezetters naartoe was gebracht de kennis van de historie en van de Nederlandse taal. formulerend, van een afstandje de dingen bekij- na een in hun ogen wat al te vrijpostig versje in het Voorbeelden zijn de standaardwerken Rotterdam, Stad in Aanwas door Arie van kend, en met vooral een soort verstandelijke empa- verenigingsblad van het Rotterdamse Studenten der Schoor, en Rotterdam, Stad van Formaat door Paul van de Laar; de dissertatie  Drs P, 23 no- thie richting de medemens. Corps. Rotterdam, proeftuin van de maakbaarheid, door Els van den Bent en het boek vember 1977. Hij zou later meerdere liedjes schrijven over het Beelden, Stadsverfraaiing in Rotterdam sinds 1940 door Siebe Thissen. Rob Bogaerts / Anefo - verloren gegane ‘oude’ Rotterdam. Sterker nog: zijn Alles bij elkaar heeft Drs. P zo’n veertien liedjes en Nationaal Archief allereerste liedtekst ging over de Schiedamsedijk, rijmende teksten over Rotterdam geschreven. Die Naast haar werkzaamheden was Nora maatschappelijk betrokken. Ze zette zich #CC0 op de melodie van de tranentrekker Blinde Ogen, zijn allemaal - met muziek van de doctorandus zelf bijvoorbeeld in voor de landelijke cliëntenraad van Casa (Centra voor anticoncep- en met muziek van anderen - terug te vinden op de tie, seksualiteit en abortus). Ook was ze actief voor het Physico Therapeutisch cd Het Rotterdams Passé van Drs. P die ik in 2017 Instituut Rotterdam, dat onder andere financiële ondersteuning verleende aan heb samengesteld na een verzoek daartoe van het Generation R. Verder was Nora Schadee lid van het curatorium van het Erasmi- ‘Ik prijs me gelukkig dat ik zogeheten Heen- en Weerschap, een clubje dat aans Gymnasium en enige tijd nauw betrokken bij het behoud van het karotten- de auteursrechten van Polzer beheert. Datzelfde fabriekje aan de Kralingse Plas. Rotterdam heb leren kennen ‘schap’ zit ook achter allerlei andere initiatieven Met het overlijden van Nora Schadee heeft Rotterdam een deskundige, toegewijd om de artistieke nalatenschap van Polzer levend en markante inwoner verloren. vóór de bombardementen’ te houden. AGENDA TIPS Out in Rotterdam, 100 jaar Van Veenmoeras tot Polderstad Gay geschiedenis in Rotterdam Deze expositie neemt de bezoekers 15 SEPTEMBER 2019 ‘Out in Rotterdam’, het nieuwe pro- mee op een reis door de geschiedenis ject van DIG IT UP, is op zondag 16 van de Prins Alexanderpolder en laat Activiteiten Open Monumenten- juni jl. geopend door Paul van de Laar, in vogelvlucht zien hoe de polder zich dag 2019 & Historisch Genoot- directeur van Museum Rotterdam. heeft ontwikkeld vanuit de prehisto- schap Roterodamum De expositie geeft een overzicht van rie. Aan de expositie is een boeken- de gay geschiedenis van Rotterdam. markt gekoppeld met veel interessan- Roterodamum Café over drs. P Na eeuwenlange strijd tegen vervol- te boeken over Rotterdam. Kijk voor Aanvang 15.00 uur ging van sodomie werd in 1919 de meer informatie op: www.hvpa.nl Locatie wordt bekend gemaakt in de eerste homobeweging opgericht. Out Historische Vereniging digitale nieuwsbrief van augustus in Rotterdam laat de strijd zien tegen Prins Alexander Op een interessante Rotterdamse artikel 248bis, maar ook de vervolging Continental Art Centre, locatie zal Roland Vonk tijdens een door de fascisten en het schijnproces Robert Kochplaats 342 Ontdek de Van Nelle Fabriek extra Roterodamum Café vertellen tegen Anna Blaman. Out in Rotter- Aan de oever van de Delfshavense over die ‘Rotterdamse’ liedjes van Drs. dam belicht het wel en wee van tal Schie ligt een bijzonder UNESCO- P, over de totstandkoming van de cd van belangenorganisaties en geeft werelderfgoed: de Van Nelle Het Rotterdams Passé en over de acti- 25 SEPTEMBER 2019 aandacht aan de geschiedenis van de Fabriek. Wil je deze parel van het viteiten van het Heen- en Weerschap. Rotterdamse homo horeca. Nieuwe Bouwen zelf ontdekken? Zie ook pagina 15 van deze Kroniek. Excursie Scheepvaartkwartier MUSEUM ROTTERDAM Tot en met september 2019 rijdt aanvang 13.30 uur DIG IT UP heeft onder de noemer er iedere zaterdag en zondag een Kindervoorstelling van Studio de Voorlopig programma: Het Verhalencafé Rotterdamse Roze Zoldervondsten het speciale Bauhaus-bus tussen het Bakkerij - verzamelen en kopje koffie op een Data: zaterdagen 6 juli, 5 oktober, publiek opgeroepen met foto’s, film- Museumpark en het UNESCO- Op Open Monumentendag zijn er drie leuke plek in het gebied, 2 november en 7 december 2019 pjes, voorwerpen en verhalen langs te werelderfgoed. Met je ticket kun je theatrale rondleidingen voor kinderen - lezing Scheepvaartkwartier in WOII 14:00 tot 16:30 uur vrije inloop, deel- komen. Deze actie heeft honderden Oudheidkamer Pernis bestaat een bezoek brengen aan het Chabot 26 in het van Maanenbad door Studio de - wandelingen met aandacht voor name en koffie & thee gratis. beelden opgeleverd die in de expo- 25 jaar Museum, gevestigd in een van de 27 Bakkerij. Op deze bijzondere locatie beeldende kunst en WOII in het Iedere eerste zaterdag van de maand sitie en in onze minibioscoop te zien Om dit te vieren is op 27 april jl. de modernistische witte villa’s, gratis zijn kinderen en hun ouders van harte Scheepvaartkwartier (max. 1 uur, 20 vindt er in Museum Rotterdam een zijn. Nieuw materiaal blijft welkom en jubileumtentoonstelling ‘GEEN ZEE TE gebruik maken van de pendelser- welkom om 10.30 uur, 11.30 uur en pers per wandeling, max 60 pers). Verhalencafé plaats. De verhalen die kan nog worden toegevoegd. Aad Kos- VER’ geopend. Het is 100 jaar geleden vice én deelnemen aan een rond- 12.30 uur. Tijdens een spannende - bijeenkomst in Van Uden huis Museum Rotterdam verzamelt in de ter heeft een aantal verhalen en alle dat de laatste 4 vissloepen verkocht leiding door de Van Nelle Fabriek. tocht door het gebouw leren zij van - afsluiting bij café Dudok in het Park collectie Echt Rotterdams Erfgoed zijn beelden uit de expositie gepubliceerd werden. De tentoonstelling gaat over Meer informatie, tijden en tickets alles over de bijzondere architectuur Definitief programma volgt in de digi- hiervoor het startpunt. De rijkdom op www.digitup.nl/outinrotterdam. het leven van de vissers aan boord op de website van het Chabot van het zwembad. Het sportfondsen- tale nieuwsbrief van eind augustus. aan Rotterdamse belevenissen groeit De expositie is te bezoeken t/m 29 van een sloep en thuis in de Museum- Museum bad is een rijksmonument, ontworpen steeds groter. Ook verhalenverteller september, het slotweekend van het woning. Toegang is gratis; traplift Iedere za & zo t/m 1 september en gebouwd in 1936/1937 door archi- worden? Schuif dan aan bij onze Ver- Rotterdamse lhbt festival Rotterdam aanwezig. Prijs p.p. € 15,- Duur ca. 1 uur tecten J.H. de Roos & W.F. Overeynder) Nieuw bestuurslid gezocht halenvertellers en laat je inspireren. Pride. Kijk voor tal van activiteiten en Pastoriedijk 399-401, 3195 HE Pernis Start: In het Museumpark of bij de en het is in 2015 grondig gerestau- Het Historisch Genootschap Informatie en opgeven: echtrotter- informatie op digitup.nl/agenda/ Geopend: elke zaterdagmiddag van Van Nelle Fabriek reerd. Vanaf eind augustus kan men Roterodamum zoekt een nieuw [email protected] Museum Rotterdam 14.00 tot 17.00, 1e zondagmiddag en zich kosteloos aanmelden via bestuurslid dat verantwoordelijk Het Timmerhuis 3e donderdagmiddag. www.omdrotterdam.nl zal worden voor onze ledenactivi- Verhalencafé 6 juli: Rodezand 26,3011 AN Rotterdam www.oudheidkamerpernis.nl teiten en evenementen. Hij/zij zal Het Rotterdams Weerwoord zich vooral bezig gaan houden met Samen de stad voorbereiden op een de programmering en de inhoude- extremer klimaat, dat is de uitdaging Maarten Biesheuvel 80 jaar lijke voorbereiding van de Rotero- waar Rotterdammers voor staan. In Ter gelegenheid van de tachtigste ver- damum Cafés. Voor de praktische de collectie Echt Rotterdams Erfgoed jaardag van de geboren Schiedammer zaken wordt er doorgaans onder- zien we al veel onderdelen die hier Maarten Biesheuvel is in mei door steuning geboden door het secre- aan werken: de slimme regenton, uitgeverij Scriptum een boek uitgege- tariaat. Wie belangstelling heeft de Vreewijkcoöperatie, Tuinmeester ven met Biesheuvels verhalen waarin stuurt gaarne een reactie naar: Gerrit, Samen en Anders en de Groene Schiedam een rol speelt. [email protected] Groeiplekken. Zij werken nu samen aan een project in de Landbouw- buurt. Tijdens dit verhalencafé ver- Digitale nieuwsbrief 5 zal eind augus- tellen experts, wijkbewoners en initi- tus verschijnen. Hierin aandacht voor atiefnemers over de manier waarop de Open Monumentendagen op 14 en zij zich voorbereiden op een extremer 15 september. klimaat KRONIEK NO 22 • JUNI 2019 SPEE PUNT

OPROEP SPECIALE UITGAVE VAN DE KRONIEK OVER DE BEVRIJDING VAN ROTTERDAM

Volgend jaar willen wij ter gelegenheid van de viering van 75 jaar Bevrijding verhalen over deze buitengewone periode verzamelen en samenbrengen in een speciale voorjaarsuitgave van de Kroniek. We zijn vooral op zoek naar herinneringen van bewoners, die de bevrijding zelf hebben meegemaakt. Heeft u zo’n verhaal, of kent u iemand met een opmerkelijk relaas dan horen wij dat graag. Misschien is het zelfs al een keer vastgelegd? Of wilt u het graag nu voor ons opschrijven? Natuurlijk zijn foto’s, tekeningen of bijzondere documenten ook welkom.

Neem contact op met Judith van Gilst [email protected] of bel 06-54753302.