1 Od Redakcji

BANK I KREDYT Od Redakcji 1

Krzysztof Pietraszkiewicz

Po kilkunastu ju˝ latach przemian w polskim sektorze finansowym nadal wiele pozostaje do zrobienia. I tak ju˝ pewnie b´dzie zawsze. Rozwiàzania dobre b´dà wypierane przez lepsze. Nowe przez nowsze, a tanie i efektywne przez taƒsze i efektywniejsze. Zmieniajà si´ potrzeby klientów indywidualnych i przedsi´biorców - zarówno na rynku krajowym, jak i w ich aktywnoÊci zagranicznej. Banki i inne instytucje muszà za nimi nadà˝aç i czasami tak˝e nieco wyprzedzaç przysz∏e ich dzia∏ania, majàc na wzgl´dzie g∏ówne nurty rozwojowe gospodarki polskiej i europejskiej. Wielkie znaczenie dla stabilnego rozwoju ca∏ej gospodarki, poszczególnych przedsi´biorstw i osób ma wiarygodna informacja. W tym zakresie mamy wiele do zrobienia. Niema∏o przedsi´biorców nadal zbyt wiele czasu poÊwi´ca ukrywaniu rzeczywistej sytuacji swoich firm, zamiast szukaç nowych mo˝liwoÊci ich rozwoju. Podobnie wiele osób fizycznych uwa˝a, ˝e ukrywanie niektórych danych, przed∏u˝anie okresu tymczasowoÊci stanów prawnych, np. w odniesieniu do nieruchomoÊci, jest lepsze ni˝ ich pe∏na klarownoÊç. Szcz´Êliwie ten stan rzeczy, wraz z wi´kszà sprawnoÊcià niektórych instytucji i lepszymi regulacjami, si´ zmienia, ale post´p jest niewystarczajàcy. Banki bardzo dobrze przekona∏y si´ w minionych latach, ˝e dost´p do wiarygodnych informacji to wielkie udogodnienie i istotny instrument w zarzàdzaniu ryzykiem. Dowodem na to jest fakt zamieszczenia ponad 410 tys. rekordów informacji o klientach czasowo niewywiàzujàcych si´ ze zobowiàzaƒ wobec banków w Rejestrze Bankowym Zwiàzku Banków Polskich. Podobne znaczenie ma rejestr ponad 1,5 mln informacji o fa∏szywych, skradzionych i zagubionych dokumentach, prowadzony przez Zwiàzek. Wielkie znaczenie mia∏a, udost´pniona bankom przez Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, informacja o najwi´kszych zaanga˝owaniach kredytowych. Wielkim krokiem ku nowoczesnoÊci i prze∏omem b´dzie dzia∏alnoÊç Biura Informacji Kredytowej SA. Do koƒca bie˝àcego roku powinno ono dysponowaç oko∏o 80% informacji o klientach indywidualnych systemu bankowego. Równolegle trwajà prace nad systemem informacji dotyczàcym przedsi´biorców, rejestru nieruchomoÊci oraz prace zmierzajàce do usprawnienia systemu rejestrowego zastawów. Dzia∏ania te wymagajà wielkiej starannoÊci, odpowiedniego tempa i oczywiÊcie Êrodków finansowych, a przede wszystkim woli wspó∏dzia∏ania wielu podmiotów i przekonania regulatorów. Dla tempa i zakresu prowadzonych prac wa˝ne jest tak˝e uzgodnienie lub rozstrzygni´cie, kto b´dzie chcia∏ lub mia∏ obowiàzek systematycznie dostarczaç dane i kto b´dzie móg∏ z tych danych korzystaç. Gmatwaninia przepisów, ró˝nych uprawnieƒ i tajemnic rodzi pokus´ czynienia z dost´pu do informacji instrumentu zdobywania przewagi konkurencyjnej. Wydaje si´ jednak, ˝e na polskim rynku wiele podmiotów zrozumia∏o, i˝ wymiana danych wystandaryzowanych, wiarygodnych le˝y w interesie zarówno klientów, jak i wielu us∏ugodawców. Nie wchodzàc nadmiernie w szczegó∏y sàdz´, ˝e wÊród priorytetów gospodarczych na najbli˝sze lata powinien si´ znaleêç ten zwiàzany ze zbudowaniem krajowego systemu informacji gospodarczej. System powinien si´ sk∏adaç z takich cz´Êci, które b´dà powszechnie dost´pne, oraz takich s∏ów, które b´dà dost´pne przy spe∏nieniu okreÊlonych prawem lub umowami warunków. Sàdz´, ˝e system bankowy, a tak˝e inne instytucje rynku finansowego i kapita∏owego powinny domagaç si´ zaprezentowania spójnej koncepcji systemu informacji gospodarczej. Powinny jednak równie˝ aktywnie uczestniczyç w jego tworzeniu. Wobec mizerii bud˝etowej konieczne b´dzie, byç mo˝e, zmobilizowanie okreÊlonych funduszy czy te˝ wykorzystanie ju˝ istniejàcej infrastruktury bankowej. Wiele wskazuje, ˝e jest to bardzo op∏acalna inwestycja dla banków i innych firm, ale te˝ dla paƒstwa. Na potrzeby samych banków, Narodowego Banku Polskiego, Bankowego Funduszu Gwarancyjnego i innych instytucji zarzàdzajàcych ryzykiem finansowym lub monitorujàcych sytuacj´ na rynku b´dà zapewne potrzebne dodatkowe dane, systematycznie zbierane i analizowanie. W naszym wspólnym interesie warto zidentyfikowaç potrzeby i - jeÊli b´dzie to uzasadnione - przystàpiç do wspólnych prac.

Krzysztof Pietraszkiewicz Dyrektor Generalny Zwiàzku Banków Polskich Wiktor Zajkowski GAD ROK XXXI BANKBANK II KREDYTKREDYT paêdziernik 2001

4 Wojciech Morawski Historia bankowoÊci centralnej - System Rezerwy Federalnej

13 Wies∏aw D´bski Fundusze emerytalne szansà zabezpieczenia przysz∏oÊci i rozwoju rynku kapita∏owego w Polsce

22 W∏odzimierz Wàsowski RachunkowoÊç Narodowego Banku Polskiego po wejÊciu do Unii Europejskiej

29 Tadeusz Gieraszek, Antoni Magdoƒ Przelew (cesja) wierzytelnoÊci jako sposób dodatkowego zabezpieczenia sp∏aty kredytu

42 Janusz Kud∏a Mierzenie wp∏ywu jakoÊci us∏ug na efektywnoÊç finansowà banków komercyjnych

54 Aneta Stasiewicz Unie kredytowe jako niebankowe instytucje depozytowe amerykaƒskiego systemu bankowego - ze wskazaniem na stan Illinois

60 Andrzej Karpio Kredyt o sta∏ym strumieniu rat sp∏aty

65 Amir Fazlagiç Przedsi´biorstwo oparte na wiedzy (The Knowledge Business)

75 Leszek Gromadzki: Gwarancyjne sposoby zabezpieczeƒ bankowych - rec. Bohdan Kosiƒski

77 Summaries

ABC bankowe Pawe∏ ˚ukowski Ryzyko walutowego kursu z∏otego - koniecznoÊç nowego spojrzenia

Wydawca Kolegium Redakcyjne Projekt i sk∏ad (dostawa w sposób uzgodniony). Wp∏aty do 5.12 - na I kw. nast´pnego roku, do 5.03 - konto: przyjmuje Oddzia∏ Krajowej Dystrybucji Prasy na II kw.br., do 5.06 na III kw. br., do 5.09 na Narodowy Bank Polski, Piotr Boguszewski, DOCTORAD Centrala NBP - Departament 00-919 Warszawa, „RUCH“ SA na konto: Pekao SA IV O/Warszawa IV kw. br. Informacje o warunkach prenumera- El˝bieta Czarny Operacyjno-Rachunkowy nr konta ulica Âwi´tokrzyska 11/21, Ryszard Czerniawski, 12401053-40060347-2700-401112-001 lub ty w „RUCH” SA OKDP, 00-958 Warszawa, ul. Druk NBP DOR 10100000-13-209-90 Dariusz Daniluk, kasa Oddzia∏u. Cena prenumeraty ze zlece- Jana Kazimierza 31/33 mo˝na uzyskaç pod tel. telefony Drukarnia NBP Ryszard Kokoszczyƒski, niem dostawy za granic´ jest o 100% wy˝sza 532-87-31, 532-88-20. I pó∏r. 2001 r. - 72,00 z∏; 1 egz. - 12,00 z∏ 653 20 77 (redaktor naczelny), od krajowej. Zlecenia na prenumerat´ dewizo- Prenumerata w∏asna i sprzeda˝ pojedynczych 653 23 35 Karol Lutkowski II pó∏r. 2001 r. - 72,00 z∏; 1 egz. - 12,00 z∏ Zofia Musia∏ (zast´pca redaktora naczelnego), Prenumerata wà, przyjmowane od osób zamieszka∏ych za egzemplarzy: (zast´pca redaktora naczelnego), Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania 653 25 71 (sekretarz redakcji), Bogus∏aw Pietrzak (redaktor naczelny) „RUCH” SA - wp∏aty na prenumerat´ przyjmu- granicà, realizowane sà od dowolnego nume- Narodowy Bank Polski - Departament i opracowywania redakcyjnego tekstów. fax 653 13 21 Danuta Stasiak - Lipowska jà: jednostki kolporta˝owe w∏aÊciwe dla miej- ru w danym roku kalendarzowym. Wp∏aty sà Komunikacji Spo∏ecznej , 00-919 Warszawa, http://www.nbp.pl Iwona Stefaniak (sekretarz redakcji) sca zamieszkania lub siedziby prenumeratora przyjmowane na okresy kwartalne w terminie: ulica Âwi´tokrzyska 11/21, Artyku∏ów nie zamówionych nie zwracamy. 4 Historia BankowoÊci BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Historia bankowoÊci centralnej - System Rezerwy Federalnej Wojciech Morawski

Charakterystycznymi cechami amerykaƒskiego syste- W okresie kolonialnym na terenach póêniejszych mu bankowego by∏y: wielkie rozdrobnienie bankowo- Stanów Zjednoczonych dzia∏a∏y niewielkie banki Êci komercyjnej, polegajàce na istnieniu tysi´cy - emitujàce papierowe „Bills of Credit”. Instytucje te, w wi´kszoÊci niewielkich - banków, oraz d∏ugi spór próbujàce przezwyci´˝yç chroniczny w koloniach o istnienie banku centralnego, zakoƒczony dopiero brak pieniàdza gotówkowego, zwano Land Banks. w 1913 r. utworzeniem Systemu Rezerwy Federalnej. Pierwszà tego typu firmà by∏ First Chartered Bank of Cechy te wynika∏y z doÊwiadczeƒ historycznych1. Do- Massachusetts, za∏o˝ony w 1686 r. przez Johna Blac- lar, zanim osiàgnà∏ charakterystyczny dla XX wieku kwella3. W 1690 r. podjà∏ on emisj´ pieniàdza papie- wysoki presti˝ mi´dzynarodowy, nie by∏ specjalnie rowego4. Wielka Brytania próbowa∏a ograniczaç aspi- mocnà walutà. Po II wojnie Êwiatowej, wobec dominu- racje kolonistów w zakresie kreowania pieniàdza, wy- jàcej pozycji gospodarki amerykaƒskiej w Êwiecie, na si∏ki te jednak tylko cz´Êciowo by∏y skuteczne, przy- Systemie Rezerwy Federalnej spocz´∏a odpowiedzial- czyni∏y si´ natomiast do tego, ˝e we wczesnym okre- noÊç nie tylko za kondycj´ gospodarki amerykaƒskiej, sie niepodleg∏oÊci restrykcyjna polityka monetarna ale i Êwiatowej. kojarzy∏a si´ znacznej cz´Êci Amerykanów z ograniczeniem wolnoÊci politycznej. Fakt ten, wraz z potrze- Mieszkaƒcy kolonii angielskich w Ameryce - lu- bami wojennymi oraz powszechnà niech´cià do wyso- dzie niezamo˝ni, a przedsi´biorczy - cierpieli na chro- kiego opodatkowania, sk∏oni∏ Kongres Kontynentalny niczny brak pieniàdza kruszcowego. W tej sytuacji wy- do finansowania wojny o niepodleg∏oÊç (1775-1783) kazywali wiele pomys∏owoÊci w poszukiwaniu jego su- za pomocà inflacyjnej emisji pieniàdza papierowego. rogatów. W 1641 r. w Massachusetts uznano muszelki Pierwszej emisji dokonano w 1775 r. Jednostkà pie- za Êrodek p∏atniczy, po kursie 6 muszelek za 1 pensa2. ni´˝nà sta∏ si´ dolar. Nazwa zosta∏a zaczerpni´ta z po- Wi´kszà karier´ zrobi∏ tytoƒ, uznany za walut´ w Wir- ∏udnia, z kolonii hiszpaƒskich, i by∏a zniekszta∏conà ginii (1642 r.), nast´pnie zaÊ w kilku innych koloniach. formà nazwy „talar”5. Poniewa˝ deprecjacja lokal- Szczególne znaczenie tytoniu doprowadzi∏o do ogrom- nych walut w poszczególnych koloniach by∏a ró˝na, nego zwi´kszenia jego produkcji. W ramach polityki przyj´to ró˝ne przeliczniki6. W latach 1775-1779 Kon- deflacyjnej 1666 r. Wirginia, Maryland i Karolina pod- gres emitowa∏ papierowe dolary (continental curren- pisa∏y uk∏ad zobowiàzujàcy je do zawieszenia produk- cy). Wyemitowa∏ ich na sum´ ponad 240 mln. W tym cji tytoniu na rok. W XVIII wieku tytoƒ coraz cz´Êciej samym czasie poszczególne stany puÊci∏y w obieg 210 zast´powa∏y w obiegu certyfikaty tytoniowe, czyli po- mln w∏asnych dolarów. Doprowadzi∏o to do inflacji. kwitowania w∏asnoÊci odpowiedniej iloÊci tytoniu z∏o-

˝onego w magazynie. W 1727 r. certyfikaty takie sta∏y 3 Por. K. Mackenzie: op.cit., s. 192. si´ prawnym Êrodkiem p∏atniczym w Wirginii. 4 W 1703 r. podobnà emisj´ podj´to w Po∏udniowej Karolinie, w 1709 r. w Connecticut, New Hampshire, New Jersey i New York, rok póêniej w Rhode 1 Encyklopedia Nauk Politycznych. T.2 Warszawa 1936, s. 146-163; K. Mac- Island, w 1722 r. w Pó∏nocnej Karolinie, w 1723 r. w Pensylwanii, w 1729 r. kenzie: The Banking System of Great Britain, France, Germany & United Sta- w Delaware, w 1733 r. w Maryland wreszcie w 1755 r. w Wirginii i Georgii. tes. London 1935, s. 191-244; K. Le Cheminant: Colonial and Overseas Ban- 5 Z tego okresu pochodzi te˝ symbol dolara - $. Dolar odpowiada∏ king System. London 1931, s. 185-202; B. Hammond: Banks and Politics in hiszpaƒskiemu peso, które zawiera∏o 8 reali. Na zdobycznych i przebitych w America from the Revolution to the Civil War. Princeton 1957; M. Friedman, mennicy angielskiej monetach hiszpaƒskich nadal widoczna by∏a cyfra 8, z A. J. Schwartz: A monetary History of the United States 1867-1960. Princeton której powsta∏o S oraz b´dàce elementem herbu Hiszpanii S∏upy Heraklesa, z 1963. których powsta∏y dwie pionowe kreski. 2 DoÊwiadczenia monetarne kolonii angielskich w Ameryce opisane sà w roz- 6 Dolar kontynentalny odpowiada∏ 6 szylingom w Nowej Anglii i Wirginii, dziale IV pracy J. K. Galbraitha: Pieniàdz. Pochodzenie i losy. Warszawa 1982; 7,5 szylingom w stanach Êrodkowych, 8 szylingom w stanie Nowy York i Ka- W. Morawski: Zarys historii dolara. „Przeglàd Powszechny” nr 6/1989. rolinie Po∏udniowej oraz 32,5 szylingom w Georgii. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Historia BankowoÊci 5

Tabela 1 Emisje continental currency podczas rewolucji amerykaƒskiej

Rok Rozmiary emisji papierowych Kurs papierowych dolarów dolarów (w mln dolarów) w relacji do srebrnych 1775 6,0 100 1776 19,0 67 1777 13,0 20 1778 63,4 10 1779 124,8 2 èród∏o: S.A. Dalin: Inflacji w epochi socjalnych rewolucji. Moskwa 1983, s. 59, 63.

W 1780 r. Kongres podjà∏ prób´ opanowania sytuacji by system bankowy, czyni∏ go solidniejszym i bez- i wykupienia papierowych dolarów po kursie 40 za pieczniejszym. Wzmacnia∏by równie˝ pieniàdz. Zara- jednego dolara srebrnego. Próba ta nie by∏a skuteczna, zem jednak utrudnia∏by dost´p do kredytu, petryfiku- g∏ównie z powodu trwajàcej nadal wojny. Dynamik´ jàc istniejàce stosunki spo∏eczne i zmniejszajàc szanse inflacji w okresie wojny o niepodleg∏oÊç ilustruje ta- awansu. W tej sytuacji spór o istnienie banku central- bela 1. nego by∏ jednym z kluczowych konfliktów w XIX- Po 1780 r. inflacja nie by∏a ju˝ jednak tak gwa∏tow- wiecznych Stanach Zjednoczonych. Z regu∏y to bogate na, a dolar papierowy ustabilizowa∏ si´ na niskim po- Wschodnie Wybrze˝e nalega∏o na utworzenie banku, ziomie. Inflacj´ zakoƒczy∏a jednak dopiero reforma wa- zaÊ ubogi, ale ambitny Zachód by∏ przeciw. lutowa Aleksandra Hamiltona z 1791 r., kiedy to wyku- piono papierowe dolary po kursie 100 za jednego srebr- W 1791 r. Hamilton, jak ju˝ wspomniano, utwo- nego. Hamilton, sekretarz skarbu w latach 1789-1795, rzy∏ pierwszy Bank of the United States10, z przywile- utworzy∏ mennic´ w Filadelfii i wprowadzi∏ do obiegu jem emisyjnym na 20 lat. W 1811 r., kiedy nale˝a∏o nowe dolary, oparte na bimetalizmie7. Wzajemny sto- przed∏u˝yç przywilej emisyjny banku, Kongres nie wy- sunek wartoÊci srebra i z∏ota ustalono na 15:1. W ra- razi∏ zgody i bank przesta∏ istnieç. W ciàgu nast´pnych mach reformy utworzono te˝ bank centralny - Bank of kilku lat rozwin´∏a si´ inflacja, nakr´cona dodatkowo the United States. To ostatnie osiàgni´cie okaza∏o si´ przez wojn´ z Wielkà Brytanià. jednak nietrwa∏e. W 1816 r. utworzono drugi Bank of the United Sta- Niemal przez ca∏e pierwsze stulecie istnienia Sta- tes11. Przywilej emisyjny znów obejmowa∏ okres 20- nów Zjednoczonych banki amerykaƒskie dzia∏a∏y na letni. W latach trzydziestych ponownie rozgorza∏a dys- podstawie prawa stanowego. Okres ten w dziejach ban- kusja na temat jego przed∏u˝enia. Problem sta∏ si´ rów- kowoÊci amerykaƒskiej okreÊla si´ jako epok´ banków nie˝ przedmiotem kampanii wyborczej w 1832 r., stanowych (State Banks). Nazwa ta mo˝e byç mylàca. a zwyci´stwo w wyborach prezydenckich przeciwnika Nie oznacza∏a ona, ˝e w ka˝dym stanie jest tylko jeden banku, Andrew Jacksona, przesàdzi∏o spraw´. W wyni- bank. By∏y ich cz´sto setki. Oznacza∏o to jednak np., ˝e ku prowadzonej podczas drugiej kadencji Jacksona dzia∏alnoÊç banków nie mo˝e przekraczaç granic rodzi- tzw. wojny bankowej przywilej emisyjny nie zosta∏ mego stanu. Stàd rozproszenie bankowoÊci amerykaƒ- przed∏u˝ony i w 1836 r.12 Bank of the United States skiej. Banki stanowe mo˝na by∏o zak∏adaç bardzo ∏a- utraci∏ uprawnienia banku centralnego13. Tym razem two, od lat czterdziestych XIX wieku dzia∏alnoÊç insty- Amerykanie rozstali si´ z bankiem centralnym na po- tucji bankowych nie by∏a uwarunkowana ˝adnymi nad pó∏ wieku. ograniczeniami8. Udzielanie kredytu odbywa∏o si´ poprzez emisj´ banknotów. Nawet najmniejsze banki zaj- S∏aboÊç systemu bankowego pog∏´bia∏ bimetali- mowa∏y si´ dzia∏alnoÊcià emisyjnà9. Przyjmowanie styczny system pieni´˝ny. Relacja ustalona przez Ha- emitowanych w ten sposób pieni´dzy nie by∏o, oczywi- miltona (15:1) nie pokrywa∏a si´ z relacjà przyj´tà we Êcie, obowiàzkowe, a ró˝nice w solidnoÊci instytucji 10 emisyjnych prowadzi∏y do zró˝nicowania kursów po- Bank, z kapita∏em 10 mln dolarów, w 20% nale˝a∏ do rzàdu federalnego. Obs∏ugiwa∏ finanse rzàdowe, a jego banknotom nadano charakter prawnego szczególnych banknotów. Bank centralny wzmacnia∏- Êrodka p∏atniczego na terenie ca∏ego kraju. 11 Bank ten - podobnie, jak jego poprzednik - mia∏ siedzib´ w Filadelfii. Ka- pita∏, w wysokoÊci 35 mln dolarów, znów w 20% nale˝a∏ do rzàdu. Bank na- 7 Uncja z∏ota kosztowa∏a 1,4 dolara, 1 kg z∏ota kosztowa∏ 625 dolarów. trafi∏ na przeciwdzia∏anie w∏adz poszczególnych stanów, które na∏o˝y∏y poda- 8 Jako pierwszy wprowadzi∏ u siebie wolnoÊç bankowà stan Nowy Jork tek na emisj´ jego banknotów na swoim terenie. Z opresji tej wydoby∏ Bank w 1838 r. (Free Banking Act). Wkrótce w jego Êlady posz∏y inne stany. dopiero korzystny dla niego wyrok Sàdu Najwy˝szego. 9 Poczàtkowo, do oko∏o 1820 r., banki stanowe nie by∏y pewne nawet tego, 12 Ju˝ w 1833 r. rzàd przeniós∏ swoje fundusze z banku centralnego do ban- czy emitowane przez nie banknoty nie powinny byç oprocentowane. Zdarza- ków stanowych. ∏y si´ banknoty z tej epoki zaopatrzone w kupony procentowe. 13 Bank dzia∏a∏ jeszcze do 1841 r. na prawach banku stanowego w Pensylwanii. 6 Historia BankowoÊci BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Tabela 1 Kurs dolara papierowego wobec kruszcowego w okresie wojny secesyjnej i Rekonstrukcji

Rok Dolar pó∏nocny Dolar po∏udniowy (greenback) 1861 100,0 88,7 1862 83,3 62,2 1863 68,9 15,6 1864 49,2 4,4 1865 63,6 1,7 èród∏o: S.A. Dalin: Inflacji w epochi socjalnych rewolucji. Moskwa 1983, s. 132,133.

Francji (15,5:1). Powodowa∏o to podwartoÊciowoÊç sre- rzàdowych, zakazujàc trzymania Êrodków rzàdowych bra i nadwartoÊciowoÊç z∏ota w Stanach Zjednoczo- w bankach prywatnych. nych. Zgodnie z prawem Greshama z∏oto znika∏o z obiegu. Op∏acalne by∏o przewo˝enie z∏ota do Europy, Zmiany przyniós∏ okres wojny secesyjnej. Obie a srebra do Stanów Zjednoczonych. W 1836 r. Amery- strony finansowa∏y wojn´ poprzez emisj´ pieniàdza pa- kanie zmienili relacj´ na 16:1, ale wówczas ca∏y mecha- pierowego. Rzàdowe emisje Unii, tzw. greenbacki15, nizm zaczà∏ dzia∏aç w kierunku przeciwnym. zyska∏y statuts prawnego Êrodka p∏atniczego (legal ten- der). W 1862 r. zawieszono wymienialnoÊç banknotów Brak banku centralnego, bimetalizm, ∏atwoÊç zana kruszec. Greenbacki ulega∏y deprecjacji. W 1864 r., k∏adania banków komercyjnych i oparcie ich dzia∏al- w szczytowym jej momencie, za 1 dolara kruszcowego noÊci na prawie stanowym przesàdza∏y o niskiej solid- p∏acono 2,4 greenbacka. Na Po∏udniu sytuacja wyglàda- noÊci amerykaƒskiego aparatu kredytowego. Ka˝dy ∏a jeszcze gorzej. Pieniàdze papierowe emitowane kryzys oznacza∏ upadek setek, jeÊli nie tysi´cy banków. przez poszczególne stany Konfederacji (nie by∏o tam S∏aboÊci te ujawni∏ ju˝ kryzys bankowy 1837 r. Zrodzi- centralnej emisji rzàdowej) ulega∏y jeszcze szybszej de- ∏o to reakcj´ ze strony solidniejszych banków. Ju˝ precjacji. Dynamik´ inflacji po obu stronach frontu ilu- w 1819 r. powsta∏ tzw. Suffolk System, który w latach struje tabela 2. trzydziestych objà∏ swym zasi´giem wi´kszoÊç powa˝- niejszych banków. By∏ to dobrowolny system nadzoru Okres wojny przyniós∏ te˝ powa˝nà reform´ ban- bankowego. Banki zrzeszone w systemie godzi∏y si´ na kowà. W 1863 r., z inicjatywy sekretarza skarbu Salo- to, ˝e partnerzy mogà im kontrolnie przedstawiç do mona P. Chease, powo∏ano do ˝ycia system banków na- wymiany na kruszec ich banknoty. Przynale˝noÊç do rodowych (National Banking System)16. Banki narodo- systemu, choç ucià˝liwa, podnosi∏a presti˝ firmy, dla- we otrzymywa∏y, za zgodà kontrolera obiegu, przywilej tego system coraz bardziej si´ rozszerza∏. By∏o to jedno emisyjny na 20 lat. Emisja mia∏a byç pokryta w okreÊlo- z najbardziej interesujàcych doÊwiadczeƒ w dziejach nym procencie obligacjami rzàdowymi. Ustalono trój- nadzoru bankowego. Równolegle z systemem Suffolk stopniowà hierarchi´ banków. Najmniejsze, Country dzia∏a∏ powo∏any do ˝ycia w 1829 r. w stanie Nowy Banks, trzyma∏y cz´Êç swoich rezerw w Reserve City Jork Safety Fund System. Polega∏ on na deponowaniu Banks. Te z kolei trzyma∏y cz´Êç rezerw w trzech Cen- przez banki cz∏onkowskie w skarbie stanowym po tral Reserve City Banks: w Nowym Jorku, Chicago i St. 0,5% rocznie kapita∏u a˝ do momentu, kiedy zgroma- Louis. W zamian za przynale˝noÊç do systemu banki dzone w ten sposób zostanie 3% kapita∏u. Ârodki te mog∏y liczyç, i˝ w wypadku paniki b´dà, w miar´ mo˝- mia∏y byç uruchamiane w wypadku paniki14. W latach liwoÊci, ratowane. Przynale˝noÊç do systemu by∏a do- czterdziestych zaczà∏ si´ rozwijaç stanowy, a póêniej browolna, ale od 1865 r. banki nie nale˝àce do systemu, federalny nadzór bankowy - w formie tzw. kontrolera zwane po dawnemu bankami stanowymi, musia∏y p∏a- obiegu (Comptroller of Currency). Ogólnokrajowy za- ciç 10-procentowy podatek emisyjny. W odró˝nieniu si´g instytucja ta uzyska∏a w 1864 r. Powsta∏ wówczas od banknotów banków stanowych, banknoty banków federalny urzàd kontrolera obiegu (OCC - Office of narodowych mia∏y ju˝ jednolity wyglàd, ró˝ni∏y si´ je- Comptroller of Currency). W latach trzydziestych dynie winietà z nazwà banku. i czterdziestych przechowywanie funduszy rzàdowych w bankach stanowych okaza∏o si´ bardzo korupcjogen- Po zakoƒczeniu wojny pieniàdze Konfederacji zo- ne. Zaradziç temu mia∏a ustawa z 1840 r., która wesz∏a sta∏y uniewa˝nione, natomiast greenbacki, które w ˝ycie dopiero w 1846 r. Tworzy∏a ona Niezale˝ny w 1865 r. stanowi∏y prawie po∏ow´ obiegu, by∏y stop- Skarb (Independent Treasury) oparty na systemie kas 15 Wówczas to dolar zaczà∏ si´ kojarzyç z kolorem zielonym. 16 R. Sylla: The United States 1863-1913. W: R. Cameron (red.): Banking and 14 O obu systemach - patrz K. Mackenzie: op. cit., s. 198-199. Economic Development. Some Lessons from History. Oxford 1972. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Historia BankowoÊci 7

niowo wycofywane z obiegu a˝ do 1879 r.17 Szybsze glii, uÊwiadomi∏ spo∏eczeƒstwu amerykaƒskiemu zale- wycofanie ich z obiegu, co poczàtkowo by∏o celem rzà- ty banku centralnego. W roku 1907 r. Kongers uchwali∏ du, wywo∏a∏o tak dotkliwe skutki deflacyjne, ˝e zdecy- Aldrich-Veerland Act. Ustawa pozwala∏a bankom naro- dowano si´ na roz∏o˝enie operacji w czasie. W 1879 r., dowym na zwi´kszenie emisji, powo∏ywa∏a te˝ do ˝y- kiedy przywrócono wymienialnoÊç, uczyniono to po- cia Narodowà Komisj´ Monetarnà, która mia∏a przygo- nownie w systemie bimetalistycznym. Nie by∏a to ju˝ towaç koncepcj´ banku centralnego. Efektem prac Ko- wówczas decyzja oczywista. Bimetalizm zdà˝y∏ ujaw- misji by∏ Federal Reserve Act z 1913 r. niç swe wady, problemem by∏a ponadto spadajàca cena srebra. Jeszcze w latach siedemdziesiàtych wzajemna Powo∏ano do ˝ycia System Rezerwy Federalnej relacja srebra i z∏ota kszta∏towa∏a si´ na poziomie 15:1, (Fed), który pe∏ni funkcje banku centralnego Stanów pod koniec stulecia dosz∏a nawet do 40:1. Tymczasem Zjednoczonych. Gestem w stron´ przeciwników banko- oficjalny kurs pozostawa∏ niezmieniony, co powodo- woÊci centralnej by∏o utworzenie Fed nie jako jednego wa∏o, ˝e srebrne monety by∏y nadwartoÊciowe, czyli banku, lecz systemu 12 banków20. Ka˝dy bank ponosi∏ warte wićej ni˝ kruszec u˝yty do ich produkcji. Men- odpowiedzialnoÊç za podporzàdkowany mu okr´g. Fed nica w Filadelfii zobowiàzana by∏a ka˝demu, kto przy- przejà∏ z ràk innych banków emisj´ banknotów. Przy- niesie do niej srebro, wybiç z nich (za niewielkà op∏a- nale˝noÊç do systemu nie by∏a obowiàzkowa. Skutkiem tà) odpowiednià iloÊç dolarów po oficjalnym kursie. póênego powstania banku centralnego by∏ rozwój rzà- Pod koniec XIX wieku mo˝na by∏o zrobiç majàtek na dowego nadzoru bankowego, którego poczàtków nale˝y samym noszeniu srebra do mennicy. Sztucznie wysoki szukaç w instytucji kontrolera obiegu. kurs srebra przy jego obfitoÊci by∏ czynnikiem nakrća- jàcym inflacj´. Wokó∏ obrony srebra skupili si´ zatem Poczàtkowo Fed by∏ doÊç luênà strukturà, a real- wszyscy b´dàcy na dorobku, natomiast bogaci walczyli na w∏adza pozostawa∏a w r´kach gubernatorów po- o walut´ z∏otà. Terytorialnie spór wyglàda∏ nast´pujà- szczególnych banków systemu. Na czele tych banków co: Wschodnie Wybrze˝e za z∏otem, Po∏udnie i Zachód sta∏y Rady Dyrektorów (Boards of Directors). Ka˝da za srebrem. Politycznie: demokraci za srebrem, nato- z nich sk∏ada∏a si´ z 9 cz∏onków wybranych na 3 lata. miast w partii republikaƒskiej zdania by∏y podzielone. Podzieleni byli na 3 klasy. Do klasy A nale˝eli dyrek- Zwolennicy srebra przez d∏ugi czas mieli przewag´ torzy wybrani przez banki cz∏onkowskie okr´gu. Kla- w Kongresie, zwolennicy z∏ota z regu∏y mieli po swojej s´ B stanowili dyrektorzy, reprezentujàcy rolnictwo, stronie prezydenta. handel i przemys∏. Do klasy C, z której wywodzi∏ si´ przewodniczàcy i wiceprzewodniczàcy, nale˝eli dy- W 1878 r. Kongres, mimo weta prezydenta Ruthe- rektorzy mianowani przez Rad´ Gubernatorów Fed. forda Hayesa, uchwali∏ tzw. Bland-Allison Act, zobo- Dyrektorzy klasy B nie mogli byç cz∏onkami zarzàdów wiàzujàcy Skarb do zakupu srebra o wartoÊci kilku ani urz´dnikami innych banków. To samo ogranicze- mln dolarów rocznie. W zamian za zdeponowane sre- nie, uzupe∏nione o zakaz posiadania akcji banków, bro mo˝na by∏o otrzymaç tzw. srebrne certyfikaty, któ- dotyczy∏o dyrektorów klasy C. Udzia∏ w Radzie Dy- re na d∏u˝szy czas sta∏y si´ znaczàcym elementem obie- rektorów wyklucza∏ te˝ cz∏onkostwo w Kongresie Sta- gu pieni´˝nego18. W 1890 r. Kongres uchwali∏ Sherman nów Zjednoczonych. Act, podwy˝szajàcy kwot´ obowiàzkowych zakupów do 4,5 mln dolarów miesićznie. By∏o to ju˝ jednak Na czele Fed sta∏a Rada Rezerwy Federalnej, z∏o˝o- ostatnie zwyci´stwo bimetalistów. W 1893 r. prezydent na z siedmiu, a od 1923 r. z oÊmiu cz∏onków. Z urz´- Grover Cleveland (nb. demokrata, dzia∏ajàcy w tej spra- du wchodzili do niej Sekretarz Skarbu i kontroler obie- wie wbrew opinii w∏asnej partii) doprowadzi∏ do anu- gu, ponadto 6 cz∏onków mianowanych przez prezyden- lowania Ustawy Shermana i wstrzymania zakupu sre- ta za zgodà Senatu wed∏ug klucza: 2 bankowców, 4 re- bra. Obron´ srebra uczyni∏ osià swej kampanii prezy- prezentantów przemys∏u, handlu i rolnictwa. Cz∏onko- denckiej William J. Bryan w 1896 r. Kl´ska Bryana wie mianowani pe∏nili funkcje przez 10 lat. Nie mogli przesàdzi∏a losy bimetalizmu. Na mocy Gold Standard byç akcjonariuszami ani pracownikami innych ban- Act z 1900 r. dolar sta∏ si´ walutà z∏otà19. ków, ani cz∏onkami Kongresu.

Kryzys 1907 r., kiedy to ostatecznym êród∏em kre- W momencie wybuchu I wojny Êwiatowej System dytu dla banków amerykaƒskich okaza∏ si´ Bank An- Rezerwy Federalnej nie by∏ jeszcze gotowy. Dlatego wy- datki pierwszego roku wojny sfinansowano emisjà ban- 17 W 1878 r. kurs greenbacka osiàgnà∏ 100% kursu dolara kruszcowego. 18 Ostatnie srebrne certyfikaty wycofano z obiegu za czasów prezydentury ków narodowych. Dopiero w 1915 r. w obiegu pojawi- Richarda Nixona. 19 Kwestia rezygnacji z bimetalizmu i przejÊcia na walut´ z∏otà by∏a inspiracjà 20 Banki Rezerwy Federalnej znajdujà si´ w Bostonie, Nowym Jorku, Filadel- do powstania powieÊci z kluczem Lymana Franka Bauma: Czarnoksi´˝nik z fii, Cleveland, Richmond, Atlancie, Chicago, St. Louis, Minneapolis, Kansas Krainy Oz. City, Dallas i San Francisco. 8 Historia BankowoÊci BANK I KREDYT paêdziernik 2001

∏y si´ banknoty Fed, mniej wi´cej takie, jakie znamy veltowskà cenà z∏ota” nabra∏ nieoczekiwanego znacze- wspó∏czeÊnie. Reprezentujà one zobowiàzania ca∏ej Re- nia po wojnie, w ramach systemu z Bretton Woods, zerwy, zarazem jednak ka˝dy z nich jest podpisany i przetrwa∏ a˝ do 1971 r. W okresie New Deal zreformo- przez konkretny, jeden z dwunastu, bank. Wysi∏ek wo- wany zosta∏ równie˝ system bankowy. Banking Act jenny Stanów Zjednoczonych sfinansowany zosta∏ za z 1933 r., zwana Glass-Steagall Act, tworzy∏a system pomocà czterech kolejnych Liberty Loans, emitowa- ubezpieczeƒ wk∏adów bankowych FDIC (Federal De- nych na podstawie ustawy z kwietnia 1917 r. W sumie posit Insurance Corporation)21. Ubezpieczone by∏y przynios∏y one 16 mld dolarów. Do kwoty tej nale˝y wk∏ady do 5 tys. dolarów22. Dokonano Êcis∏ego po- dodaç 4,5 mld dolarów, które przynios∏a Victory Loan dzia∏u banków na komercyjne i inwestycyjne. Ograni- z kwietnia 1919 r. Stany Zjednoczone wysz∏y z wojny czono te˝ mo˝liwoÊci tworzenia holdingów banko- wzmocnione, z d∏u˝nika sta∏y si´ wierzycielem Euro- wych, upowa˝niajàc w∏adze stanowe do kontroli mi´- py. Ich sytuacja nie by∏a jednak prosta. Inflacja w paƒ- dzystanowych powiàzaƒ bankowych. Ustawa z 1933 r. stwach pokonanych z jednej strony oraz wielkie zad∏u- powo∏a∏a do ˝ycia nowy instrument oddzia∏ywania ˝enie paƒstw Ententy z drugiej spowodowa∏y, ˝e rynek Fed na banki komercyjne - rezerwy obowiàzkowe. europejski zamknà∏ si´ na import amerykaƒski. Skut- kiem tego by∏ krótki, ale ostry kryzys w latach 1920- Rada Rezerwy zosta∏a zastàpiona przez Rad´ Gu- 1921. Z racji znaczenia Nowego Jorku jako centrum fi- bernatorów, mianowanych przez prezydenta na 14 lat. nansowego Stanów Zjednoczonych w latach dwudzie- Ka˝dy z cz∏onków Rady powinien pochodziç z innego stych do szczególnego znaczenia doszed∏ gubernator okr´gu Fed i reprezentowaç inny dzia∏ gospodarki na- nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, Beniamin rodowej. Przewodniczàcego i wiceprzewodniczàcego Strong. Poddany presji podwójnej odpowiedzialnoÊci: powo∏ywa∏ prezydent na 4 lata. W okresie New Deal za stan amerykaƒskiego i Êwiatowego systemu kredyto- Fed, na którego czele sta∏ zaufany prezydenta F.D. Ro- wego, pope∏ni∏ b∏àd, obni˝ajàc w 1927 r. stopy procen- osevelta - Marriner Eccles, by∏ lojalnym wykonawcà towe. Podstawowym instrumentem dzia∏ania Fed by∏y polityki rzàdu. w tym okresie operacje otwartego rynku, prowadzone przez utworzony w 1923 r., a wyposa˝ony w dodatko- W okresie New Deal interwencjonizm finansowany we uprawnienia 10 lat póêniej Federal Open Market by∏ z deficytów bud˝etowych, które sta∏y si´ trwa∏ym Committee (FOMC). elementem sytuacji gospodarczej23. Zjawisko to nabra∏o jeszcze wi´kszych rozmiarów podczas II wojny Êwiato- Wielki kryzys doprowadzi∏ do zasadniczych wej i bezpoÊrednio po jej zakoƒczeniu. Stany Zjednoczo- zmian w amerykaƒskim systemie monetarnym. W mar- ne wyda∏y na wojn´ oko∏o 300 mld dolarów24, z tego po- cu 1933 r. prezydent Roosevelt zawiesi∏ wymienial- nad 50 mld na bezzwrotnà25 pomoc dla sojuszników noÊç dolara na z∏oto. W maju Kongres upowa˝ni∏ go do w ramach programu Lend-Lease. W 1944 r., podczas zdewaluowania dolara do 50%. Majàc takie pe∏nomoc- konferencji w Bretton Woods, powo∏ano do ˝ycia Mi´- nictwo, Roosevelt móg∏ sobie pozwoliç na storpedowa- dzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) oraz ustalono nie konferencji londyƒskiej. Z upowa˝nienia nie sko- zasady przysz∏ego mi´dzynarodowego systemu waluto- rzysta∏ od razu. Efekt psychologiczny ustawy by∏ jed- wego. Jego istotà mia∏y byç: wzajemna wymienialnoÊç nak taki, ˝e „ciu∏acze” zacz´li pozbywaç si´ oszcz´d- walut oraz sztywne (z tolerancjà 1%) kursy wymiany. noÊci, przez co nakr´cili koniunktur´. Po pewnym czasie przestali wierzyç w dewaluacj´ i zacz´li znowu W ramach systemu ustanowionego w Bretton oszcz´dzaç. Wówczas (w styczniu 1934 r.) Roosevelt Woods dolar zaczà∏ odgrywaç szczególnà rol´. Na ame- rzeczywiÊcie zdewaluowa∏ dolara, osiàgajàc ten sam

efekt po raz drugi. Polityki interwencjonizmu nie da- 21 The First Fifty Years: A History of FDIC 1933-1983. Washington 1984. wa∏o si´ na d∏u˝szà met´ pogodziç z systemem waluty 22 Póêniej kwot´ t´ kilkakrotnie podwy˝szano, obecnie wynosi ona 100 tys. z∏otej. Od 1934 r. pokryciem obiegu sta∏ si´ d∏ug pu- dolarów. 23 W∏aÊnie zarzut utrzymywania deficytu, uwa˝anego za sprzeczny z konsty- bliczny. Chcàc wyeliminowaç wp∏yw z∏ota na sprawy tucjà, pos∏u˝y∏ Sàdowi Najwy˝szemu do uniewa˝niania ustaw wprowadzajà- monetarne, Roosevelt prowadzi∏ polityk´ „sterylizacji cych New Deal. Dlatego Roosevelt musia∏ je jeszcze raz, w zmodyfikowanej z∏ota”. Banki i osoby prywatne zosta∏y zobowiàzane do formie, wprowadzaç w 1935 r. Z tego powodu Amerykanie mówià niekiedy o „pierwszym” i „drugim” New Deal. Deficyt bud˝etowy zosta∏ ostatecznie za- odsprzedania z∏ota paƒstwu. Zosta∏o ono zebrane legalizowany w 1946 r. przez Ustaw´ o zatrudnieniu, stwierdzajàcà, ˝e bud˝et w zbudowanym specjalnie w tym celu w 1936 r. For- powinien byç zrównowa˝ony przy pe∏nym zatrudnieniu. 24 cie Knox w stanie Kentucky. DoÊç drastyczne przepi- I.C.B. Dear (red.): The Oxford Companion to the Second World War. Oxford 1995, s. 1059. sy ogranicza∏y odtàd (a˝ do 1974 r.) prawo Ameryka- 25 Podczas II wojny Êwiatowej Amerykanom zale˝a∏o na tym, by sojusznicy nów do posiadania z∏ota. Mimo to Roosevelt, przepro- pod koniec wojny nie byli u nich zad∏u˝eni. Chcieli uniknàç sytuacji podob- wadzajàc dewaluacj´, ustali∏ nowy, czysto teoretyczny nej do tej, która mia∏a miejsce po I wojnie Êwiatowej. Kraje Ententy by∏y wów- czas tak zad∏u˝one w Stanach Zjednoczonych, ˝e po wojnie ogranicza∏y dal- parytet 35 dolarów za uncj´. Parytet ten, zwany „roose- szy import z tego kraju, co doprowadzi∏o do kryzysu nadprodukcji w USA. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Historia BankowoÊci 9

rykaƒskich w∏adzach monetarnych spocz´∏a odpowie- amerykaƒskie deficyty bud˝etowe powodowa∏y infla- dzialnoÊç nie tylko za losy gospodarki amerykaƒskiej, cj´ nie tyle w Stanach Zjednoczonych, ile u reszty ale równie˝ Êwiatowej. Dlatego okresowi temu poÊwi´- Êwiata. Nie by∏a to jednak taka inflacja, która zagra˝a∏a- cimy wićej uwagi. Teoretycznie ka˝dy powinien by∏ by amerykaƒskiemu eksportowi. Wzrostowi cen nie to- wówczas broniç sztywnego kursu swojej waluty wobec warzyszy∏a bowiem deprecjacja zewn´trzna. Na to nie wszystkich pozosta∏ych walut. W praktyce wszyscy pozwala∏ system sztywnych kursów. Stany Zjednoczo- uproÊcili sobie zadanie, pilnujàc sztywnego kursu swojej ne stawa∏y si´ w tej sytuacji krajem relatywnie tanim, waluty wobec dolara amerykaƒskiego. Opierano si´ na a konkurencyjnoÊç gospodarki amerykaƒskiej ros∏a. za∏o˝eniu, ˝e skoro kurs funta wobec dolara b´dzie Mechanizm ten nie by∏, jak si´ wydaje, efektem prze- sztywny i kurs franka wobec dolara te˝ b´dzie sztywny, bieg∏ego planu. Ukszta∏towa∏ si´ on w du˝ym stopniu to kurs franka do funta równie˝ pozostanie sztywny i nie spontanicznie. Amerykanie dostrzegli jednak w pew- ma potrzeby odr´bnego jego pilnowania. W rozumowa- nym momencie p∏ynàce stàd korzyÊci i byli zaintereso- niu takim tkwi∏ jednak b∏àd. JeÊli bowiem wszyscy pil- wani ich utrzymaniem. Popyt na dolary w Êwiecie, nowali sztywnych kursów swoich walut wobec dolara, okreÊlany mianem „dollars gap”, w latach 50. pozosta- to czego mieli pilnowaç Amerykanie? Rzàd amerykaƒski wa∏ bardzo wysoki. W imi´ utrzymania wysokiego pre- by∏ jedynym, który nie musia∏ troszczyç si´ o kurs swo- sti˝u mi´dzynarodowego dolara Amerykanie wylanso- jej waluty - reszta Êwiata robi∏a to za niego26. Szczególnà wali slogan „dollar as good as gold”. pozycj´ dolara umocni∏a jeszcze decyzja prezydenta Tru- mana z 1947 r. Og∏osi∏ on wówczas, ˝e Stany Zjednoczo- Pod koniec lat 50. zasz∏y jednak pewne zmiany. ne, na ˝àdanie banków centralnych innych paƒstw Powsta∏o EWG, któremu genera∏ Charles De Gaulle zacz∏onkowskich MFW, b´dà wymieniaç banknoty dolaro- czà∏ nadawaç charakter antyamerykaƒski, traktujàc je we na z∏oto. Umowa z Bretton Woods nie nak∏ada∏a na jako instrument emancypacji Europy Zachodniej spod nikogo takiego obowiàzku, ale zapasy z∏ota z∏o˝one dominacji amerykaƒskiej. W grudniu 1958 r. wi´kszoÊç w Forcie Knox pokrywa∏y w tym momencie zagraniczne walut zachodnioeuropejskich sta∏a si´ wymienialna. zobowiàzania Stanów Zjednoczonych w oko∏o 250%. Ten sam rok zapisa∏ si´ w historii jako moment za∏ama- Rzàd amerykaƒski móg∏ zatem wykonaç taki gest, podyk- nia koniunktury, nakrćonej poprzednio przez zbroje- towany g∏ównie wzgl´dami presti˝owymi. nia w okresie zimnej wojny. W drugiej po∏owie lat 50. administracja prezydenta Eisenhowera, zaniepokojona Decyzja amerykaƒska oznacza∏a jednak powa˝nà wzrostem cen po zniesieniu blokady z okresu wojny modyfikacj´ systemu z Bretton Woods. Inne waluty koreaƒskiej, zacz´∏a prowadziç polityk´ ograniczania mia∏y byç wymienialne na dolary, które z kolei mia∏y deficytów bud˝etowych i hamowania inflacji kosztem byç wymienialne na z∏oto. Oznacza∏o to, ˝e kraje MFW wzrostu bezrobocia28. Spo∏eczne skutki tej polityki znalaz∏y si´ w systemie przypominajàcym Gold Exchan- przyczyni∏y si´ do zwyci´stwa Johna F. Kennedy'ego w ge Standard. Sytuacja taka otwiera∏a nowe, nie przewi- 1960 r. dziane przez twórców systemu mo˝liwoÊci. Przez wiele kolejnych lat po wojnie rzàd amerykaƒski mia∏ wysokie Amerykanie przywrócili w 1947 r. wymienialnoÊç deficyty bud˝etowe. Inne rzàdy zap∏aci∏yby za to za∏a- dolara na z∏oto po historycznej, „rooseveltowskiej” ce- maniem walutowym i inflacjà. Tymczasem rzàdowi nie z 1934 r. - 35 dolarów za uncj´. Tymczasem w cià- amerykaƒskiemu przez d∏ugi czas to nie grozi∏o. Znacz- gu nast´pnych trzydziestu lat poziom cen w Stanach na cz´Êç dodatkowej emisji dolarów nie pozostawa∏a Zjednoczonych wzrós∏ o oko∏o 100%. Zwa˝ywszy, ˝e bowiem na rynku amerykaƒskim, lecz w ró˝nej postaci w tym czasie by∏ New Deal, II wojna Êwiatowa, plan w´drowa∏a za granic´. Tam dolary przez d∏ugi czas by- Marshalla, wojna koreaƒska i wiele innych przedsi´- ∏y ch´tnie i z szacunkiem przyjmowane, a ich sztywne- wzi´ç anga˝ujàcych amerykaƒski bud˝et, trudno uznaç go kursu broni∏ system z Bretton Woods. Dolary, które to za wysoki wzrost, pozostawa∏ on jednak faktem. JeÊli znalaz∏y si´ za granicà, by∏y - zgodnie z logikà systemu wszystko podro˝a∏o oko∏o dwukrotnie, a z∏oto nie, Gold Exchange Standard - traktowane przez tamtejsze oznacza∏o to, ˝e z∏oto sta∏o si´ nienaturalnie tanie. Po- banki emisyjne jako pokrycie i powodowa∏y wzrost emi- za tym, coraz wićej ludzi na Êwiecie zaczyna∏o rozu- sji lokalnych walut. To z kolei powodowa∏o w tamtych mieç, ˝e to Amerykanie, ze wzgl´dów presti˝owych, krajach wzrost cen. Powsta∏ mechanizm, za pomocà któ- zaanga˝owali si´ w obron´ niskiej ceny z∏ota. Skoro bo- rego inflacyjne skutki amerykaƒskich deficytów bud˝e- wiem dolar mia∏ byç równie dobry jak z∏oto, nie mo˝na towych by∏y eksportowane za granic´27. Innymi s∏owy - go by∏o zdewaluowaç. Wiadomo by∏o jednak, ˝e Ame-

26 Por. opis tego mechanizmu w pracy J. Denizeta: Wielka inflacja. P∏ace, pro- 28 DoÊwiadczenia 1958 r. pos∏u˝y∏y do skonstruowania krzywej Phillipsa, cent i kursy walut. Warszawa 1981. która ukazywa∏a odwrotnie proporcjonalny zwiàzek mi´dzy stopà inflacji 27 Pami´tajmy jednak, ˝e zagranica by∏a te˝, w ogromnym stopniu, i bezrobocia. Krzywa W. Phillipsa (1914-1975) by∏a teoretycznym zwieƒcze- beneficjantem amerykaƒskich deficytów. niem keynesowskiej polityki gospodarczej. 10 Historia BankowoÊci BANK I KREDYT paêdziernik 2001

rykanie nie mogà robiç tego w nieskoƒczonoÊç. Pewne- ˝ana za naprawd´ powa˝nà. Zabrak∏o prze∏omu psy- go dnia zmienià polityk´ i wówczas z∏oto bardzo po- chologicznego, który towarzyszy∏ poprzednim wybu- dro˝eje. Nale˝a∏o zatem skorzystaç z okazji i kupowaç chom wojen i który u∏atwia∏ zastosowanie nadzwyczaj- z∏oto, póki by∏o tanie. O ile w pierwszej po∏owie lat 50. nych rozwiàzaƒ. Uprzywilejowanà pozycj´ s∏abnàcego partnerom Stanów Zjednoczonych wystarcza∏a Êwiado- dolara bezlitoÊnie atakowa∏ De Gaulle, demonstrujàc moÊç, ˝e mo˝na wymieniç dolary na z∏oto, o tyle póê- (tylko po to, by dokuczyç Amerykanom) gotowoÊç po- niej coraz cz´Êciej ˝àdali takiej wymiany rzeczywiÊcie. wrotu do Gold Standard.

Po II wojnie Êwiatowej mi´dzynarodowy rynek W 1966 r. prezes Rezerwy Federalnej Martin Mac- z∏ota odbudowa∏ si´ w latach 50. w Londynie, a nie Chesney30 przystàpi∏ do walki z inflacjà, stosujàc tzw. w Stanach Zjednoczonych. Sta∏o si´ tak za sprawà regulator Q. Mechanizm ten pozwala∏ Rezerwie, w sy- wprowadzonych jeszcze przez Roosevelta ograniczeƒ, tuacji zagro˝enia inflacjà, reglamentowaç oprocentowa- dotyczàcych posiadania z∏ota w USA29. Amerykanie nie depozytów bankowych. By∏a to metoda groêna dla pilnowali na tym rynku ceny 35 dolarów za uncj´. Ce- banków. Banki amerykaƒskie zareagowa∏y na to zagro- na ta by∏a niska i mia∏a tendencj´ do tego, by uciekaç ˝enie przeniesieniem swych operacji dolarowych do w gór´. Za ka˝dym razem Amerykanie rzucali na rynek Europy. W ten sposób odkryte zosta∏y walory rynku eu- kolejnà porcj´ z∏ota i zbijali cen´ ponownie. Oznacza∏o rodolarowego. Teoretycznie rynek taki sta∏ si´ mo˝liwy to jednak, ˝e stopniowo pozbywajà si´ z∏ota. Proces ten w 1958 r., kiedy wi´kszoÊç walut zachodnioeuropejsk- zacz´to okreÊlaç mianem „wykrwawienia dolara”. ich sta∏a si´ wymienialna. Dopiero jednak w 1966 r. odkryto to, co stanowi o wyjàtkowej atrakcyjnoÊci takiego Pod koniec 1960 r., kiedy prezydent - elekt John F. rynku - znajduje si´ on poza zasi´giem kontroli banku Kennedy przygotowywa∏ si´ do obj´cia urz´du, niektó- centralnego. OkreÊlenia „rynek eurodolarowy” nie na- rzy z doradców sugerowali mu, ˝e dolar jest przeszaco- le˝a∏o rozumieç zbyt dos∏ownie. Chodzi∏o o takà sytu- wany i ˝e powinien zaczàç swe rzàdy od dewaluacji. acj´, kiedy robiono interesy w walucie jakiegoÊ kraju na Na drugiej szali by∏ jednak presti˝ dolara, który musia∏- takà skal´, ˝e macierzysty bank centralny traci∏ kontro- by ucierpieç przy takiej okazji. Ostatecznie Kennedy l´ nad kszta∏tujàcà si´ tam stopà procentowà. Europej- nie zdecydowa∏ si´ na dewaluacj´. W 1961 r. sytuacja skie banki centralne, odpowiedzialne za kondycj´ swo- na londyƒskim rynku z∏ota by∏a ju˝ tak napi´ta, ˝e ich narodowych walut, nie widzia∏y powodu, by inte- Amerykanie musieli prosiç o pomoc swych partnerów. resowaç si´ operacjami robionymi wprawdzie na ich te- Powsta∏ Golden Pool, organizacja skupiajàca kilka najbo- renie, ale w dolarach. Rezerwa Federalna bardzo ch´t- gatszych krajów Êwiata, która wspólnie z Amerykanami nie zainteresowa∏aby si´ tym, co si´ tam dzieje, ale jej mia∏a odtàd pilnowaç ceny z∏ota. W Golden Pool'u Ame- w∏adza koƒczy∏a si´ na granicach Stanów Zjednoczo- rykanie znaleêli si´ jednak ju˝ w roli petentów. To im nych. W ten sposób przypadkiem odkryto drog´ uciecz- zale˝a∏o na utrzymaniu niskiej ceny z∏ota. Pozosta∏e ki spod w∏adzy banku centralnego. DoÊwiadczenie to kraje broni∏y jej na proÊb´ Amerykanów. mia∏o powa˝ne nast´pstwa w kolejnych dekadach, skutkujàc stopniowym zmniejszaniem kontroli w∏adz W po∏owie lat 60. inflacja w Stanach Zjednoczo- paƒstwowych nad mi´dzynarodowymi przep∏ywami nych nabra∏a tempa, które zaniepokoi∏o w∏adze Rezer- kapita∏u. wy Federalnej. Na wzrost tempa inflacji z∏o˝y∏o si´ kilka czynników: wojna w Wietnamie, ambitny program Nap∏yw masy dolarów do Europy w 1966 r. desta- kosmiczny, który doprowadzi∏ do wyprzedzenia Rosjan bilizowa∏ jednak waluty europejskie. Pierwszà reakcjà i làdowania na Ksi´˝ycu - zgodnie z obietnicà Kenne- by∏a spektakularna dewaluacja funta w listopadzie dy'ego - przed koƒcem dekady oraz program socjalny 1967 r. ÂwiadomoÊç kryzysu systemu z Bretton Woods prezydenta Johnsona z 1964 r., znany pod has∏em Gre- sta∏a si´ powszechna. W tym samym roku MFW pod- at Society, majàcy na celu g∏ównie prze∏amanie segre- czas konferencji w Rio de Janeiro postanowi∏ utworzyç gacji rasowej. Znaczenie tego ostatniego czynnika sys- w∏asnà jednostk´ rozrachunkowà - SDR (Special Dra- tematycznie ros∏o, z czasem sta∏o si´ decydujàce. wing Right). W tym samym czasie w Europie Zachod- W odró˝nieniu od II wojny Êwiatowej i wojny koreaƒ- niej zacz´to mówiç o tym, ˝e byç mo˝e trzeba b´dzie skiej tym razem Stany Zjednoczone nie wprowadzi∏y w przysz∏oÊci uzupe∏niç EWG o uni´ walutowà. Wcze- kontroli cen i p∏ac. Sta∏o si´ tak zapewne dlatego, ˝e Êniej, póki system z Bretton Woods dzia∏a∏ sprawnie, wojna wietnamska, w odró˝nieniu od poprzednich, za- Europejczycy nie odczuwali potrzeby uzupe∏niania czyna∏a si´ stopniowo i przez d∏ugi czas nie by∏a uwa- swych umów dodatkowymi porozumieniami, gwaran- tujàcymi stabilnoÊç kursów walutowych. W 1968 r. do-

29 Restrykcje te zosta∏y zniesione dopiero przez prezydenta Geralda Forda w 1974 r. 30 Martin MacChesney pe∏ni∏ funkcj´ gubernatora Fed w latach 1951-1971. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Historia BankowoÊci 11

sz∏o do dramatycznego przesilenia na rynku z∏ota. wysokim poziomie stopy procentowe. To z kolei prze- W nast´pnych latach kolejne dewaluacje i rewaluacje sàdza∏o o aprecjacji dolara w stosunku do innych wa- walut nast´powa∏y coraz cz´Êciej. W sierpniu 1971 r., lut. Zmniejsza∏o te˝ konkurencyjnoÊç gospodarki ame- po nieudanych próbach opanowania inflacji w Stanach rykaƒskiej i powodowa∏o podobny do deficytu bud˝e- Zjednoczonych metodami administracyjnymi, prezy- towego deficyt bilansu handlowego. dent Richard Nixon zawiesi∏ wymienialnoÊç dolara na z∏oto. Zapasy z∏ota w Forcie Knox pokrywa∏y w tym Wywo∏ywa∏o to sprzeciw partnerów USA. Wyso- momencie zagraniczne zobowiàzania Stanów Zjedno- kie stopy w Stanach musia∏y bowiem prowadziç albo czonych w 19%. do podobnego podniesienia stóp procentowych w innych krajach, co zdusi∏oby koniunktur´, albo do od- W grudniu 1971 r. dolar zosta∏ zdewaluowany. p∏ywu kapita∏u do Ameryki. Podczas szczytu G-7 System z Bretton Woods zastàpiono umowà smithso- w Wersalu prezydent Reagan krytykowany by∏ za niaƒskà, pozwalajàcà na wahania kursów o 2,25%. amerykaƒskà polityk´ monetarnà, która stawia∏a part- W 1974 r. zrezygnowano ca∏kowicie z regulowania kur- nerów w trudnej sytuacji, a ponadto sta∏a si´ detona- sów. W latach siedemdziesiàtych31 w wi´kszoÊci kra- torem kryzysu zad∏u˝eniowego. Rok póêniej w Wil- jów rozwini´tych inflacji towarzyszy∏ kryzys nadpro- liamsburgu G-7 postanowi∏a utworzyç specjalnà Ko- dukcji. Doprowadzi∏o to do upadku interwencjonizmu misj´ Dziesićiu do za∏atwienia problemu amerykaƒ- i zwrotów monetarystycznych w polityce gospodarczej. skich stóp procentowych i deficytów. W 1984 r. w Londynie, ze wzgl´du na bliskie wybory, partnerzy Zwrot monetarystyczny w Stanach Zjednoczonych oszcz´dzili Reaganowi krytyki, ale w 1985 r. w Bonn zaczà∏ si´ ju˝ w paêdzierniku 1979 r., kiedy Rada Gu- dosz∏o do zasadniczego ataku na zbyt mocnego dola- bernatorów Rezerwy Federalnej wprowadzi∏a zaostrzo- ra. Prezydent Francji Francois Mitterand domaga∏ si´ ne zasady polityki pieni´˝nej i kredytowej. Autorem zwo∏ania „nowego Bretton Woods”, które stworzy∏oby planu by∏ Paul Volker32, gubernator Fed w latach 1979- system zapobiegajàcy wahaniom kursów walut. Dla 1987. G∏ównym instrumentem kontroli banków komer- drugiej, powyborczej ekipy Reagana równie˝ sta∏o si´ cyjnych mia∏ si´ staç system rezerw obowiàzkowych. jasne, ˝e kontynuowanie dotychczasowej polityki nie Fed mia∏ dbaç szczególnie o powstrzymanie ekspansji jest mo˝liwe. pieniàdza gotówkowego i na rachunkach bie˝àcych (M1). Stopy procentowe kszta∏towaç si´ mia∏y nato- W maju 1985 r. Rezerwa obni˝y∏a stopy procento- miast wed∏ug wskazaƒ rynku. W marcu 1980 r. nowa, we i kurs dolara zaczà∏ spadaç. W ciàgu kilku miesićy antyinflacyjna polityka Rezerwy Federalnej zyska∏a spad∏ o 11%. W sierpniu 1985 r. nowy sekretarz skar- podstaw´ prawnà dzi´ki uchwalonemu przez Kongres bu, James Baker zawar∏ ze swoimi odpowiednikami Deregulation and Monetary Control Act. z Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Japonii umow´ w nowojorskim Hotelu Plaza (Plaza Accord)34, doty- Wiosnà 1980 r. prezydent Jimmy Carter przedsta- czàcà wspólnej gry na dalsze, kontrolowane obni˝enie wi∏ w∏asny program antyinflacyjny, zak∏adajàcy równo- kursu dolara. Na skutek umowy w ciàgu nast´pnych wa˝enie bud˝etu i regulacje kredytu konsumpcyjnego. kilku miesićy dolar straci∏ kolejne 24% wartoÊci. Sys- Administracja Cartera nie zdà˝y∏a ju˝ jednak odnieÊç tem ustanowiony w ten sposób nazywano „kontrolowa- sukcesów na tym polu. Zwyci´stwo wyborcze Ronalda nà p∏ynnoÊcià walut”. Szczególnej aprecjacji uleg∏ jen Reagana zapoczàtkowa∏o rzeczywisty zwrot w polityce (z 260 do 150 za dolara). Podczas kolejnego szczytu G-7 rzàdu. Cenà polityki monetarystycznej by∏a, po cz´Êci, w Tokio w 1986 r. Japoƒczycy i Niemcy mogli ju˝ na- recesja gospodarcza z lat 1981-1982. W paêdzierniku rzekaç na zbyt niski, ich zdaniem, kurs dolara, który 1982 r. Fed odstàpi∏ od kurczowego trzymania si´ niekorzystnie wp∏ywa na ich eksport do USA. Aprecja- wskaênika M1 jako podstawy polityki pieni´˝nej. cja jena doprowadzi∏a do wielkiej spekulacji w Japonii. Zwi´kszono poda˝ pieniàdza. W tym samym czasie ad- Ostatecznie w 1987 r. zawarto tzw. umow´ z Luwru, ministracja, zgodnie z za∏o˝eniami ekonomii poda˝y33, wprowadzajàcà, w gronie G-7, nieformalny mechanizm redukowa∏a podatki, zaÊ trwajàca nowa faza zimnej stabilizacji kursów. Rok 1985 po∏o˝y∏ kres spekulacji wojny wymaga∏a zwi´kszenia wydatków na zbrojenia. na dalszy wzrost wartoÊci dolara. Trwa∏a natomiast na- Wywo∏ywa∏o to ogromny deficyt bud˝etowy. Rezerwa dal spekulacja amerykaƒskimi papierami wartoÊciowy- Federalna, nie chcàc nawrotu inflacji, utrzymywa∏a na mi. W spekulacje akcjami takich awanturniczych firm, jak np. Drexel, wciàgni´to nawet uprzednio stateczne,

31 Na okres ten przypad∏y kadencje dwóch gubernatorów Fed: Arthura Burnsa ale po deregulacji bardziej sk∏onne do ryzyka Saving (1971-1978) i Williama Millera (1978-1979). 32 M. Belka: Reaganomika. Sukces czy pora˝ka? Wroc∏aw, Warszawa, Kraków 34 E. Chancellor: Historia spekulacji finansowych. Warszawa 2001, s. 402-404. 1991, s. 47 i nast. Chancellor okreÊla∏ Stany Zjednoczone lat 80. jako kraj ∏agodnej polityki fi- 33 Por. L. Filipowicz: Amerykaƒska ekonomia poda˝y. Warszawa 1992.. skalnej i surowej monetarnej, Japoni´ - dok∏adnie odwrotnie. 12 Historia BankowoÊci BANK I KREDYT paêdziernik 2001

and Loans Associations. Do tego dosz∏a spekulacja nie- Reformy zapoczàtkowane w 1978 r.37 z jednej stro- ruchomoÊciami, zw∏aszcza tzw. kondominiami w Bo- ny wzmocni∏y kontrol´ Fed nad bankami komercyjnymi stonie. Bàbel spekulacyjny p´k∏ w paêdzierniku 1987 r. - poprzez nadanie szczególnego znaczenia systemowi Przez chwil´ wyglàda∏o na to, ˝e powtórzy si´ sytuacja rezerw obowiàzkowych. W tym zakresie regulacjom Fed z 1929 r., a reaganomika poniesie pora˝k´. Gospodarka musia∏y si´ poddaç nawet banki nie nale˝àce do Rezer- amerykaƒska dosz∏a jednak do siebie zdumiewajàco wy. Z drugiej jednak strony uleg∏y rozluênieniu inne szybko. Rok póêniej dotychczasowy wiceprezydent przepisy, kr´pujàce dotychczas rozwój bankowoÊci: George Bush nie mia∏ wi´kszych problemów z elekcjà m.in. zasada, ˝e dzia∏alnoÊç banku powinna ograniczaç na prezydenta. Monetaryzm epoki Reagana, choç w po- si´ do terytorium macierzystego stanu, oraz ogranicze- czàtkowej fazie dokuczliwy, przyniós∏ jednak Stanom nia hamujàce rozwój bankowoÊci uniwersalnej. W la- Zjednoczonym dekad´ dobrej koniunktury. Wzmocni∏ tach 90. dominujàca pozycja USA w Êwiecie utrwali∏a te˝ pozycj´ gospodarczà USA w Êwiecie. sytuacj´, w której gubernator Fed by∏ odpowiedzialny za stan finansów Êwiatowych. Podczas kryzysu rosyj- Wewn´trzne losy bankowoÊci amerykaƒskiej skiego w 1997 r. od Alana Greenspana38, a nie od MFW w okresie powojennym determinowane by∏y przez wy- ca∏y Êwiat oczekiwa∏ decyzji. W 2000 r. gospodarka zwania zewn´trzne. Do powa˝nych tarç mi´dzy rzàdem amerykaƒska zacz´∏a odczuwaç pogorszenie koniunktu- a Radà Gubernatorów dosz∏o w okresie wojny koreaƒ- ry, zwiàzane g∏ównie z wyczerpaniem mo˝liwoÊci skiej. W 1951 r. zawarto zosta∏o porozumienie mi´dzy tkwiàcych w nowych technologiach. Zamach 11 wrze- Fed a rzàdem, regulujàce wzajemne relacje i zabezpie- Ênia 2001 r. postawi∏ gospodark´ amerykaƒskà na kra- czajàce niezale˝noÊç systemu35. Konflikt mi´dzy ban- w´dzi za∏amania. Decyzje podejmowane w nast´pnych kami komercyjnymi a Fed w po∏owie lat szeÊçdziesià- dniach przez Alana Greenspana (szybkie obni˝ki stóp tych zaowocowa∏ przeniesieniem znacznej cz´Êci ak- procentowych i wspó∏praca z Europejskim Bankiem tywnoÊci banków amerykaƒskich za granic´ i powsta- Centralnym na rzecz stabilizacji kursów) mia∏y na celu niem rynku eurodolarowego. Zasady obowiàzujàce ograniczenie negatywnych skutków zamachu. w tej materii sprecyzowane zosta∏y w dwóch powojen- nych ustawach36: Bank Holding Company Act z 1956 r. Niezale˝noÊç instytucjonalna Fed od w∏adz poli- i poprawce Douglasa do tej ustawy z 1960 r. Pierwszy tycznych nie wyklucza zobowiàzania w∏adz Rezerwy akt prawny regulowa∏ zasady dzia∏ania wielobanko- Federalnej do wspierania polityki gospodarczej rzàdu. wych holdingów (MBHC - Multi Bank Holding Compa- Dwa razy do roku (20 lutego i 20 lipca) gubernator Fed ny), drugi rozciàga∏ te przepisy na holdingi jednoban- sk∏ada Kongresowi sprawozdanie z dzia∏alnoÊci, które kowe (OBHC - One Bank Holding Company). Reakcjà musi uwzgl´dniaç relacj´ mi´dzy krótkookresowymi banków na te restrykcje by∏o tworzenie instytucji finan- celami polityki monetarnej, prowadzonej przesz Fed, sowych zbli˝onych do banków, ale formalnie nie b´dà- a d∏ugookresowymi celami polityki gospodarczej, okre- cych bankami. Dlatego podczas przesilenia 1966 r. wy- Êlonej przez Prezydenta39. dano ustaw´ o nadzorze bankowym (FISA - Financial Institutions Supervision Act). Ustawa zak∏ada∏a wspó∏- dzia∏anie trzech organów upowa˝nionych do kontroli 37 Podstawy prawne tzw. deregulacji bankowoÊci stworzy∏y, przede wszystkim, trzy ustawy: Financial Institutions Regulation and Interest Rate Control banków (OCC, Fed i FDIC). Act /FIRIRCA/ z 1978 r.; Depository and Monetary Control Act /DIDMCA z 1980 r. oraz Financial Institutions Reform, Recovery and Enforcement Act 35 R. Sylla: The Autonomy of Monetary Authorities: The Case of the US Fede- /FIRREA/ z 1989 r. ral Reserve System. W: G. Toniolo (red.): Central Banks' Independence in Hi- 38 Alan Greenspan pe∏ni funkcj´ gubernatora Fed od 1987 r. storical Perspective. Berlin, New York 1988, s. 31. 39 W. Baka: BankowoÊç centralna. Funkcje - metody - organizacja. Warszawa 36 Por. J.K. Solarz: Rozwój systemów bankowych. Warszawa 1996, s. 50-62. 1998, s. 280. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Rynki i Instytucje Finansowe 13

Fundusze emerytalne szansà zabezpieczenia przysz∏oÊci i rozwoju rynku kapita∏owego w Polsce* Wies∏aw D´bski

Lata dziewi´çdziesiàte XX wieku przejdà do historii poprzez fundusze wspólnego inwestowania wynika∏ rynku kapita∏owego w Êwiecie jako najlepsza dekada w szczególnoÊci z: rozwoju funduszy wspólnego inwestowania. Wynika to a) wygody inwestowania dla indywidualnego in- z faktu, i˝ w okresie tym nastàpi∏ najwi´kszy wzrost ak- westora (oko∏o 90% inwestorów indywidualnych inwe- tywów powierzonych do zarzàdzania funduszom inwe- stuje swe Êrodki za pomocà funduszy inwestycyjnych), stycyjnym. Oszacowano bowiem, i˝ we wrzeÊniu 2000 r. b) uzyskiwania, historycznie rzecz bioràc, wy˝- by∏o w Êwiecie ponad 54 tys. takich funduszy, a ∏àczna szych stóp zwrotu z inwestycji czynionych przez fun- wartoÊç ich aktywów przekroczy∏a kwot´ 12 bln USD. dusze na gie∏dzie ni˝ z lokat bankowych, Najwi´ksze aktywa zgromadzi∏y fundusze wspólnego c) profesjonalizmu osób zarzàdzajàcych fundusza- inwestowania w Ameryce Pó∏nocnej - nieco ponad mi i ∏àczàcego si´ z tym poczucia bezpieczeƒstwa inwe- 62% aktywów ogó∏em - oraz w Europie - prawie 26%. storów. W samych tylko Stanach Zjednoczonych aktywa fun- W krajach europejskich najwi´ksze aktywa (na ko- duszy inwestycyjnych przekroczy∏y kwot´ 7 bln USD, niec III kwarta∏u 2000 r.1 mia∏y fundusze inwestycyjne przewy˝szajàc zasoby pieni´˝ne zgromadzone w ban- w Luksemburgu (727,4 mld USD - ze wzgl´du na bar- kach (w Europie proporcja ta wynosi oko∏o 0,6). W sto- dzo korzystne przepisy podatkowe), we Francji (686,6 sunku do 1990 r. w USA odnotowano siedmiokrotny mld USD), W∏oszech (418,7 mld USD) i Wielkiej Bryta- wzrost aktywów funduszy inwestycyjnych. nii (376,8 mld USD). Fundusze inwestycyjne w krajach Tak du˝y wzrost zainteresowania funduszami rozwini´tych sà bardzo wa˝nym czynnikiem nap´dza- wspólnego inwestowania w Êwiecie by∏ niewàtpliwie jàcym wzrost gospodarczy - wzmagajà bowiem inwe- powodowany bogaceniem si´ spo∏eczeƒstw w krajach stycje. W Polsce aktywa funduszy inwestycyjnych wy- wysoko rozwini´tych oraz ÊwiadomoÊcià oszcz´dzania. nosi∏y w tym samym czasie 1,2 mld USD. Pokazuje to To bogacenie si´ wynika∏o g∏ównie z utrzymujàcego si´ ewentualnà skal´ ich potencjalnego wzrostu. Mo˝na jà wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, jak równie˝ jeszcze zwi´kszaç poprzez stwarzanie wi´kszych mo˝- stosunkowo niskiej inflacji. Czynniki te stwarza∏y mo˝- liwoÊci lokowania Êrodków w fundusze inwestujàce liwoÊç uzyskiwania korzystnych stóp zwrotu z czynio- poza granicami Polski. nych na rynku kapita∏owym inwestycji, które by∏y Na rynkach kapita∏owych rozwini´tych krajów mo˝liwe wskutek powi´kszajàcych si´ oszcz´dnoÊci. Êwiata fundusze inwestycyjne odgrywajà bardzo wa˝nà Wzrost zainteresowania lokowaniem wolnych Êrodków rol´ w poÊredniczeniu mi´dzy oszcz´dnoÊciami drobnych inwestorów i rynkiem kapita∏owym. Mamy tutaj

* Tekst zosta∏ wyg∏oszony na konferencji „Integracja gospodarcza w Europie. bowiem do czynienia z jednej strony z rynkiem maso- Zastosowanie metod iloÊciowych; zarganizowany przez Katedr´ Statystyki wym, a z drugiej z popytem zg∏aszanym przez klientów Ekonomicznej i Spo∏ecznej Uniwersytetu ¸ódzkiego w dniach 17-19 czerwca 2001 r. pod tytu∏em „Pension Funds as an Oppurtunity of Ensuring for the Future and Development of Capital Market in Poland”. 1 èród∏o: investment company institute, www.ici.org 14 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

majàcych coraz bardziej zindywidualizowane potrze- datkowe majà jednak˝e zastosowanie tylko w tych by. Fundusze inwestycyjne zaliczane sà równie˝ na przypadkach, w których Êrodki przetrzymano przez rynku kapita∏owym do grupy preferencyjnych inwesto- okreÊlony okres. WczeÊniejsze wyciàgnićie Êrodków rów instytucjonalnych, gdy˝ czynione przez nie inwe- z funduszu powoduje koniecznoÊç uregulowania nie- stycje majà na ogó∏ charakter d∏ugoterminowy. WÊród p∏aconych zobowiàzaƒ podatkowych. funduszy inwestycyjnych szczególnego znaczenia na- Na przyk∏adzie rozwini´tych gospodarek mo˝na bierajà fundusze emerytalne, które sà zwykle mocno stwierdziç, i˝ motywacja podatkowa powoduje wzrost zwiàzane z politykà socjalnà paƒstwa. Do wzrostu ich popularnoÊci funduszy emerytalnych w spo∏eczeƒ- aktywów przyczyniajà si´ przeprowadzane w wielu kra- stwie i przyczynia si´ do zwi´kszania jego sk∏onnoÊci jach reformy systemów emerytalnych oraz uÊwiadamia- do oszcz´dzania. Oznacza to wzrost aktywów fundu- nie spo∏eczeƒstwom koniecznoÊci oszcz´dzania na sta- szy, zwi´kszenie mo˝liwoÊci podejmowania inwestycji roÊç i wprowadzanie okreÊlonych ulg podatkowych. na rynku kapita∏owym i w ostatecznym rezultacie - Wynika to z faktu, i˝ podstawowym zadaniem funduszy wp∏yw na rozwój gospodarki danego kraju. emerytalnych jest zapewnienie Êrodków finansowych Poniewa˝ podstawowym celem dzia∏alnoÊci fun- osobom przechodzàcym na emerytur´. duszy emerytalnych nie jest pomna˝anie pieni´dzy ich Fundusze emerytalne sà tworzone w celu dodatko- klientów, tylko ich finansowe zabezpieczenie na przy- wego zabezpieczenia osób indywidualnych na staroÊç, sz∏oÊç, instytucje te nie mogà pozwoliç sobie na zbyt niezale˝nie od paƒstwowego systemu ubezpieczeƒ spo- agresywne lokowanie ich Êrodków na rynku finanso- ∏ecznych. Podobnie jak w ubezpieczeniach ˝yciowych, wym. Inwestujà na ogó∏ w instrumenty bezpieczne uczestnictwo w funduszach emerytalnych opiera si´ na z punktu widzenia ryzyka, tzn. w akcje i obligacje reno- indywidualnych umowach. Zgodnie z nimi, uczestnik mowanych firm, bàdê - cz´Êciej - w rzàdowe i municy- takiego funduszu dokonuje periodycznych wp∏at palne papiery wartoÊciowe. Mogà to byç tak˝e inwesty- (w niektórych przypadkach wp∏aca si´ jednorazowo ca- cje poÊrednie w fundusz lub grup´ funduszy powierni- ∏à wymaganà kwot´), by uzyskaç okreÊlone Êwiadcze- czych. Je˝eli chodzi o fundusze emerytalne wielkich nie periodyczne lub ca∏à nale˝nà sum´ w uzgodnionym korporacji, to sà one zazwyczaj rozdzielane na kilka terminie po przejÊciu na emerytur´. W przeciwieƒstwie osobnych portfeli, zarzàdzanych odr´bnie wed∏ug okre- do umów indywidualnych, zawieranych z zak∏adami Êlonej strategii inwestycyjnej. prowadzàcymi ubezpieczenia ˝yciowe, na ogó∏ konto W Polsce podstawà dzia∏alnoÊci funduszy emery- wp∏at pracownika (uczestnika funduszu emerytalnego) talnych jest ustawa o organizacji i funkcjonowaniu fun- jest równie˝ w pewnej cz´Êci zasilane ze Êrodków pra- duszy emerytalnych2. Przedmiotem ich dzia∏alnoÊci codawcy. Tak wić sk∏adki zebrane od pracowników jest gromadzenie Êrodków i ich lokowanie, by przezna- i pracodawców stanowià ogólnà pul´ Êrodków, która czyç je na wyp∏at´ dla cz∏onków funduszu po osiàgni´- powinna byç tak inwestowana, by zagwarantowaç wy- ciu przez nich wieku emerytalnego. Fundusz taki jest magane Êwiadczenia emerytalne. Dodatkowo, pula ta tworzony przez towarzystwo emerytalne majàce postaç jest powi´kszana poprzez kapitalizacj´. powszechnego towarzystwa lub pracowniczego towa- Fundusze emerytalne sà niezale˝nymi podmiota- rzystwa, zorganizowanych w formie spó∏ki akcyjnej. mi na rynku kapita∏owym w sensie finansowym, orga- Przyj´to zasad´, i˝ powszechne towarzystwo tworzy nizacyjnym i prawnym. Niektóre z nich istniejà ju˝ kil- fundusz otwarty, natomiast pracownicze towarzystwo - kadziesiàt lat. Majà wić wykszta∏cone procedury fundusz pracowniczy. Ponadto, towarzystwo zarzàdza dzia∏ania, doÊwiadczonà kadr´, sprawdzonà polityk´ funduszem i reprezentuje go na zewnàtrz, z tym ˝e po- inwestowania i dywersyfikacji portfela. Niejednokrot- wszechne towarzystwo pobiera za to pieniàdze, a pra- nie poddane sà dzia∏aniu paƒstwowych regulacji cownicze towarzystwo nie mo˝e mieç celu zarobkowe- (prawnych), zabezpieczajàcych ich wyp∏acalnoÊç. Mo- go. Oznacza to, i˝ akcjonariusze pracowniczego towa- gà byç prowadzone przez prywatne korporacje lub ich rzystwa sà pozbawieni prawa do udzia∏u w zysku rocz- grupy. nym. Jego za∏o˝ycielem mo˝e byç osoba fizyczna, praw- W celu uatrakcyjnienia uczestnictwa w fundu- na lub jednostka organizacyjna nie posiadajàca osobo- szach emerytalnych paƒstwo na ogó∏ stwarza nale˝à- woÊci prawnej, majàca miejsce zamieszkania lub sie- cym do nich osobom mo˝liwoÊç pewnych odpisów po- dzib´ w Polsce. Je˝eli jest nim pracodawca b´dàcy oso- datkowych. Z regu∏y jest tak, i˝ równowartoÊç wp∏at na bà prawnà, to mo˝e on byç jednoosobowym za∏o˝ycie- konta emerytalne odejmowana jest od podstawy opo- lem takiego towarzystwa. Za∏o˝ycieli danego towarzy- datkowania, a podatek od dochodu z inwestycji jest od- stwa uto˝samia si´ z jego akcjonariuszami. Towarzy- roczony do momentu pobierania Êwiadczenia emerytal- stwa mogà ∏àczyç si´ ze sobà, ale tylko w ramach tego nego. Wtedy dochody sà ni˝sze i mniejszy (z uwagi na samego rodzaju. stosowany zazwyczaj progresywny system opodatko- 2 Zob. ustawa z dnia 28.08.1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy wania dochodów) p∏aci si´ podatek. Powy˝sze ulgi po- emerytalnych, Dz.U. nr 139, poz. 934 i jej nowelizacje. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Rynki i Instytucje Finansowe 15

Minimalny kapita∏ zak∏adowy potrzebny do utwo- znajdujàce si´ na jej rachunku w poprzednim fundu- rzenia powszechnego towarzystwa nie mo˝e byç ni˝szy szu. Dla okreÊlonych kategorii wiekowych pracowni- od równowartoÊci w z∏otych 4 mln EUR. Nie mo˝e byç ków przynale˝noÊç do OFE jest obowiàzkowa. Zgroma- zebrany poprzez emisj´ publicznà ani pochodziç z po- dzony kapita∏ pochodzàcy ze sk∏adek w po∏àczeniu ˝yczki lub kredytu i powinien on byç op∏acony w ca∏o- z zyskami p∏ynàcymi z inwestycji pozwoli w przysz∏o- Êci wk∏adem pieni´˝nym przed zarejestrowaniem to- Êci, po osiàgnićiu wieku emerytalnego i podjćiu de- warzystwa. Jego akcje sà wy∏àcznie akcjami imiennymi cyzji o przejÊciu na emerytur´, na wykupienie emerytu- i nie mogà byç zamienione na akcje na okaziciela, jak ry w specjalnie w tym celu utworzonych zak∏adach równie˝ towarzystwo nie mo˝e emitowaç akcji o szcze- emerytalnych. Sk∏adki wnoszone do OFE pochodzà gólnych uprawnieniach. Przyj´to zasad´, i˝ ten sam z przychodu pracownika przed opodatkowaniem, nato- podmiot mo˝e byç akcjonariuszem wy∏àcznie jednego miast wyp∏acana emerytura b´dzie opodatkowana po- powszechnego towarzystwa. Dotyczy ona tak˝e pod- datkiem dochodowym od osób fizycznych. Zawierajàc miotów zwiàzanych, przez które rozumie si´ jednostki umow´ z otwartym funduszem, cz∏onek mo˝e jedno- dominujàce, zale˝ne lub stowarzyszone w stosunku do czeÊnie wskazaç imiennie jednà osob´ lub wićej, na danego podmiotu, jak równie˝ jednostk´ zale˝nà od których rzecz ma nastàpiç, po jego Êmierci, wyp∏ata jednostki dominujàcej w stosunku do tego podmiotu. niewykorzystanych Êrodków zgromadzonych na ra- Utworzenie towarzystwa emerytalnego wymaga chunku funduszu. Z kolei cz∏onkiem pracowniczego zgody Urz´du Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi funduszu mo˝e zostaç osoba fizyczna, która spe∏nia wa- (Urz´du Nadzoru). Jest to organ administracji rzàdowej, runki okreÊlone w ustawie o pracowniczych progra- nad którym nadzór sprawuje Prezes Rady Ministrów. mach emerytalnych dla uczestnika takiego programu, Do jego g∏ównych zadaƒ nale˝y: po zawarciu z nim pracowniczej umowy emerytalnej. a) sprawowanie merytorycznego nadzoru nad W momencie przystàpienia cz∏onka do funduszu dzia∏alnoÊcià funduszy, otwierany jest dla niego rachunek, na który wp∏ywajà b) sprawowanie nadzoru nad funkcjonowaniem sk∏adki oraz wp∏aty transferowe. Sk∏adki do OFE sà pracowniczych programów emerytalnych, przekazywane za poÊrednictwem ZUS, natomiast c) podejmowanie dzia∏aƒ, majàcych na celu za- sk∏adki do pracowniczego funduszu w imieniu pracow- pewnienie rozwoju systemu funduszy oraz pracowni- ników przekazuje ich pracodawca. Wp∏aty do otwarte- czych programów emerytalnych w Polsce3. go i pracowniczego funduszu mogà byç równie˝ doko- Urzàd Nadzoru wydaje równie˝ zezwolenie na nywane w formie papierów wartoÊciowych, z tym ˝e ka˝dorazowe nabycie lub objćie akcji towarzystwa do tego ostatniego mogà byç przekazywane akcje uzy- emerytalnego. Wymóg ten nie jest stosowany w przy- skane przez cz∏onków, nieodp∏atnie lub na warunkach padku, gdy tych czynnoÊci dokonuje dotychczasowy preferencyjnych, w nast´pstwie prywatyzacji praco- akcjonariusz towarzystwa, który ma jedynie obowiàzek dawcy. Ârodki wp∏ywajàce na rachunek cz∏onka fundu- zawiadomienia Urz´du w terminie 14 dni od daty ich szu sà przeliczane automatycznie na jednostki rozra- objćia. Je˝eli jednak nabywa on akcje w iloÊci powo- chunkowe, których ca∏kowita wartoÊç jest zawsze rów- dujàcej przekroczenie progów odpowiednio: 20, 25, 33, na ca∏kowitej wartoÊci aktywów netto funduszu przeli- 50, 66, 75 lub 80 procent g∏osów na walnym zgroma- czonych na te jednostki. Aktywa netto to wartoÊç dzeniu akcjonariuszy, to ma obowiàzek uzyskania ze- wszystkich aktywów funduszu pomniejszona o jego zo- zwolenia Urz´du Nadzoru. Dodatkowo, w sprawach bowiàzania, a jednostka rozrachunkowa jest ich pro- zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià funduszy oraz funkcjono- porcjonalnà cz´Êcià. WartoÊç tych aktywów oraz jed- waniem pracowniczych programów emerytalnych po- nostki rozrachunkowej ustala si´ wed∏ug zasad wyceny wo∏ano jeszcze - sk∏adajàcy si´ z 15 osób - Komitet Do- aktywów i zobowiàzaƒ funduszu na okreÊlony dzieƒ, radczy Urz´du Nadzoru. Jego podstawowym zadaniem zwany dniem przeliczenia, którym w funduszu pra- jest opiniowanie projektów aktów normatywnych cowniczym jest ostatni dzieƒ roboczy miesiàca, w odniesieniu do dzia∏alnoÊci funduszy emerytalnych a w funduszu otwartym - ka˝dy dzieƒ roboczy. War- oraz przedstawianie opinii w sprawach zwiàzanych toÊç jednostki rozrachunkowej w dniu przeliczenia jest z ich dzia∏alnoÊcià. równa ilorazowi wartoÊci aktywów netto funduszu Cz∏onkiem otwartego funduszu emerytalnego w tym dniu i liczbie jednostek rozrachunkowych zapi- (OFE) mo˝e zostaç osoba fizyczna, która zawar∏a z nim sanych w rejestrze, równie˝ w tym dniu, na rachunek umow´. Mo˝e byç cz∏onkiem tylko jednego otwartego funduszu. funduszu, co oznacza, i˝ je˝eli przyst´puje ona do in- Aktywa funduszu emerytalnego mogà byç lokowa- nego funduszu, to musi równie˝ transferowaç Êrodki ne w wiele instrumentów rynku kapita∏owego, b´dà- cych zarówno w obrocie publicznym, jak równie˝ nie- publicznym, w tym tak˝e w obligacje komunalne oraz 3 Zob. ustawa z dnia 22.08.1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, Dz.U. nr 139, poz. 932 i jej nowelizacje. przedsi´biorstw; w tym ostatnim przypadku muszà jed- 16 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

nak byç odpowiednio zabezpieczone. Szczególnie zale- rów WartoÊciowych w regulaminie zatwierdzanym cane, z uwagi na bezpieczeƒstwo, sà inwestycje w pa- przez Urzàd Nadzoru. piery wartoÊciowe emitowane przez Skarb Paƒstwa Ârodki przeznaczone na wyp∏aty w wieku emery- i Narodowy Bank Polski lub przez nie gwarantowane. talnym lub w przypadku uzyskania uprawnieƒ do Mogà to byç tak˝e inwestycje w bankowe papiery war- Êwiadczeƒ rentowych z tytu∏u niezdolnoÊci do pracy toÊciowe i depozyty bankowe oraz za poÊrednictwem mogà byç tak˝e gromadzone poprzez pracownicze pro- funduszy inwestycyjnych, a tak˝e lokaty w derywaty. gramy emerytalne. Mogà je swoim pracownikom ofero- Te ostatnie muszà mieç na celu wy∏àcznie ograniczenie waç pracodawcy, którzy prowadzà dzia∏alnoÊç nieprzerwa- ryzyka inwestycyjnego zwiàzanego ze zmianà kursu nie co najmniej 3 lata i zatrudniajà co najmniej 3 pra- walutowego, odnoszàcego si´ do papierów wartoÊcio- cowników. Pracownicze programy emerytalne mogà wych zakupionych za granicà ze Êrodków funduszu. byç prowadzone wed∏ug jednej z nast´pujàcych form: Fundusze mogà równie˝ inwestowaç w listy zastawne. a) pracowniczego funduszu emerytalnego, Przepisy nak∏adajà równie˝ górne limity inwestycji b) umowy o wnoszenie przez pracodawc´ sk∏adek w przytoczone wy˝ej instrumenty, np. nie wi´cej ni˝ pracowników do funduszu inwestycyjnego, 10% wartoÊci aktywów funduszu mo˝e byç ulokowane c) umowy grupowego inwestycyjnego ubezpiecze- w jeden rodzaj papierów wartoÊciowych lub ∏àczna nia na ˝ycie pracowników z zak∏adem ubezpieczeƒ, wartoÊç lokat aktywów funduszu we wszystkie papiery d) umowy grupowego inwestycyjnego ubezpiecze- jednego emitenta albo dwóch lub wi´kszej liczby emi- nia na ˝ycie pracowników z towarzystwem ubezpie- tentów b´dàcych podmiotami zwiàzanymi nie mo˝e czeƒ, na podstawie której pracownicy stanà si´ jego przekroczyç 5% wartoÊci tych aktywów. cz∏onkami (towarzystwo ubezpieczeƒ wzajemnych). Fundusz emerytalny jest zobligowany do przecho- Dwie pierwsze formy nazywane sà kapita∏owymi, wywania swoich Êrodków u depozytariusza. Mo˝e nim natomiast pozosta∏e - ubezpieczeniowymi. Ârodki gro- byç bank krajowy majàcy fundusze w∏asne w wysoko- madzone poprzez pracownicze programy emerytalne Êci stanowiàcej równowartoÊç w z∏otych co najmniej 30 mogà byç lokowane w podobny sposób jak w przypad- mln EUR, w przypadku przechowywania Êrodków pra- ku funduszy emerytalnych. Pochodzà one ze sk∏adek cowniczego funduszu, lub 100 mln EUR w przypadku podstawowych, finansowanych przez pracodawców, otwartego funduszu. Depozytariuszem funduszu eme- oraz sk∏adek dodatkowych - finansowanych przez pra- rytalnego mo˝e byç tak˝e Krajowy Depozyt Papierów cowników. Sk∏adka podstawowa nie mo˝e byç wy˝sza WartoÊciowych. Do podstawowych obowiàzków depo- od 7% wynagrodzenia danego pracownika, a jej do- zytariusza nale˝y mi´dzy innymi: k∏adna kwota jest okreÊlona w zak∏adowej umowie a) prowadzenie rejestru aktywów funduszu, emerytalnej. Z tytu∏u jej ponoszenia pracodawca ma b) zapewnienie lokowania Êrodków zgodnego korzyÊç, poniewa˝ nie jest ona wliczana do wynagro- z przepisami prawa, dzenia stanowiàcego podstaw´ ustalenia obowiàzko- c) terminowe rozliczanie umów dotyczàcych akty- wych sk∏adek na ubezpieczenie spo∏eczne. Stanowi wów funduszu oraz umów z cz∏onkami funduszu, ona jednak przychód pracownika podlegajàcy opodat- d) zapewnienie mo˝liwoÊci przeprowadzania pra- kowaniu. WysokoÊç sk∏adki dodatkowej okreÊla nato- wid∏owej wyceny aktywów funduszu. miast sam pracownik w deklaracji uczestnictwa w pra- Na podstawie ustawy o funduszach emerytalnych cowniczym programie emerytalnym i jest ona potràca- zosta∏ utworzony Fundusz Gwarancyjny, którego przy- na z wynagrodzenia pracownika po opodatkowaniu. chodami sà wp∏aty dokonywane przez powszechne towa- Z kolei wolne od podatku dochodowego od osób fi- rzystwa emerytalne z w∏asnych Êrodków oraz przychody zycznych sà wyp∏aty Êrodków z pracowniczego progra- z lokowania Êrodków Funduszu. Jego administratorem mu emerytalnego. jest Krajowy Depozyt Papierów WartoÊciowych. Wyso- Istota grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia koÊç wp∏at na Fundusz i zasady ich dokonywania okreÊla na ˝ycie pracowników z zak∏adem lub towarzystwem Rada Ministrów - z zastrze˝eniem, i˝ ca∏kowita wartoÊç ubezpieczeniowym polega na tym, i˝ wnoszona sk∏ad- jego Êrodków nie przekroczy 0,1% wartoÊci aktywów net- ka jest dzielona na cz´Êç przeznaczonà na ochron´ to wszystkich otwartych funduszy emerytalnych, chyba ubezpieczeniowà (ryzyko utraty ˝ycia lub zdrowia) ˝e wartoÊç zobowiàzaƒ Funduszu Gwarancyjnego wobec i cz´Êç przeznaczonà na inwestycje, z której pobierana wszystkich tych funduszy przekracza t´ wielkoÊç. jest jeszcze pewna op∏ata administracyjna na pokrycie Ze Êrodków Funduszu Gwarancyjnego dokonuje kosztów prowadzenia ubezpieczenia. Podzia∏ op∏aca- si´ wyp∏at na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, nej sk∏adki zilustrowano na schemacie. w których nastàpi∏ niedobór Êrodków - w zakresie, w ja- Zazwyczaj jest tak, i˝ w pierwszym roku ubezpie- kim ich w∏asne Êrodki nie sà wystarczajàce na jego po- czenia wysokoÊç alokowanej sk∏adki jest mniejsza (mo- krycie. Zasady dzia∏ania Funduszu Gwarancyjnego i lo- ˝e si´gaç np. do 75%), natomiast wzrasta w latach na- kowania jego Êrodków okreÊla Krajowy Depozyt Papie- st´pnych (nawet od 95% do 97%). Poza tym zak∏ad i to- BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Rynki i Instytucje Finansowe 17

Schemat

Sk∏adka ∏àczna

Sk∏adka na ochron´ Sk∏adka na inwestycje ubezpieczenia

Op∏ata administracyjna

Alokacja

èród∏o: opracowanie w∏asne.

warzystwo ubezpieczeƒ sà obowiàzane do dokonywa- uwag´ filar I (wyp∏acana emerytura przez zreformowa- nia wyceny aktywów funduszy w ramach pracownicze- ny ZUS) emerytura mo˝e wynieÊç przeci´tnie od 50 do go programu emerytalnego i og∏aszania jej wyników 60 procent ostatniej pensji przechodzàcego na emery- w dzienniku ogólnopolskim nie rzadziej ni˝ raz w mie- tur´ pracownika. siàcu, by uczestnicy programu mogli si´ zorientowaç, Wed∏ug stanu na poczàtek kwietnia 2001 r., na jaka jest wartoÊç ich aktywów. polskim rynku dominujà trzy otwarte fundusze emery- Od chwili startu reformy systemu emerytalnego talne. Sà nimi fundusze towarzystw emerytalnych: PTE w Polsce (kwiecieƒ 1999 r.), która zmieni∏a system Commercial Union (23,0% udzia∏u w rynku), PZU Z∏o- oparty na tak zwanej umowie pokoleniowej (reparty- ta Jesieƒ (16,8%) oraz Nationale Nederlanden (16,4%). cyjnej) na system ubezpieczeƒ kapita∏owych, powsta∏o Czwartym jest PTE AIG - 8,0% udzia∏u w rynku. 21 otwartych funduszy emerytalnych, do których przy- Wszystkie one przekroczy∏y wyznaczonà przez anality- stàpi∏o 10,1 mln Polaków, i które na koniec marca ków granic´ op∏acalnoÊci - 500 tys. cz∏onków. Oznacza 2001 r. dysponowa∏y aktywami w wysokoÊci 11,7 mld to, i˝ praktycznie tylko te fundusze majà szans´ z∏. Prognozuje si´, i˝ w roku 2010 ich wartoÊç wzro- utrzymania si´ na rynku i dalszego rozwoju, a inne cze- Ênie do 100 mld z∏ (w samym tylko 2001 r. ma wp∏y- kajà raczej fuzje lub przej´cia (pewne z nich ju˝ si´ do- nàç do OFE oko∏o 14 mld z∏). System kapita∏owy pole- kona∏y). Proces ten doprowadzi jednak do wzmocnie- ga na tym, i˝ systematycznie wp∏acana do funduszy nia kapita∏owego funduszy emerytalnych w Polsce, co emerytalnych sk∏adka jest kapitalizowana poprzez in- spowoduje dalsze zwi´kszenie ich roli jako inwestorów westowanie jej na rynku finansowym w ró˝nego rodza- instytucjonalnych na rynku finansowym. Na podkre- ju jego aktywa. Proces ten przynosi pracujàcemu odpo- Êlenie zas∏uguje tak˝e fakt, i˝ wynik finansowy otwar- wiedni kapita∏ na staroÊç. Jak wskazujà doÊwiadczenia tych funduszy emerytalnych za 2000 r. by∏ dodatni krajów, w których te systemy funkcjonujà, sà one „od- i wyniós∏ 664,4 mln z∏. porne” na starzenie si´ spo∏eczeƒstwa, wzrost bezrobo- Poniewa˝ reforma systemu emerytalnego w Polsce cia, spadek produkcji (i/lub spadek p∏ac realnych) oraz zdj´∏a z paƒstwa obowiàzek gwarantowania wysokoÊci konflikty i przetargi polityczne, natomiast sà nara˝one Êwiadczeƒ emerytalnych (z I i II filara wynikaç b´dzie, na za∏amanie si´ rynku finansowego czy d∏ugotrwa∏à jak zaznaczono, tylko okreÊlona cz´Êç emerytury), stàd inflacj´. Szacuje si´, i˝ ze sk∏adek do OFE (II filar re- te˝ pracownikom stworzono jeszcze mo˝liwoÊç dodat- formy emerytalnej) pochodziç b´dzie 35-40 procent kowego gromadzenia Êrodków na potrzeby osobistego przysz∏ej emerytury, natomiast bioràc jeszcze pod zabezpieczenia emerytalnego. Mo˝e to byç robione po- 18 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

przez udzia∏ w pracowniczych programach emerytal- funduszu inwestycyjnego prowadzonego przez TFI sà nych (III filar reformy), których formy wymieniono wy- natomiast oddzielone od innych aktywów towarzystwa ˝ej. Uczestnictwo w nich zale˝y ju˝ g∏ównie od Êwiado- i przechowywane w banku depozytowym. Oznacza to, moÊci pracowników, i˝ na nich zosta∏a prze∏o˝ona od- i˝ wp∏acone przez pracodawc´ sk∏adki sà od razu w∏a- powiedzialnoÊç co do wysokoÊci ich emerytury. Ta snoÊcià pracownika oraz ˝e uczestnik funduszu inwe- ÊwiadomoÊç jest obecnie stosunkowo niska z uwagi na stycyjnego nie odpowiada za zobowiàzania funduszu. wiele czynników, jednak do najwa˝niejszych mo˝na Wynika z tego, i˝ w sytuacjach krytycznych, które mo- zaliczyç fakt, i˝ pierwsze emerytury wed∏ug nowego gà wystàpiç w TFI, albo towarzystwo jest likwidowane, systemu b´dà wyp∏acane dopiero za 10-15 lat. Autorzy albo ratujà je jego akcjonariusze, natomiast aktywa fun- reformy emerytalnej zak∏adali, i˝ z trzeciego filara b´- duszu w ca∏oÊci (decyzjà Komisji Papierów WartoÊcio- dzie pochodziç znaczna cz´Êç dochodów przysz∏ych wych i Gie∏d) zostajà przekazane w zarzàdzanie inne- emerytów. Przyj´to bowiem, i˝ w najbli˝szych latach mu TFI. Gdyby podobna sytuacja wystàpi∏a w przypad- stopa zastàpienia, czyli stosunek osiàganego przed ku towarzystwa ubezpieczeƒ wzajemnych, to wszyscy przejÊciem na emerytur´ wynagrodzenia do pierwszego jego uczestnicy odpowiadaliby solidarnie, czyli sk∏adki Êwiadczenia emerytalnego b´dzie maleç. emerytalne mog∏yby zostaç wykorzystane do ratowania Po dwóch latach funkcjonowania reformy emery- towarzystwa. talnej w Polsce, na poczàtku kwietnia 2001 r. by∏o zare- Wi´ksza efektywnoÊç gromadzenia Êrodków na jestrowanych 39 pracowniczych programów emerytal- emerytury za poÊrednictwem TFI ni˝ towarzystw ubez- nych (PPE). WÊród nich zdecydowanie preferowanà pieczeniowych wynika równie˝ z faktu, i˝ te ostatnie przez pracodawców i pracowników formà jest umowa pomniejszajà inwestowanà sk∏adk´ o pewnà jej cz´Êç z funduszem inwestycyjnym, co polega na wnoszeniu przeznaczonà na ochron´ ubezpieczeniowà (ryzyko sk∏adek do funduszy prowadzonych przez towarzystwa Êmierci czy niezdolnoÊci do pracy). Trzeba przyznaç, i˝ funduszy inwestycyjnych (TFI). Niewiele firm, jak do w pierwszym roku trwania takiej umowy mo˝e byç po- tej pory, wybra∏o ubezpieczenie na ˝ycie z funduszem tràcone z tego tytu∏u nawet 25% wp∏acanej sk∏adki, inwestycyjnym (poprzez zak∏ad ubezpieczeƒ), a na w roku drugim w granicach 10-15%, a dopiero w latach utworzenie samodzielnie pracowniczego funduszu nast´pnych jest to od 3 do 5%. Poza tym wa˝nym ele- emerytalnego zdecydowa∏y si´ 2 przedsi´biorstwa. Nie mentem inwestowania w fundusz emerytalny za po- prowadzi si´ natomiast programu w formie towarzy- Êrednictwem TFI jest te˝ finansowa przejrzystoÊç dla stwa ubezpieczeƒ wzajemnych - g∏ównie ze wzgl´du na jego uczestnika, która wynika z codziennej publikacji wysokie koszty zwiàzane z koniecznoÊcià uzyskania li- wyceny jednostek uczestnictwa, pozwalajàcej na bie˝à- cencji na utworzenie towarzystwa i nast´pnie prowa- ce Êledzenie wartoÊci ulokowanych aktywów. Wycena dzenia dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej. Najwi´kszy ta jest robiona wed∏ug wartoÊci netto, a wi´c po odli- udzia∏ w rynku PPE ma obecnie w Polsce TFI Banku czeniu mar˝y, prowizji i innych ewentualnych op∏at. Handlowego (17 programów), a nast´pnie TFI CA IB, Z kolei tworzenie od podstaw samodzielnego fun- TFI Pioneer oraz PZU ˚ycie. duszu emerytalnego poprzez pracownicze towarzystwo Preferowanie wypracowywania w ramach III filara emerytalne (PTE) wymaga znacznie wi´cej nak∏adów dodatkowej emerytury na rynku PPE poprzez fundusze w porównaniu z wp∏acaniem sk∏adek do funduszu in- inwestycyjne wynika przede wszystkim z bardziej efek- westycyjnego prowadzonego przez TFI czy firm´ ubez- tywnego wykorzystania wnoszonej sk∏adki w porówna- pieczeniowà. Koszty te sà porównywalne z tymi, które niu z innymi formami PPE. Na t´ wi´kszà efektywnoÊç trzeba ponieÊç na utworzenie otwartego funduszu eme- sk∏ada si´ zarówno lepsze zabezpieczenie odk∏adanych rytalnego w drugim filarze. Pracodawca musi bowiem Êrodków (oszcz´dnoÊci), jak i stosunkowo niskie op∏aty powo∏aç do ˝ycia osobnà spó∏k´ akcyjnà do zarzàdza- zwiàzane z zarzàdzaniem nimi. Lepsze zabezpieczenie nia gromadzonymi sk∏adkami (aktywami), która dodat- Êrodków gromadzonych poprzez fundusz inwestycyjny kowo nie mo˝e mieç celu zarobkowego, co mo˝e ozna- wynika z faktu, i˝ sk∏adki na PPE w funduszu inwesty- czaç dok∏adanie do niej ze Êrodków pracodawcy. Ta cyjnym zak∏adu ubezpieczeniowego nie sà wydzielone forma mo˝e byç korzystna jedynie dla prywatyzowa- spoÊród wszystkich aktywów ubezpieczyciela. Ozna- nych przedsi´biorstw, gdy˝ do pracowniczych fundu- cza to, i˝ w razie bankructwa towarzystwa ubezpiecze- szy mo˝na wnosiç akcje przyznane pracownikom pry- niowego wp∏acone przez pracowników sk∏adki wejdà watyzowanego przedsi´biorstwa. Czy jednak prywaty- w sk∏ad masy upad∏oÊciowej (sk∏adka nie jest w∏asno- zowane lub przechodzàce restrukturyzacj´ firmy b´dà Êcià pracownika, a staje si´ w∏asnoÊcià firmy ubezpie- w stanie ponosiç koszty przystàpienia do pracownicze- czeniowej) i pracownicy nara˝eni sà na ich cz´Êciowà go programu emerytalnego - to pytanie, na które trudno lub - w skrajnym przypadku - ca∏kowità utrat´. Poza jednoznacznie odpowiedzieç. Za zalet´ utworzenia pra- tym odzyskanie wp∏aconych pieni´dzy mo˝e byç k∏o- cowniczego programu emerytalnego mo˝na natomiast potliwe i d∏ugotrwa∏e. Wp∏acane na PPE sk∏adki do uznaç fakt, i˝ pracodawca lub pracodawcy (program ten BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Rynki i Instytucje Finansowe 19

mo˝e bowiem mieç charakter mi´dzyzak∏adowy) pragnà za cen´ otrzymania w przysz∏oÊci dodatkowego Êwiad- zaoferowaç swoim pracownikom jednolity i interesujà- czenia, obni˝a ch´ç uczestnictwa w programie, ponie- cy pod wzgl´dem finansowym instrument motywowa- wa˝ obecnie p∏acony podatek zmniejsza bie˝àcy, i tak nia do pracy bàdê zwiàzania z firmà, a tak˝e to, ˝e niski dochód. Stàd te˝ w istniejàcych pracowniczych u podstaw tworzenia PPE le˝y wspólne decydowanie programach emerytalnych obserwuje si´, jak dotych- pracodawców i pracowników o kszta∏cie programu. czas, wp∏acanie jedynie sk∏adek podstawowych, a wić Mówiàc o barierach rozwoju rynku funduszy eme- p∏aconych przez pracodawców. Wp∏at sk∏adek do trze- rytalnych w Polsce, nale˝y wskazaç, i˝ barierà pe∏nego ciofilarowego programu nie u∏atwiajà tak˝e wysokie rozwoju otwartych funduszy emerytalnych (II filara re- stopy procentowe i podatkowe, jakie obecnie mamy formy emerytalnej) jest w dalszym ciàgu niemo˝noÊç w gospodarce. szybkiego i pe∏nego przekazywania do OFE, wp∏ywajà- Istotna barierà rozwoju pracowniczych progra- cych od pracodawców do ZUS sk∏adek na ubezpiecze- mów emerytalnych jest równie˝ niska ÊwiadomoÊç nie emerytalne, jak równie˝ zaleg∏oÊci pracodawców oszcz´dzania w polskim spo∏eczeƒstwie. Wi´kszoÊç wobec ZUS spowodowane ich trudnà sytuacjà finanso- pracowników nie uÊwiadamia sobie jeszcze faktu, i˝ wà. Powoduje to, i˝ pieniàdze pracowników, które po- wypracowanie odpowiedniej wysokoÊci emerytury winny pracowaç na ich emerytur´, nie pracujà tak jak w nowym systemie emerytalnym zale˝y wy∏àcznie od powinny i jest to niezale˝ne od zarzàdzajàcego fundu- niech samych. ÂwiadomoÊç ta by∏aby zapewne wy˝sza, szem. Do ich rozwoju przyczynia si´ natomiast stabili- gdyby w dalszym ciàgu trwa∏a odpowiednia kampania zacja regulacji prawnych, a w szczególnoÊci zasad in- edukacyjna, t∏umaczàca przede wszystkim, dlaczego westowania gromadzonych w tych funduszach Êrod- potrzebny jest trzeci filar. Poza tym zgoda na plan eme- ków na rynku finansowym w kraju i za granicà. W tym rytalny ze strony zarzàdów przedsi´biorstw i pracowni- zakresie sà one zbie˝ne z zasadami obowiàzujàcymi ków wymaga równie˝ pewnej wyobraêni finansowej, w Unii Europejskiej. której w Polsce cz´sto jeszcze nie ma. Z kolei na rynku pracowniczych programów eme- W rozwoju rynku pracowniczych programów emerytalnych (III filar reformy) wyst´puje wiele czynników rytalnych, poza wzrostem ÊwiadomoÊci, du˝e znacze- hamujàcych jego rozwój. Dla zobrazowania tej sytuacji nie mia∏yby równie˝ ró˝nego rodzaju zach´ty finanso- mo˝na nadmieniç, i˝ w krajach Unii Europejskiej od 60 we, zw∏aszcza w obecnej sytuacji gospodarki, czyli zu- do 90%pracowników obj´tych jest zak∏adowymi pro- bo˝enia spo∏eczeƒstwa i niskiej sk∏onnoÊci do oszcz´- gramami emerytalnymi, a w Polsce nie ma do tej pory dzania. Przyk∏adem takiej zach´ty mog∏oby byç przesu- ˝adnej statystyki w tym zakresie. Przytoczona wcze- nićie p∏aconego opodatkowania ze sk∏adki, które obec- Êniej liczba 39 programów jest zapewne niewielkim nie pobierane jest przy jego wp∏acie, na Êwiadczenie, u∏amkiem potencja∏u tego rynku. Wydaje si´, i˝ na roz- które p∏aci∏oby si´ przy jego wyp∏acie. Zach´ta taka, wój rynku PPE w Polsce najbardziej znaczàco wp∏ywa wywo∏ujàc wzrost sk∏onnoÊci do oszcz´dzania, spowo- obecnie sytuacja makroekonomiczna i niska Êwiado- dowa∏aby dodatkowy nap∏yw pieniàdza na rynek kapi- moÊç tego, i˝ na pracowniku cià˝y odpowiedzialnoÊç ta∏owy, co z kolei - zwi´kszajàc popyt na papiery skar- za wypracowanie sobie odpowiedniej emerytury. Ba- bowe - wywo∏a∏oby obni˝k´ ich rentownoÊci i w osta- rierà rozwoju jest tak˝e brak skutecznych bodêców, któ- tecznym rezultacie zmniejszy∏oby koszty obs∏ugi d∏ugu re powodowa∏yby zainteresowanie pracodawców i pra- publicznego. Oznacza to, i˝ bud˝et mia∏by okreÊlonà cowników III filarem reformy emerytalnej. rekompensat´ zmniejszonego wp∏ywu z tytu∏u braku Sytuacja makroekonomiczna gospodarki, zw∏asz- opodatkowania sk∏adki p∏aconej na rzecz PPE. Zamiast cza wynikajàca z wyhamowania tempa wzrostu, dopro- pe∏nego zwolnienia sk∏adki z opodatkowania móg∏by to wadzi∏a do istotnego wzrostu bezrobocia, a w rezultacie byç równie˝ okreÊlony odpis od konkretnej comiesićz- znacznego zubo˝enia spo∏eczeƒstwa. Wp∏yn´∏a rów- nej kwoty odprowadzanej przez pracownika na rzecz nie˝ znaczàco na pogorszenie si´ sytuacji finansowej trzeciego filara. przedsi´biorstw i zarazem ograniczy∏a ich mo˝liwoÊci Wi´kszy ni˝ obecnie rozwój rynku pracowniczych finansowania sk∏adek podstawowych p∏aconych do programów emerytalnych mo˝na by osiàgnàç poprzez trzeciego filara. Do ponoszenia dodatkowych obcià˝eƒ usunićie niektórych barier. Mog∏oby to byç np. wzmo- przez pracodawców nie zachćajà równie˝ stosunkowo ˝enie kampanii informacyjno-edukacyjnej, oddzia∏ujà- wysokie jeszcze koszty pracy w Polsce. W sytuacji ni- cej na sk∏onnoÊç spo∏eczeƒstwa do oszcz´dzania po- skich dochodów pracowników nie sà oni w stanie, przez uÊwiadomienie, jakich Êwiadczeƒ mo˝na si´ spo- z uwagi na walk´ o zapewnienie sobie i rodzinie dziewaç z obligatoryjnych segmentów systemu emery- w chwili obecnej minimalnych podstaw egzystencji, talnego, lub te˝ - jak napisano wy˝ej - stwarzanie dodat- przeznaczyç dodatkowych Êrodków na wypracowanie kowych bodêców finansowych, chocia˝by dzia∏ajàcych przysz∏ej emerytury. Tak˝e fakt odprowadzania sk∏a- w okreÊlonym czasie. Wydaje si´ bowiem, i˝ dla praco- dek do PPE po opodatkowaniu dochodu pracownika, dawców korzystajàcych z PPE ma∏à zach´tà jest brak 20 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

odpisu sk∏adki ZUS w sytuacji du˝ego bezrobocia, kie- wego, co zaobserwowano w gospodarkach rozwini´- dy w wi´kszoÊci bran˝ gospodarki mo˝na pozyskiwaç tych. Zacznà odgrywaç coraz bardziej znaczàcà rol´ pracowników bez dodatkowej oferty, jakà jest istnienie w procesie gwarantowania i obejmowania nowych emi- pracowniczego programu emerytalnego. Rozwojowi sji papierów wartoÊciowych (b´dà pe∏niç funkcj´ sube- rynku PPE pomog∏yby tak˝e pewne uproszczenia pro- mitenta emisji). Mogà to robiç na rynku akcji lub roz- cedur zwiàzanych z ich powstawaniem, bowiem skom- szerzajàcym si´ rynku obligacji komunalnych. Ze plikowany sposób ich tworzenia, wynikajàcy z zapisów wzgl´du na zatrudnienie profesjonalnej kadry fundu- ustawowych, koniecznoÊç negocjacji umów emerytal- sze emerytalne zacznà promowaç nowoczesne techniki nych ze zwiàzkami zawodowymi, przeciàgajàcy si´ inwestowania oraz innowacje finansowe (instrumenty proces rejestracji programu z pewnoÊcià nie zach´cajà pochodne), przyczyniajàc si´ do modernizacji i rozwo- pracodawców do przyst´powania do programów eme- ju infrastruktury rynku kapita∏owego. Inwestujàc w ak- rytalnych. cje przedsi´biorstw i wykorzystujàc swà wiedz´, fun- Tak˝e istniejàce pracownicze programy emerytal- dusze emerytalne zwi´kszà efektywnoÊç nadzoru w∏a- ne mog∏yby jeszcze rozszerzyç swojà ofert´ i uczyniç jà Êcicielskiego nad spó∏kami gie∏dowymi. Poza tym ich bardziej atrakcyjnà dla swych uczestników. Mog∏yby to Êrodki mogà zasiliç fundusze restrukturyzacyjne przed- robiç poprzez dodatkowe promocje swoich us∏ug, np. si´biorstw oraz fundusze venture capital, których zaso- poprzez niepobieranie op∏aty za zarzàdzanie aktywami by mogà byç wykorzystane do rozwoju ma∏ych lub w pierwszym roku, dok∏adanie dodatkowej opcji ubez- Êrednich przedsi´biorstw, g∏ównie takich, które majà pieczenia od nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków, swojà szans´ rozwoju (np. spó∏ki nowych technologii), bezp∏atne doradztwo lub przejmowanie na siebie od a nie majà wystarczajàcej iloÊci kapita∏u. pracodawcy funkcji reprezentowania podczas rejestra- Rosnàce zasoby funduszy emerytalnych b´dà cji. Rozszerzeniem rynku pracowniczych programów wp∏ywaç tak˝e na wzrost dochodów poÊredników ryn- emerytalnych mogà byç tak˝e pracownicze programy ku kapita∏owego, wskutek prowizji pobieranych od ob- oszcz´dnoÊciowe (PPO) czy celowe plany oszcz´dno- rotu papierami wartoÊciowymi, i powinny wywo∏aç Êciowe, a wi´c inne, poza trzecim filarem, formy wzrost ich aktywnoÊci na rynku. Domy maklerskie, wy- oszcz´dzania w celach emerytalnych. Mogà one byç chodzàc naprzeciw zwi´kszajàcemu si´ zapotrzebowa- skierowane zarówno dla osób prywatnych, jak i praco- niu na aktywa finansowe ze strony funduszy emerytal- dawców i ich pracowników - z zastrze˝eniem, i˝ zgro- nych, mog∏yby rozszerzyç dla nich swojà ofert´ us∏ug, madzonych w nich Êrodków nie mo˝na wyp∏aciç w do- np. poprzez wyszukiwanie dla nich atrakcyjnych spó∏- wolnym momencie, a dopiero w chwili przejÊcia na ek poszukujàcych na rynku mo˝liwoÊci gromadzenia emerytur´. kapita∏u czy projektowanie i sprzedawanie funduszom Fundusze emerytalne zaczynajà wywieraç pozy- instrumentów finansowych „skrojonych” pod potrzeby tywny wp∏yw na rozwój publicznego rynku kapita∏o- ich portfela bàdê potrzebnych do jego modyfikacji. wego w Polsce. Ich rola b´dzie wzrastaç w miar´ nap∏y- Dzia∏ania te powinny wzmóc konkurencj´ na rynku ka- wu do nich Êrodków, a Êrodki te b´dà wp∏ywaç. Na ca- pita∏owym pomi´dzy domami maklerskimi, co z kolei ∏ym Êwiecie, gdzie istniejà fundusze emerytalne, zaj- spowoduje obni˝k´ kosztów transakcyjnych. KorzyÊci mujà one czo∏owe miejsce pod wzgl´dem wielkoÊci za- zatem odniosà inwestorzy, czyli równie˝ fundusze rzàdzanych aktywów, odgrywajàc zarazem rol´ znaczà- emerytalne. cego inwestora instytucjonalnego na rynku kapita∏o- Fundusze emerytalne sà podmiotami rynku kapi- wym. Równie˝ w Polsce fundusze te b´dà zg∏aszaç co- ta∏owego ˝ywotnie zainteresowanymi inwestowaniem raz wi´ksze zapotrzebowanie na krajowe aktywa finan- w d∏ugoterminowe papiery wartoÊciowe, nawet o okre- sowe. Przyk∏adem tego mo˝e byç fakt, i˝ z posiadanych sie 25 czy 30 lat trwania inwestycji. Interesujà je papie- na koniec 2000 r. aktywów w wysokoÊci oko∏o 9,5 mld ry odznaczajàce si´ szczególnym bezpieczeƒstwem. Ta- z∏ OFE zainwestowa∏y w obligacje Skarbu Paƒstwa kimi instrumentami finansowymi sà listy zastawne. o sta∏ym oprocentowaniu 42,5%, akcje, prawa poboru Dlatego te˝ powinno si´ mo˝liwie najpe∏niej otwieraç i prawa do akcji 33,5%, w obligacje o zmiennym opro- funduszom emerytalnym perspektywy lokowania ich centowaniu 14,8%, w bony skarbowe i obligacje zero- Êrodków w te papiery wartoÊciowe. Pieniàdze groma- kuponowe 8,2%. Minimalny udzia∏ w portfelach fun- dzone sukcesywnie w funduszach mog∏yby bowiem duszy emerytalnych mia∏y lokaty bankowe. Pozytywnà znaczàco zwi´kszyç strumieƒ kapita∏u zasilajàcy roz- informacjà dla rynku kapita∏owego jest fakt, i˝ Êrednie wój budownictwa indywidualnego. Na przyk∏ad w Chi- zaanga˝owanie OFE w akcje spó∏ek gie∏dowych wynio- le fundusze emerytalne anga˝ujà od 20 do 30% swoich s∏o ponad 30% ich aktywów. aktywów w listy zastawne. Spowodowa∏o to, i˝ sà jed- W d∏u˝szej perspektywie, w miar´ wzrostu akty- nym z najwi´kszych inwestorów instytucjonalnych na wów funduszy emerytalnych, niewàtpliwie przyczynià lokalnym rynku hipotecznym i dzi´ki nim osiàgni´to si´ one do rozwoju nowych segmentów rynku kapita∏o- istotnà obni˝k´ cen powierzchni biurowej i mieszkal- BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Rynki i Instytucje Finansowe 21

nej na tamtejszym rynku. W Polsce fundusze emerytal- cà, powinny raczej kierowaç si´ zasadà ekonomicznej ne majà równie˝ mo˝liwoÊç inwestowania swych Êrod- op∏acalnoÊci i bezpieczeƒstwem lokaty. ków w listy zastawne dopuszczone do publicznego ob- Reasumujàc nale˝y stwierdziç, i˝ fundusze eme- rotu. Problem w tym, i˝ nie ma ich jeszcze w obrocie, rytalne sà du˝à szansà zabezpieczenia przysz∏oÊci a powsta∏e banki hipoteczne przygotowujà si´ do ich osób, które b´dà do nich wnosiç swoje sk∏adki, emisji. Dopiero powstanie rynku hipotecznych papie- a wi´c osób, które wezmà na siebie odpowiedzial- rów d∏u˝nych z prawdziwego zdarzenia, do czego noÊç za wypracowanie sobie emerytury o odpowied- zmierza Polska, pozwoli na pe∏ne rozwini´cie dzia∏al- niej wysokoÊci. Fundusze te b´dà si´ rozwijaç po- noÊci funduszy emerytalnych. przez systematyczne przekazywanie im sk∏adek pra- Dla rozwoju funduszy emerytalnych pomocne by- cowniczych do zagospodarowywania stajàc si´ zna- ∏oby te˝ zwi´kszenie elastycznoÊci w inwestowaniu ich czàcym inwestorem instytucjonalnym na polskim aktywów, np. pozwolenie na zwi´kszenie zaanga˝owa- rynku kapita∏owym. B´dà równie˝ rozwijaç ten ry- nia w inwestycje zagraniczne. Obowiàzujàcy obecnie nek poprzez tworzenie nowych instrumentów finan- limit 5% jest symbolicznà zach´tà i ze wzgl´du na po- sowych, stosowanie innowacji i rozbudow´ infra- noszone koszty wejÊcia w te inwestycje nie stanowi struktury. Pokazujà to przyk∏ady innych, rozwini´- o ich atrakcyjnoÊci. Fundusze, lokujàc Êrodki za grani- tych ju˝ gospodarek. 22 RachunkowoÊç BANK I KREDYT paêdziernik 2001

RachunkowoÊç Narodowego Banku Polskiego po wejÊciu do Unii Europejskiej W∏odzimierz Wàsowski

Tempo transformacji gospodarki polskiej i jej rozwój pieni´˝ne polityki pieni´˝nej ESBC. Ma to znaczàcy zwiàzane sà z integracjà europejskà, w której Polska wp∏yw na wiele aspektów rachunkowoÊci, tj.: funkcjonowaç b´dzie jako cz∏onek Unii Europejskiej. a) przyjćie uzgodnionych zharmonizowanych zasad Polska po przyjćiu do Unii b´dzie korzystaç z zasady rachunkowÊci, derogacji, polegajàcej na integracji gospodarczej i walu- b) fixing bilateralnych kursów dla obszaru waluto- towej bez przyjćia wspólnej waluty i uczestnictwa we wego euro i wprowadzenie euro jako wspólnej waluty, wspólnej polityce pieni´˝nej. Przed wstàpieniem do c) transfer cz´Êci aktywów walutowych do EBC. Unii Gospodarczej i Walutowej, tj. przyjćiem wspól- Celem tego opracowania jest przedstawienie zary- nego pieniàdza i wejÊciem do jednolitego obszaru wa- su procedur, infrastruktury i zasad, które powinny byç lutowego, oprócz spe∏nienia skwantyfikowanych wa- przygotowane. Na obecnym etapie negocjacji Polski runków - kryteriów makroekonomicznych - muszà na- z Unià Europejskà nie jest wyznaczona data naszego stàpiç dostosowania o charakterze technicznym, które przystàpienia do struktur unijnych. Muszà byç podj´te umo˝liwià funkcjonowanie NBP w jednolitej struktu- dostosowania o charakterze technicznym, które majà rze, jakà jest Europejski System Banków Centralnych na celu przygotowanie odpowiednich procedur i infra- (ESBC). ESBC sk∏ada si´ z Europejskiego Banku Cen- struktury w celu ich póêniejszego wprowadzenia. Rów- tralnego (EBC) i narodowych banków centralnych kra- nie˝ systemy sprawozdawcze, po testowaniu, powinny jów cz∏onkowskich Unii Europejskiej. Dzia∏alnoÊç byç gotowe do transmisji danych. ESBC prowadzona jest zgodnie z Traktatem z Ma- Nastàpi przejÊcie od zasad NBP, opartych - zgod- astricht ustanawiajàcym Wspólnot´ Europejskà oraz nie z aktualnà Ustawà o Narodowym Banku Polskim statutem ESBC i EBC. Podstawowym celem ESBC, z dnia 29.08.1997 r. - na mi´dzynarodowych standar- zgodnie z definicjà Artyku∏u 106 Traktatu, jest utrzy- dach rachunkowoÊci do zasad obowiàzujàcych mywanie stabilnoÊci cen. Nie zaniedbujàc podstawo- w ESBC. Ma∏o znaczàce ró˝nice mogà byç akceptowane wego celu, ESBC ma wspieraç ogólnà polityk´ gospo- w okresie przejÊciowym z uwagi na ró˝nice w syste- darczà we Wspólnocie Europejskiej. Realizujàc te cele, mach automatycznego ksi´gowania okreÊlonego banku ESBC musi dzia∏aç zgodnie z zasadà otwartej wolno- centralnego. Wspólne zasady rachunkowoÊci sà nie- konkurencyjnej gospodarki rynkowej popierajàcej ak- zb´dne dla standaryzacji zapisów ksi´gowych oraz for- tywnà alokacj´ zasobów. WejÊcie do ESBC powoduje matów sprawozdawczych, aby uniknàç sytuacji, w wy- zmiany w pozycji ka˝dego banku centralnego, który niku której wygenerowano by niespójne i potencjalnie staje si´ integralnà cz´Êcià ESBC i realizuje operacje mylàce informacje. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 RachunkowoÊç 23

Nastàpi transfer cz´Êci aktywów walutowych do IstotnoÊç. Nie wolno pozwalaç na odchylenia od Europejskiego Banku Centralnego. EBC, otrzymujàc od regu∏ rachunkowoÊci, wp∏ywajàcych na rachunki wyni- banków centralnych aktywa rezerwowe, uznaje bank ków indywidualnych NBC oraz EBC, chyba ˝e mogà centralny nale˝noÊcià równà jego wk∏adowi. Zarzàdza- byç rozsàdnie ocenione jako nieistotne w ogólnym kon- nie tà cz´Êcià rezerw walutowych odbywa si´ w sposób tekÊcie i dla przedstawienia sprawozdaƒ finansowych zdecentralizowany. instytucji sprawozdawczej. WejÊcie do ESBC wià˝e si´ z trzema grupami za- SpójnoÊç i porównywalnoÊç. Kryteria wyceny bi- daƒ ÊciÊle ze sobà powiàzanych, tj.: lansowej i uznawania przychodu nale˝y stosowaç - praktycznym wprowadzeniem zasad rachunko- w sposób spójny, jeÊli chodzi o podejÊcie powszechno- woÊci obowiàzujàcej w ESBC, Êci i ciàg∏oÊci w ramach ESBC dla zapewnienia porów- - opracowaniem systemu sprawozdawczoÊci finansowej, nywalnoÊci danych w sprawozdaniach finansowych. - budowà systemu informatycznego. Ta zasada stanowi równie˝ warunek podstawowy dzia- Przygotowanie odpowiedniej infrastruktury tech- ∏ania mechanizmu podzia∏u dochodu mi´dzy Narodo- nicznej, czyli ostatnie z tych zadaƒ, zosta∏o sformu∏o- we Banki Centralne. wane w planie dzia∏alnoÊci NBP „Stworzenie Zintegro- Wydarzenia nast´pujàce po sporzàdzeniu bi- wanego Systemu Informatycznego (ZSI), który pozwoli lansu. Aktywa i pasywa korygowane sà o wydarzenia na automatyzacj´ prac ksi´gowo-rachunkowych, wdro- wyst´pujàce w okresie mi´dzy datà bilansu rocznego ˝enie dokumentu elektronicznego a tak˝e umo˝liwi do- a datà zatwierdzenia sprawozdania finansowego st´p do szeregu informacji gromadzonych obecnie przez kompetentne organy - w przypadku, gdy wy- w sposób rozproszony, u∏atwi zarzàdzanie i podejmo- darzenia te wp∏ywajà na stan aktywów lub pasywów wanie decyzji poprzez utworzenie hurtowni danych”. odnotowany w dniu bilansowym. Nie koryguje si´, a podaje do wiadomoÊci te wydarzenia wyst´pujàce po dacie bilansowej, które nie wp∏ywajà na stan ak- Zasady rachunkowoÊci tywów i pasywów na dzieƒ bilansowy, lecz które ma- jà takie znaczenie, ˝e ich nieujawnienie wp∏yn´∏oby Polityka rachunkowoÊci opiera si´ na przyj´tych zasa- na zdolnoÊç u˝ytkowników sprawozdania finanso- dach. Pozwala ona odbiorcy sprawozdaƒ zrozumieç, jak wego do dokonania odpowiedniej oceny i podjćia mierzone sà zasoby banku oraz rezultaty dzia∏alnoÊci. In- w∏aÊciwych decyzji. terpretacja prezentowanych sprawozdaƒ bez znajomoÊci Memoria∏. Przychody i koszty nale˝y uznaç zasad nie by∏aby mo˝liwa. Dlatego ujawnianie tych za- w okresie obrachunkowym, w którym zosta∏y one osiàgni´- sad jest dobrà praktykà, nawet je˝eli informacje te od- te lub poniesione, a nie zgodnie z okresem, w któ- dzia∏ujà na rynek. NBC sporzàdza∏y przed wejÊciem do rym sà otrzymywane lub p∏acone. Jest to fundamen- systemu sprawozdania wg zasad, które w mniejszym lub talny wymóg rachunkowoÊci obowiàzujàcy wszyst- wi´kszym stopniu uwzgl´dnia∏y Mi´dzynarodowe Stan- kie podmioty. dardy RachunkowoÊci (MSR). W zwiàzku z tym powsta- Ciàg∏oÊç. Bilans sporzàdza si´ z zachowaniem za- ∏a koniecznoÊç ustalenia przepisów dla standaryzacji ra- sady ciàg∏oÊci. Oznacza to, ˝e bank postrzegany jako chunkowoÊci i sprawozdawczoÊci. Prace przygotowaw- podmiot prowadzàcy dzia∏alnoÊç w sposób ciàg∏y cze przeprowadzi∏ Europejski Instytut Walutowy, i kontynuujàcy dzia∏alnoÊç w dajàcej si´ przewidzieç uwzgl´dniajàc koniecznoÊç stopniowego przejÊcia do przysz∏oÊci. zasad zawartych w MSR z uwzgl´dnieniem odmiennoÊci Ostro˝noÊç. Wycen´ aktywów i pasywów oraz banku centralnego. W wyniku tych prac powsta∏y prze- ksi´gowanie dochodu przeprowadza si´ w sposób pisy w postaci wytycznych EBC z dnia 1 grudnia 1998 r. ostro˝ny. Oznacza to mi´dzy innym, ˝e niezrealizowa- w sprawie ram prawnych rachunkowoÊci i sprawozdaw- ne zyski nie sà ksi´gowane jako dochód w rachunku czoÊci w Europejskim Systemie Banków Centralnych. wyników, ale odnoszone na konto rewaluacyjne (ró˝nic Do wytycznych tych wprowadzono poprawki z 15 grud- z wyceny). Zasada ta wychodzi z za∏o˝enia, ˝e w gospo- nia 1999 r., wynikajàce z doÊwiadczeƒ w stosowaniu do- darce rynkowej wiele transakcji cechuje nieunikniona tychczasowych wytycznych. Wytyczne formu∏ujà nast´- niepewnoÊç. Nale˝y to uwzgl´dniç przy wycenie akty- pujàce podstawowe zasady rachunkowoÊci. wów i ustalaniu wyniku. Uznanie przychodów powin- RzeczywistoÊç i przejrzystoÊç. RachunkowoÊç no wić nastàpiç, gdy sà pewne, natomiast kosztów - i sprawozdawczoÊç finansowa odzwierciedlajà rzeczy- gdy sà znane. Ostro˝noÊç nie pozwala natomiast na wistoÊç gospodarczà, sà przejrzyste i uwzgl´dniajà ja- tworzenie ukrytych rezerw czy te˝ rozmyÊlne z∏e ksi´- koÊciowà charakterystyk´ zrozumia∏oÊci, znaczenia, gowanie i wykazywanie pozycji w bilansie oraz ra- wiarygodnoÊci i spójnoÊci. Transakcje sà ksi´gowane chunku zysków i strat. Mimo powszechnoÊci tej zasady i prezentowane zgodnie z ich istotà i rzeczywistoÊcià istnieje zawsze konflikt w przypadku jej stosowania dla gospodarczà, a nie tylko zgodnie z formà prawnà. uniknićia strat. 24 RachunkowoÊç BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Niektóre podstawowe za∏o˝enia rachunkowo- w danym dniu. Metoda ta powoduje, ˝e dzienne zyski Êci mogà w konkretnych zastosowaniach byç ze lub straty w odniesieniu do pozycji zakupionych lub sobà sprzeczne, np. rzeczywistoÊç ekonomiczna sprzedanych danego dnia sà ma∏e, gdy˝ zale˝à tylko od i ostro˝noÊç. ró˝nicy mi´dzy cenami rynkowymi w danym dniu. Za koszt transakcji, czyli jego cen´ nabycia s∏u˝àcà do ujćia zdarzenia w ksi´gach w momencie zakupu, Techniki ksi´gowoÊci przyjmuje si´: - kwot´ kapita∏u, Ogólne zasady rachunkowoÊci wià˝à si´ z zasadami - zakupiony kupon, w przypadku papierów warto- o charakterze technicznym. Takà zasadà jest termin re- Êciowych, od daty ostatniej zap∏aty. jestrowania zdarzeƒ ksi´gowych. Jest on istotny dla - koszty zwiàzane z transakcjà. Cena jest wić war- wartoÊci bilansowych, jak te˝ uznania dochodu. W ban- toÊcià zakupionego sk∏adnika aktywów i tym, co fak- kach centralnych stosuje si´ podejÊcie kasowe, czyli tycznie zosta∏o zap∏acone. rozliczeniowe, bàdê podejÊcie ekonomiczne. PodejÊcie W przypadku papierów wartoÊciowych z kupo- kasowe polega na rejestracji zdarzenia w dniu rozlicze- nem nale˝y odsetki ujmowaç jako odr´bnà pozycj´ i nie nia (zap∏aty). To podejÊcie stosowane mo˝e byç tylko w∏àczaç do pozycji aktywów. Koszty zwiàzane z trans- przejÊciowo. PodejÊcie ekonomiczne, które rzetelniej akcjà mogà byç w∏àczone do ceny. PoÊrednie koszty, odzwierciedla pozycj´ finansowà, zak∏ada rejestracj´ np. za prowadzenie rachunku, sà natomiast bezpoÊred- zdarzeƒ w dniu zawarcia umowy, czyli: nio odnoszone do kosztów i dlatego nie sà w∏àczone do - rejestrowanie zawartych w tym dniu transakcji ceny. Cena nabycia pomniejszona o amortyzacj´ i re- niezale˝nie od dostawy w terminie póêniejszym, zerw´ celowà (aktualizacji) stanowi wartoÊç ksi´gowà. - bezzw∏oczne uwzgl´dnienie w pozycji walutowej Aktualizacja wartoÊci jest podstawà wyceny bilansowej kwot w walutach obcych zakupionych, ale jeszcze nie wed∏ug wartoÊci rynkowej. otrzymanych, lub sprzedanych, ale jeszcze nie dostar- Przy uznawaniu dochodu obowiàzujà nast´pujàce czonych. zasady zwiàzane z aktualizacjà wartoÊci ksi´gowej: PodejÊcia ekonomiczne bàdê kasowe prowadzà - zrealizowane zyski i zrealizowane straty sà reje- w krótkim okresie do ró˝nic w wykazywaniu danych, strowane w rachunku zysków i strat, natomiast w d∏u˝szym okresie ró˝nice sà ma∏o znaczà- - niezrealizowane zyski nie sà naliczane jako do- ce. PodejÊcia ekonomicznego, jak wynika z powy˝szego chód, ale przenoszone bezpoÊrednio na konto rewa- opisu, nie nale˝y uto˝samiaç z metodà memoria∏owà. luacyjne, Zasadà o charakterze technicznym jest wykorzy- - niezrealizowane straty rejestrowane sà w rachun- stanie Êredniego kosztu. Wiele aktywów - takich jak wa- ku zysków i strat, jeÊli sà wy˝sze ni˝ poprzednie zyski luty, papiery wartoÊciowe i z∏oto - jako pojedyncze po- z przeszacowania zapisane na koncie rewaluacyjnym, zycje kupowanych jest w ró˝nych okresach i po ró˝- - niezrealizowane straty zapisane w rachunku zy- nych cenach. Przy sprzeda˝y natomiast dla ustalenia sków nie sà stornowane w nast´pnych latach z nowymi wyniku nale˝y ustaliç koszt takiej transakcji. Identyfi- niezrealizowanymi zyskami. kacja pojedynczych transakcji jest na ogó∏ niemo˝liwa, Zrealizowane zyski lub straty wynikajà z transak- w zwiàzku z tym stosowane sà metody: LIFO, FIFI, cji sprzeda˝y i sà ró˝nicà mi´dzy cenà sprzeda˝y a ce- Êredniego kosztu. Wytyczne ESBC nakazujà pos∏ugiwaç nà nabycia. Niezrealizowane zyski wynikajà natomiast si´ metodà Êredniego kosztu, która jest kompromisem z zysków i strat na wycenie kapita∏u i zwiàzane sà mi´dzy dwiema pierwszymi metodami. Jest to metoda z aktualizacjà wartoÊci do cen rynkowych. PodejÊcie stabilna i wiarygodna. Metoda Êredniego kosztu polega do niezrealizowanych zysków i strat jest wić asyme- na wyliczeniu Êredniej ciàg∏ej przez dodanie do istnie- tryczne. Niezrealizowane straty ujmowane sà w ra- jàcej wartoÊci ksi´gowej kosztu ka˝dego zakupu. Wyni- chunku wyników, natomiast niezrealizowane zyski kiem ze sprzeda˝y jest wtedy ró˝nica mi´dzy przycho- w bilansie. Ma tu zastosowanie zasada ostro˝noÊci, dem ze sprzeda˝y, czyli cenà sprzeda˝y, a kosztem która nakazuje ujmowanie zwi´kszeƒ wartoÊci na kon- sprzeda˝y obliczanym jako koszt Êredni. Âredni koszt tach rewaluacji. Zgodnie z zasadà przejrzystoÊci, ujaw- pozycji po sprzeda˝y pozostaje taki sam, natomiast niana jest równie˝ bie˝àca wartoÊç rynkowa. Racjonal- zmienia si´ Êredni koszt ka˝dego zakupu. noÊç takiego post´powania uzasadnia si´ tym, ˝e ban- W przypadku transakcji zakupu i sprzeda˝y walut ki centralne nie powinny odnosiç niezrealizowanych stosuje si´ wariant tej metody okreÊlany jako Êredni zysków do wyniku finansowego, póki one nie wp∏ynà, koszt dzienny. Oznacza to, i˝ waluty sprzedane tego czyli nie zwi´kszà aktywów banków - by nie zwi´k- dnia to przede wszystkim te, które tego dnia zosta∏y za- szaç bazy monetarnej. kupione; w rezultacie Êredni kurs rozliczeniowy zmie- Aktualizacja wartoÊci, czyli czynnoÊç przeszaco- nia si´ tylko wtedy, gdy zakupy przekraczajà sprzeda˝ wania, jest czynnoÊcià ksi´gowà niezwiàzanà z transak- BANK I KREDYT paêdziernik 2001 RachunkowoÊç 25

cjami obrotu, przeprowadzanà z okreÊlonà cz´stotliwo- wych nale˝y ksi´gowaç i traktowaç tak, jak w przypad- Êcià w celu zarejestrowania bie˝àcego rynkowego kosz- ku instrumentów bilansowych. tu danej pozycji aktywów czy pasywów bilansu. Prze- szacowanie ma wp∏yw zarówno na obliczenie wyniku, jak i na prezentacj´ pozycji w sprawozdaniach finanso- Ustalanie dochodu wych. Do przeszacowania, czyli wyceny bilansowej, stosuje si´ bie˝àce ceny i kursy rynkowe. Zasad´ rynko- Ustalanie dochodu to proces w∏àczania pozycji do spra- wà stosuje si´ do wszystkich pozycji bilansowych, chy- wozdania finansowego w przypadku, gdy mo˝e on byç ba ˝e z istoty sk∏adników oraz przepisów wynika inna wiarygodnie zmierzony wed∏ug zasad, które muszà byç zasada, np. fundusze, Êrodki pieni´˝ne. Ceny rynkowe obowiàzkowo stosowane. oznaczajà ceny Êredniorynkowe. Dla papierów warto- Przychody odsetkowe i koszty odsetkowe oraz Êciowych Êrednia cena rynkowa oznacza Êrednià war- prowizja ksi´gowane sà metodà memoria∏owà. toÊç mi´dzy cenà kupna i cenà sprzeda˝y wyznaczonà Zrealizowane zyski oraz zrealizowane i niezreali- przez transakcje o zwyk∏ej wielkoÊci rynkowej przepro- zowane straty w∏àczane sà do ustalanego dochodu. wadzane przez uznanych uczestników kszta∏tujàcych Wszystkie papiery wartoÊciowe o tym samym nu- rynek lub na uznanych gie∏dach. W przypadku nie- merze, rodzaju - nawet jeÊli zosta∏y zakupione w ró˝- p∏ynnych aktywów majà zastosowanie ostro˝ne ceny nych dniach i po ró˝nych cenach - traktowane sà jako rynkowe. jeden portfel. Tak wi´c zyski i straty z ró˝nych portfeli Przeszacowanie przeprowadza si´ zarówno w odnie sà saldowane. niesieniu do ceny, jak i kursu. W przypadku przesza- W przypadku transakcji walutowej zysk lub strata cowania w odniesieniu do ceny ka˝da pozycja powin- sà zrealizowane, gdy transakcja jest dokonywana mi´- na byç przeszacowana odr´bnie, bez wzgl´du na to, dzy dwiema walutami. Transakcje w jednej walucie, czy jest pozycjà w walucie obcej, czy w walucie krajo- zast´pujàce jeden sk∏adnik aktywów innym, nie powo- wej. W przypadku pozycji walutowych Êredni kurs dujà powstania niezrealizowanego zysku lub straty. obliczany jest dla wszystkich pozycji walutowych net- W bilansie ka˝dego narodowego banku centralne- to w danej walucie. Cz´stotliwoÊç przeszacowania go ujmowane sà zyski i straty z tytu∏u przeszacowania. wynika z potrzeb w sprawozdawczoÊci. W przypadku Te zyski pozostanà w NBC i dlatego konta rewaluacyj- sprawozdawczoÊci wewn´trznej, zwiàzanej z potrze- ne muszà byç podzielone na te przed wejÊciem do Unii bami operacyjnej polityki zarzàdzania ryzykiem, ope- i po wejÊciu. racja ta powinna byç dokonywana codziennie, by mo- Wa˝nà pozycjà kszta∏tujàcà zysk sà rezerwy celo- nitorowaç ryzyko rynkowe. Sprawozdania te koncen- we i ogólne. Rezerwy celowe stanowià kwot´ odpisanà trujà si´ na przekazywaniu informacji o wynikach fi- przed ustaleniem zysku, która pojawia si´ jako po- nansowych. mniejszenie wartoÊci aktywów, czyli aktualizacja. Sà to Na potrzeby sprawozdawczoÊci zewn´trznej, majà- straty z tytu∏u aktywów - istniejàce lub oczekiwane cej w zasadzie charakter publikacyjny, kwartalna cz´- z du˝ym prawdopodobieƒstwem. Innym rodzajem re- stotliwoÊç przeszacowania jest wystarczajàca. zerw celowych sà zobowiàzania istniejàce na koniec ro- W zwiàzku ze wzrostem liczby instrumentów fi- ku (potencjalne zobowiàzania), czyli gdy uzasadnione nansowych uznano za konieczne okreÊlenie akty- jest prawdopodobieƒstwo powstania zobowiàzania. Re- wów i pasywów w celu odró˝nienia pozycji bilanso- zerwy ogólne stanowià odpis zysku do podzia∏u. Rezer- wych od pozabilansowych. Przyj´to tu kryteria zgod- wà szczególnego typu sà konta rewaluacyjne, na któ- ne z mi´dzynarodowymi standardami, wed∏ug któ- rych obowiàzkowo ksi´gowane sà bezpoÊrednio kwoty rych aktywa lub pasywa nale˝y ksi´gowaç w bilan- z przeszacowania. Wszystkie rodzaje wymienionych tu sie, kiedy: rezerw sà buforem, którego uzasadnieniem jest asyme- - istnieje prawdopodobieƒstwo, ˝e przysz∏a ko- tria dystrybucji zysku do bud˝etu, tj. zysk jest zawsze rzyÊç ekonomiczna zwiàzana z tà pozycjà aktywów lub przekazywany, natomiast straty nie powodujà odwrot- pasywów wp∏ynie do NBC/EBC lub zostanie przez nie nego przep∏ywu pieniàdza. Tworzone rezerwy sà wi´c przekazana, wyrazem stosowania zasady ostro˝noÊci. Nie mniej - znaczna wi´kszoÊç zysków i korzyÊci zwiàzanych wa˝nà przyczynà tworzenia rezerw jest niezale˝noÊç z pozycjà aktywów lub pasywów zostanie przekazana narodowych banków centralnych, która wymaga rów- do NBC/EBC, nie˝ niezale˝noÊci finansowej. - mo˝na w wiarygodny sposób mierzyç koszt lub Podstawowe ryzyko strat dla NBC wynika z posia- wartoÊç pozycji aktywów dla NBC/EBC albo kwot´ zo- danych portfeli walutowych i prowadzonych interwen- bowiàzania. cji walutowych. Straty z tej dzia∏alnoÊci mogà przewy˝- Z punktu widzenia ksi´gowania wyniku uwa˝a szyç odsetki i inne dochody z tytu∏u utrzymywanych si´, ˝e zyski i straty z tytu∏u instrumentów pozabilanso- papierów wartoÊciowych, które w strukturze aktywów 26 RachunkowoÊç BANK I KREDYT paêdziernik 2001

banku stanowià najwi´kszy sk∏adnik aktywów. Najpo- mi, system powinien pracowaç w czasie rzeczywistym. wa˝niejszym zabezpieczeniem przed tego rodzaju ryzy- O pracy w czasie rzeczywistym mo˝emy mówiç, gdy: kiem jest rezerwa rewaluacyjna, która - gdyby okaza∏a 1) operacje aktualizujà stany jednoczeÊnie dwóch si´ niewystarczajàca - mog∏aby doprowadziç do po- kontrahentów bàdê wstania ujemnej bazy kapita∏owej. Ju˝ obecnie stanowi 2) operacje aktualizujà saldo w momencie wykonania. ona znacznà wielkoÊç. Na potrzeby budowy ZSK przyjmuje si´ drugà Zyski i straty z tytu∏u pozycji pozabilansowych po- z tych definicji. Takie podejÊcie pozwala na za∏o˝enie, winny byç traktowane jak zwiàzane z pozycjami bilan- ˝e ka˝da operacja aktualizuje pozycje klienta oraz po- sowymi. zycje banku w czasie rzeczywistym. Mo˝e wić byç do- Wewn´trzne nale˝noÊci ESBC sà rejestrowane konywana w tym czasie kontrola limitów, sald, odmiej- w formie zapisów na technicznych kontach, bez po- scowienie rachunków. trzeby rozliczeƒ. Nale˝noÊci te b´dà jednak oprocento- Dane o transakcjach muszà byç w takim trybie wane wed∏ug kursu rynkowego. wprowadzane synchronicznie do centralnej bazy da- Zastosowanie przedstawionych wy˝ej fundamen- nych. Asynchroniczne wprowadzanie danych polega na talnych zasad, jak równie˝ tych o charakterze technicz- wprowadzeniu danych do „skrzynki” czy bufora, skàd nym, wymaga opracowania i wprowadzenia okreÊlo- pobierane sà do aktualizacji bazy. Zapisy zdarzeƒ nych przepisów, procedur, algorytmów programów in- w ZSK nastàpià w centralnej bazie danych. B´dzie ona formatycznych. Instrumentarium to, niezale˝nie od za- zbieraç równie˝ dane wygenerowane w innych syste- sad ESBC, musi uwzgl´dniç równie˝ instrumenty poli- mach, które w postaci plików b´dà eksportowane. Cen- tyki pieni´˝nej stosowane w ESBC, a nie stosowane do- tralna baza danych b´dzie wić zawieraç: zapisy opera- tychczas przez NBP. cji, rachunki, konta, urzàdzenia ksi´gowe (dzienniki, ksi´ga g∏ówna) oraz mechanizmy wykonywania odwzo- rowaƒ ksi´gowych, w tym aktualizacji wartoÊci i obs∏u- Zintegrowany System Ksi´gowy gi zdarzeƒ wewn´trznych, które nie wià˝à si´ z obs∏ugà transakcji z klientem, jak równie˝ edycji raportów Europejski Bank Centralny nie wnika w sposoby pro- i sprawozdaƒ. Do centralnej bazy danych muszà byç te˝ wadzenia ksiàg, oprogramowanie, techniki przetwarza- wprowadzane dane statyczne, takie jak: nia, sprz´t - koncentrujàc si´ na sprawozdawczoÊci. Za- - plan kont z funkcjami i definicjami odwzorowaƒ, wartoÊç, cz´stotliwoÊç i szybkoÊç przekazywania da- - tabele prowizji, op∏at, nych ma jednak powa˝ne skutki dla systemów informa- - limity, tycznych oraz zawartoÊci baz danych. Projekty baz da- - tabele kursów, stóp procentowych, nych muszà przy tym zak∏adaç niezb´dnà elastycznoÊç. Znajdà si´ w niej klauzule walidacji, definicje Dla realizacji potrzeb sprawozdawczych ESBC, ekranów, raportów, sprawozadaƒ. obs∏ugi instrumentów polityki pieni´˝nej, jak rów- Dane wykorzystywane w centralnej bazie danych nie˝ mechanizmów zwiàzanych z prezentacjà akty- zwi´kszajà funkcjonalnoÊç systemu, pozwalajà automa- wów i pasywów banku centralnego niezb´dna jest bu- tyzowaç zapisy oraz pozwalajà uzyskaç jednolitoÊç dowa Zintegrowanego Systemu Ksi´gowego (ZSK). i spójnoÊç ca∏ego systemu. Centralna baza danych, jak Obok okreÊlonych wy˝ej celów ogólnych system po- równie˝ tryb pracy w czasie rzeczywistym powoduje, winien usprawniç zarzàdzanie aktywami i pasywami ˝e raporty, sprawozdania i zapytania zawierajà aktual- banku, zmniejszyç pracoch∏onnoÊç obs∏ugi operacji, ne dane. Rejestracja w centralnej bazie danych b´dzie usprawniç obs∏ug´ bud˝etu paƒstwa - zgodnie z za- powiàzana ze zdecentralizowanà obs∏ugà klienta. wartym porozumieniem. Oznacza to, ˝e oddzia∏y okr´gowe (operacyjne) realizu- Powinien to byç system zintegrowany. Integracj´ ja- jà obs∏ug´ klienta w zakresie obrotu gotówkowego i ob- ko proces nale˝y rozumieç szeroko jako powiàzanie ca- s∏ugi rachunków, w tym obs∏ug´ mi´dzybankowych ∏oÊci systemów informacyjnych w NBP s∏u˝àcych ksi´- zleceƒ p∏atniczych w systemach SYBIR, ELIXIR, SORB- gowej obs∏udze operacji. Na poczàtkowym etapie inte- NET (oddzia∏y majà swoje numery rozliczeniowe). gracja z innymi systemami odbywaç si´ b´dzie poprzez Klientom - posiadaczom rachunków - ju˝ na wst´pnym interfejsy. System, który wykonywany b´dzie przez pod- etapie oferowany b´dzie zdalny dost´p do rachunku miot zewn´trzny przy kontroli jakoÊci przez s∏u˝by NBP, (electronic banking). Bezpieczeƒstwo pracy w systemie powinien byç systemem sparametryzowanym. Parame- scentralizowanym, bezawaryjnoÊç mo˝na uzyskaç tryzacja systemu oznacza jego uelastycznienie bez poprzez mechanizm aplikacji, czyli kopiowania z bazy trzeby zmian w oprogramowaniu êród∏owym. centralnej na serwery oddzia∏owe bàdê przez Bioràc pod uwag´ cz´stotliwoÊç pozyskiwania in- zwielokrotnienie ∏àczy. Przyjćie takiego za∏o˝enia formacji i potrzeby podstawowego klienta - bud˝etu pozwoli zapewniç odpowiedni komfort pracy paƒstwa - w zakresie gospodarowania wolnymi Êrodka- klientom, jak równie˝ pozwoli uniknàç k∏opotów, które BANK I KREDYT paêdziernik 2001 RachunkowoÊç 27

w ostatnich latach sà udzia∏em firmy komputerowej i racyjne bazy danych przez tworzenie hurtowni danych. u˝ytkownika du˝ego scentralizowanego systemu Sfera informacji wykonawczych jest wtedy oddzielona obs∏ugujàcego finanse publiczne. od sfery informacji analitycznych i decyzyjnych. Hur- Na rynku informatycznym nie sà oferowane syste- townia danych to nietransakcyjna baza danych, która my przeznaczone dla banków centralnych. System musi s∏u˝y do przechowywania informacji: w d∏ugim hory- byç w zwiàzku z tym budowany od podstaw. Nie ozna- zoncie czasowym, w wielowymiarowych uk∏adach cza to jednak, ˝e w procesie budowy nie b´dà wykorzy- analitycznych, geograficznych itp. Jest ona ukierunko- stywane takie typowe produkty informatyki, jak baza wana na bezpoÊrednie wyszukiwanie informacji przez danych, protoko∏y transmisji, programy narz´dziowe. koƒcowych u˝ytkowników. Zanim powstanie finalna aplikacja musi byç sporzà- Hurtownia danych zasilana jest z centralnej bazy dzona analiza systemu, w której - w uproszczeniu - nadanych nie zapisami operacji lecz rekordami operacyj- le˝y okreÊliç: nymi tej hurtowni. Do hurtowni danych wprowadzane 1) funkcje (transakcje, zdarzenia, operacje, akcje); sà informacje zewn´trzne z danych GUS oraz ze êróde∏ 2) dokumenty wejÊcia, czyli dane (struktura rekor- zagranicznych. W zwiàzku z tym mo˝liwa jest projek- dów, atrybuty pól, statusy operacji, cz´stotliwoÊç pola cja danych i symulacja sytuacji na podstawie opraco- uzupe∏niane ze s∏owników, kontrola zapisów na wej- wanych modeli. Budowa hurtowni danych mo˝e nastà- Êciu wed∏ug klauzul walidacyjnych itd.); dane po prze- piç po wdro˝eniu ZSK. biegu przetwarzania (agregacja, sortowanie, szukanie, dobieranie) to: 3) dokumenty wyjÊcia (raporty, sprawozdania - SprawozdawczoÊç finansowa na potrzeby ESBC sta∏e i na ˝àdanie oraz zapytania). i EBC Sporzàdzanie analizy polega na stworzeniu for- malnej dokumentacji, opisujàcej sposób dzia∏ania sys- Banki centralne w ESBC majà obowiàzki sprawozdaw- temu. Specyfikacja okreÊla wymagania klienta, co sys- cze na potrzeby operacyjne i analityczne, s∏u˝àce pro- tem ma zrobiç, by z kolei projekt systemu okreÊli∏, jak wadzeniu polityki monetarnej. Sprawozdania te majà system ma to zrobiç. Realizacja projektu systemu to ko- z kolei charakter publikacyjny lub wewn´trzny, z prze- lejne etapy: wagà tego ostatniego. Cz´stotliwoÊç i szczegó∏owoÊç - projekt koncepcyjny, sprawozdaƒ operacyjnych jest, oczywiÊcie, wi´ksza ni˝ - projekt funkcjonalny, publikacyjnych. - projekt konstrukcyjny, Obowiàzki sprawozdawcze ESBC i EBC wynikajà - opracowanie prototypu i testowanie, ze Statutu, który w Art. 15 nakazuje publikowaç skon- - napisanie i przetestowanie kodu oprogramowania, solidowane zestawienia finansowe co tydzieƒ oraz - wdro˝enie systemu. sprawozdanie z dzia∏alnoÊci ESBC przynajmniej raz na Dla funkcjonowania systemu niezb´dne jest rów- kwarta∏. W Art. 26 nakazuje natomiast sporzàdzanie, do nie˝ stworzenie odpowiedniej infrastruktury technicz- celów analitycznych i operacyjnych, skonsolidowane- no-systemowej. W ramach tego przedsi´wzi´cia ko- go bilansu ESBC, zawierajàcego aktywa i pasywa naro- nieczny jest zakup relacyjnej bazy danych czy wykorzy- dowych banków centralnych. SprawozdawczoÊç prze- stanie technologii middleware do budowy interfejsów. kazywana do ESBC powinna spe∏niaç trzy podstawowe Tak z∏o˝ony system jak ZSK w banku centralnym wymogi. Powinna mianowicie byç terminowa i dost´p- powinien byç budowany poprzez kolejne przyrosty na (im pilniejsze jest przekazywanie danych, tym wi´k- systemu, czyli w sposób ewolucyjny. Wa˝ne jest okre- sze znaczenie majà te dane) oraz efektywna i elastycz- Êlenie kolejnoÊci przyrostów i mo˝liwoÊci prowadzenia na. Powinna te˝ minimalizowaç obcià˝enia narodo- równoleg∏ych prac nad poszczególnymi modu∏ami sys- wych banków centralnych i wykorzystywaç istniejàce temu. Dla realizacji Zintegrowanego Systemu Ksi´go- ju˝ êród∏a danych i sposoby ich weryfikacji. wego powo∏ano Komitet Sterujàcy ZSK, który b´dzie Publikacja przez ESBC informacji na temat swojej podejmowaç kluczowe decyzje na podstawie opraco- dzia∏alnoÊci pozwala uzyskaç wi´kszà wiarygodnoÊç, wanych materia∏ów, rekomendacji i identyfikacji pro- co jest elementem przejrzystoÊci w polityce monetar- blemów. Projekt ZSK - mimo swej z∏o˝onoÊci i byç mo- nej. Dla niezale˝nego banku centralnego jest ona bardzo ˝e oporów wobec niezb´dnych zmian - niewàtpliwie wa˝na i wyp∏ywa z przekonania, ˝e rynki nie b´dà pozwoli na wprowadzenie nowej jakoÊci, polepszenie funkcjonowa∏y poprawnie i b´dà podatne na niestabil- dzia∏alnoÊç oraz przyniesie wymierne korzyÊci. noÊç w razie braku odpowiednich informacji z otocze- Pozyskiwanie informacji bezpoÊrednio z centralnej nia. PrzejrzystoÊç mo˝e nie mieç zastosowania w przy- bazy danych - ksi´gi g∏ównej - do celów innych ni˝ padku, kiedy polityka walutowa musi byç prowadzona zwiàzane z obs∏ugà transakcji jest zwykle utrudnione. w sposób dyskretny, np. w odniesieniu do termino- Dlatego w systemach informatycznych odcià˝a si´ ope- wych pozycji walutowych. 28 RachunkowoÊç BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Sprawozdania finansowe ESBC obejmujà: O ile roczne sprawozdanie koncentruje si´ na do- 1. Dzienne sprawozdanie sporzàdzane na potrzeby chodzie, o tyle sprawozdania - raporty sporzàdzane operacyjne. Celem tego sprawozdania jest koordynacja z wi´kszà cz´stotliwoÊcià - na zmianach w p∏ynnoÊci, operacji rynkowych dla zarzàdzania p∏ynnoÊcià. Na zmianach rezerw pieni´˝nych. Sà one dopasowane do podstawie obrotów i sald w tym sprawozdaniu uzgad- specyficznych potrzeb u˝ytkowników. Sà niezb´dne sà niane sà transakcje w ramach ESBC oraz obliczane sà do podejmowania krótkoterminowych decyzji, a nie odsetki od sald. Sprawozdanie to zawiera informacje koncentrujà si´ na danych o pozycji finansowej ESBC, o transakcjach wykonywanych z du˝à cz´stotliwoÊcià. która powinna byç prezentowana w sprawozdaniu Informacje o transakcjach EBC przekazywane sà przez rocznym. system Target - Interlinking, ale system ten nie mo˝e Sprawozdania te powinny zapewniç informacje przetwarzaç informacji ksi´gowych o ró˝nych rodza- o wp∏ywie operacji polityki pieni´˝nej na p∏ynnoÊç. jach transferów. W sprawozdaniu tym dane wymagajà Dlatego mi´dzy innymi w ksi´dze g∏ównej musi byç podzia∏u na autonomiczne czynniki p∏ynnoÊci pieni´˝- mo˝liwe wydzielenie pozycji netto, tj. bez odsetek. nej (np. banknoty, rachunki sektora bud˝etowego) i in- Sprawozdania te b´dà musia∏y zawieraç - poza sta- strumenty polityki pieni´˝nej. Innym podzia∏em w tym nami - transakcje po kursie transakcji oraz ró˝nice mi´- raporcie jest podzia∏ na euro i inne waluty. Na podsta- dzy zmianami stanów i transakcjami netto, wynikajàce wie tych danych sporzàdzane sà agregaty niezb´dne do z korekty z tytu∏u wyceny. Dane finansowe nie zawsze analizy p∏ynnoÊci. Raporty dzienne muszà byç dost´p- wystarczajà do zarzàdzania ryzykiem walutowym, ryn- ne na otwarcie dzia∏alnoÊci dnia nast´pnego. kowym czy kredytowym, co jest konieczne na poziomie 2. Tygodniowe sprawozdanie, którego celem jest operacyjnym. sporzàdzenie skonsolidowanego sprawozdania dla ana- Nale˝y podkreÊliç, ˝e u˝ytkownicy sprawozdaƒ lizy pieni´˝nej i ekonomicznej. To sprawozdanie jest sporzàdzanych z wi´kszà cz´stotliwoÊcià sà zainteresowa˝ne dla analityków zewn´trznych, którzy monitoru- wani g∏ównie zmianami strumieni gotówkowych, czyli jà polityk´ pieni´˝nà i walutowà ESBC, i wynika z po- zmianami wykazywanymi wed∏ug wartoÊci transakcji. trzeby regularnego informowania uczestników rynku. Jednak w sprawozdaniach kwartalnych aktywa i 3. Miesićzna informacja finansowa do celów za- pasywa powinny byç wyceniane wed∏ug wartoÊci ryn- rzàdczych i analizy statystycznej. Statystyka transakcji kowych, tj. z przeszacowaniem. Wa˝ne jest przy tym, w tym sprawozdaniu obrazuje zmiany stanów agrega- by dane z przeszacowania pozyskiwane by∏y z jednego tów pieni´˝nych i czynników ich kreacji. êród∏a przez wszystkie narodowe banki centralne. Ko- 4. Kwartalny raport dla gospodarki pieni´˝nej rekty z tytu∏u przeszacowania w sprawozdaniach do i controllingu. EBC zmieniajà si´ tylko na koniec kwarta∏u, tj. dane 5. Roczny skonsolidowany bilans do celów zarzà- z tytu∏u przeszacowania w poprzednim kwartale nie dzania i raportowania dzia∏alnoÊci ESBC i wype∏niania zmieniajà si´, bez wzgl´du na dokonane transakcje za- statutowych obowiàzków sprawozdawczych oraz pu- kupu czy sprzeda˝y. Przekazywanie danych finanso- blikacyjnych. wych do EBC odbywa si´ zgodnie z procedurami i har- 6. Rachunek zysków i strat. Jest to sprawozdanie monogramem, odr´bnym kana∏em transmisji danych fi- roczne, dostarczajàce informacji o dzia∏alnoÊci banku nansowych. centralnego, której wynikiem jest zysk banku. Informacja SprawozdawczoÊç na potrzeby ESBC nie obejmuje z tego sprawozdania pozwala okreÊliç pochodzenie wy- tak specyficznych rodzajów informacji ksi´gowych, jak generowanych zysków. Warto jednak zauwa˝yç, ˝e zysk bud˝etowanie czy rachunkowoÊç zarzàdcza. ka˝dego banku centralnego jest konsekwencjà prowadzonej polityki monetarnej i wykonywania czynnoÊci wy∏àcznie dla niego zastrze˝onych. Niemniej pokazuje Uwagi koƒcowe ono, czy bank efektywnie zarzàdza swoimi zasobami. Sprawozdania publikowane, a wić roczny bilans W procesie budowy ZSK muszà byç uwzgl´dnione i rachunek zysków i strat, b´dà podlegaç konsolidacji zadania tylko poÊrednio z nim zwiàzane w trakcie zgodnie z okreÊlonymi regu∏ami. Konsolidacja oznacza cyklu jego powstawania. Takim zadaniem jest ko- proces ksi´gowy, w wyniku którego dane finansowe ró˝- niecznoÊç wprowadzenia numeru rachunku banko- nych odr´bnych podmiotów prawnych agregowane sà wego zgodnego z mi´dzynarodowym standardem i tak, jakby podmioty te by∏y jednà jednostkà. Nastàpi wić polskà normà. Wprowadzenie nowej numeracji w ca- agregacja sald oraz korekty konsolidacyjne wynikajàce ∏ym systemie bankowym usprawni wymian´ infor- z transakcji w ramach ESBC. Korekty konsolidacyjne mu- macji, umo˝liwi kontrol´ poprawnoÊci zleceƒ p∏atni- szà wyeliminowaç wewn´trzne transakcje ESBC. Konso- czych, a wić eliminacj´ b∏´dów. lidacja wymaga, by dane ksiàg g∏ównych narodowych Klientom banku zaoferowany zostanie system banków centralnych by∏y w pe∏ni zharmonizowane. electronic banking jako forma obs∏ugi rachunku ban- BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 29

kowego, która docelowo obejmie wszystkich klientów Powa˝nym zadaniem jest równie˝ restrukturyzacja oraz wyeliminuje papierowe dokumenty. Klienci mogà sieci terenowej. W jej efekcie z cz´Êci oddzia∏ów za- otrzymaç informacje o stanie rachunku, operacjach oraz miejscowych powstanà oddzia∏y okr´gowe, natomiast przekazywaç zlecenia p∏atnicze w drodze teletransmisji. cz´Êç oddzia∏ów zamiejscowych i zespo∏y zamiejscowe Zostanie zakupiony system do obs∏ugi operacji przekazane zostanà do innego banku. Klienci tych od- zagranicznych (reserves management), system gospo- dzia∏ów zostanà przeniesieni do oddzia∏ów okr´go- darki w∏asnej, system kadrowo-p∏acowy. Systemy te wych, nastàpi zmiana numerów rozliczeniowych oraz mogà i powinny byç zintegrowane z modu∏em Ksi´gi przeniesienie baz danych. G∏ównej.

Przelew (cesja) wierzytelnoÊci jako sposób dodatkowego zabezpieczenia sp∏aty kredytu Tadeusz Gieraszek, Antoni Magdoƒ

Ryzyko - w tym kredytowe - nieod∏àcznà cechà i klasyfikacji ryzyka bankowego oraz sposobów jego dzia∏alnoÊci banków ograniczania zajmuje wa˝nà pozycj´3.

3 C.J. Baltrop, D. Mc Naughton: Zarzàdzanie nowoczesnym bankiem w okresie zmian. Dzia∏alnoÊç banków - stanowiàcych specyficznego T. II. Analiza sprawozdaƒ finansowych. Warszawa 1995 Fundacja Warszawski Insty- rodzaju podmioty gospodarcze, których istota pole- tutu BankowoÊci, s. 187-201; St. Bereza: Zarzàdzanie ryzykiem bankowym. Warszawa ga na wykonywaniu czynnoÊci bankowych - rodzi 1992 Zwiàzek Banków Polskich; H.E. Büschgen: Przedsi´biorstwo bankowe. T. 2. War- szawa 1997 Poltext, s. 189-332; R. Chudzik: Kategorie ryzyka bankowego - próba kla- okreÊlone ryzyko, zwane ryzykiem bankowym. Za- syfikacji zjawiska. „Bank i Kredyt” nr 1/1993; W. D´bski: Ryzyko bankowe. „Bank gro˝enia w tej sferze dzia∏alnoÊci sà ró˝norodne i Kredyt” nr 10/1994 r.; F. J. Fabozzi, A. Konishi: Zarzàdzanie aktywami i pasywami. i bardzo powa˝ne, o czym Êwiadczy zapis art. 2 Pra- Strategie inwestycyjne, wymogi w zakresie p∏ynnoÊci, kontrolowanie ryzyka dla ban- ków i kas oszcz´dnoÊciowych. Warszawa 1998 Zwiàzek Banków Polskich; Z. Fedoro- wa bankowego, w którym ustawodawca uzna∏ ryzy- wicz: Ryzyko bankowe. Warszawa 1996 Prywatna Wy˝sza Szko∏a Businessu i Admi- ko za nieod∏àcznà cech´ czynnoÊci bankowych1. nistracji; W. Grabczan: Zarzàdzanie ryzykiem bankowym. Warszawa 1996 Fundacja Równie˝ inne przepisy tej ustawy regulujà kwestie Rozwoju RachunkowoÊci w Polsce; M. Iwanicz-Drozdowska: Model regulacyjny 2 w zarzàdzaniu ryzykiem w banku komercyjnym. „Bank i Kredyt” nr 4/1999; P.S. Ro- ryzyka banku . Tak˝e w doktrynie problem istoty se: Zarzàdzanie bankiem komercyjnym. Wytwarzanie i sprzeda˝ us∏ug bankowych. T. I i II. Warszawa 1997 Zwiàzek Banków Polskich (szczególnie t. I, s. 324-412, t. II, s. 100- 190, 252-264); D.G. Uyemura, D.R. Van Deventer: Zarzàdzanie ryzykiem finansowym 1 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. Dz.U. nr 140, poz. 939 w bankach. Teoria i praktyka zarzàdzania aktywami i pasywami. Warszawa 1997 z póên. zm. Art. 2.: „Bank jest osobà prawnà utworzonà zgodnie z przepisami Zwiàzek Banków Polskich; M. Wierzbiƒska: Ryzyko w gospodarce rynkowej. Lublin ustaw, dzia∏ajàcà, na podstawie zezwoleƒ uprawniajàcych do wykonywania 1996 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk∏odowskiej, s. 89-105; J. Wojcie- czynnoÊci bankowych obcià˝ajàcych ryzykiem (podkr. autorów) Êrodki po- chowski: Opcje na wybrane instrumenty finansowe jako narz´dzia ograniczajàce ry- wierzone pod jakimkolwiek tytu∏em zwrotnym”. zyko. Kraków 1999 Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE; Z. Zawadzka: Zarzàdzanie 2 Por. np. art. 82 ust. 1 cytowanej ustawy. ryzykiem w banku komercyjnym. Warszawa 1996 POLTEXT. 30 Prawo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Tabela 1 Udzia∏ kredytów nieregularnyvh do kredytów ogó∏em

Rok kredyty nieregularne Wskaênik kredyty ogó∏em 1998 10,9 1999 13,7 2000 15,3 èród∏o: S.A. Dalin: Inflacji w epochi socjalnych rewolucji. Moskwa 1983, s. 132,133.

Dzieje si´ tak bez wàtpienia z tej przyczyny, ˝e Aktywne ryzyko kredytowe obejmuje m.in. utrat´ banki anga˝ujà na rynku w przewa˝ajàcej cz´Êci powie- kapita∏u, procentu i zabezpieczenia. rzone im przez klientów Êrodki finansowe. Ustawa Prawo bankowe t´ sfer´ zaanga˝owania Cytowana ustawa uprawnia wy∏àcznie banki do banków normuje w osobnym rozdziale (rozdzia∏ 5), któ- prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej, której przed- ry stanowi m.in., ˝e banki zabezpieczajà sp∏at´ udzie- miotem sà specyficzne czynnoÊci bankowe4. Sà one lonych kredytów7. wymienione w art. 5 ust. 1: 1) przyjmowanie wk∏adów pieni´˝nych p∏atnych na ˝àdanie lub z nadejÊciem oznaczonego terminu oraz Dodatkowe (szczególne) zabezpieczenia sp∏aty prowadzenie rachunków tych wk∏adów, kredytów sposobami ograniczania ryzyka 2) prowadzenie innych rachunków bankowych, kredytowego 3) udzielanie kredytów, 4) udzielanie gwarancji bankowych, Podstawowym i najlepszym zabezpieczeniem banków, 5) emitowanie bankowych papierów wartoÊciowych, ograniczajàcym ich ryzyko kredytowe, jest dobra kon- 6) przeprowadzanie bankowych rozliczeƒ pie- dycja finansowa kredytobiorców. Inne zabezpieczenia ni´˝nych. kredytów powinny byç uznawane przez banki za uzu- 7) wykonywanie innych czynnoÊci przewidzia- pe∏niajàcy sposób ograniczania ryzyka i zapewnienia nych wy∏àcznie dla banku w odr´bnych ustawach. zwrotu udzielonych kredytów wraz z ich cenà. Jednym z najpowa˝niejszych obszarów dzia∏alno- Ustawodawca w rozdziale 5 cytowanej ustawy, Êci banków jest udzielanie kredytów. traktujàcym mi´dzy innymi o kredytach i po˝yczkach Analiza sytuacji ekonomicznej banków za 2000 r.5 pieni´˝nych, kilkakrotnie mówi o zabezpieczeniu sp∏a- wykazuje, ˝e w strukturze aktywów ich bilansów pod- ty kredytu. Art. 69 ust. 2 brzmi: stawowà pozycj´ (43,48%) stanowià nale˝noÊci od sek- „Umowa kredytu powinna byç zawarta na piÊmie tora niefinansowego, zaÊ jakoÊç portfela kredytowego i okreÊlaç w szczególnoÊci: ... w bankach komercyjnych w Polsce ulega systematycz- 6) sposób zabezpieczenia sp∏aty kredytu”. nemu i znaczàcemu pogorszeniu. Z tego wzgl´du ryzy- Art. 70. ust. 2 okreÊla, ˝e „osobie fizycznej, praw- ko kredytowe jest podstawowà kategorià wÊród wszyst- nej lub jednostce organizacyjnej nie majàcej osobowo- kich rodzajów ryzyk zwiàzanych z prowadzeniem dzia- Êci prawnej, o ile posiada zdolnoÊç prawnà, które nie ∏alnoÊci bankowej. Ryzyko kredytowe ma zarówno ak- majà zdolnoÊci kredytowej, bank mo˝e udzieliç kredy- tywny, jak i pasywny charakter6. tu pod warunkiem: 1) ustanowienia szczególnego sposobu zabezpie- 4 Por. art. 5 ust. 4 cyt. ustawy. czenia sp∏aty kredytu, ...”. 5 Narodowy Bank Polski, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego: Sytu- acja finansowa banków w 2000 r. Warszawa, kwiecieƒ 2001 r., s. 16 i 23. W art. 75 ust. l zapisano: „w razie stwierdzenia 6 K. Gigol: Op∏acalnoÊç dzia∏alnoÊci kredytowej banku. Warszawa 2000 przez bank kredytujàcy, ˝e warunki udzielenia kredytu TWIGGER, s. 249- 261; A. Janc, M. Kraska: Credit - scoring. Nowoczesna metoda oceny zdolnoÊci kredytowej. Biblioteka Mened˝era i Bankowca, Warsza- dytowa banku jako instrument zarzàdzania ryzykiem kredytowym banku. wa 2001.; B. Kosiƒski: Sekurytyzacja aktywów. Biblioteka Mened˝era i Ban- „Bank i Kredyt” nr 7-8/1996; J. Turlej: Strategia i taktyka zarzàdzania ryzy- kowca, Warszawa 1997; D. Lewandowski: Bezpieczne zarzàdzanie ryzykiem kiem kredytowym. „Bank i Kredyt” nr 10/1994; M.S. Wiatr: Wybrane instru- kredytowym w banku komercyjnym. OLYMPUS, Centrum Edukacji i Rozwoju menty redukcji ryzyka kredytowego. „Bank i Kredyt” nr 5/1996 r.; A. Wrzos: Biznesu, Warszawa 1994; D. Mc Naughton: Zarzàdzanie nowoczesnym ban- Czynniki kszta∏tujàce ryzyko kredytowe w bankach komercyjnych w Polsce kiem w okresie zmian. T. I Efektywne zarzàdzanie zmianami. Warszawa 1995 w latach 1990 - 1998. „Bank i Kredyt” nr 9/1999; M. Wysocki: Polityka kre- Fundacja Warszawski Instytutu BankowoÊci, s. 73 - 153; R. Patterson: Porad- dytowa banku komercyjnego., Warszawa 1999 TWIGGER; T. Wyszomirski: nik kredytowy dla bankowców. Warszawa 1995 TWIGGER; W.K. Rogowski: Kredyty bankowe. Warszawa 1996 Centrum Informacji Mened˝era; M. Zalew- Mo˝liwoÊci wczesnego rozpoznawania symptomów zagro˝enia zdolnoÊci p∏at- ska: Zasady tworzenia rezerw na ryzyko bankowe w Êwietle postanowieƒ Ko- niczej przedsi´biorstwa. „Bank i Kredyt” nr 6/1999; W. Rogowski, M. Krysiak: misji Nadzoru Bankowego. „Bank i Kredyt” nr 3/2001; M. Znaniecki: Ryzyko Zastosowanie metody wzorca do tworzenia klas ryzyka kredytowego. „Bank kredytowe banku i mo˝liwoÊci jego ograniczania. Materia∏y na konferencj´ i Kredyt” 7-8/1997 r.; A. Schaer: Kredyt bankowy. Zwiàzek Banków Polskich „ZdolnoÊç podatkowa i wiarygodnoÊç kredytowa przedsi´biorstwa”. Poznaƒ Warszawa 1995; A. Strahl: Analiza porównawcza przedsi´biorstw jako strate- 1993, s.179 i nast.; gia kredytowa banków. „Bank i Kredyt” nr 1 - 2/1997; J. Turlej: Polityka kre- 7 Por. art. 69,70,75 cyt. ustawy. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 31

nie zosta∏y dotrzymane, lub w razie zagro˝enia termi- Êci kredytowej (dotyczy to tak˝e nowo utworzonych nowej sp∏aty kredytu z powodu z∏ego stanu majàtkowe- jednostek gospodarczych). Zapis taki zawarto (jak po- go kredytobiorcy, bank mo˝e: dano wy˝ej) w art. 70 ust. 2 pkt. 1 omawianej ustawy. ... 2) ˝àdaç dodatkowego zabezpieczenia sp∏aty Zabezpieczenia wierzytelnoÊci pieni´˝nych mo˝- kredytu...”. na rozumieç dwojako. Po pierwsze, oznaczajà one ma- Zmniejszeniu ryzyka kredytowego banków majà terialno-prawnà gwarancj´ dochodzenia roszczeƒ w zatem s∏u˝yç zabezpieczenia jego sp∏aty. Powinny one przypadku braku ich dobrowolnego spe∏nienia przez stanowiç jednak dodatkowy sposób wywiàzywania si´ d∏u˝nika. Po drugie, dotyczà orzeczeƒ sàdu w zakre- przez d∏u˝nika ze zobowiàzaƒ wobec banków. Podsta- sie wykonalnoÊci wyroku, który mo˝e zapaÊç przeciw- wà natomiast powinna byç efektywnoÊç gospodarowa- ko d∏u˝nikowi (regulacja w art. 730 - 757 k.p.c.)14. Za- nia kredytobiorcy. Du˝e znaczenie nale˝y równie˝ bezpieczenia takiego dokonuje sàd na wniosek wie- przywiàzywaç w tym zakresie do postawy moralnej rzyciela. d∏u˝nika (uczciwoÊç, solidnoÊç, terminowoÊç regulo- Jest ono dopuszczalne, je˝eli jego brak móg∏by wania zobowiàzaƒ). pozbawiç wierzyciela zaspokojenia roszczeƒ. Zabez- Zasada celowoÊci kredytu i zasada nale˝ytego go- pieczenie roszczeƒ pieni´˝nych nast´puje w drodze spodarowania powinny wyprzedzaç zasad´ prawid∏o- zaj´cia ruchomoÊci, wierzytelnoÊci albo innego pra- wego zabezpieczenia kredytu8. wa bàdê obcià˝enia nieruchomoÊci d∏u˝nika (a w ra- Znaczenie ochrony wierzyciela w razie niewyp∏a- zie braku ksi´gi wieczystej zakazu jej zbywania lub calnoÊci d∏u˝nika wzrasta w ostatnich latach. Przyczy- obcià˝ania)15. nà tego jest intensywny rozwój gospodarki rynkowej i Dodatkowe zabezpieczenie kredytu ma umo˝liwiç stosunków kredytowych oraz zwiàzane z nimi mo˝li- wierzycielowi zast´pcze zaspokojenie roszczeƒ w razie woÊci nadu˝yç. Pomna˝anie majàtku niejednokrotnie niewyp∏acalnoÊci d∏u˝nika. Z tego te˝ powodu jest ono dokonuje si´ bowiem z naruszeniem zasad uczciwego rozumiane jako wzmocnienie sytuacji prawnej banku obrotu. Cz´sto podkreÊla si´ upadek zasad moralnych poprzez przyznanie mu dodatkowego uprawnienia, ce- w obrocie gospodarczym9. Stàd rodzi si´ koniecznoÊç lem zapewnienia zwrotu Êrodków zaanga˝owanych w dodatkowego zabezpieczania wierzytelnoÊci banków, dzia∏alnoÊç kredytowà wraz ze Êwiadczeniami ubocz- celem wzmocnienia ich pozycji wobec kredytobiorców. nymi16. Dodatkowe zabezpieczenie wierzytelnoÊci O potrzebie takiej stanowià zarówno przepisy Prawa banku nie jest w zasadzie (poza sytuacjà jednostki gospo- bankowego10, jak te˝ akty wewnàtrzbankowe (regula- darczej nowo utworzonej lub nie majàcej zdolnoÊci kre- miny, instrukcje, zarzàdzenia). dytowej) obligatoryjne, choç sta∏o si´ niemal regu∏à Problematyka zabezpieczeƒ z regu∏y wià˝e si´ w praktyce bankowej ze wzgl´du na nierozerwalne ryzy- z dzia∏alnoÊcià kredytowà i pokrewnà polskich banko, towarzyszàce transakcji udzielania kredytu17. ków, zatem niekiedy u˝ywane jest okreÊlenie zabezpie- W polskim systemie nie obowiàzuje zasada numerus czenia kredytowe11. Zabezpieczane sà z regu∏y wierzy- clausus (zamkni´tej liczby) zabezpieczeƒ wierzytelno- telnoÊci banków wynikajàce z umów o kredyt. Chodzi Êci. Ustawodawca nie ograniczy∏ stronom mo˝liwoÊci o zapewnienie bankowi odzyskania zaanga˝owanej wyboru formy zabezpieczenia. Bank mo˝e zabezpieczyç kwoty kredytu wraz z jego cenà i ewentualnymi koszta- swojà wierzytelnoÊç, przyjmujàc jednà lub kilka form za- mi przymusowego dochodzenia12. bezpieczenia w celu zapewnienia maksimum ochrony. Jednak nawet bardzo profesjonalnie opracowane WartoÊç, w∏asnoÊç i realizacja zabezpieczenia powinny procedury kredytowe oraz ich Êcis∏e przestrzeganie nie byç przedmiotem sta∏ego nadzoru ze strony banku18. dajà bankowi absolutnej pewnoÊci zwrotu Êrodków pie- Generalnie rozró˝nia si´ dwa rodzaje zabezpie- ni´˝nych, wynikajàcych z zawartych umów. Stàd potrze- czeƒ, a mianowicie osobiste i rzeczowe. ba dodatkowych zabezpieczeƒ wierzytelnoÊci banków. Istota zabezpieczeƒ osobistych polega na uzyska- Ustawa Prawo bankowe13, przewiduje równie˝ niu przez wierzyciela nowego d∏u˝nika, który ponosi obowiàzek ustanowienia szczególnego sposobu zabez- wobec niego dodatkowà odpowiedzialnoÊç. W razie pieczenia sp∏aty kredytu w przypadku przyznania niewyp∏acalnoÊci lub niepe∏nej wyp∏acalnoÊci d∏u˝ni- przez bank kredytu podmiotowi nie majàcemu zdolno- ka zabezpieczenie typu osobistego chroni wierzyciela,

14 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks post´powania cywilnego 8 G. Sikorski: Funkcja, podstawa prawna i rodzaje zabezpieczeƒ wierzytelno- (Dz.U. nr 43 poz. 296 z 1965 r. z póên. zm.). Êci bankowych w prawie polskim. „Przeglàd Prawa Handlowego” nr 9/1997, 15 J. Brol: Zabezpieczenie i egzekucja wierzytelnoÊci pieni´˝nych. T. I Cen- s. 19 i 20. trum Informacji Mened˝era, Warszawa 1994 r., s. 4 - 5. 9 Pn. Malaurie, L. Aynes: Droit civil. Les obligations. Paris 1994/95, s. 567. 16 G. Sikorski: Funkcja, podstawa prawna i rodzaje zabezpieczeƒ wierzytel- 10 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Dz.U. nr 140 poz. 939 z póên. zm. noÊci bankowych w prawie polskim ...op.cit., s. 20. 11 M. Bàczyk: Problem regulacji prawnej zabezpieczeƒ w prawie polskim. 17 G. Bieniek: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci pieni´˝nych. Cz. I. „Praca i Za- „Bank i Kredyt” nr 11/1997 r. s. 1. bezpieczenie Spo∏eczne” nr 10 - 11/1992, s. 61. 12 Tam˝e, s. 1. 18 I. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku. Warszawa 1997 13 Dz.U. nr 140 poz. 939 z 1997 r. z póên. zm. TWIGGER, s. 28. 32 Prawo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

poniewa˝ rodzi regres wobec zabezpieczyciela. Do jàcej wierzytelnoÊci23. omawianej kategorii nale˝y zaliczyç tylko czynnoÊci Dla pe∏nego obrazu mo˝liwoÊci stosowania dodat- „kreujàce odpowiedzialnoÊç innego podmiotu (udziela- kowych zabezpieczeƒ wierzytelnoÊci banków nale˝y jàcego zabezpieczenia)”19. Sà to: wymieniç inne, niekonwencjonalne sposoby zabezpie- - porćzenie, czenia roszczeƒ: - gwarancja bankowa, - zobowiàzanie do przeniesienia w∏asnoÊci nieru- - zabezpieczenia wekslowe, chomoÊci, - przelew na zabezpieczenie, - poddanie si´ egzekucji w akcie notarialnym, - ubezpieczenie kredytu. - obcià˝enie praw o charakterze majàtkowym na Do zabezpieczeƒ osobistych nie mo˝na zaliczyç w∏asnoÊci przemys∏owej i intelektualnej, zatem czynnoÊci prawnych jedynie umarzajàcych zo- - prawo do know-how. bowiàzanie d∏u˝nika (uznanie d∏ugu, ugoda). Zabezpie- Funkcjà zabezpieczeƒ osobistych jest rozszerzenie czenia osobiste powodujà odpowiedzialnoÊç zabezpie- odpowiedzialnoÊci za realizacj´ zobowiàzaƒ na inne czyciela ca∏ym jego majàtkiem, zarówno posiadanym, ni˝ d∏u˝nik osoby (i umo˝liwienie zaspokojenia si´ jak i przysz∏ym. z ca∏ego ich majàtku). Zabezpieczenia rzeczowe ograniczajà odpowie- Zadaniem zabezpieczeƒ rzeczowych jest umo˝li- dzialnoÊç kredytobiorcy lub innej osoby udzielajàcej wienie zaspokojenia si´ przez wierzyciela z konkret- zabezpieczenia do okreÊlonych przedmiotów majàtko- nych sk∏adników majàtku d∏u˝nika bàdê osób trzecich, wych. Nale˝à do nich: przed innymi wierzycielami. - zastaw, Niemal wszystkie rodzaje stosowanych przez ban- - zastaw rejestrowy, ki dodatkowych zabezpieczeƒ zawierajà bardzo wiele - hipoteka, elementów Êwiadczàcych o ich s∏aboÊci, jako instru- - przew∏aszczenie na zabezpieczenie, mentów ograniczajàcych ryzyko kredytowe, choç w li- - kaucja, teraturze mo˝na spotkaç poglàdy podkreÊlajàce pozyty- - blokada Êrodków na rachunku. wy dla banku, zwiàzane z ustanowieniem dodatko- Niektóre rodzaje zabezpieczeƒ rodzà w doktrynie wych zabezpieczeƒ wierzytelnoÊci. Twierdzi si´ mia- kontrowersje, czy nale˝y je zaliczyç do zabezpieczeƒ nowicie, ˝e „rozwój ró˝norodnych form zabezpieczenia osobistych, czy rzeczowych. sprzyja pewnoÊci obrotu, zw∏aszcza gospodarczego”24, Przyk∏adowo, przejćie d∏ugu generalnie nie jest oraz ˝e „ ... zabezpieczenia majà zapewniç odzyskanie zaliczane do zabezpieczeƒ osobistych. Jak s∏usznie nale˝nych kwot nawet wtedy, gdy na skutek nieprze- podkreÊla si´ w literaturze, w tym przypadku nie zosta- widzianych wydarzeƒ d∏u˝nik banku nie jest w stanie je bowiem zrealizowana „podstawowa przes∏anka za- w pe∏ni wywiàzaç si´ ze swoich zobowiàzaƒ”25. bezpieczenia osobistego, pomno˝enie (podkr. autorów) Sà to sformu∏owania, majàce ugruntowaç przeko- osób odpowiadajàcych swoim majàtkiem w razie nanie o pozytywnym wp∏ywie zabezpieczeƒ na sytu- niezaspokojenia wierzyciela”20. Niemniej niektórzy au- acj´ wierzyciela. Zabezpieczenia te charakteryzuje jed- torzy zaliczajà ten rodzaj zabezpieczenia do zabezpie- nak wiele s∏abych stron, przez co ich wartoÊç dla ban- czeƒ osobistych21. ków cz´sto zdecydowanie odbiega od oczekiwaƒ, które Równie˝ przystàpienie do d∏ugu budzi pewne kon- si´ z nimi wià˝e. trowersje w zakresie klasyfikacji. Jest oczywiste, ˝e stosowanie dodatkowych zabez- Przyst´pujàcy do d∏ugu staje si´ samodzielnym pieczeƒ kredytów udzielanych przez banki (czy te˝ sze- i bezpoÊrednim d∏u˝nikiem wierzyciela, zatem wierzy- rzej wierzytelnoÊci banków) ma na celu wzmocnienie ciel uzyskuje zabezpieczenie na majàtku osobistym ich pozycji. W pewnej mierze ustalone zabezpieczenia przyst´pujàcego. Stàd broni si´ tezy22, ˝e przystàpienie spe∏niajà swojà funkcj´. Niemniej zabezpieczenia te do d∏ugu ma charakter zabezpieczenia osobistego. Od- cz´sto zawodzà. Dzieje si´ tak zarówno z powodów mienny poglàd formu∏uje w tym zakresie A. Szpunar, zwiàzanych z konkretnymi sytuacjami dochodzenia który uwa˝a, ˝e z kategorii zabezpieczeƒ osobistych roszczeƒ, których realizacj´ gwarantujà, jak równie˝ ze nale˝y wy∏àczyç przystàpienie do d∏ugu. Przyst´pujàcy wzgl´du na s∏aboÊci tkwiàce w ich prawnej konstrukcji ma bowiem w∏asny interes gospodarczy w zaciàgnićiu i zwiàzane z ich realizacjà. zobowiàzania i nie dzia∏a w celu zabezpieczenia istnie- Zabezpieczenia kredytów mogà byç aktywne i pa- sywne. Istota form aktywnych polega na przeniesieniu 19 A. Szpunar: Zabezpieczenia osobiste wierzytelnoÊci. Sopot 1997 Wydaw- nictwo Prawnicze LEX , s. 17. 20 Z. Radwaƒski, J. Panowicz - Lipska: Zobowiàzania - Cz´Êç szczegó∏owa. 23 A. Szpunar: Zabezpieczenia osobiste wierzytelnoÊci ... op.cit., s. 22. Warszawa 1996, s. 228. 24 Red. Troicka - R. Sosiƒska: Zabezpieczenie nale˝noÊci pieni´˝nych. War- 21 J. Brol: Zabezpieczenie i egzekucja wierzytelnoÊci pieni´˝nych ...op.cit., s. 7. szawa 1997 Wydawnictwo C.H.Beck, s. 19. 22 Por. Z. Radwaƒski, J. Panowicz-Lipska: Zobowiàzania - Cz´Êç szczegó∏o- 25 M. Wysocki: Polityka kredytowa banku komercyjnego ...op.cit, s. 96.23 A. wa... op.cit., s. 227 Szpunar: Zabezpieczenia osobiste wierzytelnoÊci ... op.cit., s. 22. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 33

ryzyka (np. na osoby trzecie lub bezpoÊrednio na kon- cz´sto zawarty jest zapis, ˝e koszty zwiàzane z jego kretne aktywa kredytobiorcy lub osób trzecich), roz∏o- ustanowieniem ponosi kredytobiorca. ˝eniu ryzyka (np. na kilka podmiotów), limitowaniu ry- Umowa powinna okreÊlaç form´ lub formy zabez- zyka oraz jego rekompensacie (poprzez odpowiednià pieczenia oraz zakres uprawnieƒ banku zwiàzanych kalkulacj´ stopy procentowej)26. Rozró˝nia si´ równie˝ z zabezpieczeniem zwrotu wykorzystanego kredytu. zabezpieczenia o charakterze ekonomicznym (zdolnoÊç Dokonujàc wyboru formy zabezpieczenia kredytu, na- kredytowa, udzia∏ w∏asny w kredytowanym przedsi´- le˝y uwzgl´dniaç wiele czynników, takich jak: wzićiu, struktura i jakoÊç majàtku) oraz zabezpiecze- 1) rodzaj i kwot´ kredytu oraz okres kredytowania, nia instytucjonalne (wynikajàce w przewa˝ajàcej mie- 2) status prawny kredytobiorcy oraz podmiotu zo- rze z umów cywilnoprawnych)27. bowiàzanego z tytu∏u zabezpieczenia, W polskiej praktyce bankowej udzielenie kredytu 3) sytuacj´ (w tym zw∏aszcza ekonomiczno-finan- niemal zawsze zale˝y od ustanowienia zabezpieczenia. sowà) d∏u˝nika, Stanowià o tym zarówno przepisy Prawa bankowego (np. 4) ryzyko banku zwiàzane z udzieleniem kredytu, zapis art. 69 ust. 2 „Umowa kredytu powinna ... okreÊlaç 5) cechy danego zabezpieczenia (np. sposób usta- w szczególnoÊci ... 6) sposób zabezpieczenia sp∏aty kre- nowienia, przes∏anki i zakres odpowiedzialnoÊci, spo- dytu28), jak równie˝ wewn´trzne regulacje poszczegól- sób realizacji uprawnieƒ banku), nych banków. Banki, co prawda, przewidujà mo˝liwoÊç 6) przewidywany nak∏ad pracy zwiàzanej z doko- odstàpienia od wymogu ustanowienia zabezpieczenia, nywaniem zabezpieczenia oraz jego koszt, jednak˝e zupe∏nie wyjàtkowo. Zrezygnowanie z dodatko- 7) realna mo˝liwoÊç zaspokojenia roszczeƒ wego zabezpieczenia jest mo˝liwe w przypadku, gdy sy- (w maksymalnym stopniu i jak najszybciej), tuacja ekonomiczno-finansowa kredytobiorcy oraz efek- 8) dane dotyczàce podmiotu zobowiàzanego z ty- tywnoÊç gospodarowania i dotychczasowe wywiàzywa- tu∏u zabezpieczenia. nie si´ ze zobowiàzaƒ wobec banku i innych wierzycieli W razie potrzeby bank mo˝e ˝àdaç ustanowienia sà bez zastrze˝eƒ. O takiej decyzji banku cz´sto decyduje wićej ni˝ jednego zabezpieczenia, kierujàc si´ sku- równie˝ renoma firmy (g∏ównie na rynku mi´dzynarodo- tecznoÊcià zaspokojenia roszczeƒ z tytu∏u jego wierzy- wym). Kredytów niezabezpieczonych dodatkowo udziela telnoÊci. si´ klientom o niepodwa˝alnej zdolnoÊci do ich sp∏aty W przypadku pogorszenia si´ sytuacji ekonomicz- i nienagannej, wieloletniej reputacji. no-finansowej kredytobiorcy w trakcie trwania umowy Zabezpieczenie kredytu ma na celu zapewnienie kredytowej, wystàpienia innego rodzaju zagro˝enia ter- bankowi jego zwrotu wraz z cenà (prowizjà i odsetka- minowej sp∏aty kredytu, spadku realnej wartoÊci usta- mi) oraz ewentualnymi dodatkowymi kosztami (np. z nowionego zabezpieczenia bank mo˝e ˝àdaç dodatko- tytu∏u egzekucji). Bank ustala konkretne formy zabez- wego zabezpieczenia bàdê te˝ (jeÊli zabezpieczenia nie pieczenia podczas rokowaƒ z d∏u˝nikiem. Dzieje si´ tak ustanowiono) jego ustanowienia. dlatego, poniewa˝ ustanowienie zabezpieczenia nast´- Mo˝e równie˝ powstaç sytuacja odwrotna (lepsze puje w drodze umowy cywilnoprawnej. Istotà tego ro- wyniki od zak∏adanych, wzrost wartoÊci zabezpieczeƒ). dzaju relacji jest formalna równoÊç stron. Nie dotyczy Wówczas - na podstawie zasadnego wystàpienia kredy- to zabezpieczeƒ ustanowionych w drodze pozaumow- tobiorcy, je˝eli ustanowiono wićej ni˝ jedno zabezpie- nej (np. hipoteki przymusowej). czenie bank mo˝e wyraziç zgod´ na zwolnienie niektó- Generalnie, zabezpieczenie ustanawiane jest wraz rych zabezpieczeƒ. Teoretycznie mo˝liwe jest równie˝ z zawarciem umowy kredytowej lub w trakcie jej trwa- w takiej sytuacji odstàpienie od dodatkowego zabezpie- nia (jeÊli sytuacja kredytobiorcy ulegnie pogorszeniu). czenia udzielonego kredytu. Zawsze jednak musi byç Choç ustalane jest - jak wspomniano - w porozumieniu spe∏nione podstawowe kryterium: realnoÊç sp∏aty kre- z d∏u˝nikiem, to o rodzaju zabezpieczenia ostatecznie dytu w sposób i w terminach okreÊlonych w umowie decyduje mo˝liwoÊç jego ustanowienia przez kredyto- kredytowej. biorc´. Niecz´sto zdarza si´, ˝e bank ma szeroki wybór W okresie kredytowania mo˝e równie˝ nastàpiç ró˝nych form zabezpieczeƒ, uwzgl´dniajàc realnoÊç zmiana sposobu lub zakresu zabezpieczenia. Zmiana ich dochodzenia w przypadku niewywiàzywania si´ taka wymaga odpowiedniej zmiany treÊci umowy (naj- lub nienale˝ytego wywiàzywania si´ z zawartej umowy cz´Êciej w formie aneksu). kredytowej. Ch´ç uchronienia si´ przed negatywnymi nast´p- Jak zaznaczono, ustanowienie zabezpieczenia na- stwami realizacji jednego zabezpieczenia sk∏ania banki st´puje (w zasadzie) na podstawie umowy. W umowie do ˝àdania od potencjalnych kredytobiorców ustanawiania kilku zabezpieczeƒ. W zwiàzku ze stosowaniem 26 M. WiÊniewska: Kredyt i jak zabezpieczaç. „Bank” nr 3/1998, s. 58. kilku zabezpieczeƒ transakcji kredytowej pojawi∏y si´ 27 M. Bàczyk: Problem regulacji prawnej zabezpieczeƒ w prawie polskim ... wàtpliwoÊci, w jakiej kolejnoÊci bank mo˝e dochodziç op.cit., s. 1 i 2. 28 Dz.U. nr 140 poz. 939 z 1997 r. z póên. zm. swoich roszczeƒ z poszczególnych rodzajów zabezpie- 34 Prawo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

czeƒ. Chroniàc interes wierzyciela, Sàd Najwy˝szy kredytowych. Nale˝y podkreÊliç, ˝e te dodatkowe - po- stanà∏ na stanowisku, ˝e o kolejnoÊci i zakresie re- zaekonomiczne - zabezpieczenia wierzytelnoÊci alizacji zabezpieczeƒ w takich wypadkach decydu- banków nie wyeliminujà ryzyka niezwrócenia je ka˝dorazowo uprawniony wierzyciel, którym udzielonych przez nie kredytów. Ryzyko takie za- jest bank29. wsze b´dzie istnia∏o, bowiem zbiór czynników to- W uzasadnieniu Sàd Najwy˝szy podkreÊli∏, ˝e warzyszàcych procesowi kredytowania podlega cià- ukszta∏towanie treÊci stosunków tworzàcych zabezpie- g∏ym zmianom, cz´sto trudnym do przewidzenia. czenie wierzytelnoÊci (kredytu) pozostawiono do uzna- W omawianym procesie chodzi jednak o minimali- nia stron. W razie ustanawiania dwu lub wićej zabez- zacj´ tego ryzyka31. pieczeƒ ró˝nego lub tego samego rodzaju strony mogà Banki, dà˝àc do mo˝liwie najwi´kszego ograni- zatem - uwzgl´dniajàc ró˝nice i swoistoÊci w rozk∏a- czenia ryzyka, cz´sto w przesadny sposób pragnà si´ dzie ryzyk, zwiàzane z zastosowanymi rodzajami za- dodatkowo zabezpieczyç. Taka postawa nie pozwala bezpieczeƒ (i ewentualnie z innymi jeszcze okoliczno- na prowadzenie optymalnej dzia∏alnoÊci kredyto- Êciami) - wprowadziç do umów postanowienia co do wej. Najpowa˝niejszym problemem w tej materii kolejnoÊci, uwarunkowania, zakresu itp. realizacji da- jest brak pe∏nego rozeznania przez banki s∏abych nego zabezpieczenia. Je˝eli jednak postanowienie takie stron poszczególnych form dodatkowych zabezpie- do umowy nie zosta∏o wprowadzone, ka˝da umowa czeƒ. Mo˝na bowiem odnieÊç wra˝enie, ˝e banki - o zabezpieczenie musi byç traktowana samodzielnie po zawarciu stosownych umów, ustanawiajàcych i odr´bnie; nie ma wić podstaw do narzucania korzy- dodatkowe zabezpieczenia ich wierzytelnoÊci, i mo- stajàcemu z tych zabezpieczeƒ jakichÊ ograniczeƒ nitorujàc ich stan - czujà si´ w miar´ bezpieczne, w tym wzgl´dzie. Mo˝e on zatem korzystaç ze swych gdy chodzi o odzyskanie zaanga˝owanych Êrodków, uprawnieƒ w sposób, jaki uzna za w∏aÊciwy, równie˝ wraz z ich cenà i dodatkowymi kosztami. Jednak sy- poprzez egzekwowanie zap∏aty niesp∏aconej nale˝no- tuacja wierzycieli zabezpieczonych w sposób uzgod- Êci kredytowej od porćzyciela - przed realizacjà inne- niony z d∏u˝nikami nie jest wcale stabilna i niesie go zabezpieczenia. wiele zagro˝eƒ, tkwiàcych w istocie ró˝nych form W zwiàzku z powo∏anym orzeczeniem Sàdu Naj- zabezpieczeƒ. wy˝szego w wyroku Sàdu Apelacyjnego w Poznaniu Nale˝y z ca∏à mocà podkreÊliç, ˝e spoÊród najcz´- z dnia 11 lipca 1995 r. wydanym w sprawie I ACr Êciej stosowanych przez banki dodatkowych zabezpie- 76/9530 stwierdzono, ˝e mo˝liwe jest przyjćie przez czeƒ wierzytelnoÊci cz´Êç zdecydowanie skuteczniej bank kilku rodzajów zabezpieczeƒ jednego kredytu (co ogranicza ich ryzyko, cz´Êç zaÊ stanowi bardzo s∏abà jest oczywiste - autorzy), przy czym wierzycielowi s∏u- ochron´ przed utratà przekazanych kredytobiorcom ˝y wtedy prawo swobodnego wyboru Êrodka zabezpie- Êrodków. czenia w sprawie dochodzenia i egzekwowania wierzy- Wierzyciel, wybierajàc i negocjujàc z d∏u˝nikiem telnoÊci. form´ zabezpieczenia, poza mo˝liwoÊciami tkwiàcymi Dodatkowe zabezpieczenie wierzytelnoÊci banków po stronie kredytobiorcy powinien braç pod uwag´ re- powinno zdecydowanie ograniczaç ryzyko zwiàzane alnoÊç zaspokojenia swoich roszczeƒ. Czysto formalne z zawieranymi przez bank transakcjami (g∏ównie kre- traktowanie kwestii zabezpieczeƒ, bez ich konfrontacji dytowymi). z rynkiem, prowadzi cz´sto do przykrych niespodzia- Stosowane teraz powszechnie przez banki zabez- nek. Konfrontacja z rynkiem rozumiana jest jako real- pieczenia sà wynikiem negatywnych doÊwiadczeƒ na mo˝liwoÊç uzyskania oczekiwanych Êrodków pie- ostatnich lat. Powinny te˝ stanowiç metod´ ogranicza- ni´˝nych. nia obecnie podejmowanego ryzyka, skutkujàcego na W relacjach bank - kredytobiorca powstajà te˝ dy- przysz∏oÊç. Banki, ˝àdajàc dodatkowych zabezpieczeƒ lematy innego rodzaju. Polegajà one m.in. na tym, ˝e swoich wierzytelnoÊci, asekurujà si´, uwzgl´dniajàc potencjalny d∏u˝nik nie ma mo˝liwoÊci ustanowienia dzia∏anie w gospodarce czynników niezale˝nych od klasycznych zabezpieczeƒ bàdê proponuje ustanowie- konkretnych kredytobiorców, a mogàcych spowodo- nie tego rodzaju zabezpieczenia tylko do cz´Êci kwoty waç pogorszenie ich sytuacji ekonomiczno-finansowej wierzytelnoÊci. czy wrćz utrat´ przez nich zdolnoÊci kredytowej. Ma- Je˝eli ekonomiczna sytuacja potencjalnego kredy- jà one równie˝ na uwadze elementy subiektywne, le˝à- tobiorcy jest dobra, a strony sà zdeterminowane za- ce po stronie d∏u˝ników (np. ich nieuczciwoÊç), mogà- wrzeç umow´ kredytowà, wówczas cz´sto szuka si´ ce w przysz∏oÊci zagroziç realizacji zawartych umów niekonwencjonalnych sposobów zabezpieczenia nale˝- noÊci. Stàd tworzà si´ nowe rodzaje zabezpieczeƒ np. 29 Orzeczenie Sàdu Najwy˝szego z dnia 5 maja 1993 r. w sprawie III CZP 54/93, OSNCP 12/1993 r., poz. 219. 31 Z. Ofiarski: Prawne zabezpieczenie zwrotu kredytu jako element ustawowej 30 R. Tollik: Przeglàd orzecznictwa sàdów apelacyjnych, wojewódzkich i rejo- definicji zdolnoÊci kredytowej. Materia∏y na konferencj´ „ZdolnoÊç podatko- nowych w sprawach bankowych. Cz. I.: „Prawo Bankowe” nr 4/1997, s. 84. wa i wiarygodnoÊç kredytowa przedsi´biorstwa”. Poznaƒ 1993, s.124 i nast. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 35

z praw z patentów czy znaków towarowych albo tzw. Stopa odzysku dla wszystkich form zabezpieczeƒ know-how32. (rzeczowych i osobistych) wynios∏a 51,13%, natomiast Katalog form zabezpieczeƒ jest otwarty. Ich pod- okres up∏ynnienia 7,7 miesiàca. Dla zabezpieczeƒ rze- staw´ stanowi bowiem konsensus stron, znajdujàcy czowych stopa odzysku wynios∏a 47,49%, okres wyraz w umowach zawieranych mi´dzy bankiem a kre- up∏ynnienia 8 miesi´cy. Dla zabezpieczeƒ osobistych dytobiorcà. Niekoniecznie sà to odr´bne umowy. Cz´- stopa odzysku wynios∏a 65,57%, okres up∏ynnienia 6,4 sto sposoby dodatkowego zabezpieczenia udzielonego miesiàca34. kredytu sà zawarte w treÊci umowy o kredyt. Cz´sto Pomimo, ˝e stopa odzysku z zabezpieczeƒ osobi- równie˝ zabezpieczenia sà umowami nienazwanymi. stych by∏a najwy˝sza (65,57%), a okres up∏ynnienia naj- Stanowià one bowiem zró˝nicowanà grup´ instytucji, krótszy (6,4 miesiàca), równie˝ ten rodzaj zabezpieczeƒ które ∏àczy wspólny cel gospodarczy - dodatkowe za- ma - z punktu widzenia wierzyciela - wiele s∏abych bezpieczenie wierzytelnoÊci. stron, niezale˝nie od tego, ˝e odzyskano tylko 2/3 Êrod- S∏aboÊç dodatkowych zabezpieczeƒ wierzytelno- ków, co jest s∏aboÊcià „samà w sobie”. WÊród zabezpie- Êci banków najlepiej ilustruje stopa odzysku. Przez czeƒ osobistych na pierwszym miejscu plasuje si´ prze- wiele lat polskie banki nie dysponowa∏y informacjà lew (cesja) wierzytelnoÊci, stanowiàc 12% wszystkich o stopie odzysku z zabezpieczeƒ kredytów bankowych. zabezpieczeƒ, a 50% zabezpieczeƒ osobistych. Luk´ t´ niwelowano w ró˝norodny sposób, np. poprzez korygowanie przedk∏adanych wycen zabezpieczeƒ o wskaêniki, budowane na podstawie subiektywnych Przelew (cesja) wierzytelnoÊci formà osobistego ocen pracowników banków. W ten sposób powsta∏y zabezpieczenia sp∏aty kredytu wskaêniki korygujàce wartoÊç zabezpieczenia, przyj- mujàce wartoÊci z przedzia∏u od 0,50 do 0,75. W celu zabezpieczenia kredytu kredytobiorca mo˝e W celu weryfikacji subiektywnych metod oceny przenieÊç na bank swojà wierzytelnoÊç wobec osoby stopy odzysku z zabezpieczeƒ kredytów bankowych trzeciej. Polski Bank Rozwoju SA, pod kierownictwem M. DopuszczalnoÊç przelewu dla zabezpieczenia na Krysiaka przeprowadzi∏ w 1993 i 1994 r. badania gruncie polskiego prawa nie mo˝e budziç wàtpliwoÊci nad zabezpieczeniami kredytów33. Ich podstawo- (choç g∏oszone sà poglàdy, ˝e s∏u˝y to obejÊciu przepi- wym celem by∏o okreÊlenie ryzyka ponoszonego sów o zastawie, a w szczególnoÊci wymogu zawiado- przez banki, które jako gwarancj´ sp∏aty kredytu mienia d∏u˝nika, jednak skutki osiàgane przez przelew przyjmujà ró˝norodne zabezpieczenia. Oszacowania wierzytelnoÊci i zastaw sà zdecydowanie ró˝ne). Prze- ryzyka dokonano na podstawie: stopy odzysku lew dla zabezpieczenia powoduje bowiem zmian´ wie- i okresu up∏ynnienia. rzyciela, podczas gdy zastaw rodzi ograniczone prawo Stopa odzysku okreÊla stosunek odzyskanej kwoty rzeczowe wobec zastawionej wierzytelnoÊci35. z przyj´tego zabezpieczenia do wartoÊci kredytu. W za- Przedmiotem przelewu (cesji) na zabezpieczenie ∏o˝eniach do badania przyj´to tez´, ˝e stosunek warto- mo˝e byç te˝ wierzytelnoÊç nale˝àca do innej osoby ni˝ Êci zabezpieczenia do wartoÊci kredytu jest równy jed- kredytobiorca. Przelew wierzytelnoÊci (cesja) jest umo- noÊci. Badania potwierdzi∏y s∏usznoÊç tego za∏o˝enia, wà cywilnoprawnà, mocà której wierzyciel przenosi mo˝na zatem stwierdziç, ˝e stopa odzysku charaktery- swojà wierzytelnoÊç na osob´ trzecià. Zawarcie tej zuje równie˝ stosunek odzyskanej kwoty z przyj´tego umowy powoduje, ˝e zmienia si´ osoba wierzyciela. zabezpieczenia do wartoÊci zabezpieczenia. Okres Przelew (cesja) wierzytelnoÊci jest umowà (niena- up∏ynnienia okreÊla czas, jaki by∏ potrzebny do zakoƒ- zwanà); jej za∏o˝enia konstrukcyjne regulujà przepisy czenia procesu windykacji od jego rozpocz´cia. Kodeksu cywilnego (art. 509 - 517)36. Przelew na zabez- Dobór uczestników badania podyktowany by∏ ko- pieczenie s∏u˝y celom gospodarczym. Przyjmuje si´, ˝e niecznoÊcià statystycznego uchwycenia obserwowane- zabezpiecza on kredyty, po˝yczki, gwarancje i inne go zjawiska w ca∏ym sektorze bankowym. W badaniu wierzytelnoÊci37. uczestniczy∏o szeÊç banków. Dane jednostkowe otrzy- W umowie cesji wyst´pujà trzy podmioty: mano z rejestrów prowadzonych przez banki. 1) cedent - osoba uprawniona do wierzytelnoÊci, Po przeprowadzeniu weryfikacji, polegajàcej na przelewajàca jà na inny podmiot, eliminacji b∏´dnych zapisów i niepe∏nych informacji otrzymano 892 dane jednostkowe. 34 M. Krysiak: Seminarium nt. zarzàdzania ryzykiem kredytowym. eForum. Warszawa 14-15 marca 2001 r. 35 Szerzej E. Niezbecka, A. Jakubecki, J. Mojak: Prawne zabezpieczenie wie- 32 Red. R. Troicka-Sosiƒska: Zabezpieczenie nale˝noÊci pieni´˝nych ... rzytelnoÊci bankowych. Kraków 2000 Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, s. op.cit., s. 120-121. 173 i nast. 33 Od tego czasu badaƒ takich w Polsce nie prowadzono. Praktyka autorów 36 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16 poz. 93 wskazuje jednak, ˝e sytuacja banków w tym zakresie nie uleg∏a zasadniczej z póên. zm.). zmianie. 37 I. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 202. 36 Prawo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

2) cesjonariusz - osoba, na którà przelewana jest w∏aÊciwoÊç zobowiàzania wtedy sprzeciwia si´ zbyciu wierzytelnoÊç, wierzytelnoÊci, gdy: 3) d∏u˝nik wierzytelnoÊci - d∏u˝nik cedenta; po do- 1) ma charakter ÊciÊle osobisty (np. prawo do ali- konaniu przelewu (cesji) d∏u˝nik cesjonariusza. mentacji, do renty), Celem takiego przelewu (cesji) na zabezpieczenie 2) dotyczy praw podmiotowych o charakterze nienie jest przysporzenie majàtkowe po stronie nabywcy majàtkowym (np. autorskich, wynalazczych, wynikajà- wierzytelnoÊci, a jedynie zabezpieczenie w stosunku cych z ma∏˝eƒstwa lub w∏adzy rodzicielskiej), do cedenta. W doktrynie istnieje ró˝nica poglàdów czy 3) obejmuje szczególny interes d∏u˝nika w zakresie przelew (cesja) na zabezpieczenie jest zabezpieczeniem tego, kto ma byç jego wierzycielem (np. z tytu∏u zlece- osobistym, czy rzeczowym38. Wi´kszoÊç argumentów nia czy umowy o dzie∏o), przemawia za tym, ˝e nale˝y on do kategorii zabezpie- 4) dotyczy wierzytelnoÊci, którym brak cechy sa- czeƒ typu osobistego39. moistnoÊci42. Zbywca (cedent) wierzytelnoÊci w celu zabezpiecze- Nie wolno tak˝e przenieÊç na osob´ trzecià wierzy- nia kredytu przelewa na nabywc´ (cesjonariusza), którym telnoÊci, jeÊli sprzeciwia∏oby si´ to zastrze˝eniu umow- najcz´Êciej jest bank, wierzytelnoÊç przys∏ugujàcà mu nemu. Umowne wy∏àczenie bàdê ograniczenie przeno- w stosunku do d∏u˝nika. Dzi´ki temu nabywca (cesjona- szalnoÊci wierzytelnoÊci mo˝e nastàpiç wówczas, gdy riusz) uzyskuje nowego d∏u˝nika, oprócz dawnego. jej niezbywalnoÊç nie wynika z ustawy, ani z w∏aÊciwo- Do zawarcia takiej umowy nie jest wymagana zgo- Êci zobowiàzania, ale d∏u˝nik zastrzega, ˝e nie chce da dotychczasowego d∏u˝nika, chyba ˝e w umowie ro- mieç innego wierzyciela, a wierzyciel wyra˝a na to zgo- dzàcej wierzytelnoÊç przewidziano, i˝ przelew nie mo- d´. Ograniczenie to wywiera skutek nie tylko mi´dzy ˝e nastàpiç bez jego zgody (art. 509 § 1 k.c.). stronami, ale równie˝ wobec osób trzecich. Przelew (cesja) na zabezpieczenie jest powierniczà Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e przepis art. 509 § 1 k.c. in czynnoÊcià prawnà40. Istota czynnoÊci powierniczych fine mo˝e stanowiç podstaw´ uniewa˝nienia przelewu zawiera si´ w klauzuli umownej, zawartej mi´dzy cena zabezpieczenie. Z tego powodu bank, który przyjà∏ dentem (zbywcà) a cesjonariuszem (nabywcà), ˝e: na zabezpieczenie wierzytelnoÊç, musi mieç ca∏kowità 1) bank zrealizuje wierzytelnoÊç tylko wówczas, pewnoÊç (popartà odpowiednimi dzia∏aniami), ˝e nie gdy kredytobiorca nie sp∏aci zobowiàzania w terminie, ma zakazu jej przelewu, i to ze wszystkich przytoczo- 2) gdy d∏ug zostanie sp∏acony zgodnie z umowà, nych powodów, szczególnie zaÊ z umowy stron. Umo- nastàpi przelew wierzytelnoÊci na zbywc´ (cedenta) - wa stron dotyczàca niezbywalnoÊci wierzytelnoÊci jest z mocy samej umowy przelewu lub poprzez zawarcie skuteczna wobec osób trzecich, nawet b´dàcych w do- umowy przelewu zwrotnego. brej wierze43. Bank dzia∏ajàcy w dobrej wierze, naby- Przedmiotem przelewu (cesji) mo˝e byç ka˝da wajàc wierzytelnoÊç, mo˝e zatem nie podlegaç ochro- wierzytelnoÊç pieni´˝na lub niepieni´˝na, chyba ˝e nie z tego tytu∏u. Dobra wiara nabywcy wierzytelnoÊci niedopuszczalnoÊç przelewu wynika z ustawy, zastrze- podlega ochronie tylko wówczas, gdy wierzytelnoÊç ˝enia umownego lub w∏aÊciwoÊci zobowiàzania (art. jest stwierdzona pismem, a treÊç dokumentu stwierdza- 509 § 1 k.c.). jàcego wierzytelnoÊç nie zawiera wzmianki o umow- W tym zakresie przejawia si´ istotna s∏aboÊç banku nym zakazie przelewu44. Wynika to z treÊci art. 514 k.c. przyjmujàcego jako dodatkowe zabezpieczenie przelew We wszystkich pozosta∏ych przypadkach dobra wiara (cesj´) wierzytelnoÊci. Dzieje si´ tak dlatego, poniewa˝ cesjonariusza (banku) nie uchyla umownego zakazu wiele przepisów zawiera zakaz zbywania konkretnych przelewu wierzytelnoÊci. wierzytelnoÊci (np. prawa odkupu, prawa pierwokupu, W literaturze przedmiotu spotyka si´ stwierdze- wynagrodzenia za prac´). Wiele przepisów uzale˝nia nie, ˝e bank w swoim interesie powinien ˝àdaç umiesz- mo˝liwoÊç zbycia wierzytelnoÊci od spe∏nienia okre- czania w umowie przelewu wierzytelnoÊci oÊwiadcze- Êlonych warunków (dotyczy to: roszczeƒ odszkodo- nia cedenta, ˝e w umowie ∏àczàcej go z d∏u˝nikiem wawczych z czynów niedozwolonych, zastawu, hipote- wierzytelnoÊci nie ma klauzuli wy∏àczajàcej lub ograni- ki zwyk∏ej)41. Sà to ograniczenia ustawowe. Nie mo˝na czajàcej mo˝liwoÊç przelewu wierzytelnoÊci na osob´ równie˝ przelaç wierzytelnoÊci, ze wzgl´du na w∏aÊci- trzecià45. Jest to dalece niewystarczajàce zabezpiecze- woÊç zobowiàzania. Powszechnie przyjmuje si´, ˝e nie, poniewa˝ jeÊli oÊwiadczenie cedenta b´dàcego

42 J. Mojak: Obrót wierzytelnoÊciami. Podstawowe zagadnienia prawne. 38 G. Sikorski: Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce. Sopot 1995 Lublin 1993 Wydawnictwa Lubelskie Prawnicze, s. 29 i nast. Wydawnictwo Stowarzyszenia Komorników Sàdowych, s. 65. 43 G. Bieniek, H. Ciep∏a, St. Dmowski, J. Gudowski, K. Ko∏akowski, M. 39 Tam˝e, s. 65; A. Szpunar: Zabezpieczenia osobiste wierzytelnoÊci ... Sychowicz, T. WiÊniewski, Cz.˚u∏awska: Komentarz do kodeksu cywilnego. op.cit., s. 236. Ksi´ga trzecia - Zobowiàzania. T. I. Warszawa 1996 Wydawnictwo Prawnicze, 40 A. Szpunar: O powierniczych czynnoÊciach prawnych. Acta Universitatis s. 493. Lodzensis, ¸ódê 1993 (Folia Juridica nr 57, s. 13). 44 J. Mojak: Obrót wierzytelnoÊciami ...op.cit., s. 37. 41 I. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 207 - 208. 45 J. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 209. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 37

d∏u˝nikiem banku oka˝e si´ niezgodne z prawdà, wów- nowany przez d∏u˝nika (czy zatem wierzytelnoÊç jest czas bank nie b´dzie dodatkowo zabezpieczony wierzy- bezsporna). Dla wa˝noÊci umowy o przelew wierzytel- telnoÊcià, której przelewu dokonano na jego rzecz. noÊci generalnie nie jest wymagana zgoda d∏u˝nika ce- A regres do cedenta niczego w sytuacji banku nie zmie- dowanej wierzytelnoÊci, chyba ˝e inaczej zawarto ni. Bank powinien zatem domagaç si´ przedstawienia w umowie rodzàcej t´ wierzytelnoÊç. orygina∏u umowy, z tytu∏u której zamierza przejàç wie- PrzejÊcie wierzytelnoÊci na bank nast´puje automa- rzytelnoÊç jako zabezpieczenie kredytu. JeÊli umowa ta tycznie z datà zawarcia umowy o przelew. Jednak˝e ko- nie zawiera zastrze˝enia zakazujàcego lub ograniczajà- nieczne jest równie˝ zawiadomienie d∏u˝nika o dokona- cego zbycie wierzytelnoÊci, wówczas przejćie takiej nej cesji. D∏u˝nik powinien bowiem wiedzieç, ˝e ma wierzytelnoÊci przez bank, jako dodatkowego zabezpie- Êwiadczyç do ràk nowego wierzyciela (banku) - nabyw- czenia kredytu, mo˝e skutecznie wzmocniç jego pozy- cy wierzytelnoÊci. Jest to kolejne zagro˝enie dla banku. cj´, przynajmniej formalnie. Dopóki bowiem d∏u˝nik nie zostanie poinformowany Przedstawione wy˝ej rozwiàzanie, ograniczajàce o przelewie, Êwiadczenie do ràk poprzedniego wierzy- ochron´ dobrej wiary nabywcy wierzytelnoÊci (banku - ciela ma skutek tak˝e wzgl´dem nabywcy wierzytelno- w przypadku zabezpieczenia kredytu), budzi wiele Êci (banku), chyba ˝e d∏u˝nik wiedzia∏ o przelewie. wàtpliwoÊci, poniewa˝ os∏abia bezpieczeƒstwo obrotu. W umowach przelewu (cesji) wierzytelnoÊci na Chroni si´ interesy d∏u˝nika kosztem nabywców wie- rzecz banku do zawiadomienia d∏u˝nika o jej dokona- rzytelnoÊci, nawet w dobrej wierze. Os∏abia to niewàt- niu zobowiàzani sà kredytobiorcy. Bank powinien jed- pliwie pozycj´ banku. nak zadbaç o to, by kredytobiorca wykona∏ to zobowià- Skutek przelewu wierzytelnoÊci polega na tym, ˝e zanie. W interesie banku le˝y uzyskanie jednoznaczne- zmieniajà si´ podmioty zobowiàzania, a samo zobowià- go oÊwiadczenia d∏u˝nika, ˝e zawiadomienie o cesji do zanie pozostaje takie, jak przed dokonaniem przelewu. niego dotar∏o. Dlatego d∏u˝nik kredytobiorcy powinien W nast´pstwie przelewu sytuacja prawna d∏u˝nika nie potwierdziç na piÊmie przyjćie do wiadomoÊci doko- mo˝e ulec pogorszeniu. Jest to kolejny powód os∏abie- nania przelewu. Brak wspomnianego zawiadomienia - nia pozycji banku jako wierzyciela, gdy ten przyjmuje w przypadku konfliktu mi´dzy cedentem a cesjonariu- przelew wierzytelnoÊci na zabezpieczenie udzielonego szem (bankiem) - mo˝e spowodowaç z∏o˝enie przez kredytu. D∏u˝nikowi wierzytelnoÊci przys∏ugujà bo- d∏u˝nika przedmiotu Êwiadczenia do depozytu sàdo- wiem przeciwko jej nabywcy wszelkie zarzuty, które wego, zgodnie z dyspozycjà art. 467 § 3 k.c. Taka sytu- mia∏ przeciwko zbywcy w chwili powzićia wiadomo- acja równie˝ mo˝e os∏abiç pozycj´ banku. Celowe jest Êci o przelewie (art. 513 § 1 k.c.). tak˝e uzyskanie zobowiàzania d∏u˝nika kredytobiorcy W interesie d∏u˝nika zosta∏a rozszerzona mo˝li- do przekazywania Êrodków z tytu∏u wierzytelnoÊci, woÊç potràcenia jego wzajemnej wierzytelnoÊci z wie- przelanych umowà cesji, na rachunek banku po otrzy- rzytelnoÊci przelanej (art. 513 § 2 k.c.). Równie˝ ten za- maniu wezwania. pis kodeksu os∏abia pozycj´ cesjonariusza (banku) Umowa przelewu (cesji) wierzytelnoÊci mo˝e byç przelewanej wierzytelnoÊci. Tak˝e w tym zakresie ukszta∏towana jako umowa warunkowa47. W celu sk∏o- przejawia si´ tendencja, aby przelew w ˝adnym razie nienia kredytobiorcy do terminowej sp∏aty kredytu nie pogarsza∏ sytuacji prawnej d∏u˝nika. mo˝na w tej umowie zastrzec, ˝e je˝eli kredyt zostanie Po dokonaniu przelewu bank ma dwóch d∏u˝ni- sp∏acony w terminie, to przelew na zabezpieczenie ków, najcz´Êciej z tytu∏u udzielonego kredytu oraz na straci moc, a cedent (kredytobiorca) automatycznie sta- podstawie umowy o przelew, choç przelana wierzytel- nie si´ z powrotem uprawniony do wierzytelnoÊci. Kie- noÊç nie wchodzi definitywnie do jego majàtku. Roz- dy umowa nie zawiera takiego warunku, wówczas sàdny kredytodawca usi∏uje sprawdziç, czy kredyto- w razie sp∏aty kredytu konieczne b´dzie zawarcie do- biorcy przys∏uguje wierzytelnoÊç przeciw d∏u˝nikowi datkowej umowy, przenoszàcej z powrotem przelanà (majàca byç przedmiotem umowy przelewu). Najprost- wierzytelnoÊç na cedenta. szym tego sposobem jest zwrócenie si´ do d∏u˝nika Problem pojawia si´ równie˝ wtedy, gdy terminy z zapytaniem, czy uznaje swój d∏ug46. p∏atnoÊci przelanej wierzytelnoÊci sà bli˝sze ni˝ termin Przelew na zabezpieczenie nast´puje w drodze za- sp∏aty kredytu. W takim przypadku w umowie przele- warcia stosownej umowy przez bank (z kredytobiorcà wu (cesji) wierzytelnoÊci mo˝na zawrzeç postanowie- lub osobà trzecià). Umowa ta powinna byç zawarta na nie, ˝e wp∏ywy z tytu∏u przelanej wierzytelnoÊci b´dà piÊmie. Przed dokonaniem przelewu pracownicy ban- przeznaczane przez bank na sp∏at´ zabezpieczonego ku powinni dok∏adnie sprawdziç, czy cedowana wie- kredytu48. W braku takiego zapisu bank powinien rzytelnoÊç istnieje, czy kredytobiorcy przys∏uguje tytu∏ wp∏ywy te przechowywaç i wydaç cedentowi po sp∏a- prawny do tej wierzytelnoÊci, czy nie jest on kwestio- cie kredytu.

47 G. Sikorski: Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce ... op.cit., s. 67. 46 A. Szpunar: Przelew na zabezpieczenie. „Rejent” nr 11/1995, s. 19. 48 Tam˝e, s. 67 - 68. 38 Prawo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Umowa o przelew (cesj´) wierzytelnoÊci powodu- czas przez d∏u˝nika scedowanej na bank wierzytelnoÊci je wstàpienie banku w miejsce cedenta (najcz´Êciej kre- z prawa potràcenia mo˝e spowodowaç utrat´ zabezpie- dytobiorcy). Bank przejmuje zatem zarówno prawa, jak czenia kredytodawcy50. i obowiàzki wobec nowego d∏u˝nika. Wyst´puje on jed- Kolejne zagro˝enie dla banku rodzi art. 516 k.c. nak w podwójnej roli, w interesie w∏asnym oraz ceden- Stanowi on, co prawda, ˝e zbywca wierzytelnoÊci po- ta, do którego w razie terminowej sp∏aty kredytu wie- nosi wzgl´dem nabywcy odpowiedzialnoÊç za to, i˝ rzytelnoÊç powróci. Stàd konieczna jest dba∏oÊç o jej wierzytelnoÊç mu przys∏uguje. Za wyp∏acalnoÊç d∏u˝- stan ze strony banku, aby uniknàç odpowiedzialnoÊci nika odpowiada on natomiast tylko w chwili przelewu odszkodowawczej wobec cedenta. Jest to kolejny prze- i tylko o tyle, o ile t´ odpowiedzialnoÊç na siebie przy- jaw ryzyka banku zwiàzanego z tà formà zabezpieczeƒ. jà∏. Bank w sytuacji przyjmowania przelewu wierzytel- Ponadto, cesjonariusz zobowiàzany jest do nieko- noÊci jako zabezpieczenia kredytu powinien zatem rzystania z cedowanej wierzytelnoÊci ponad granice, w szczególnoÊci zbadaç jej tytu∏ prawny (zwracajàc w których jest to niezb´dne dla zaspokojenia wierzytel- przy tym uwag´, czy nie jest ona sporna ani przedaw- noÊci zabezpieczonej. Cià˝y wić na nim obowiàzek niona). Ponadto, niezb´dne jest zbadanie sytuacji praw- powstrzymania si´ od rozporzàdzania cedowanà wie- nej i majàtkowej d∏u˝nika przenoszonej wierzytelnoÊci. rzytelnoÊcià w jakikolwiek sposób, co najmniej przed Badanie to musi daç odpowiedê, czy jest on wyp∏acal- terminem jej wymagalnoÊci. Strony mogà uzale˝niç ny i jakie sà realne mo˝liwoÊci Êciàgnićia przejmowa- mo˝liwoÊç korzystania przez cesjonariusza z przelanej nej przez bank wierzytelnoÊci w przypadku realizacji wierzytelnoÊci od nadejÊcia innego terminu lub spe∏- zabezpieczenia51. nienia si´ okreÊlonego warunku, np. popadnićie ce- W literaturze spotyka si´ poglàd, ˝e najwi´kszym denta w zw∏ok´ ze spe∏nieniem Êwiadczenia z wierzy- niebezpieczeƒstwem tego zabezpieczenia jest ewentu- telnoÊci zabezpieczonej. alna niewyp∏acalnoÊç d∏u˝nika przelanej wierzytelno- Gdyby cesjonariusz zaspokoi∏ w∏asne roszczenie Êci52. Wzmocnieniu zabezpieczenia wierzytelnoÊci z wierzytelnoÊci zabezpieczonej, to ma obowiàzek banków mog∏aby s∏u˝yç tzw. cesja globalna. Cesja ta zwrotu tej cz´Êci wierzytelnoÊci, której nie wykorzysta∏ polega na przeniesieniu przez kredytobiorc´ na bank do owego zaspokojenia, ewentualnie zwrotu nadwy˝ki, wi´kszej liczby wierzytelnoÊci lub nawet wszystkich jaka pozosta∏a mu po zaspokojeniu w∏asnego roszcze- wierzytelnoÊci istniejàcych lub mogàcych powstaç nia, jeÊli rozporzàdzi∏ ca∏à wierzytelnoÊcià. JeÊli zaspo- w przysz∏oÊci53. Jednak˝e w doktrynie mocny jest po- koi∏ si´ z wierzytelnoÊci przelanej przed terminem lub glàd o niedopuszczalnoÊci tego rodzaju cesji. A. Szpu- spe∏nieniem si´ warunku uprawniajàcego go do korzy- nar twierdzi, ˝e umowa taka nadmiernie kr´puje samo- stania z tej wierzytelnoÊci, b´dzie tak˝e zobowiàzany dzielnoÊç kredytobiorcy, zapewniajàc bankowi wićej do naprawienia cedentowi szkody. zabezpieczenia, ni˝ jest to potrzebne z gospodarczego Cesjonariusz zobowiàzany jest do zwrotu przelanej punktu widzenia. Nale˝y uznaç - zdaniem tego autora - wierzytelnoÊci do majàtku cedenta, jeÊli ten ostatni ˝e postanowienia o cesji globalnej sà niewa˝ne, jako sp∏aci zabezpieczony kredyt (o ile powrót przelanej sprzeczne z ustawà oraz zasadami wspó∏˝ycia spo∏ecz- wierzytelnoÊci nie nast´puje ipso iure po sp∏acie kre- nego (art. 58 k.c.)54. Przyjmuje si´, co prawda, równie˝ dytu). Rzecz jasna, zaspokojeniem roszczenia cedenta dopuszczalnoÊç tego rodzaju cesji55, uzupe∏niajàc jà o zwrot przelanej wierzytelnoÊci b´dzie Êwiadczenie, wymogiem, aby wierzytelnoÊci przysz∏e by∏y dok∏adnie polegajàce na przeniesieniu tej wierzytelnoÊci w takim oznaczone, tak ˝eby w chwili powstania ich wymagal- stanie, w jakim zosta∏a ona poprzednio przelana na ce- noÊci bezsporny by∏ tytu∏ prawny cesjonariusza. Z ko- sjonariusza. JeÊli wić cesjonariusz dopuÊci np. do lei inny poglàd, dopuszczajàcy cesj´ globalnà jako za- przedawnienia tej wierzytelnoÊci, to b´dzie odpowia- bezpieczenie kredytu udzielonego przez bank, inaczej da∏ za szkod´ wyrzàdzonà cedentowi49. pojmuje jej treÊç, uznajàc ˝e jest to przelew wierzytel- WczeÊniej zaznaczono mo˝liwoÊç potràcenia przez noÊci od jednego lub od wielu d∏u˝ników56. Sprawa, d∏u˝nika jego wzajemnej wierzytelnoÊci wobec cedenta jak widaç, nie jest jednoznaczna. z wierzytelnoÊci przelanej na rzecz banku. Uprawnie- Nie powinna budziç wàtpliwoÊci dopuszczalnoÊç nie to wynika z art. 513 § 2 k.c. Niewàtpliwie os∏abia dokonania na mocy jednej umowy przez cedenta prze- ono pozycj´ banku, nak∏adajàc na niego obowiàzek do-

k∏adnego zbadania relacji ∏àczàcych kredytobiorc´ z je- 50 Tam˝e, s. 68 - 69. go dotychczasowym d∏u˝nikiem, zw∏aszcza w zakresie 51 Z. Osada, M. P. W´drychowski: Zabezpieczenie sp∏aty po˝yczek, kredytów ewentualnych zobowiàzaƒ kredytobiorcy wzgl´dem i gwarancji bankowych. Warszawa 1996 Dom Wydawniczy ABC, s. 54. 52 J. Brol: Zabezpieczenie i egzekucja wierzytelnoÊci pieni´˝nych. T. I, s. 80. swojego d∏u˝nika z innych tytu∏ów. Skorzystanie wów- 53 A. Szpunar: Zabezpieczenia osobiste wierzytelnoÊci ... op.cit., s. 256. 54 Tam˝e, s. 257. 55 Red. R. Troicka-Sosiƒska: Zabezpieczenie nale˝noÊci pieni´˝nych ... 49 E. Niezbecka, A. Jakubecki, J. Mojak: Prawne zabezpieczenie wierzytelno- op.cit., s. 108. Êci bankowych... s. 187. 56 J. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 214. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 39

lewu kilku wierzytelnoÊci na zabezpieczenie. Ponie- wiedzialnoÊç cedenta za to, ˝e wierzytelnoÊç istnieje wa˝ wyp∏acalnoÊç d∏u˝ników przelanych wierzytelno- i przys∏uguje w ca∏oÊci zbywcy, nie daje nabywcy wie- Êci mo˝e byç wàtpliwa, bank stara si´ w ten sposób naj- rzytelnoÊci (cesjonariuszowi - bankowi) pe∏nej ochrony skuteczniej zabezpieczyç przed niewykonaniem umo- jego interesów. wy kredytowej. I choç uznaje si´ skutecznoÊç takiej Z ekonomicznego punktu widzenia funkcja przele- „maksymalnej cesji”, to jednak z zastrze˝eniem, ˝e „na- wu wierzytelnoÊci realizuje si´ wówczas, gdy d∏u˝nik bywca nie mo˝e uzyskaç wi´cej, ni˝ wynosi jego wie- spe∏ni Êwiadczenie na rzecz nabywcy wierzytelnoÊci rzytelnoÊç przeciw zbywcy”57. albo jeÊli nabywca uzyska odszkodowanie od d∏u˝nika Poglàd ten jest niewàtpliwie zasadny, jeÊli odnieÊç za niewykonanie lub nienale˝yte wykonanie zobowià- go do realizacji przez bank wierzytelnoÊci wynikajàcej zania. Poglàd, ˝e nie wystarczy istnienie wierzytelnoÊci z umowy przelewu (cesji) w przypadku niesp∏acenia w chwili przelewu, a konieczne jest ponadto, aby d∏u˝- kredytu. Natomiast na etapie dodatkowego zabezpiecze- nik cedowanej wierzytelnoÊci by∏ w owym czasie wy- nia kwota wierzytelnoÊci przelanych na rzecz cesjona- p∏acalny60, jest niewàtpliwie s∏uszny, ale nie obejmuje riusza (banku) mo˝e byç znacznie wy˝sza od wierzytel- ca∏oÊci problemu. Nie jest bowiem wystarczajàca wy- noÊci zabezpieczonej. O zmianie wierzyciela, gdy ce- p∏acalnoÊç d∏u˝nika w chwili przelewu wierzytelnoÊci, dent przelewa na bank wierzytelnoÊci przys∏ugujàce mu ale konieczna jest wówczas, gdy bank (cesjonariusz) od wielu d∏u˝ników, bank zawiadamia wybranego domaga si´ spe∏nienia Êwiadczenia. przez siebie d∏u˝nika dopiero w czasie, gdy kredyto- Przelew (cesja) wierzytelnoÊci dokonywany jest biorca nie wywiàzuje si´ ze zobowiàzaƒ wobec banku58. z regu∏y na mocy umowy, zawieranej ∏àcznie z umowà Taka praktyka jest niebezpieczna dla banku i to o kredyt (niekiedy zapisany jest w tej umowie). K∏opo- z kilku powodów. Po pierwsze: d∏u˝nik przelanej na ty ze sp∏atà, a co za tym idzie dochodzenie roszczeƒ bank wierzytelnoÊci, nie powiadomiony w por´ o tym z przelanej wierzytelnoÊci, nast´pujà natomiast znacz- fakcie, mo˝e skutecznie spe∏niç Êwiadczenie do ràk cenie póêniej (cz´sto nawet po kilku latach). denta, poniewa˝ - wed∏ug jego wiedzy - bank nie jest je- Kolejny wa˝ny aspekt przelewu wierzytelnoÊci, go wierzycielem. Po drugie: jeÊli cedent przeleje po- os∏abiajàcy pozycj´ banku, to szeroka gama zarzutów nownie t´ samà wierzytelnoÊç i powiadomi o tym na przys∏ugujàcych jej d∏u˝nikowi przeciwko cesjonariu- piÊmie d∏u˝nika wierzytelnoÊci, a ten spe∏ni na rzecz szowi (bankowi). Chodzi przy tym zarówno o zarzuty tego drugiego cesjonariusza Êwiadczenie, bank utraci - wynikajàce z relacji bank - d∏u˝nik wierzytelnoÊci (któ- jako pierwszy cesjonariusz - swoje dodatkowe zabez- rych przyczyny powsta∏y ju˝ po dokonaniu przelewu), pieczenie. Po trzecie: bank powinien mieç pe∏ne rozpo- jak te˝ o zarzuty przys∏ugujàce d∏u˝nikowi wierzytel- znanie sytuacji d∏u˝ników przelanej wierzytelnoÊci. noÊci przeciwko cedentowi, których êród∏o le˝y zupe∏- Nie wystarczy na dany czas mieç wiedz´ o ich wyp∏a- nie poza bankiem. D∏u˝nik mo˝e powo∏ywaç si´ calnoÊci, ale trzeba monitorowaç ich sytuacj´ majàtko- w szczególnoÊci na: wà przez ca∏y okres trwania zabezpieczenia. Stàd, jeÊli 1) nieistnienie wierzytelnoÊci z powodu niezawar- bank wybiera d∏u˝nika w celu realizacji swoich nale˝- cia umowy z cedentem, noÊci i powiadamia go o tym dopiero w sytuacji, gdy 2) niewa˝noÊç umowy ze zbywcà, kredytobiorca nie sp∏aca kredytu, mo˝e byç za póêno 3) niewa˝noÊç umowy przelewu (np. z powodu na skuteczne dochodzenie jego uprawnieƒ. wady oÊwiadczenia woli), Ponadto, nale˝y tu dodaç, ˝e cedent ponosi odpo- 4) niespe∏nienie przez cedenta Êwiadczenia wza- wiedzialnoÊç za wyp∏acalnoÊç d∏u˝nika (jeÊli t´ odpo- jemnego, wiedzialnoÊç na siebie przyjà∏) w chwili zawarcia umo- 5) ograniczenie jego odpowiedzialnoÊci, wy przelewu59. Jest to istotne, gdy cedentem jest inna 6) odroczenie terminu spe∏nienia Êwiadczenia, osoba ni˝ d∏u˝nik banku. OÊwiadczenie o odpowie- 7) roz∏o˝enie d∏ugu na raty, dzialnoÊci cedenta stanowi wówczas dodatkowe zabez- 8) innà od ˝àdanej wysokoÊç zobowiàzania, pieczenie roszczeƒ banku, czym po zawarciu umowy 9) zwolnienie z d∏ugu lub umorzenie zobowiàzania, przelewu (cesji) wierzytelnoÊci wyp∏acalnoÊç d∏u˝nika 10) odroczenie zobowiàzania, le˝y w zasadzie w wy∏àcznym interesie banku. Cedent 11) przedawnienie roszczeƒ61. nie ponosi odpowiedzialnoÊci, gdy wierzytelnoÊç prze- Du˝a liczba i ró˝norodnoÊç zarzutów, które mo˝e staje istnieç ju˝ po dokonaniu przelewu, a wi´c w ma- wysunàç d∏u˝nik cedowanej wierzytelnoÊci przeciwko jàtku cesjonariusza (banku). Konstrukcja ta powoduje cesjonariuszowi, wp∏ywa na os∏abienie pewnoÊci naby- obcià˝enie banku obowiàzkiem dbania o istnienie i od- cia wierzytelnoÊci w drodze przelewu, co w konse- powiednià wysokoÊç przej´tej wierzytelnoÊci. Odpo- kwencji ogranicza przydatnoÊç cesji62. Ponadto,

57 A. Szpunar: Zabezpieczenie osobiste wierzytelnoÊci ... op.cit., s. 255. 60 J. Mojak: Obrót wierzytelnoÊciami ... op.cit., s. 80. 58 J. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 217. 61 J. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 222. 59 Por. art. 56 zd. 2 k.c. 62 Tam˝e, s. 101. 40 Prawo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

„w sprawie o spe∏nienie Êwiadczenia z tytu∏u wierzy- bank polisy ubezpieczeniowej z adnotacjami o dokona- telnoÊci obj´tej przelewem d∏u˝nik mo˝e stawiaç za- niu przelewu oraz zgodzie towarzystwa ubezpieczenio- rzuty dotyczàce stosunku wewn´trznego mi´dzy ce- wego na przelew. Po trzecie, gdy z umowy przelewu dentem a cesjonariuszem, a w szczególnoÊci kwestio- wynika prawo do odszkodowania dotyczàce konkretnej nowaç prawid∏owoÊç causae przelewu”63. rzeczy, wówczas bank nie jest uprawniony do odszko- W celu pokazania pe∏niejszego obrazu dodatkowe- dowania w przypadku szkody dotyczàcej innej rzeczy, go zabezpieczenia kredytu w formie przelewu wierzy- choç jest ona obj´ta tà samà umowà ubezpieczeniowà. telnoÊci nale˝y przedstawiç poszczególne jego rodzaje. Po czwarte wreszcie, istotnà sprawà dla banku jest p∏a- Jednà z cz´sto stosowanych przez banki form za- cenia sk∏adek firmie ubezpieczeniowej. bezpieczenia jest przelew wierzytelnoÊci z rachunku Na podstawie przelewu praw z umowy ubezpie- bankowego. Jest on mo˝liwy gdy: czenia bank ma mo˝liwoÊç otrzymania odszkodowania. 1) rachunek prowadzony jest przez inny bank, Jednak odszkodowanie zostanie wyp∏acone jedynie 2) umowa rachunku bankowego nie wy∏àcza lub wówczas, gdy nastàpi wywiàzanie si´ z umowy wobec nie ogranicza przelewu wierzytelnoÊci64. towarzystwa ubezpieczeniowego, a to sprowadza si´ Umowa przelewu wierzytelnoÊci z rachunku ban- w zasadzie do p∏acenia sk∏adek. Zobowiàzanym do za- kowego powoduje, ˝e bank jest w∏aÊcicielem Êrodków p∏aty sk∏adek pozostaje, co prawda, w dalszym ciàgu pieni´˝nych zgromadzonych na tym rachunku, nie zaÊ cedent, niemniej bank musi czuwaç, by zobowiàzanie posiadaczem rachunku. Mo˝e on tym samym dyspono- to by∏o realizowane. W interesie banku le˝y ewentual- waç Êrodkami zgromadzonymi na wymienionym ra- na zap∏ata sk∏adki za cedenta, aby zachowaç prawa p∏y- chunku. Nie powinno si´ zatem dokonywaç przelewu nàce z umowy ubezpieczenia. Wówczas bank nabywa, na bank wierzytelnoÊci z rachunku bie˝àcego podmio- co prawda, regres w stosunku do podmiotu, za którego tu gospodarczego, poniewa˝ uniemo˝liwi∏oby to dys- zap∏aci∏ sk∏adk´, jest to jednak cz´sto uprawnienie nie ponowanie przez ten podmiot Êrodkami pieni´˝nymi do wyegzekwowania. zgromadzonymi na rachunku. Przed przyjćiem tego W umowie cesji wierzytelnoÊci z tytu∏u nale˝noÊci zabezpieczenia bank powinien za˝àdaç z∏o˝enia za sprzedane towary lub us∏ugi bank uzyskuje prawo oÊwiadczenia banku prowadzàcego rachunek, majàcy do otrzymania od d∏u˝nika wierzytelnoÊci ceny sprze- stanowiç przedmiot zabezpieczenia, ˝e zosta∏ zawiado- da˝y towarów czy us∏ug66. miony o przelewie wierzytelnoÊci z tego rachunku. Zawarcie tej umowy mo˝e nieÊç ze sobà wiele za- W umowie nale˝y dodatkowo zawrzeç postanowienia gro˝eƒ dla banku67. Nale˝y si´ zatem upewniç, ˝e: regulujàce spraw´ naliczanych odsetek od Êrodków 1) wierzytelnoÊç pochodzi od podmiotu wiarygod- zgromadzonych na tym rachunku65. nego finansowo, WÊród cesji wierzytelnoÊci cz´sto stosuje si´ prze- 2) tytu∏ prawny wierzytelnoÊci nie budzi zastrze- lew z umów ubezpieczenia. Celem tego zabezpieczenia ˝eƒ (po˝àdane jest z∏o˝enie w banku egzemplarza umo- jest wzmocnienie innych rodzajów zabezpieczeƒ (np. wy mi´dzy d∏u˝nikiem wierzytelnoÊci a cedentem), zastawu, przew∏aszczenia czy hipoteki). W wielu ban- 3) wierzytelnoÊç jest mo˝liwa do Êciàgnićia, kach cesja wierzytelnoÊci z tytu∏u umów ubezpieczenia 4) postanowienia umowy nie naruszajà interesów nie mo˝e byç traktowana jako samodzielne zabezpie- banku (np. gdy nie zastrze˝ono na rzecz cedenta odse- czenie roszczeƒ banku. Jest ona jedynie wzmocnieniem tek za zw∏ok´ lub ich wysokoÊç jest ra˝àco niska, a ter- zabezpieczenia na sk∏adnikach majàtkowych. min dochodzenia uniemo˝liwi w krótkim czasie zaspo- O s∏aboÊci banku w przypadku przyjćia tej formy kojenie roszczeƒ banku). zabezpieczenia mo˝e stanowiç kilka przes∏anek. Po Ponadto, istotna jest zbie˝noÊç w czasie mi´dzy ter- pierwsze, kondycja finansowa ubezpieczyciela. Nie jest minem p∏atnoÊci z tytu∏u sprzeda˝y towarów lub us∏ug bowiem bez znaczenia, z jakim towarzystwem ubezpie- a terminem sp∏aty kredytu. JeÊli termin p∏atnoÊci przypa- czeniowym zosta∏a zawarta umowa. Po drugie, bank da na d∏ugo przed terminem sp∏aty kredytu, wówczas nie mo˝e pominàç w treÊci umowy ubezpieczenia zapi- cz´sto zamieszcza si´ klauzul´, ˝e wp∏ywy z tytu∏u przesu, dotyczàcego relacji mi´dzy w∏asnoÊcià rzeczy ubez- lania na bank wierzytelnoÊci zmniejszajà zad∏u˝enie68. pieczonej a prawami z umowy ubezpieczenia (czy prze- Niebezpieczny dla banku jest ewentualny zapis chodzà one z mocy prawa wraz z rzeczà na nowego w umowie przelewu, ˝e w razie przekazania nale˝noÊci w∏aÊciciela), oraz ewentualnoÊci wyra˝enia przez towa- z tytu∏u umowy cesji przed terminem sp∏aty kredytu rzystwo ubezpieczeniowe pisemnej zgody na dokona- cedent mo˝e rozporzàdzaç tymi Êrodkami. nie przelewu. Zasadne jest równie˝ otrzymanie przez

66 B. Niemirka: Prawne formy zabezpieczania kredytów - przelew wierzytel- 63 Z uzasadnienia wyroku Sàdu Najwy˝szego z 19 lutego 1998 r. (III noÊci na zabezpieczenie (cesja), przystàpienie do d∏ugu. „Monitor Prawniczy” CKN/387/97). „Biuletyn Bankowy” nr 2/1999, s. 59-60. nr 5/1996, s. 225. 64 I. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 224. 67 J. Heropolitaƒska: Zabezpieczenie wierzytelnoÊci banku ... op.cit., s. 227. 65 Tam˝e, s. 225. 68 Tam˝e, s. 228. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Prawo 41

Kolejny rodzaj omawianej formy zabezpieczenia ˝ar udowodnienia, ˝e d∏u˝nik wierzytelnoÊci spe∏nia- kredytu to przelew wierzytelnoÊci z tytu∏u akredytywy jàc Êwiadczenie na rzecz innego podmiotu ni˝ bank dokumentowej. wiedzia∏ o dokonanym na bank przelewie, spoczywa - Przes∏anki dokonania przelewu wierzytelnoÊci zgodnie z art. 6 k.c. - na cesjonariuszu (banku). z tego tytu∏u sà nast´pujàce: - beneficjentem akredytywy jest kredytobiorca, - akredytywa potwierdzona jest przez inny bank Podsumowanie ni˝ kredytujàcy, - kwota akredytywy (jeÊli przelew wierzytelnoÊci Banki z istoty swej dzia∏alnoÊci nara˝one sà na wiele z jej tytu∏u jest jedynym dodatkowym zabezpieczeniem ró˝norodnych i bardzo powa˝nych zagro˝eƒ. Ustawo- udzielonego kredytu) nie powinna byç ni˝sza od wyso- dawca uzna∏ ryzyko za nieod∏àcznà cech´ czynnoÊci koÊci udzielonego kredytu wraz z jego cenà, bankowych. - termin wa˝noÊci akredytywy up∏ywa póêniej ni˝ Bank, ˝eby uzyskaç satysfakcjonujàcy zwrot z ka- termin sp∏aty kredytu. pita∏u i aktywów musi stale podejmowaç ryzyko. Jest Nale˝y stwierdziç, ˝e w praktyce bankowej ta for- ono tym wi´ksze, im wy˝sze zyski przynosi bankowi ma zabezpieczenia kredytu jest rzadko stosowana. jego dzia∏alnoÊç. Bank - przed przyj´ciem zabezpieczenia w tej for- Struktura bilansów polskich banków, jak równie˝ mie - powinien byç zobowiàzany do sprawdzenia wa- analiza przyczyn upad∏oÊci banków w Êwietle literatu- runków otwarcia akredytywy. ry Êwiatowej wskazujà jednoznacznie, ˝e najpowa˝niej- W umowie przelewu wierzytelnoÊci z tytu∏u akredyty- sze zagro˝enie rodzi ryzyko kredytowe. Ma ono zarów- wy dokumentowej kredytobiorca zobowiàzuje si´ do powia- no aktywny, jak i pasywny charakter. domienia o dokonanej cesji banku potwierdzajàcego akredy- Aktywne ryzyko kredytowe stanowiàce niewàtpli- tyw´ i z∏o˝enia dokumentu, ˝e bank ten zosta∏ o cesji powia- wie najwi´ksze zagro˝enie, a obejmujàce m.in. utrat´ domiony. Istotne jest w tej sytuacji, by bank zabezpieczajà- kapita∏u, procentu i zabezpieczenia, powinno byç mie- cy w ten sposób udzielony kredyt mia∏ pewnoÊç, ˝e zosta∏ rzone i Êwiadomie przez banki ograniczane. zawiadomiony bank potwierdzajàcy akredytyw´. Ponadto, Skoro ryzyka kredytowego nie sposób uniknàç, a celowe jest uzyskanie zobowiàzania d∏u˝nika kredytobior- jego negatywne skutki mogà zachwiaç egzystencjà ban- cy, ˝e b´dzie on przekazywa∏ wierzytelnoÊci kredytobiorcy ku, nale˝y tworzyç optymalne mechanizmy jego redu- na rachunek banku, w którym ten ostatni zaciàgnà∏ kredyt, kowania. Czyni to zarówno paƒstwo w drodze regula- zabezpieczony dodatkowo wymienionym przelewem. cji zewn´trznych, czynià to tak˝e poszczególne banki, Przedstawiony sposób dodatkowego zabezpiecze- stosujàc wewn´trzne metody zarzàdzania ryzykiem nia udzielonych kredytów - przelew (cesja) na zabez- kredytowym. pieczenie - zawiera wiele elementów niepewnoÊci i za- Dzia∏ania banków powinny ograniczaç ryzyko kre- gro˝eƒ dla banku, korzystajàcego z tej formy zabezpie- dytowe poprzez wypracowanie i stosowanie optymal- czeƒ. Z tych wzgl´dów w ˝adnym razie nie mo˝e on zo- nej strategii i polityki kredytowej oraz perfekcyjnych staç uznany za pewne êród∏o bezpieczeƒstwa banku. procedur kredytowych (w tym zw∏aszcza metod oceny W konkluzji nale˝y jeszcze zwróciç uwag´ na dwa zdolnoÊci kredytowej). istotne zagro˝enia dla banku, jakie niesie ze sobà prze- Zarówno zewn´trzne metody zarzàdzania ryzy- lew wierzytelnoÊci. kiem kredytowym, jak równie˝ regulacje wewn´trzne Powodem pierwszego jest fakt, ˝e prawid∏owo po- (stosowane przez poszczególne banki) du˝e znaczenie wiadomiony d∏u˝nik wierzytelnoÊci mo˝e spe∏niç przypisujà dodatkowym rodzajom zabezpieczeƒ udzie- Êwiadczenie do ràk poprzedniego wierzyciela. Wów- lonego przez bank kredytu69. czas bank ma, co prawda, prawo ˝àdaç ponownego Niektóre banki uznajà dodatkowe zabezpieczenia spe∏nienia Êwiadczenia, ale skutecznoÊç tego ˝àdania za bardzo wa˝ny sposób minimalizacji ryzyka kredyto- mo˝e okazaç si´ ˝adna. wego, inne uwa˝ajà, ˝e znaczenie to jest mniejsze. Jeszcze gorsza jest sytuacja banku, gdy d∏u˝nik Wszystkie jednak postrzegajà je jako wa˝ny czynnik wierzytelnoÊci spe∏nia Êwiadczenie na rzecz innego ograniczania ryzyka dzia∏alnoÊci kredytowej. podmiotu ni˝ bank, b´dàc w dobrej wierze. Bank w tej Jednak˝e dodatkowe zabezpieczenia kredytów cz´- sytuacji ma roszczenie odszkodowawcze tylko (podkr. sto zawodzà, a stopa odzysku z tytu∏u ich stosowania autorów) wzgl´dem cedenta. Zwa˝ywszy natomiast, ˝e tylko nieznacznie przekracza 50%. ˚adnà miarà nie cedentem jest z regu∏y kredytobiorca (w tym przypad-

ku nie sp∏acajàcy zobowiàzania wobec banku) roszcze- 69 Por. w szczególnoÊci Za∏àcznik nr 2 uchwa∏y 8/1999 Komisji Nadzoru nie wzgl´dem niego mo˝e okazaç si´ bezskuteczne. Bankowego z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na Drugim zagro˝eniem jest domniemanie dobrej wia- ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz. Urz. NBP nr 26 poz.43 z póên. zm.), który zawiera zabezpieczenia pomniejszajàce podstaw´ tworzenia ry (art. 7 k.c.) po stronie d∏u˝nika wierzytelnoÊci. Ci´- rezerw celowych. 42 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

mo˝na wi´c uznaç, ˝e zasadniczo ograniczajà ryzyko jàcy i cz´sto nieskuteczny sposób ograniczania ryzyka kredytowe. Najlepszym zabezpieczeniem udzielonego (pozwalajàcy na zwrot jedynie cz´Êci zaanga˝owanych kredytu jest bowiem dobra kondycja finansowa kredy- Êrodków wraz z ich cenà). Kryterium ich stosowania, tobiorcy. jako elementów wzmacniajàcych realnoÊç zawartych Przedstawione s∏aboÊci i zagro˝enia dla banku, umów kredytowych, powinna byç skutecznoÊç. ∏àczàce si´ z istotà i stosowaniem przelewu (cesji) wie- Przedstawienie s∏aboÊci przelewu (cesji) wierzytel- rzytelnoÊci jako formy dodatkowego zabezpieczenia noÊci mia∏o na celu uÊwiadomienie zwiàzanych z nià udzielanych kredytów, udowadniajà tez´, ˝e zabezpie- zagro˝eƒ. Uczyniono to, aby banki w swoim dzia∏aniu czenia te powinny byç uznawane jedynie za uzupe∏nia- mog∏y ich w jak najwi´kszym stopniu unikaç.

Mierzenie wp∏ywu jakoÊci us∏ug na efektywnoÊç finansowà banków komercyjnych Janusz Kud∏a

Wprowadzenie Definicja i pomiar jakoÊci

Problem wp∏ywu jakoÊci na uzyskiwane wyniki finan- JakoÊç mo˝e byç definiowana na potrzeby pomiaru sowe jest w ostatnim okresie przedmiotem badaƒ wielu w ró˝ny sposób, przy czym do najcz´stszych definicji naukowców, którzy wykorzystujàc posiadane dane sta- nale˝y traktowanie jakoÊci jako: rajà si´ ten wp∏yw zmierzyç i zaproponowaç odpo- - doskona∏oÊci (dà˝enia do ciàg∏ej poprawy ofero- wiednie modele, objaÊniajàce obserwowane zale˝noÊci. wanych us∏ug i eliminacji b∏´dów) [Garvin, 1984], Procedury stosowane przez poszczególnych badaczy - wartoÊci (czy oferowana us∏uga zas∏uguje na ce- ró˝nià si´ mi´dzy sobà, co jest skutkiem zarówno od- n´, jakà p∏aci klient, i odwrotnie) [Cronin i Taylor, miennego definiowania jakoÊci, sposobu dokonywania 1992], pomiaru, jak te˝ wykorzystywanych metod. Niniejsze - dostosowania do ustalonej specyfikacji (jak bar- opracowanie ma na celu dokonanie przeglàdu najcie- dzo ró˝ni si´ od wzorca), [Crosby, 1979], kawszych metod i modeli iloÊciowego pomiaru jakoÊci - stopnia zrealizowania oczekiwaƒ klienta (co ceni us∏ug i ich wp∏ywu na wyniki finansowe, ze szczegól- klient i jak bardzo ró˝ni si´ od tych oczekiwaƒ Êwiad- nym uwzgl´dnieniem sektora bankowego. czenie us∏ug w danym banku) [Parasuraman, Zeithaml, W pierwszej cz´Êci artyku∏u prezentowane sà ró˝- Berry 1988; Reeves i Bednar, 1994] ne definicje jakoÊci i najwa˝niejsze sposoby Nale˝y przy tym zwróciç uwag´ na rozró˝nienie okreÊlania tego poj´cia. Nast´pnie przedstawione zo- mi´dzy jakoÊcià jako konstrukcjà o charakterze kumu- sta∏y sposoby mierzenia efektywnoÊci banków, rozu- latywnym, odnoszàcà si´ do ca∏ego banku, oraz satys- mianej jako maksymalizacja ró˝nicy mi´dzy nak∏ada- fakcjà klienta zwiàzanà z konkretnà transakcjà. To mi i efektami, wykorzystujàce koncepcj´ jakoÊci us∏ug pierwsze poj´cie jako szersze mo˝e byç traktowane ja- jako istotnego czynnika poprawiajàcego efektywnoÊç. ko podstawa mierzenia wp∏ywu jakoÊci na efektywnoÊç W trzeciej cz´Êci omówione sà ogólne modele wp∏ywu ekonomicznà ca∏ego analizowanego podmiotu, podczas jakoÊci na efektywnoÊç, które mogà stanowiç podsta- gdy drugie mo˝e t∏umaczyç zachowanie konsumenta, w´ wyjaÊnienia obserwowanych zale˝noÊci empirycz- b´dàce skutkiem konkretnego kontaktu z bankiem nych. Ostatnia cz´Êç artyku∏u podsumowuje poruszo- Êwiadczàcym danà us∏ug´. PodkreÊla si´ przy tym nà problematyk´. czasami, ˝e jakoÊç ma charakter normatywny (czego po- BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 43

winno si´ oczekiwaç), a satysfakcja konsumenta cha- gdzie: rakter pozytywny (czego mo˝na oczekiwaç) [Cronin c - sta∏y koszt, 1 δ i Taylor 1992] . s - wp∏yw standaryzacji na koszt, λ Wp∏yw jakoÊci na uzyskiwane wyniki finansowe s - wp∏yw standaryzacji na koszty (druga pochodna), δ mo˝na rozpatrywaç od strony kosztów poniesionych na c - wp∏yw indywidualizacji oferty na koszty, λ jej uzyskanie lub wzrostu przychodów. W zasadzie ist- c - wp∏yw indywidualizacji oferty na koszty (dru- nieje zgoda, ˝e poprawa jakoÊci oferowanych us∏ug ga pochodna), przyczynia si´ do wzrostu przychodów2, natomiast ist- φ - wysi∏ek zwiàzany ze standaryzacjà, niejà rozbie˝noÊci co do ponoszonych kosztów. Zale˝- T - ca∏y wysi∏ek banku. nie od przyj´tej definicji, uzyskanie wy˝szej jakoÊci Standaryzacja powoduje wić obni˝enie kosztu, mo˝e przyczyniaç si´ do ograniczania kosztów (us∏ugi ale ograniczenie to staje si´ tym mniejsze, im bardziej nie spe∏niajàce okreÊlonego standardu mogà byç w re- us∏ugi sà zestandaryzowane. Dostosowanie si´ do zin- zultacie dro˝sze dla banku z powodu koniecznoÊci ich dywidualizowanych wymagaƒ klienta (jakoÊç dostoso- poprawiania) lub przeciwnie powodowaç ich wzrost wana do klienta) generuje natomiast wy∏àcznie koszty, (dà˝enie do doskona∏oÊci oznacza na przyk∏ad ciàg∏e i to coraz wi´ksze. usprawnianie procesu us∏ug, szkolenie pracowników, Przyjćie ró˝nych definicji jakoÊci us∏ug musi pro- opracowywanie schematu dzia∏ania). Prowadzi to na- wadziç do zastosowania równie zró˝nicowanych me- wet, zdaniem cz´Êci badaczy, do rozró˝nienia dwóch tod pomiaru jakoÊci. Metody te albo wykorzystujà su- odr´bnych rodzajów jakoÊci: jakoÊci standaryzacyjnej biektywne oceny klientów (lub personelu bankowego), (zapewnienie, ˝e wszystko jest takie samo, aspekt typo- takie jak stopieƒ realizacji oczekiwaƒ klienta, albo kon- wy dla dzia∏alnoÊci wytwórczej), oraz jakoÊci dostoso- centrujà si´ na miarach obiektywnych, takich jak od- wanej do klienta (zapewnienie indywidualnego trakto- st´pstwo od przyj´tego standardu. Niektóre z badaƒ za- wania ka˝dego klienta, aspekt typowy dla dzia∏alnoÊci wierajà natomiast zarówno miary o charakterze obiek- us∏ugowej) [Rust i Metters, 1996]. Poprawienie jakoÊci tywnym, jak i subiektywnym. Przyk∏adowo, przyjmuje standaryzacyjnej powoduje redukcj´ kosztów, w odró˝- si´ jako miar´ jakoÊci czas potrzebny na otwarcie ra- nieniu od jakoÊci dostosowanej do klienta, zawsze chunku bankowego, a jednoczeÊnie stosuje si´ ocen´ oznaczajàcej wzrost kosztów. Nie jest przy tym mo˝li- subiektywnà, w postaci intensywnoÊci wykorzystania we jednoczesne poprawianie obu rodzajów jakoÊci bez komputera do dokonywania danego rodzaju operacji pogorszenia uzyskiwanej zyskownoÊci. Ca∏y wysi∏ek [Frei i inni, 1999]. banku mo˝e byç w efekcie zu˝yty na popraw´ albo W badaniu jakoÊci stosunkowo najcz´Êciej stoso- pierwszego, albo drugiego rodzaju jakoÊci. Oznacza to, wane sà miary subiektywne. Bardzo popularnà koncep- ˝e banki mogà przyjàç albo strategi´ produkcyjnà (ja- cjà z tej grupy pomiarów jakoÊci jest metoda luki jako- koÊç standaryzacyjna), albo strategi´ jakoÊci us∏ug (ja- Êci, czyli ró˝nicy mi´dzy postrzeganym a oczekiwanym koÊç dostosowana do ka˝dego klienta indywidualnie). poziomem jakoÊci. Porównywana jest tutaj ogólna oce- Formalnie, je˝eli ca∏y dysponowany wysi∏ek wy- na przypisana przez konsumenta danemu aspektowi ja- nosi T, a ca∏y wysi∏ek zwiàzany ze standaryzacjà to φ, koÊci z ocenà tego samego aspektu w konkretnej firmie wówczas wysi∏ek zwiàzany z indywidualizacjà oferty us∏ugowej. ZgodnoÊç ocen Êwiadczy o dobrej jakoÊci równy jest T - φ. W tej sytuacji satysfakcja konsumenta us∏ug, natomiast niezgodnoÊç wskazuje na niskà jakoÊç, mo˝e byç zapisana jako: poniewa˝ us∏uga nie spe∏nia oczekiwaƒ konsumenta (to, co wa˝ne dla banku, nie jest wa˝ne dla konsumen- sT()φεφεφ=−()1 +−(), (1.1) ta lub odwrotnie). Najcz´Êciej cytowana w literaturze metoda SE- RVQUAL wykorzystuje badanie luki wewnàtrz 22 czyn- gdzie ε oznacza relatywnà wa˝noÊç indywidualizacji ników determinujàcych postrzeganie jakoÊci, podzielo- oferty. W tym przypadku zmiana kosztu dla danego nych na pi´ç wymiarów. Ka˝dy z czynników przedsta- punktu wynosi (z rozwinićia szeregu Taylora): wiany jest w formie stwierdzenia, któremu przypisywa- na jest wartoÊç od jednego do siedmiu, obrazujàca wzgl´dnà wa˝noÊç dla ankietowanego. Nast´pnie obli- 2 vc()φδφλφδφλφ=− c +1 2 +() T − + 1 () T - , (1.2) czane sà ró˝nice mi´dzy ocenami postrzeganymi i ocze- ss2 cc2 kiwanymi. Wyró˝nione cechy czynników to: - czynniki materialne zwiàzane z us∏ugà (wyposa-

1 W niektórych uj´ciach oba poj´cia wykorzystywane sà ∏àcznie do oceny ˝enie, wyglàd personelu, materialna reprezentacja ustalenia poziomu jakoÊci, bowiem satysfakcja (niezadowolenie) z transakcji us∏ugi, np. karta p∏atnicza), przek∏ada si´ na postrzeganie jakoÊci przez konsumenta lub odwrotnie. Patrz - niezawodnoÊç, czyli zgodnoÊç wykonania z zapo- [Cronin i Taylor, 1992; Boulding i inni 1993]. 2 Porównaj [Rust i Zahorik, 1995]. trzebowaniem (dok∏adnoÊç w rachunkach, punktual- 44 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

noÊç dokonywanych operacji, prawid∏owoÊç zapisów Metodologi´ tego typu naj∏atwiej przeÊledziç na itp.), konkretnych przyk∏adach badaƒ. Pierwsze badanie, - reagowanie, czyli ch´ç i gotowoÊç personelu do w którym wykorzystano odpowiedzi kadry zarzàdzajà- pomocy i dostarczania w∏aÊciwych us∏ug (informowa- cej banków, dotyczy wp∏ywu jakoÊci us∏ug na skutecznie o opóênieniu transakcji, wyznaczanie bliskich ter- noÊç rynkowà w amerykaƒskich bankach detalicznych4 minów spotkaƒ i za∏atwiania spraw itp.), [Roth i Jackson, 1995]. Odpowiedzi po przekszta∏ceniu - pewnoÊç, czyli zapewnienie zaufania i bezpie- w jednowymiarowe indeksy zosta∏y potraktowane jako czeƒstwa (fizyczne i finansowe bezpieczeƒstwo trans- zmienne w trójrównaniowym modelu ekonometrycz- akcji, zaufanie do personelu, uprzejmoÊç obs∏ugi), nym. Jako zmienne objaÊniane przyj´to: wiedz´, jakoÊç - empatia, czyli zrozumienie potrzeb konsumenta us∏ug i skutecznoÊç rynkowà, natomiast jako zmienne (rozpoznawanie jego potrzeb, poÊwićanie uwagi po- objaÊniajàce: technologi´, wyrazistoÊç rynkowà, jakoÊç szczególnym klientom, wyjaÊnianie zasad obs∏ugi itp.). wspó∏pracy z klientami i produktywnoÊç czynników [Parasuraman, Zeithaml, Berry, 1988; Carman, 1990] (postrzeganà przez mened˝erów). Nast´pnie przetesto- Inni autorzy [Cronin i Taylor, 1992] wskazujà na wana zosta∏a hipoteza, zak∏adajàca wyst´powanie okre- znaczenie wy∏àcznie miar jakoÊci postrzeganej, uzupe∏- Êlonych istotnych zale˝noÊci mi´dzy badanymi zmien- nionej ewentualnie przez jakoÊç postrzeganà w po- nymi. Procedura ta polega∏a na weryfikacji zgodnoÊci przednim okresie i poziom satysfakcji (niezadowole- macierzy kowariancji zmiennych i odpowiedniej ma- nia) z oferowanego poziomu us∏ug [Bolton i Drew cierzy kowariancji parametrów oszacowanych w mode- 1991]. Przyjćie tej koncepcji oznacza bezpoÊrednie za- lu ekonometrycznym, z wykorzystaniem statystyki χ2. stosowanie ocen postrzeganej jakoÊci, bez uwzgl´dnia- Za∏o˝ono, ˝e jakoÊç uwarunkowana jest bezpoÊrednio nia oczekiwaƒ. W obu przypadkach mo˝liwe jest przy przez: wiedz´, wyrazistoÊç rynkowà (konkurencyjna si- tym zmodyfikowanie wyników przez wagi wa˝noÊci ∏a marketingu i sprzeda˝y), postrzeganà produktyw- (np. wagi dla niezawodnoÊci mogà byç wy˝sze ni˝ dla noÊç czynników i jakoÊç wspó∏pracy z klientami, po- czynników materialnych, które wskazujàc na ich wi´k- Êrednio zaÊ przez technologi´, wp∏ywajàcà na jakoÊç sze znaczenie dla postrzegania jakoÊci przez konsu- poprzez wiedz´. JednoczeÊnie model ten zak∏ada∏ menta). OdejÊcie od modelu luki uzasadnia si´ w tym wp∏yw jakoÊci na postrzegane rezultaty dzia∏alnoÊci przypadku lepszym objaÊnianiem zachowania konsu- (oceny skutecznoÊci uzupe∏nione u˝yciem zyskowno- mentów i przejÊciowoÊcià odczuç dotyczàcych pozio- Êci brutto i zwrotu z aktywów). Uzyskane wyniki bada- mu jakoÊci, na jaki konsument zas∏uguje3. nia wskaza∏y, ˝e wyestymowane wspó∏czynniki sà Alternatywne podejÊcia do mierzenia jakoÊci mo˝na zgodne z obserwowanymi kowariancjami mi´dzy wić przedstawiç schematycznie w nast´pujàcy sposób: zmiennymi. Innymi s∏owy, nie mo˝na wykluczyç po- SERVQUAL: JakoÊç us∏ug = postrzegana jakoÊç - prawnoÊci przyj´tych za∏o˝eƒ. oczekiwana jakoÊç; W przypadku omawianego badania operacjonali- Wa˝ony SERVQUAL: JakoÊç us∏ug = wa˝noÊç x zacja zmiennych u˝ytych do estymacji jest typowa dla (postrzegana jakoÊç - oczekiwana jakoÊç); badaƒ poÊwićonych szacowaniu jakoÊci. Respondenci SERVPERF: JakoÊç us∏ug = postrzegana jakoÊç; musieli zaznaczyç ocen´ (w skali 1 - 7, od bardzo s∏abej Wa˝ony SERVPERF: JakoÊç us∏ug = wa˝noÊç x po- do bardzo dobrej) dla ka˝dego czynnika sukcesu, najle- strzegana jakoÊç. piej opisujàcà konkurencyjnà przewag´, jakà ma dana Zidentyfikowanie sposobu pomiaru jakoÊci sta- jednostka, wzgl´dem konkurentów dzia∏ajàcych na tym nowi pierwszy krok, umo˝liwiajàcy poszukiwanie samym rynku z podanej listy. Przyk∏adowo, przy mie- zwiàzków pomi´dzy poziomem jakoÊci us∏ug a za- rzeniu jakoÊci us∏ug wykorzystano takie cechy, jak: chowaniem konsumentów czy bezpoÊrednio sukce- uprzejmoÊç, niezawodnoÊç, postrzeganie jakoÊci przez sem rynkowym w postaci wzrostu udzia∏u rynko- klienta, zgodnoÊç ze specyfikacjà us∏ugi, empatia wego albo prawy wyników finansowych. Najprost- w traktowaniu klientów, wiarygodnoÊç, udzielanie in- sze z tego typu badaƒ koncentrujà si´ na ustaleniu formacji we w∏aÊciwym czasie (reagowanie)5. Niektóre parametrów równaƒ regresji i potwierdzeniu istot- elementy jakoÊci nie zosta∏y uj´te jako zmienna zale˝- noÊci postulowanych zwiàzków przyczynowych. na, lecz w ramach zmiennej - jakoÊç wspó∏pracy Cz´sto zmiennymi reprezentujàcymi wyniki finan- z klientami. Zmienna ta obejmowa∏a, przyk∏adowo: re- sowe sà dane z badaƒ ankietowych uzupe∏niane agowanie na zg∏aszane przez klienta potrzeby, zaspoko- wskaênikami rentownoÊci, na przyk∏ad takimi jak jenie ogólnych potrzeb klienta, ocen´ jego ca∏kowitej zwrot z aktywów.

4 Survey of Retail Banking Strategy and Performance w ramach Retail Banking 3 W przypadku banków zarówno metody luki, jak i postrzeganej jakoÊci sà Futures Project, b´dàcy studium Bank Administration Institute i uczonych bardzo dobre, jeÊli chodzi o dopasowanie do danych (dobroç dopasowania, z University of North Carolina Kenan-Flager Business School w 1991 r. dostosowana dobroç dopasowania i pierwiastek Êredniej kwadratów reszt) 5 W badaniu tym jako miar´ ogólnej jakoÊci wykorzystano jakoÊç postrzeganà [Cronin i Taylor, 1992]. przez konsumenta, a nie luk´. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 45

satysfakcji, b∏´dy w procedurze, liczb´ skarg. Odpo- WEj - oczekiwana jakoÊç, * wiednio do tego zosta∏y równie˝ sformu∏owane miary DS ijt - obecna jakoÊç specyficzna dla danej us∏ugi, skutecznoÊci w osiàganiu celów przez danà jednostk´, SEijt - oczekiwania co do jakoÊci, na którà konsu- takie jak: ca∏kowita skutecznoÊç oddzia∏u, ca∏kowita ment - w swojej ocenie - zas∏uguje, zyskownoÊç jednostki, udzia∏ rynkowy w podstawo- ε - b∏àd. wych us∏ugach, produktywnoÊç systemu dostarczania Oczekiwania jakoÊci, na jakà konsument zas∏uguje, us∏ug, oraz dwie wspomniane ju˝ miary obiektywne: sà funkcjà tego, co konsument uwa˝a∏ za nale˝ne mu zyskownoÊç brutto i zwrot z aktywów. w poprzednim okresie, oraz pozytywnych doÊwiad- Autorzy znaleêli pozytywnà i istotnà (na poziomie czeƒ dotyczàcych kolejnego kontaktu z us∏ugà: 5%) relacj´ mi´dzy jakoÊcià us∏ug a skutecznoÊcià ryn- kowà, jak równie˝ mi´dzy jakoÊcià us∏ug a jakoÊcià SKDSESE=+βε() ⋅* + , (1.4) ijt ijt-1 jt ijt ijt wspó∏pracy z klientami. Co ciekawe, ujemny charakter mia∏a zale˝noÊç mi´dzy jakoÊcià us∏ug a produktywno- gdzie: β Êcià czynników. Mo˝e to wskazywaç, zdaniem bada- jt - dodatni wspó∏czynnik, czy, na pogarszanie si´ jakoÊci w miar´, jak jednostki Kijt - zmienna zerojedynkowa przyjmujàca wartoÊç bankowe starajà si´ stawaç bardziej efektywne, przynaj- jeden, gdy poziom Êwiadczonej us∏ugi przewy˝sza mniej w krótkim okresie, co mo˝e w konsekwencji uprzednie oczekiwania co do nale˝nej jakoÊci, ograniczaç ich skutecznoÊç w przysz∏oÊci. - pozosta∏e oznaczenia jak wy˝ej. Omówione badanie jest klasycznym przyk∏adem Zak∏ada si´ przy tym, ˝e osoby majàce wy˝sze szacowania wp∏ywu jakoÊci na skutecznoÊç i efektyw- oczekiwania co do jakoÊci us∏ugi lepiej postrzegajà ja- noÊç rynkowà, przy wykorzystaniu zmiennych o cha- koÊç po kontakcie z us∏ugà ni˝ osoby o mniejszych rakterze subiektywnym, pochodzàcych z badanych jed- oczekiwaniach. W przeciwieƒstwie do tego, oczekiwa- nostek, i przy wykorzystaniu tradycyjnych metod eko- nia co do jakoÊci, na jakà konsument zas∏uguje (nale˝- nometrycznych. Z tego wzgl´du badania takie nie od- nej), wp∏ywajà przeciwnie na postrzeganie jakoÊci po noszà si´ w pe∏ni do poj´cia efektywnoÊci (w tym przy- kontakcie z us∏ugà. Inaczej mówiàc, mo˝na si´ albo roz- padku wykorzystano jedynie pewne miary zyskowno- czarowaç, przy wy˝szych oczekiwaniach co do nale˝- Êci, które zosta∏y w∏àczone wraz z odpowiedziami nej jakoÊci, albo byç przyjemnie zaskoczonym jeÊli z kwestionariuszy do oszacowania zmiennej - skutecz- oczekujemy niskiej jakoÊci. W tym samym zaÊ kierun- noÊci rynkowej), a ponadto ograniczajà si´ jedynie do ku oddzia∏uje na postrzeganà jakoÊç doÊwiadczenie, jakoÊci postrzeganej przez klienta z zewnàtrz. dotyczàce nowego kontaktu z us∏ugà6. Drugi - bardziej interesujàcy, choç nie odnoszàcy Na podstawie jakoÊci postrzeganej w ró˝nych wysi´ bezpoÊrednio do banków - model wp∏ywu jakoÊci miarach konsumenci oceniajà ogólnà jakoÊç us∏ug i na na zachowania konsumentów us∏ug (tzw. model inten- tej podstawie podejmujà decyzje dotyczàce swego za- cjonalnych zachowaƒ) zaproponowali w swym artyku- chowania. Ogólna jakoÊç, zale˝nie od przyj´tego modele W. Boulding i inni [1993]. PodejÊcie to ∏àczy rozwa- lu relacji z jakoÊcià postrzeganà, mo˝e byç w zwiàzku ˝ania dotyczàce jakoÊci i satysfakcji konsumenta, zak∏a- z tym przedstawiona w postaci: dajàc dynamiczny wp∏yw kontaktu konsumenta z us∏u- 5 =+φε, gà na kszta∏towanie si´ postrzeganej przez niego jako- OSQit∑ j PS ijt (1.5) Êci. Zgodnie z omawianà propozycjà, zamierzone za- j =1 chowania klienta wobec banku sà funkcjà ogólnej jako- lub

Êci, wynikajàcej z jakoÊci postrzeganej w pi´ciu omó- 5 =−Θ + ε, wionych wczeÊniej wymiarach [Parasuraman i inni, OSQit∑ j () PSijt SE ijt (1.6) = 1988], stanowiàcych funkcj´: j 1 - tego, czego obecnie klient oczekuje (will expec- gdzie: tation), OSQit - ogólna jakoÊç, φ Θ - jakoÊci, na jakà zas∏uguje (should expectation), j , j - wektory wspó∏czynników, pozosta∏e ozna- - jakoÊci obecnie obserwowanej, dotyczàcej nowe- czenia jak wy˝ej. go kontaktu z us∏ugà (delivered service). Przypadek (1.5) dotyczy bezpoÊredniego liniowego wp∏ywu postrzeganej jakoÊci na jakoÊç ogólnà, nato- * PS=++ααγε WE()1 DS++ SE , (1.3) miast (1.6) opisuje jakoÊç ogólnà, jako funkcj´ luki mi´- ijt jt ijt-1 jt ijt jt ijt dzy postrzeganiem jakoÊci a jakoÊcià nale˝nà konsu- gdzie: mentowi w jego ocenie. W tym ostatnim przypadku PSijt - postrzegana jakoÊç i - tego konsumenta, dla uj´cie to jest statyczne (niezmienne w czasie). wymiaru j, w czasie t; 6 α α γ Oznacza to, ˝e w równaniu 1.3 ma znak dodatni i jest mniejsza od ijt , jt - wspó∏czynniki, jednoÊci, natomiast γ jest ujemna. 46 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Zachowania intencjonalne zale˝à natomiast bezpo- producentami us∏ug, albo traktowanie ich jako poÊred- Êrednio od ogólnego poziomu jakoÊci i mogà na przy- ników finansowych. W pierwszym przypadku efekty k∏ad polegaç na zachowaniu lojalnoÊci wobec banku, mierzone sà liczbà otwartych rachunków, udzielonych wyra˝aniu pozytywnej opinii o nim wobec znajomych kredytów, dokonanych przelewów itp., natomiast na- itp. Dzia∏ania te przek∏adajà si´ wić w konsekwencji k∏adami sà: zatrudnienie, liczba bankomatów, kompu- na sukces rynkowy danej firmy. terów itp. W przypadku efektywnoÊci banków jako po- Êredników za nak∏ady przyjmuje si´ ró˝nego rodzaju =+λε, (1.7) koszty, a za miary wyniku: dochody, wartoÊç kredytów, BImitm OSQ przyj´tà wartoÊç depozytów itp. PodejÊcie produkcyjne gdzie: (lub inaczej operacyjne) do szacowania efektywnoÊci BIm - zachowanie intencjonalne m-tego rodzaju, zajmuje si´ wić w wi´kszym stopniu nak∏adoch∏onno- pozosta∏e oznaczenia jak wy˝ej. Êcià dzia∏alnoÊci bankowej zwiàzanej z zawieraniem Zarysowana koncepcja, mimo ˝e nie dotyczy bez- transakcji, podczas gdy podejÊcie od strony poÊrednic- poÊrednio mierzenia wp∏ywu jakoÊci na efektywnoÊç, twa finansowego bardziej akcentuje stron´ finansowà - t∏umaczy, w jaki sposób banki i inne przedsi´biorstwa koszty i dochody uzyskiwane z dzia∏alnoÊci. mogà staraç si´ oddzia∏ywaç na postrzegany poziom ja- Udzielenie na przyk∏ad du˝ego kredytu nie musi koÊci. Powinny one mianowicie modyfikowaç oczeki- wiàzaç si´ ze znacznie wi´kszym wykorzystaniem pra- wania konsumentów co do jakoÊci us∏ug otrzymywa- cy personelu czy komputerów ni˝ udzielenie Êredniej nych w przysz∏oÊci - w kierunku ich poprawiania - wielkoÊci kredytu, natomiast wymaga pozyskania od- a jednoczeÊnie ograniczaç oczekiwany poziom jakoÊci, powiednio wi´kszych (kosztowniejszych) Êrodków jaki konsumenci uwa˝ajà za nale˝ny im7. Inaczej mó- z rynku. Do oceny efektywnoÊci tego typu operacji lep- wiàc, konsument powinien oczekiwaç, ˝e us∏ugi b´dà sze wydaje si´ zatem podejÊcie z punktu widzenia po- coraz lepsze, ale nie powinny one przekraczaç jego po- Êrednictwa finansowego, zgodnie z którym bank jest ziomu aspiracji. Wówczas bowiem poziom ten b´dzie bardziej efektywny, jeÊli przy danych efektach (np. rós∏, co mo˝e spowodowaç, ˝e postrzegana przez kon- udzielonej wartoÊci kredytów) ponosi proporcjonalnie sumenta jakoÊç ulegnie obni˝eniu - dlatego ˝e b´dzie mniejsze koszty ni˝ inny bank. PodejÊcie do efektywno- oczekiwa∏ zbyt wiele. Êci od strony poÊrednictwa pozwala na analizowanie Opisany model, wykorzystujàc zmienne o charak- kosztów ponoszonych przez banki i ich wp∏ywu na terze subiektywnym, pozwala na analiz´ relacji mi´dzy osiàganà zyskownoÊç. jakoÊcià a oczekiwaniami, które zachodzà w czasie, Przy rozwa˝aniu drobnych pracoch∏onnych opera- a nie tylko w momencie badania. Jak sàdz´, z tego cji lepsze jest natomiast podejÊcie od strony efektywno- wzgl´du powy˝sze podejÊcie mo˝e znaleêç zastosowa- Êci produkcji banku, czyli stwierdzenia, jak wykorzy- nie w przypadku mierzenia jakoÊci w ujćiu dynamicz- stywane sà istniejàce nak∏ady dla zawierania transakcji nym i poszukiwaniu d∏ugookresowych zwiàzków przez bank. Dany bank jest efektywniejszy, jeÊli potrafi z efektywnoÊcià. zawrzeç takà samà liczb´ umów, co inny bank, wyko- rzystujàc: mniej zatrudnionych, pod∏àczonych kompu- terów, posiadanej powierzchni itp.8 Uzyskane redukcje Operacyjna efektywnoÊç i jej pomiar w bankach nak∏adów w ujćiu produkcyjnym mogà byç nast´pnie prze∏o˝one na oszcz´dnoÊci w kosztach, je˝eli znamy Kolejnym elementem badania zwiàzków mi´dzy jako- ceny poszczególnych nak∏adów czynników produkcji. Êcià a efektywnoÊcià jest ustalenie efektywnoÊci opera- W ostatecznym wyniku mo˝emy wić oszacowaç ko- cyjnej banków; mo˝na tego dokonaç na ró˝ne sposoby. rzyÊci z potencjalnego poprawienia efektywnoÊci, po- Najpopularniejszymi metodami w przypadku banków przez wyliczenie towarzyszàcego mu wzrostu zysku. sà: analiza obwiedni danych i stochastyczna granica Niestety, z punktu widzenia zwiàzków mi´dzy efektywnoÊci. Pod wzgl´dem liczebnoÊci wydajà si´ efektywnoÊcià i jakoÊcià us∏ug zastosowanie analizy przewa˝aç badania wykorzystujàce analiz´ obwiedni obwiedni danych jest trudniejsze w przypadku efek- danych (Data Envelopment Analysis) z uwagi na ich tywnoÊci poÊrednictwa ni˝ w ujćiu produkcyjnym, prostà, a jednoczeÊnie elastycznà konstrukcj´, umo˝li- z uwagi na finansowy charakter zmiennych oraz istnie- wiajàcà porównywanie ró˝nych nak∏adów i efektów, jàce miedzy nimi korelacje. Finansowy aspekt utrudnia bez dodatkowych za∏o˝eƒ cechujàcych metody parame- tryczne. 8 OczywiÊcie, cz´Êç badaƒ zawiera oba podejÊcia do mierzenia efektywnoÊci Dobór zmiennych s∏u˝àcych do oceny efektywno- bankowej lub te˝ ca∏y problem pomija, koncentrujàc si´ na miarach zyskow- Êci zak∏ada przyjćie albo modelu, w którym banki sà noÊci, które zawierajà w sobie wszystkie typy efektywnoÊci badane w bankach. To ostatnie ujćie mo˝e zak∏adaç, na przyk∏ad przyjćie jako miary efek- 7 Inaczej ni˝ w tradycyjnym ujćiu, w którym nale˝y poprawiaç postrzeganie tywnoÊci wskaêników zwrotu z aktywów (ROA), zwrotu z kapita∏u (ROE) lub jakoÊci oraz ograniczaç oczekiwania co do Êwiadczonych us∏ug. ca∏kowitych zysków operacyjnych. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 47

dostosowanie oddzia∏ów do po˝àdanego poziomu jako- nie si´ do osiàgania zysków przez bank (efektywnoÊç Êci, poniewa˝ mówi o tym, jak zmienne okreÊlajàce ja- w poÊrednictwie, b´dàca miarà przyczynienia si´ danej koÊç przyczyniajà si´ do uzyskiwania danej wartoÊci komórki do zwi´kszenia zysku banku poprzez pozyski- oferowanych produktów, co jednak nie pozostaje w ta- wanie Êrodków, a nast´pnie ich udost´pnianie klien- kim stopniu pod kontrolà banku, jak nak∏ady w mode- tom) [Athanassopoulos, 1997]. EfektywnoÊç wysi∏ku lu efektywnoÊci produkcji. Przypadek ten dotyczy bo- ka˝dego oddzia∏u jest wi´c w tym przypadku funkcjà wiem kosztów operacyjnych i pozosta∏ych, w tym np. zarówno czynników namacalnych (operacyjnej efek- wynikajàcych z ró˝nego poziomu podejmowanego ry- tywnoÊci), jak i nienamacalnych (jakoÊci us∏ug), przy zyka, podczas gdy podejÊcie produkcyjne odnosi si´ je- czym w konstrukcji tej wyst´puje równie˝ b∏àd, odpo- dynie do wykorzystania personelu i wyposa˝enia. Ma- wiadajàcy za wp∏yw innych czynników nie uj´tych ∏y bank nie mo˝e na przyk∏ad zawieraç równie du˝ych w modelu. umów kredytowych jak du˝y bank, nawet jeÊli zatrud- Ocena postrzegania jakoÊci przewa˝nie dotyczy nia równie dobry personel i oferuje takà samà jakoÊç pewnego przeglàdu ocen dokonywanych przez klien- us∏ug. Bardziej skomplikowane i ryzykowne transakcje tów, które konfrontowane sà z osiàgni´tymi wynikami tak˝e ∏atwiej wykonywane sà przez du˝e instytucje fi- finansowymi. Nast´pnie dokonuje si´ regresji zmien- nansowe, co utrudnia porównywanie jakoÊci w kontek- nych jakoÊciowych na odpowiednie zmienne, przedsta- Êcie efektywnoÊci us∏ug bankowych. wiajàce uzyskane przez banki wyniki finansowe (lub Badania efektywnoÊci finansowej starajà si´ oceny tych wyników bàdê skutecznoÊci). Istotnym ele- uwzgl´dniç aspekt jakoÊci w dwojakim znaczeniu. Po mentem jest w tym przypadku przetworzenie danych pierwsze, chodzi o uwzgl´dnienie jakoÊci jako czynni- z kwestionariuszy na zmienne iloÊciowe, obejmujàce ka produkcji (nak∏adu) pozwalajàcego na uzyskanie poszczególne czynniki wp∏ywajàce na jakoÊç Êwiadczo- lepszych wyników finansowych. Po drugie, stosujàc nych us∏ug. przez analogi´ procedury oceny efektywnoÊci, starajà Przyk∏adowo, Athanassopoulos badajàc oddzia∏y si´ okreÊliç efektywnoÊç samej jakoÊci, czyli ustaliç bankowe wyró˝nia czynniki fizyczne - zwiàzane z wy- relacj´ mi´dzy nak∏adami poniesionymi na jakoÊç a posa˝eniem banku (dost´pnoÊç placówek, umiejsco- uzyskanym efektem, na przyk∏ad w postaci poprawy wienie, us∏ugi telefoniczne) - czynniki korporacyjne - satysfakcji klientów. Ten pierwszy problem dotyczy zwiàzane z wizerunkiem banku (wizerunek, zakres ofe- zwiàzku poziomu jakoÊci z efektami finansowymi, ten rowanych produktów, wielkoÊç sieci oddzia∏owej) - drugi zaÊ efektywnoÊci nak∏adów na jakoÊç. Ostatnie oraz czynniki wspó∏dzia∏ania - zwiàzane z kontaktem zagadnienie jest mniej interesujàce, poniewa˝ zajmuje banku i klienta (personel, czas obs∏ugi, dogodnoÊç si´ okreÊleniem, jak zminimalizowaç nak∏ady na jakoÊç i niezawodnoÊç us∏ug). W tym przypadku badanie prze- bez obni˝enia jej poziomu9. Przyk∏adowo, wspomniana prowadza si´ w dwóch etapach. Najpierw bada si´ za- standaryzacja us∏ug mo˝e spowodowaç obni˝enie kosz- le˝noÊç mi´dzy odpowiedziami (najcz´Êciej majàcymi tów bez ograniczenia jakoÊci us∏ug, a nawet w pewnym postaç wyboru liczby, na przyk∏ad od jednego do sied- zakresie powodowaç jej popraw´. Stosunkowo intere- miu, obrazujàcej znaczenie danego pytania dla respon- sujàce sà natomiast propozycje uwzgl´dnienia jakoÊci denta) a ustalonymi na podstawie analizy obwiedni da- niejako przy okazji mierzenia efektywnoÊci banków nych docelowymi nak∏adami efektywnymi. W proce- oraz to, jak efektywnoÊç nak∏adów na jakoÊç wp∏ywa na durze tej wykorzystano nak∏ady i wyniki efektywne efektywnoÊç finansowà10. (a nie rzeczywiste), poniewa˝ umo˝liwia to ustalenie JakoÊç stanowi niematerialny element wysi∏ku jednakowej efektywnoÊci dla ka˝dej badanej jednostki. ka˝dej komórki bankowej, w odró˝nieniu od namacal- Mo˝na to zapisaç jako: nej efektywnoÊci finansowej, która przejawia si´ w ta- =+ΛΞ δ, kich operacjach, jak sprzeda˝ nowych produktów (ryn- x x (2.1) kowa efektywnoÊç - zdolnoÊç poszczególnych komórek gdzie: Λ banku do wykorzystania posiadanych zasobów, aby x - macierz parametrów wykorzystana do estyma- staç si´ atrakcyjnym wobec klientów), zawieranie cji zmiennych jakoÊci us∏ug, transakcji z ró˝nymi klientami (produkcyjna efektyw- Ξ - macierz zmiennych jakoÊci us∏ug, która podle- noÊç zwiàzana z ograniczeniem kosztów) i przyczynia- ga estymacji (nieobserwowalnych), δ - wektor b∏´dów, 9 Ewentualnie uzyskaç najwy˝szà mo˝liwà jakoÊç us∏ug przy wykorzystaniu x - docelowe nak∏ady efektywne (ustalone w wyni- istniejàcych zasobów. Badanie takie, metodà analizy obwiedni danych (DEA), ku analizy obwiedni danych, odpowiadajàce nak∏adom, przeprowadzajà dla banków [Soteriou i Zenios, 1999]. 10 Najciekawsze propozycje z tej grupy to: dwie odr´bne propozycje okreÊle- które zu˝ywa∏aby jednostka, gdyby by∏a równie efek- nia wp∏ywu jakoÊci na efektywnoÊç, zaproponowane przez A.D. Athanassopo- tywna, jak najefektywniejsze jednostki z badanej grupy). ulosa, oraz F. X. Frei'a, wykorzystujàce w swej konstrukcji po∏àczenie analizy Metoda ta pozwala na oszacowanie wartoÊci obwiedni danych z regresjà oraz koncepcja zwrotu z jakoÊci (ROQ) [Athanas- sopoulos, 1997; Frei i inni, 1999; Rust i inni, 1995]. zmiennych reprezentujàcych jakoÊç us∏ug, mimo ˝e 48 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT wrzesieƒ 2001

zmienne te nie sà bezpoÊrednio obserwowalne (obser- znaczajàcych jakoÊç Êwiadczonych us∏ug. Proces w tym wowalne sà jedynie nak∏ady poniesione przez bank przypadku oznacza sposób organizacji pracy i zu˝ytko- i oceny satysfakcji klientów). Jak mo˝na zauwa˝yç, dowania zasobów w celu osiàgnićia rezultatów. Nak∏a- celowe nak∏ady efektywne zale˝à od zmiennych jako- dem w procesie mo˝e byç: praca (zu˝yty czas) i kapita∏ Êciowych i ocen nadanych im przez konsumentów. Na (w banku identyfikowany przede wszystkim z techno- drugim etapie - majàc ustalone zmienne jakoÊci us∏ug - logià informatycznà), zaÊ rezultatem na przyk∏ad otwar- badamy, jak wp∏ywajà one na uzyskiwane przez bank cie rachunku w sposób dogodny dla klienta (czas po- wyniki; dokonujemy tego poprzez regresj´ logarytmów trzebny do uzyskania mo˝liwoÊci korzystania z rachun- zmiennych jakoÊci us∏ug na docelowe miary wyników: ku, dost´pnoÊç itp.). Wykorzystane przez autorów zmienne w przypadku nak∏adów to: czas zu˝ywany =⊗+ΓΞ , Y Z (2.2) przez personel w procesie i poziom zaanga˝owanej technologii informatycznej, liczony wed∏ug relatywne- gdzie: go wskaênika intensywnoÊci wykorzystania. Miary re- Y - docelowe efektywne miary wyników oddzia∏u zultatów sà natomiast zró˝nicowane w zale˝noÊci od bankowego, procesu i obejmujà przyk∏adowo: czas zu˝ywany przez Z - wektor niewyjaÊnionych reszt klienta na realizacj´ procesu oraz czas od poczàtku pro- - pozosta∏e oznaczenia jak wy˝ej. cesu do uzyskania mo˝liwoÊci dzia∏ania przez klienta, O tym, jak zmienne reprezentujàce jakoÊç wp∏ywa- np. do otrzymania czeku, czas uwzgl´dnienia reklama- jà na efektywnoÊç operacyjnà danego oddzia∏u, decy- cji, czas powiadomienia klienta, czas na otrzymanie duje znak reszty z równania oszacowanego na drugim Êrodków, czas potrzebny na udost´pnienie kredytu. etapie. Ujemny znak oznacza przeszacowanie poniesio- Analiza efektywnoÊci dla ka˝dego procesu prowa- nego wysi∏ku w stosunku do osiàgni´tego rezultatu, na- dzona by∏a odr´bnie przy wykorzystaniu metody anali- tomiast dodatni znak - niedoszacowanie. Innymi s∏owy zy obwiedni danych. Nast´pnie stworzono ranking, w tym ostatnim przypadku oczekiwane sà gorsze wyni- obejmujàcy ka˝dy proces z osobna, po to by mo˝liwe ki jakoÊci oferowanych us∏ug. Mo˝liwe jest ponadto by∏o ustalenie jednej wspólnej zagregowanej miary wnioskowanie, dotyczàce wp∏ywu poszczególnych efektywnoÊci procesowej badanej jednostki. Oprócz te- czynników na uzyskiwane rezultaty, poprzez analiz´ go policzono równie˝ wariancj´ relatywnego poziomu znaku i istotnoÊci wspó∏czynników obliczonych w mo- procesów wewnàtrz ka˝dego z badanych banków. Uzy- delu11. skane miary realizacji procesów stanowi∏y podstaw´ do Omówione dotychczas badania wykorzystywa∏y oceny ich wp∏ywu na uzyskiwanà rentownoÊç akty- subiektywne metody mierzenia jakoÊci (wyra˝one w od- wów (ROA), przy czym - co nale˝y podkreÊliç - by∏y to powiednio skwantyfikowanych opiniach responden- miary efektywnoÊci (wyników z uwzgl´dnieniem na- tów) i subiektywne, obiektywne lub mieszane metody k∏adów), a nie samych wyników (jakoÊci procesu). szacowania efektywnoÊci jednostek bankowych. Tylko Jak bowiem argumentujà autorzy, istnieje Êcis∏y niektóre z badaƒ zawierajà natomiast zarówno obiek- zwiàzek mi´dzy agregatowà miarà efektywnoÊci proce- tywne miary jakoÊci us∏ug, jak i efektywnoÊci. Do naj- sów a jakoÊcià us∏ug, poniewa˝ banki starajà si´ zapew- ciekawszych tego typu opracowaƒ nale˝y artyku∏ [Frei niç jednolitoÊç us∏ug tak, aby ich jakoÊç by∏a bliska i inni, 1999], w którym wykorzystano analiz´ regresji li- wartoÊci docelowej okreÊlonej przez klientów. Je˝eli wić niowej mi´dzy zmiennymi okreÊlajàcymi jakoÊç proce- proces za bardzo odbiega od tej wartoÊci, to nale˝y takà su a wskaênikiem efektywnoÊci finansowej - ROA12. sytuacj´ zidentyfikowaç i nast´pnie skorygowaç, ponie- Omawiana procedura badawcza opiera si´ na we- wa˝ przyczynia si´ ona do pogorszenia jakoÊci us∏ug, wn´trznych, obiektywnych miarach realizacji jedena- a w dalszej konsekwencji tak˝e wyników finansowych. stu typowych dla banków detalicznych procesów, wy- Powodami zró˝nicowania jakoÊci procesu mogà byç: he- terogenicznoÊç klientów i ich oczekiwaƒ, brak rygory- stycznie przestrzeganych regu∏ prowadzonej polityki 11 Wspomniany ju˝ A.D. Athanassopoulos znalaz∏, przyk∏adowo, pozytywny wp∏yw czynników fizycznych i korporacyjnych (oprócz zró˝nicowania oferty i procesów w banku, du˝a rotacja pracowników, oraz sa- produktowej) na wyniki banków oraz mieszany wp∏yw czynników wspó∏dzia- ma natura dzia∏alnoÊci ukierunkowanej na klienta (tzw. ∏ania (pozytywny w przypadku takich czynników, jak personel i dogodnoÊç, bankowoÊci relacyjnej), która wymaga zmian w us∏ugach a negatywny w przypadku czasu obs∏ugi i niezawodnoÊci). W ostatnim przypadku istotny by∏ znak jedynie przy niezawodnoÊci, a w odniesieniu do depo- wraz ze zmianami potrzeb klientów. Zaprezentowane zytów bie˝àcych oraz kredytów - personelu. ujćie problemu jest o tyle po˝yteczne, ˝e odnosi si´ do 12 Dane wykorzystane w tym opracowaniu pochodzà z badania 135 amery- kosztów uzyskania danego poziomu jakoÊci oraz nieza- kaƒskich banków detalicznych i 335 holdingów bankowych, obejmujàcych ponad 75% aktywów amerykaƒskich banków. Zbiór danych przeprowadzony wodnoÊci w procesie Êwiadczenia us∏ug, co nie by∏o zosta∏ przy wykorzystaniu kwestionariuszy, wÊród kadry kierowniczej wspo- uwzgl´dniane w uprzednio omawianych modelach. mnianych instytucji, na zlecenie Wharton Financial Institution Center. Samo Zwiàzek mi´dzy zagregowanym poziomem proce- badanie jakoÊci przez autorów artyku∏u [Frei i inni, 1999] obj´∏o 44 banki de- taliczne. su dostarczania us∏ug i jego wariancjà z jednej strony BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 49

a efektywnoÊcià finansowà z drugiej, badany jest przy przede wszystkim utrzymaç sta∏oÊç przyj´tego standar- wykorzystaniu trzech modeli ekonometrycznych. du wobec ca∏ego „koszyka” oferowanych us∏ug. W ka˝dym z nich zmiennà zale˝nà jest zwrot z akty- Innym interesujàcym sposobem okreÊlenia efek- wów, natomiast zmiennymi niezale˝nymi w pierwszym tywnoÊci nak∏adów na jakoÊç jest dwuetapowy model równaniu sà: logarytm aktywów i zagregowany miernik zaproponowany przez A. Soteriou i S.A. Zeniosa procesu, w drugim - logarytm aktywów, zagregowany [1999]. Na pierwszym etapie, podobnie jak w badaniu miernik efektywnoÊci procesu i wariancja procesów, omówionym powy˝ej, zastosowali oni analiz´ obwied- a w trzecim - logarytm aktywów, dwie zmienne zeroje- ni danych mi´dzy nak∏adami w uj´ciu efektywnoÊci dynkowe - okreÊlajàce, czy poziom procesu i wariancja produkcji (zatrudnieni, komputery, powierzchnia) sà powy˝ej, czy poni˝ej Êredniej - oraz zmienna okreÊla- a wewn´trznymi operacyjnymi miarami jakoÊci (czas jàca relacj´ mi´dzy zmiennymi zerojedynkowymi13. oczekiwania, reakcji itp.), czyli tak zwanej „efektywno- Zwrot z aktywów zosta∏ w wybrany z uwagi na niezale˝- Êci nak∏adów w stosunku do uzyskiwanej jakoÊci” - qu- noÊç od struktury kapita∏owej banku i jego wielkoÊci. ality effectiveness. Jednak na drugim etapie autorzy za- Szacowane równania regresji: proponowali dodatkowo, co stanowi istotne novum, zmierzenie wp∏ywu wewn´trznych ocen jakoÊci na ja- =+αα α ε (2.3) koÊç postrzeganà przez konsumentów14. Przeprowa- ROA 01logA +2 PR + , dzone badanie obejmowa∏o równie˝ okreÊlenie dwóch =+αα α α ε(2.4) innych rodzajów efektywnoÊci: „efektywnoÊci produk- ROA 01logA +23 PR + PV + , cji” (operacyjnej) - operational effectiveness i „efektyw- (2.5) noÊci rentownoÊci” - profitability effectiveness oraz ROA =+ααlogA + α DPR + α DPV + α() DPR - DPV+ ε , 01 23 4 analiz´ zachodzàcych miedzy nimi zale˝noÊci. Ostatni gdzie: wymieniony rodzaj efektywnoÊci okreÊlany jest w spo- ROA - zwrot z aktywów, sób nieparametryczny na podstawie relacji mi´dzy na- log A - logarytm aktywów, k∏adami operacyjnymi i liczbà rachunków (niekiedy te˝ PR - agregatowy ranking poziomu procesów, ich wolumenem) a zyskownoÊcià oddzia∏u bankowego. PV - wariancja procesów, Korzystajàc z trzech obliczonych efektywnoÊci, DPR - zmienna zerojedynkowa, przyjmujàca war- mo˝na oceniç korelacje zachodzàce mi´dzy nimi, jak toÊç jeden, jeÊli agregatowy poziom procesów w danym równie˝ ustaliç kierunki dzia∏aƒ strategicznych popra- banku jest powy˝ej Êredniej dla próby, wiajàce uzyskane rezultaty w takim zakresie, w jakim DPV - zmienna zerojedynkowa, przyjmujàca war- dany oddzia∏ jest relatywnie najbardziej nieefektywny. toÊç jeden, jeÊli wariancja procesów w danym banku Z drugiej strony mo˝na te˝ ustaliç, które oddzia∏y ban- jest powy˝ej Êredniej dla próby, kowe sà najbardziej efektywne pod wzgl´dem nak∏adów α α α α α 0, 1, 2, 3, 4 - parametry, w stosunku do uzyskiwanej jakoÊci, aby nast´pnie - po- ε - b∏àd. przez przekszta∏cenie danych z oddzia∏ów nieefektyw- Generalnie, banki o lepszej efektywnoÊci procesów nych - zapewniç ten sam poziom jakoÊci we wszystkich uzyskujà równie˝ lepsze wyniki finansowe, co jednak oddzia∏ach. Post´powanie to pozwala na ustalenie efek- nie oznacza istnienia zwiàzku przyczynowo-skutkowe- tywnoÊci rentownoÊci oddzia∏ów bankowych przy za∏o- go. Badania te wskazujà równie˝ na lepsze wyniki fi- ˝eniu, ˝e wszystkie oferujà najwy˝szy poziom jakoÊci, nansowe tych banków detalicznych, które majà ni˝szà mo˝liwy do osiàgni´cia w danym momencie na rynku wariancj´ typowych procesów (czyli wykonujàce czyn- (jakoÊç jest wówczas sta∏a). Pozosta∏e miary nieefektyw- noÊci bankowe na podobnym poziomie), ni˝ banków, noÊci oddzia∏ów odzwierciedlajà wówczas wy∏àcznie w których cz´Êç procesów jest wykonywana bardzo do- czynniki pozajakoÊciowe, wp∏ywajàce na ich prac´. brze, a inne êle. Wreszcie, co najistotniejsze, wp∏yw Uzyskane rezultaty wykaza∏y, ˝e oddzia∏y banków wariancji procesów na efektywnoÊç finansowà jest nieefektywne pod wzgl´dem zu˝ycia nak∏adów w sto- wi´kszy ni˝ zagregowanego poziomu realizacji proce- sunku do uzyskanego poziomu jakoÊci mog∏yby uzy- sów (odpowiedni wspó∏czynnik jest wi´kszy przy skaç t´ samà jakoÊç zu˝ywajàc du˝o mniej nak∏adów15, zmiennej zerojedynkowej dla wariancji procesów ni˝ 14 dla zagregowanego poziomu procesów i istotny na po- Przy czym, je˝eli tak jak autorzy tego artyku∏u, nie mamy wszystkich tych danych, mo˝liwe jest bezpoÊrednie szacowanie efektywnoÊci zu˝ywanych na- ziomie ufnoÊci 1%, podczas gdy ten drugi tylko na po- k∏adów na miary jakoÊci postrzeganej. Niestety, w tym ostatnim przypadku nie ziomie 10%). Mo˝e to wskazywaç, ˝e banki, zapewnia- wiemy, w jakim stopniu wewn´trzna jakoÊç (rozpatrywana przez kierownictwo jàc okreÊlony standard obs∏ugi klienta, muszà nie tylko banku) przek∏ada si´ na jakoÊç zewn´trznà (rozpatrywanà przez konsumenta). 15 Ponad trzy razy mniej personelu operacyjnego oraz dwu i pó∏krotnie mniej dbaç o jego zgodnoÊç z oczekiwaniami klientów, ale czasu pracy komputerów i kadry zarzàdzajàcej by∏o potrzebne do uzyskania tego samego poziomu jakoÊci. Istotnej redukcji i zmianie uleg∏ tak˝e asorty- 13 Dyskusyjne wydaje si´ stosowanie regresji logarytmu aktywów na wskaê- ment us∏ug; w najwi´kszym stopniu dotyczy∏o to liczby rachunków przedsi´- nik ROA, który stanowi iloraz zysku i aktywów, poniewa˝ zmienne te nie sà biorstw, a w najmniejszych (chocia˝ dwu i pó∏krotnym) rachunków oszcz´d- niezale˝ne (tak jak a / x i log x), mimo ˝e nie jest to zale˝noÊç liniowa. noÊciowych. 50 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

co wydaje si´ potwierdzaç opini´, ˝e mniejsze oddzia- noÊciowych, niezb´dnych przy podejmowaniu decyzji ∏y oferujà wy˝szà jakoÊç. Wydaje si´ tak˝e, i˝ zapew- przez kadr´ zarzàdzajàcà17. nienie wysokiej jakoÊci rachunków oszcz´dnoÊcio- Podstawowym elementem ka˝dego modelu teore- wych usprawiedliwia ponoszenie przez oddzia∏y rela- tycznego sà za∏o˝enia. Najcz´Êciej zak∏ada si´, ˝e Êrodo- tywnie du˝ych nak∏adów, albowiem ten rodzaj nak∏adu wisko sprzyja poznawaniu jakoÊci us∏ug przez konsu- w najwi´kszym stopniu wp∏ywa∏ na zakwalifikowanie menta, w miar´ gromadzenia si´ jego doÊwiadczeƒ danego oddzia∏u do grupy efektywnych (wy∏àczenie te- z up∏ywem czasu [Frei i inni, 1999]. Dotyczy to zarów- go czynnika powodowa∏o wzrost liczby oddzia∏ów nie- no informacji o danym banku, jak i informacji o syste- efektywnych). Najcz´Êciej efektywnoÊci nak∏adów mie jako takim. Je˝eli konsument maksymalizuje swojà w stosunku do uzyskiwanej jakoÊci towarzyszy∏a efek- u˝ytecznoÊç, to przy za∏o˝eniu, ˝e Êredni poziom jako- tywnoÊç operacyjna (dwie trzecie przypadków), a tylko Êci jest znany i znana jest jej wariancja, mo˝liwe jest wyjàtkowo (jedna czwarta przypadków) operacyjnej wybranie banku oferujàcego ni˝szy poziom jakoÊci, je- (produkcyjnej) efektywnoÊci towarzyszy∏a nieefektyw- ˝eli skompensowane jest to jej mniejszà wariancjà. noÊç dotyczàca jakoÊci. Niestety, oddzia∏y efektywne Przyjmujàc, ˝e jakoÊç procesu Êwiadczenia us∏ug pod wzgl´dem jakoÊci nie by∏y istotnie bardziej ren- ma charakter zmiennej losowej, o okreÊlonej przez da- towne (przynajmniej krótkookresowo) ni˝ oddzia∏y nie- ny typ procesu i rodzaj banku funkcji dystrybucji, któ- efektywne pod tym wzgl´dem. Wniosek ten jest, byç ra jest sta∏a i niezmienna w czasie (a jednoczeÊnie nie mo˝e, skutkiem ponoszenia znacznych kosztów zwià- znana konsumentowi), mo˝na sformu∏owaç okreÊlone zanych z zapewnieniem wy˝szego poziomu jakoÊci. za∏o˝enia dotyczàce oczekiwanej u˝ytecznoÊci konsumenta, w zale˝noÊci od jego uprzedniego przekonania o poziomie jakoÊci w banku. W rozwa˝anej sytuacji, dla Ogólne modele wp∏ywu jakoÊci na wyniki uproszczenia zak∏ada si´ istnienie: dwóch banków finansowe (a i b), dwóch procesów (1 i 2 oznaczanych te˝ jako i) i dwóch okresów, w których prowadzona jest analiza. Dotychczas zaprezentowane badania umo˝liwiajà U˝ytecznoÊç konsumenta zale˝y od jakoÊci obydwu stworzenie pewnych ogólniejszych modeli, ilustrujà- procesów, przy czym funkcja u˝ytecznoÊci jest rosnàca cych prawdopodobny sposób oddzia∏ywania jakoÊci na i wkl´s∏a, co oznacza, ˝e konsument przejawia awersj´ uzyskiwane wyniki finansowe. Wykorzystywane sà do ryzyka. (Wynika to przede wszystkim ze strat czasu przy tym albo koncepcje wypracowane na gruncie eko- i dodatkowych kosztów, jakie ponosi konsument nomii (u˝ytecznoÊç, koszty, maksymalizacja zysku), al- w przypadku obni˝ania si´ poziomu jakoÊci). bo te˝ wykorzystujàce techniki ekonometryczne do Konsument pierwszym w okresie wybiera bank, uzasadniania postulowanych zale˝noÊci przyczynowo- a zamiast banku b wtedy i tylko wtedy, gdy oczekiwa- skutkowych, na ogó∏ bez definitywnego okreÊlenia na u˝ytecznoÊç jakoÊci procesów w tym banku jest co zmiennych i kierunku ich oddzia∏ywania na osiàgane najmniej taka jak w banku b: wyniki finansowe. Postuluje si´, przyk∏adowo, pozy- ab≥, tywny wp∏yw ogólnego poziomu jakoÊci na satysfakcj´ uu (3.1) konsumentów, a w konsekwencji na ich lojalnoÊç wobec banku i sk∏onnoÊç do nabywania kolejnych przy czym: us∏ug16. aaa≡ ,,, W pierwszej grupie modeli zwiàzek jakoÊci z efek- uEuxxFF[]()121 2 (3.2)

tywnoÊcià wynika bezpoÊrednio z procedury optymali- zacji okreÊlonych zmiennych zawierajàcych w sobie ja- uEuxxFFbbb≡ [](),,, (3.3) 121 2 koÊç, przy zadanych ograniczeniach. Druga grupa natomiast s∏u˝y wskazaniu istnienia wp∏ywu jakoÊci na gdzie: _ efektywnoÊç (np. w wersji - uzyskiwane wyniki przy ua - za∏o˝ona przez konsumenta oczekiwana u˝y- danych nak∏adach) i identyfikuje jedynie czynniki ∏à- tecznoÊç us∏ug banku a przy dystrybuancie jakoÊci pro- czàce jakoÊç z efektywnoÊcià. Tym, co ró˝ni obie wy- cesu i równej Fa , _ i mienione grupy modeli od dotychczas omówionych ub - za∏o˝ona przez konsumenta oczekiwana u˝y- metod badawczych, jest ich bardzo ogólny charakter tecznoÊç us∏ug banku b przy dystrybuancie jakoÊci pro- b i poÊredni zwiàzek z efektywnoÊcià. Modele te majà bo- cesu i równej Fi , wiem przede wszystkim objaÊniç konkretne rezultaty xi - poziom jakoÊci i-tego procesu. badaƒ w celu ich uogólnienia na inne przypadki, z dru- W drugim okresie konsument zmieni bank wtedy giej zaÊ strony u∏atwiç prezentacj´ przes∏anek efektyw- i tylko wtedy, gdy przy znanej dystrybucji poziomu ja-

16 Sà to tak zwane ∏aƒcuchy przyczynowe od jakoÊci (lub satysfakcji konsu- 17 Nale˝y jednak pami´taç, ˝e granice mi´dzy modelami teoretycznymi i menta) do zysków. Porównaj na przyk∏ad [Heskett i inni, 1994] wnioskami z badaƒ sà bardzo p∏ynne. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 51

koÊci oczekiwana u˝ytecznoÊç b´dzie mniejsza od - mo˝liwoÊç poniesienia zbyt du˝ych wydatków oczekiwanej u˝ytecznoÊci w banku b, to jest: na jakoÊç, - nierównowa˝noÊç poniesionych wydatków   Eux(),, x Gaa()⋅xx G()⋅ < u b ,(3.4) w stosunku do uzyskanej jakoÊci.  121122 Zgodnie z modelem zaproponowanym przez R.T. gdzie: Rusta, oddzia∏ywanie jakoÊci na zyski odbywa si´ po- a G i - dystrybuanta poziomu jakoÊci w banku a po przez wzrost przywiàzania klientów do banku (zmniej- kontakcie z us∏ugà, gdy zaobserwowany zosta∏ poziom szenie ich fluktuacji) oraz redukcj´ kosztów, co przy- ^ jakoÊci us∏ugi dla procesu i równy xi , pozosta∏e ozna- czynia si´ jednoczeÊnie do utrzymania udzia∏u w ryn- czenia jak wy˝ej. ku i - w konsekwencji - wzrostu zysków. OczywiÊcie, JeÊli zatem koszty obu procesów w banku sà takie poprawa jakoÊci jest skutkiem wysi∏ków zwiàzanych same (funkcja kosztu jest s∏abo wypuk∏a)18, to optymal- z usprawnianiem us∏ug, co przenosi si´ na popraw´ sa- ne dla banku jest Êwiadczenie us∏ug na tym samym po- tysfakcji klientów i wspomniany ju˝ wzrost przywiàza- ziomie jakoÊci (x1 = x2), czyli obni˝enie wariancji jako- nia do oferujàcego us∏ugi. Oprócz zmiennych jakoÊcio- Êci us∏ug obserwowanej przez konsumenta. Wniosek wych w modelu zawarto tak˝e oczekiwania klientów ten znajduje uzasadnienie w tym, ˝e konsument przeja- i inne zmienne o charakterze pozajakoÊciowym. wia awersj´ do ryzyka preferujàce ten sam poziom jako- Proponowane zale˝noÊci przyczynowo-skutkowe Êci. W takim bowiem przypadku zró˝nicowany poziom dotyczàce jakoÊci i zysków mo˝na przedstawiç w po- jakoÊci ma zawsze mniejszà u˝ytecznoÊç ni˝ u˝ytecz- staci poni˝szej grupy równaƒ: noÊç Êredniego poziomu dwóch procesów. AQ= f ()X + ε Co ciekawe, podobny sposób rozumowania wska- 11 (3.5) zuje te˝, ˝e je˝eli celem banku jest niestracenie konsu- S= f() AQ,E + ε menta na rzecz konkurencji, to wystarczy zapewniç mi- 22 (3.6) nimalny poziom jakoÊci, przy którym konsumentowi ()+ ε nie op∏aca si´ zmieniç banku na inny. Podnoszenie po- CR = f33 AQ (3.7) ziomu jakoÊci - jak zosta∏o pokazane kosztuje, a nie mu- ()+ ε si byç konieczne, dopóki bank nie obawia si´ utraty R=f44 S (3.8) klientów. Bank nie obawia si´ natomiast utraty konsu- (), + ε mentów, jeÊli koszty zwiàzane ze zmianà sà wy˝sze ni˝ MS = f55 R MV (3.9) ró˝nica poziomu jakoÊci mi´dzy bankami. Stàd opty- PROFIT = f() MS, CR + ε malnym rozwiàzaniem problemu maksymalizacji ró˝- 66 (3.10) nicy mi´dzy poziomem u˝ytecznoÊci klientów i kosztami banku jest zaproponowanie przez banki jak najni˝- Poszczególne skróty oznaczajà zmienne: szego poziomu jakoÊci, przy którym nie nast´puje jesz- AQ - obiektywna jakoÊç, cze odp∏yw klientów [Freixas i Rochet]. OczywiÊcie, X - wysi∏ek zwiàzany z usprawnianiem us∏ug wnioski te nie dotyczà pozyskiwania nowych klientów (zmienna zero-jedynkowa), (ani zmieniajàcych bank z innych przyczyn, np. migra- S - wektor zmiennych opisujàcych satysfakcj´ cji), dla których wy˝szy poziom jakoÊci mo˝e stanowiç klientów, zach´t´ do wyboru okreÊlonego banku. W tym ostatnim E - oczekiwania klientów, przypadku koszty zmiany nie odgrywajà wi´kszej roli CR - redukcja kosztów, i nawet minimalne ró˝nice jakoÊci mogà zdecydowaç R - procent klientów pozostajàcych przy us∏ugach o wyborze danego us∏ugodawcy przez konsumenta. danego banku, Przyk∏adem modeli drugiego typu, pozwalajàcych MS - udzia∏ w rynku, na okreÊlenie postulowanych zale˝noÊci mi´dzy jako- MV - wektor innych zmiennych, Êcià a wynikiem finansowym, sà wielorównaniowe mo- PROFIT - miara zyskownoÊci (na przyk∏ad wartoÊç dele zwrotu z jakoÊci (Return on Quality). Identyfikujà obecna netto strumienia przysz∏ych zysków), one kilka Êcie˝ek oddzia∏ywania jakoÊci na uzyskiwane ε - b∏àd19. zyski, korzystajàc z metod parametrycznych. Podsta- Konstrukcja zwrotu z jakoÊci ROQ zak∏ada wowymi za∏o˝eniami tych modeli jest: analizowanie rynku jak duopolu, w którym wszyscy - traktowanie jakoÊci jako inwestycji, - przek∏adanie si´ wysi∏ku zwiàzanego z osiàga- 19 Mo˝liwe jest te˝ bezpoÊrednie okreÊlenie wp∏ywu ogólnego poziomu jakoÊci na procent konsumentów pozostajàcych przy us∏ugach danego banku - dzi´ki niem jakoÊci na uzyskiwane wyniki finansowe, =+ +ε , zastosowaniu równania: Rbb i 0 OQ i gdzie Ri - procent klientów typu i po- zostajàcych przy us∏ugach firmy, zaÊ OQi - ogólny poziom jakoÊci dla konsumenta i, który mo˝na oszacowaç korzystajàc ze zmiennych jakoÊci postrzeganej 18 JeÊli koszty sà ró˝ne, to powinno si´ dà˝yç do zrównania kosztów (dane z kwestionariuszy wype∏nionych przez klientów):OQ=+ PQ βγ , gdzie PQ iqii i kraƒcowych procesów ze wzgl´du na osiàgany poziom jakoÊci. - postrzegana jakoÊç przez konsumenta i, βq - wektor parametrów, γi - b∏àd. 52 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

konkurenci traktowani sà jak jeden bank - konkurent. gdzie F0 - bie˝àcy poziom rocznych wydatków na po- Ogranicza to zarówno zakres potrzebnych danych, jak praw´ jakoÊci20. te˝ skutki nap∏ywu i odp∏ywu klientów dla poszczegól- W ten sposób otrzymujemy mo˝liwoÊç porówna- nych banków. Stopa wzrostu rynku (równie˝ ujemna nia nak∏adów na jakoÊç (równanie 3.13) z wynikami fi- lub zerowa) jest sta∏a, a poziom cen i mar˝ niezmienny. nansowymi, którymi b´dzie wzrost NPV (okreÊlonego W arbitralny sposób wybrana jest tak˝e d∏ugoÊç hory- równaniem 3.11) wywo∏any poprawà jakoÊci. Tym sa- zontu czasowego, w którym rozpatrywane b´dà zmiany. mym mo˝emy uzyskaç miar´ rentownoÊci postaci: Rezultat finansowy uzyskiwany przez bank szaco- wany jest przy wykorzystaniu wartoÊci bie˝àcej netto ROQ=−() NPV NPV/ NPVAS (3.14) strumienia zysków, która jest z kolei funkcjà udzia∏u 0 rynkowego i kosztów: gdzie: NPV0 - wartoÊç bie˝àca netto strumienia zysków P −k  k  przed dokonaniem dodatkowego nak∏adu na popraw´ =+ + − , NPV∑()11 I YM++() G N X   tk ttk (3.11) jakoÊci, pozosta∏e oznaczenia jak wy˝ej. k =1 Koncepcja zwrotu z jakoÊci w elegancki sposób gdzie: wykorzystuje tradycyjne podejÊcie rentownoÊci inwe- I - koszt kapita∏u, stycji, pos∏ugujàc si´ danymi dost´pnymi w banku (sto- Y - mar˝a zysku, pà konsumentów korzystajàcych w dalszym ciàgu Mt+k - udzia∏ rynkowy w okresie k+t, z us∏ug, mar˝à), oszacowanymi w równaniach regresji G - stopa wzrostu rynku, na podstawie danych ogólnych (wielkoÊç rynku, stop´ Nt - wielkoÊç rynku w okresie t, wzrostu) lub ankietowych (poziom satysfakcji), do oce- Xt+k - poziom wydatków w okresie t+k, ny wp∏ywu dodatkowych wydatków podnoszàcych ja- k - numer kolejnego okresu, koÊç na uzyskiwane wyniki finansowe. JednoczeÊnie t - poczàtkowy okres, ten uniwersalny model umo˝liwia analiz´ dynamicznà, P - liczba rozwa˝anych okresów. w wielookresowym horyzoncie czasowym. Niestety, do Udzia∏ rynkowy w okresie t jest natomiast równy: wad tego modelu nale˝y zaliczyç s∏aboÊci wykorzysta- nych w nim metod szacowania rentownoÊci. Dotyczy to: nietrwa∏oÊci zwiàzków przyczynowych w czasie RM−− N+−()11 R′ − C()− M − N −+−− A() N() 1 C N − = tt11 t 1 t 1 t t 1, M t (lub istnienia pozornych zale˝noÊci), arbitralnoÊci wy- N t boru u˝ytych zmiennych czy wreszcie wad samej meto- (3.12) dy wartoÊci bie˝àcej netto. Na przyk∏ad wyniki porów- gdzie: nywania kilku mo˝liwych usprawnieƒ sà niejedno- R - udzia∏ konsumentów pozostajàcych przy us∏u- znaczne w przypadku, gdy znak przep∏ywów finanso- gach danego banku, wych zmienia si´ w poszczególnych okresach. R' - udzia∏ konsumentów pozostajàcych u konkurencji (1 - prawdopodobieƒstwo przeniesienia prefe- rencji na badany bank lub opuszczenia rynku), Podsumowanie C - procent konsumentów opuszczajàcych rynek, A - procent nowych konsumentów wybierajàcych Zaprezentowany przeglàd rozmaitych badaƒ dotyczà- dany bank, pozosta∏e oznaczenia jak wy˝ej. cych mierzenia jakoÊci i jej wp∏ywu na efektywnoÊç Poszczególne cz´Êci licznika oznaczajà w kolejno- w bankach ukazuje szerokie i zró˝nicowane spektrum Êci konsumentów: pozostajàcych przy us∏ugach danego metod weryfikacji hipotez dotyczàcych poruszonych banku, pozyskanych od konkurencji i nowo pojawiajà- zagadnieƒ. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e jakoÊç nie jest w bada- cych si´ na rynku. niach okreÊlona w sposób jednoznaczny, lecz istniejà Przyjmujàc, ˝e dokonanie usprawnieƒ poprawiajà- co najmniej cztery ró˝ne definicje tego poj´cia stosowa- cych jakoÊç wymaga poniesienia poczàtkowego nak∏a- ne przy jej pomiarze. Zmienne wykorzystane przez ba- du F' i, w kolejnych latach, nak∏adów na podtrzymanie daczy mogà mieç przy tym charakter subiektywny (za- wy˝szego poziomu jakoÊci w wysokoÊci F, mo˝emy zale˝ny od osàdu ankietowanych) lub obiektywny (wyni- pisaç wartoÊç bie˝àcà dodatkowego nak∏adu na popra- kajàcy ze zmierzenia, w niewielkim tylko stopniu za- wienie jakoÊci jako: le˝ne od opinii oceniajàcych). Mo˝liwe jest tak˝e wykorzystanie metod statystycznych o charakterze para- metrycznym lub nieparametrycznym, uzupe∏nione P −k  −p   NPVAS= F′ +−∑() F F()111+ I= F′ +−() F F −+() I /, I ) 0 0    =   k 1 20 Nak∏ady obejmujà jedynie koszty netto, a wi´c ró˝nic´ mi´dzy wydatkami a redukcjà kosztów uzyskanà dzi´ki usprawnieniu. Sama koncepcja ROQ jest (3.13) silnie zorientowana na stron´ przychodowà podniesienia poziomu jakoÊci. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 53

przez stosowanie wskaêników rentownoÊci. Ró˝ny cha- wydajà si´ uwzgl´dniaç zró˝nicowanie wp∏ywu jakoÊci rakter mo˝e mieç te˝ cel mierzenia jakoÊci. Przyk∏ado- na efektywnoÊç banków (lub innych firm us∏ugowych). wo, celem tym mo˝e byç: poprawa przychodów finan- Sàdz´, ˝e generalnie jakoÊç powinna byç mierzona sowych banku, potwierdzenie lub zanegowanie istnie- zarówno zmiennymi o charakterze obiektywnym (doty- nia okreÊlonych zwiàzków przyczynowych mi´dzy czy to bowiem tego, na co kierownictwo ma najwi´kszy zmiennymi, sformu∏owanie modelu objaÊniajàcego, ob- bezpoÊredni wp∏yw), jak i poprzez oceny konsumentów ni˝enie kosztu zwiàzanego z utrzymywaniem za∏o˝one- (poniewa˝ to ich odczucia wp∏ywajà na postrzeganie ja- go poziomu jakoÊci us∏ug i wiele, wiele innych. koÊci). Wydaje si´ tak˝e, ˝e dobrym rozwiàzaniem jest W zwiàzku z tym powstaje pytanie, czy mo˝na dostosowanie miar efektywnoÊci, zamiast bezpoÊrednio konaç jakiejÊ oceny zaprezentowanych metod i zapro- zmiennych (do czego mogà byç wykorzystane metody ponowaç rozwiàzania integrujàce zalety omówionych nieparametryczne), a nast´pnie zastosowanie metod pa- badaƒ. Wydaje si´, ˝e odpowiedê na to pytanie jest rametrycznych do oceny zwiàzków mi´dzy jakoÊcià twierdzàca, a pierwszym krokiem w tym kierunku po- a efektami finansowymi. Z punktu widzenia zaleceƒ co winna byç weryfikacja uzyskanych rezultatów badaƒ do prowadzenia polityki jakoÊci przez kadr´ kierowni- na gruncie polskim, najlepiej dla jednej grupy podmio- czà mo˝liwe by∏oby natomiast wykorzystanie wielorów- tów. Nast´pnie - je˝eli naszym celem mia∏oby byç osza- naniowych modeli dynamicznych, ukazujàcych wp∏yw cowanie wp∏ywu jakoÊci na efektywnoÊç - nale˝a∏oby nak∏adów finansowych na jakoÊç i czynniki decydujàce wybraç te rozwiàzania, które w najwi´kszym stopniu o sukcesie rynkowym danego banku.

Bibliografia 1. A.D. Athanassopoulos: Service Quality and Operating Efficiency Synergies for Management Control in the Pro- vision of Financial Services: Evidence from Greek Bank Branches. „European Journal of Operational Research”, Vol. 98, 1997, pp. 300-313. 2. R.N. Bolton, J.H. Drew: A Multistage Model of Customer Assesment of Service Quality and Value. „Journal of Consumer Research”, Vol. 17, March 1991, pp. 375-384. 3. W. Boulding, A. Kalra, R. Staelin, V.A. Zeithaml: A Dynamic Process Model of Service Quality. „Journal of Mar- keting Research”, No. 30, February 1993, pp. 7-27. 4. J.M. Carman: Consumer Perceptions of Service Quality: An Assesment of SERVQUAL Dimensions. „Journal of Retailing”, Vol. 66, Spring 1990, pp. 33-55. 5. J.J. Cronin, S.A. Taylor: Measuring Service Quality: A Reexamination and Extention. „Journal of Marketing”, Vol. 56, July 1992, pp. 55-68. 6. P.B. Crosby: Quality Is Free: The Art. Of of Making Quality Certain. New York: New American Library, 1979. 7. F.X. Frei, R. Kalakota, A.J. Leone, L.M. Marx: Process Variation as a Determinant of Bank Performance: Eviden- ce from the Retail Banking Study. „Management Science”, Vol. 45, No 9, September 1999, pp. 1210-1220. 8. X. Freixas, J. C. Rochet: Microeconomics of Banking. MIT Press, 1998. 9. D. Garvin: What Does Product Quality Really Mean. „Sloan Management Journal”, Vol. 26, Fall 1984, pp. 25-43. 10. J.L. Heskett, T.O. Jones, G.W. Loveman, W.E. Sasser, L.A. Slesinger: Putting the Service-profit Chain to Work, „Harvard Business Review”, No 72 (2), 1994, pp. 164-175. 11. A. Parasuraman, V.A. Zeithaml, L. Berry: A Conceptual: Model of Service Quality and Its Implications for Future Research „Journal of Marketing”, Vol. 49, Fall 1985, pp. 41-50. 12. A. Parasuraman, V.A. Zeithaml, L. Berry: SERVQUAL: a Multiple-item Scale for Measuring Consumer Perceptions of Service Quality, „Journal of Retailing”, Vol. 64, No. 1, 1988, pp. 12-40 13. C.A. Reeves, D.A. Bednar: Defining Quality: Alternatives and Implications. „Academy of Management Review”, Vol. 19, 1994, pp. 419-445. 14. A.V. Roth, W.E. Jackson III: Strategic Determinants of Service Quality and Performance: Evidence from Banking Industry. „Management Science”, Vol. 41, No. 11, November 1995, pp. 1720-1733. 15. R.T. Rust, A.J. Zahorik, T.M. Keiningham: Return on Quality (ROQ): Making Service Quality Financially Accountable. „Journal of Marketing”, Vol. 59, April 1995, pp. 58-70. 16. R.T. Rust, R. Metters: Mathematical Models of Service. „European Journal of Operational Research”, Vol. 91, 1996, pp. 427-439. 17. A. Soteriou, Y. Stavrinides: An Internal Customer Service Quality Data Envelopment Analysis Model for Bank Branches, „International Journal of Operations and Production Management”, Vol. 17 No 8, 1997, pp. 780-789. 18. A. Soteriou, S.A. Zenios: Operations, Quality, and Profitability in the Provision of Banking Services. „Management Science”, Vol. 45, No. 9, September 1999, pp. 1221-1238. 54 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Unie kredytowe jako niebankowe instytucje depozytowe amerykaƒskiego systemu bankowego - ze wskazaniem na stan Illinois Aneta Stasiewicz

W amerykaƒskim systemie bankowym obok banków nego zatrudnienia, zainteresowaƒ, religii czy bliskiego komercyjnych funkcjonujà niebankowe instytucje de- zamieszkania. Aby staç si´ pe∏noprawnym cz∏onkiem pozytowe zwane równie˝ instytucjami oszcz´dnoÊcio- unii kredytowej, nale˝y z∏o˝yç pisemne oÊwiadczenie wymi (the thrift institutions). Nale˝à do nich banki o przystàpieniu do niej, a nast´pnie wykupiç przynaj- oszcz´dnoÊciowe, stowarzyszenia oszcz´dnoÊciowo- mniej jeden udzia∏, zazwyczaj o wartoÊci 5 USD. po˝yczkowe oraz unie kredytowe. Te ostatnie ze wzgl´- Unie kredytowe dzia∏ajà na podstawie licencji fe- du na specyficzny charakter dzia∏alnoÊci cz´sto sà wy- deralnej bàdê stanowej. Obecnie w Stanach Zjednoczo- mieniane jako oddzielna grupa instytucji. nych dzia∏a oko∏o 12.000 unii kredytowych, których Artyku∏ wsparto przyk∏adem unii kredytowych aktywa wynoszà 316 mld USD, obs∏ugujàcych oko∏o 70 stanu Illinois, poniewa˝ jest on uwa˝any za „miniatur´ mln Amerykanów; ponad po∏owa (54%)2 to federalne Stanów Zjednoczonych”. Przemys∏ obejmuje tu prak- unie kredytowe (Federal Credit Unions - FCUs). tycznie wszystkie ga∏´zie obecne w gospodarce kraju, Nale˝y jednak zauwa˝yç, ˝e istnieje podzia∏ wÊród w polityce toczy si´ zaÊ wyrównana walka mi´dzy re- stanowych unii kredytowych, a mianowicie wyst´pujà publikanami i demokratami. Ponadto Chicago, g∏ówne stanowe unie kredytowe obj´te ubezpieczeniem federal- miasto stanu, a trzecie w kraju pod wzgl´dem liczby nym (federaly insured state chartered credit unions), tj. mieszkaƒców, stanowi wa˝ny oÊrodek gospodarczy, przez NCUSIF (National Credit Union Share Insurance ekonomiczny i spo∏eczny. Fund), oraz stanowe unie kredytowe, które takiego ubezpieczenia nie majà (non-federaly insured credit Unie kredytowe w Stanach Zjednoczonych sà or- unions) i podlegajà tylko regulacjom stanowym. Ka˝da ganizowane jako spó∏dzielnie, a ich dzia∏alnoÊç nie jest z unii kredytowych ma swój numer statutowy, wskazu- nastawiona na zysk, lecz pomoc finansowà dla jej cz∏on- jàcy na charakter dzia∏alnoÊci. Sposób przyznawania ków. èród∏em kapita∏u unii kredytowych sà w∏aÊnie de- numerów statutowych przedstawia tabela 1. pozyty (wk∏ady oszcz´dnoÊciowe) cz∏onków1. W momencie gdy unia kredytowa - z ró˝nych Motto unii kredytowych brzmi: „nie dla osiàgni´- wzgl´dów - przestaje prowadziç dzia∏alnoÊç, jej numer cia zysku, nie dla celów charytatywnych, ale dla Êwiad- statutowy nie mo˝e byç ju˝ u˝ywany. czenia us∏ug”. Sà one zak∏adane przez grupy ludzi W stanie Illinois ogólnie wyró˝nia si´ 590 unii o wzajemnych powiàzaniach, wynikajàcych ze wspól- kredytowych, w tym 141 unii federalnych, 404 unie stanowe z ubezpieczeniem federalnym oraz 45 unii sta-

1 L.S. Ritter: Principles of Money Banking &Financial Market. Nowy Jork, Addison Wesley Longman 1997, s. 222. 2 NCVA Public Information, 2000 - www.NCVA.com BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 55

Tabela 1 Sposób przyznawania numerów statutowych amerykaƒskim uniom kredytowym

Grupa Typ unii kredytowych Numer statutowy

I Federalne 0 - 59.999 II Stanowe z federalnym ubezpieczeniem 60.000 - 79.999 III Stanowe, bez federalnego ubezpieczenia 80.000 +

èród∏o: opracowanie w∏asna na podstawie The Questins of NCUA, 2000. nowych bez ubezpieczenia federalnego. Warto zwróciç rozwoju przeznaczane sà na zakup sprz´tu biurowego, uwag´, ˝e na tle innych stanów - o wi´kszej powierzch- wynaj´cie wysoko wykwalifikowanej kadry kierowni- ni bàdê silniejszym znaczeniu gospodarczym - powy˝- czej, pensje dla pozosta∏ych pracowników i profesjo- sze dane wypadajà korzystnie dla Illinois. Porównanie nalnà obs∏ug´ ksiàg rachunkowych. liczby i rodzajów unii kredytowych w poszczególnych Nadzór nad uniami spo∏ecznego rozwoju nale˝y stanach przedstawia tabela 2. do Biura Unii Kredytowych ds. Rozwoju Regionalnego Warto zauwa˝yç, ˝e na amerykaƒskim rynku fi- (Office of Community Developement Credit Union). nansowym istniejà specyficzne rodzaje unii kredyto- W stanie Illinois dzia∏a 8 unii rozwoju lokalnych wych, a mianowicie unie kredytowe powszechnego spo∏ecznoÊci, które oferujà swoje us∏ugi pod szyldem rozwoju oraz zbiorowe unie kredytowe. Stowarzyszeƒ dla Osób o Niskich Dochodach (Low - In- Unie kredytowe rozwoju lokalnych spo∏ecznoÊci come Association lub Low - Income Community). (Community developement credit unions) tworzone sà w WÊród nich tylko jedna ma licencj´ stanowà3. ubogich regionach kraju, w celu obs∏ugi osób o niskich Centralne unie kredytowe (Corporate credit dochodach, które nie majà mo˝liwoÊci skorzystania unions) sà stworzone nie dla obs∏ugi osób fizycznych, z ofert innych instytucji depozytowych, takich jak banki lecz innych unii kredytowych. Âwiadczà us∏ugi finanso- komercyjne. Misjà tych instytucji jest nauczenie pew- we unii, w tym us∏ugi inwestycyjne, oraz prowadzà sys- nych grup spo∏ecznych zarzàdzania pieni´dzmi, oszcz´- tem rozliczeƒ finansowych. W Stanach Zjednoczonych dzania, a tak˝e zach´canie do wspó∏pracy w rozwoju eko- dzia∏a 36 takich unii; 17 z nich to unie federalne, 16 to nomicznym danego regionu. NCUA stworzy∏o Fundusz unie stanowe z federalnym ubezpieczeniem, 3 - unie sta- Kredytów Odnawialnych (Revolving Loans Fund) oraz nowe bez federalnego ubezpieczenia. WielkoÊç aktywów system dotacji dla tego rodzaju unii kredytowych. Kredy- poszczególnych centralnych unii kredytowych wynosi ty udzielane w ramach programu Funduszu Kredytów od ponad 5 mln USD do 30 mld USD. Odnawialnych sà oprocentowane poni˝ej rynkowych W stanie Illinois dzia∏a jedna tego rodzaju unia. stóp procentowych. Aby uzyskaç mo˝liwoÊç udzielania Jest to Mid-States Corporate, za∏o˝ona w 1975 r. i sku- tego rodzaju kredytów, unia kredytowa musi przedstawiç piajàca 636 cz∏onków4. Jej aktywa wynoszà ponad pó∏- dokumenty potwierdzajàce, i˝ wi´kszoÊç jej cz∏onków za- tora miliarda USD (1.674.089.854 USD), w zwiàzku rabia mniej ni˝ 80% Êredniej krajowej. z czym nale˝y ona do IV grupy unii kredytowych, Nale˝y zwróciç uwag´, i˝ w przeciwieƒstwie do o których artyku∏ traktuje poni˝ej. wi´kszoÊci unii kredytowych tego rodzaju unie mogà Dzia∏alnoÊç zbiorowych unii kredytowych jest kie- pozyskiwaç fundusze z ró˝nych êróde∏, nie ogranicza- rowana i kontrolowana przez Centralne Biuro Zbioro- jàc si´ do wk∏adów cz∏onkowskich. Najcz´Êciej kapita- wych Unii Kredytowych (Office of Corporate Credit ∏y niecz∏onkowskie pochodzà z wi´kszych unii kredy- Unions), powsta∏e w 1994 r. towych, fundacji czy od lokalnych biznesmenów. Dota- 3 NCVA - Individual Credit Union Data, 2000 - www.NCVA.com cje otrzymywane przez unie kredytowe spo∏ecznego 4 National Information Center, Credit Unions, 2000 - www.NIC.com

Tabela 2 Liczba unii kredytowych w poszczególnych stanach Typ unii kredytowych Nazwa stanu, powierzchnia stanu w tys. km2 Illinois California Meryland Nevada New York Texas 145,9 km2 411,0 km2 27,1km2 286,3 km2 127,2km2 692,0km2 Federalne 144 435 122 19 603 460 Stanowe z ubezpieczeniem federalnym 404 194 6 4 38 252 Stanowe bez ubezpieczenia federalnego 45 20 5 8 - _ Ogólna liczba 591 649 133 31 641 712 èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie National Information Center , 2000. 56 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Historia unii kredytowych Na czele Narodowej Administracji Unii Kredyto- wych stoi trzyosobowy Zarzàd (Tree-Person Board Ad- Pierwsze unie kredytowe powsta∏y w po∏owie XIX w. ministers NCUA). Cz∏onkowie Zarzàdu sà mianowani w Niemczech. Za∏o˝ycielami pierwszej tego typu in- przez Prezydenta Stanów Zjednoczonych, po zatwier- stytucji byli Friedrich Raiffeisen i Herman Schulze- dzeniu ich kandydatury przez Senat. Nie wi´cej ni˝ Delitzch. Stworzona przez nich Heddesorf Credit dwóch cz∏onków mo˝e pochodziç z tej samej partii po- Union mia∏a za zadanie wspieraç finansowo niemiec- litycznej. kich farmerów. Zarzàd spotyka si´ ka˝dego miesiàca, z wyjàtkiem Koncepcj´ unii kredytowych na grunt amerykaƒ- sierpnia, na otwartych sesjach, na których sà omawiane ski przeniós∏ na poczàtku XX w. Alphonse Desjardins. aktualne problemy unii kredytowych. Posiedzenia te W 1909 r. zorganizowa∏ pierwszà w Stanach Zjedno- odbywajà si´ w Aleksandrii w stanie Virginia, w g∏ów- czonych uni´ kredytowà - St. Mary's Cooperative Cre- nej siedzibie NCUA. Obecnie cz∏onkami Zarzàdu dit Association w New Hampshire5. NCUA sà: Lata 20. XX wieku przynios∏y szybki rozwój unii - Dennis Dollar - pe∏ni funkcje przewodniczàcego, kredytowych w Stanach Zjednoczonych. Przyczyni∏ si´ a okres jego kadencji koƒczy si´ 10.04.2003 r., do tego post´p techniczny i technologiczny. LudnoÊç - Yolanda Townsend Weat - jej kadencja jako amerykaƒska poszukiwa∏a tanich kredytów na zakup cz∏onka Zarzàdu wygasa z dniem 2.08. 2001 r., dóbr konsumpcyjnych, takich jak - pralki czy samocho- - Geoff Bacino - który na cz∏onka Zarzàdu NCUA dy. Banki komercyjne nie by∏y zainteresowane udziela- zosta∏ zaprzysi´˝ony 02.01.2001 r. niem tego rodzaju po˝yczek, w zwiàzku z czym zacz´- Narodowa Administracja Unii Kredytowych nad- to zak∏adaç unie. W 1920 r. w Massachusetts zarejestro- zoruje dzia∏alnoÊç Funduszu Gwarancyjnego (National wano 19 nowych unii kredytowych, w 1925 r. unie kre- Credit Union Share Insurance Fund), którego zadaniem dytowe dzia∏a∏y ju˝ w 26 stanach, zaÊ w 1930 r. w 32 jest ubezpieczenie wk∏adów cz∏onków unii kredyto- stanach. Ogó∏em na poczàtku lat 30. dzia∏a∏o 1.100 unii wych do wysokoÊci 100.000 USD. Ubezpieczeniu fede- kredytowych. ralnemu mogà podlegaç zarówno unie federalne, jak W 1934 r. prezydent Stanów Zjednoczonych F.D. i stanowe. Roosevelt podpisa∏ ustaw´ regulujàcà funkcjonowanie W czasie kryzysu gospodarczego w latach 80. Fun- unii kredytowych - Federal Credit Union Act. Wraz duszowi grozi∏o bankructwo. W zwiàzku z tym w 1985 r. z uregulowaniem prawnym powsta∏ problem, która dokonano zmian w jego finansowaniu. Ustalono, ˝e: z instytucji kontroli i nadzoru przejmie odpowiedzial- - unie kredytowe ubezpieczone przez NCUSIF mu- noÊç za unie kredytowe. Przez lata zajmowa∏y si´ tym szà utrzymywaç minimum 1% swoich depozytów ró˝ne organy, ∏àcznie z Federalnà Korporacjà ds. Ubez- w Funduszu, pieczeƒ Depozytów (Federal Deposit Insurance Corpo- - gdy wymagany stosunek przekroczy 1,3% (1,30 ration), Federalnà Agencjà Bezpieczeƒstwa (Federal Se- USD na ka˝de ubezpieczone 100 USD) Zarzàd decydu- curity Agency) czy Ministerstwem Zdrowia, Edukacji je o przyznaniu dywidendy danej unii kredytowej, i Opieki Spo∏ecznej (Departament of Health, Education - w razie koniecznoÊci Zarzàd NCUA mo˝e pobie- and Welfare). W 1960 r. w Stanach Zjednoczonych raç od unii kredytowych sk∏adki ubezpieczeniowe. dzia∏a∏o ponad 10.000 unii kredytowych, a mimo to nie Od 1985 r. Zarzàd tylko raz za˝àda∏ zap∏aty takiej by∏o instytucji regulujàcej ich dzia∏alnoÊç. Dopiero 10 sk∏adki, w 1991 r., gdy trzy du˝e unie kredytowe z No- lat póêniej, w 1970 r., powo∏ano Narodowà Administra- wej Anglii wykaza∏y straty. cj´ Unii Kredytowych (National Credit Union Admini- W 2001 r. Zarzàd NCUA po raz kolejny podjà∏ de- stration), której zadaniem by∏ nadzór nad tego rodzaju cyzj´ o niepobieraniu sk∏adek ubezpieczeniowych instytucjami. Powsta∏ te˝ Fundusz Gwarancyjny Natio- i przyzna∏ 3% dywidend´ w wysokoÊci 99,5 mln USD, nal Credit Union Share Insurance Fund, ubezpieczajà- dla 10.316 federalnych unii kredytowych. Od 1985 r. cy depozyty unii. na konta unii kredytowych wp∏yn´∏o, w postaci dywidendy, prawie 552 mln USD. Taka sytuacja jest wynikiem - co podkreÊli∏ w marcu 2001 r. Dennis Dollar, Struktura organizacyjna unii kredytowych przewodniczàcy Zarzàdu NCUA - efektywnego zarzà- dzania i màdrego gospodarowania nagromadzonymi Narodowa Administracja Unii Kredytowych (National funduszami przez unie kredytowe, pozwalajàcego im Credit Union Administration - NCUA) kieruje dzia∏al- uzyskaç silnà pozycj´ na rynku finansowym6. noÊcià federalnych (narodowych) unii kredytowych, Narodowa Administracja Unii Kredytowych dzia- natomiast stanowe unie kredytowe podlegajà w∏a- ∏a poprzez odpowiednie organy i biura. dzom danego stanu.

5 NCVA - History of Credit Union - www.NCVA.com, 2000. 6 Sprawozdanie z sesji Zarzàdu NCUA, Alexandria, VA, 08.03.2001. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 57

Rysunek 1 Biura Regionalne z wyznaczonymi obszarami dzia∏ania

èród∏o: National Credit Union Administratin - Departament of Regional Offices.

Funkcje wykonawcze pe∏ni dyrektor wykonawczy. 4. Biuro Szefa Finansów (Office of Chief Finan- Kieruje i nadzoruje on Biura Centralne i Regionalne, cial Officer), które bezpoÊrednio do niego sk∏adajà raporty ze swojej 5. Biuro ds. Analizy i Ubezpieczenia (Office of dzia∏alnoÊci. Dyrektor wykonawczy sk∏ada sprawozda- Examination & Insure), nia i odpowiada przed NCUA. 6. Naczelne Biuro Doradcze (Office of General Co- Biura Regionalne pe∏nià funkcje jednostek admi- unsel), nistracyjnych NCUA w danym regionie. Stany Zjedno- 7. Biuro Szefa ds. Informacji (Office of Chief Infor- czone zosta∏y podzielone na szeÊç takich regionów kie- mation Officer), rowanych przez odpowiednie Biura. Wyró˝nia si´: 8. Biuro Zasobów Ludzkich (Office of Human Re- Region I - Biuro Regionalne - Albany, NY, source), Region II - Biuro Regionalne - Alexandria, VA, 9. Biuro ds. Spo∏ecznych i Kongresowych (Office Region III - Biuro Regionalne - Atlanta, GA, of Public & Congresional Affairs), Region IV - Biuro Regionalne - Chicago, IL, 10. Biuro ds. Programów Równych Szans (Equal Region V - Biuro Regionalne - Austin, TX, Opportunity Programs), Region VI - Biuro Regionalne - Concord, CA. 11. Biuro Us∏ug Inwestycyjnych (Office of Invest- Rozmieszczenie geograficzne poszczególnych re- ment Services). gionów przedstawia rysunek 1. Oddzielnym organem dzia∏ajàcym pod kierownic- Region IV, zarzàdzany przez Biuro Regionalne w Chi- twem NCUA jest Biuro Unii Kredytowych Spo∏ecznego cago, obejmuje nast´pujàce stany: Illinois, Indiana, Michi- Rozwoju (Office of Community Developement Credit gan, Missouri, Ohio, West Virginia i Wisconsin. Funkcje Unions). Zadaniem Biura jest czuwanie nad prawid∏owym Dyrektora Biura Regionalnego pe∏ni tu Melinda Love. wprowadzaniem poszczególnych programów, jak np. Pro- Istnieje 11 Biur Centralnych i ka˝de ma okreÊlony gram Kredytów Obrotowych, oraz wzmacnianie i ulepsza- zakres zadaƒ. Sà to: nie pozycji nisko dochodowych unii kredytowych. 1. Biuro Zbiorowych Unii Kredytowych (Office of Organem kontroli i nadzoru jest Biuro Inspektora Corporate Credit Unions), Generalnego (Office of Inspector General - OIG) powo- 2. Biuro Szkolenia i Rozwoju (Office of Training ∏ane w 1989 r. w miejsce Biura Kontroli Wewn´trznej & Developement), (Office of Internal Audit). Inspektor Generalny przejà∏ 3. Biuro ds. Administracyjnych (Office of Admi- wszystkie funkcje, uprawnienia i obowiàzki Biura nistration), Kontroli Wewn´trznej z wyjàtkiem przyjmowania od- 58 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Rysunek 2 Struktura organizacyjna Narodowej Administracji Unii Kredytowych

ZarzàdZarzàd Narodowej Narodowej Administracji Administracji Unii Unii Kredytowych kredytowych

Biuro Unii Personel Narodowej Biuro Inspektora Dyrektor Kredytowych Administracji Unii Generalnego Wykonawczy Powszechnego Kredytowych Rozwoju

Biura Centralne Biura Regionalne

èród∏o: opracowanie w∏asna na podstawie danych z National Credit Union Administration.

wo∏aƒ od decyzji Biura Regionalnego NCUA. Zada- niem OIG jest przeprowadzanie kontroli poszczegól- nych unii kredytowych oraz dokonywanie przeglàdu Produkty i us∏ugi oferowane przez unie aktualnych przepisów prawnych dotyczàcych NCUA kredytowe i propozycji ich zmian. Inspektor Generalny wydaje równie˝ stosowne zalecenia dotyczàce poprawy efek- G∏ównà sferà dzia∏alnoÊci unii kredytowych jest groma- tywnoÊci zarzàdzania oraz wewn´trznej kontroli. Biu- dzenie oszcz´dnoÊci jej cz∏onków. Fundusze te przyj- ro Inspektora Generalnego przeprowadza post´powa- mowane sà w ramach rachunków bie˝àcych bàdê de- nie wyjaÊniajàce w momencie zarzutu o oszustwo, nad- pozytów terminowych. Depozyty terminowe sà opro- u˝ycia, z∏e zarzàdzanie, które by∏y spowodowane przez centowane i mogà byç zak∏adane zarówno przez osoby personel danej jednostki. Raport z kontroli przykazy- fizyczne, jak i prawne, z tym ˝e rachunki osób praw- wany jest do Zarzàdu NCUA. nych sà dodatkowo nadzorowane przez System Rezer- Jako narz´dzie kontroli i oceny, oprócz Inspekto- wy Federalnej (Federal Reserve System). W∏aÊciciele ra Generalnego, istnieje przyj´ty przez Narodowà Ad- depozytów terminowych mogà ∏atwo zmieniç zgroma- ministracj´ Unii Kredytowych w 1987 r. CAMEL Ra- dzone fundusze w gotówk´, ale nie mogà wystawiaç ting System, czyli system oceny. Wyniki przeprowa- czeków. Takie uprawnienie przys∏uguje posiadaczom dzenia wewn´trznej oceny za pomocà systemu CAMEL depozytów czekowych (checkable deposit), ale tego ro- sà tajne i nie mogà byç podawane do wiadomoÊci pu- dzaju rachunki stanowià niewielki procent ogólnej blicznej. Jest to wewn´trzne narz´dzie, s∏u˝àce do oce- wartoÊci depozytów. ny sytuacji finansowej, wielkoÊci ryzyka i kierunków Nagromadzone Êrodki pieni´˝ne unie kredytowe dzia∏alnoÊci danej federalnej unii kredytowej. Kontro- przeznaczajà na dzia∏alnoÊç po˝yczkowà. Oferujà nisko li i oceny dokonuje si´ na nast´pujàcych obszarach: oprocentowane krótkoterminowe kredyty konsumpcyj- Capital Adequacy (odpowiednia iloÊç kapita∏u), Asset ne, g∏ównie z przeznaczeniem na zakup dóbr trwa∏ego Quality (jakoÊç aktywów), Management (kadra zarzà- u˝ytku lub wyposa˝enie mieszkaƒ. Obok kredytów dzajàca), Earnings (zyskownoÊç) i Liquidity (p∏yn- konsumpcyjnych udzielane sà równie˝ po˝yczki hi- noÊç)7. Na podstawie wyników oceny NCUA podejmu- poteczne na zakup bàdê budow´ domu. Majà one d∏u- je decyzje o przeprowadzeniu zmian w danej jednostce

bàdê w ca∏ym systemie dzia∏ania unii kredytowych. 7 NCUA-Letter toCredit Unions, Nr 161, 1994. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 BankowoÊç Komercyjna 59

Tabela 3 Dziesi´ç najwi´kszych pod wzgl´dem wartoÊci aktywów unii kredytowych stanu Illinois

Nazwa unii kredytowej Rok za∏o˝enia Miasto Aktywa w tys. USD Citizens Equity Credit Union 1937 Peoria 1.939.374 Mid States Corporate Federal Credit Union 1975 Warrenville 1.674.089 Corporate America Family Credit Union 1976 Elgin 369.958 Motorola Employees Credit Union 1939 Schamburg 313.615 Consumers Cooperative Credit Union 1930 Waukegan 245.826 Credit Union 1 1958 Rantoul 229.861 Olin Emploees Credit Union 1934 East Alton 191.712 Deere Harvester Credit Union 1935 Moline 185.096 First Northen Credit Union 1944 Chicago 165.964 Decateur Earthmover Credit Union 1956 Decateur 155.816 èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie NCUA, Individual Data, 2000. gi okres sp∏aty, zazwyczaj powy˝ej 30 lat. Mimo i˝ Unie kredytowe stanowià nie∏atwà konkurencj´ na oprocentowanie kredytów oferowanych przez unie kre- amerykaƒskim rynku finansowym. Oferujà bowiem dytowe jest niskie, notuje si´ niewiele przypadków nie- us∏ugi podobne do proponowanych przez banki ko- wyp∏acalnoÊci tych instytucji. Wynika to z poczucia mercyjne czy inne instytucje depozytowe, ale dajà odpowiedzialnoÊci cz∏onków unii za wspólny interes, korzystniejsze oprocentowanie. W przypadku depozy- a tak˝e z polityki finansowej8. Kryzys lat 80. w znacz- tów jest ono o 1-2% wy˝sze, ani˝eli proponujà kon- nie mniejszym stopniu dotknà∏ unie ani˝eli banki ko- kurenci. Podobnie jest z kredytami, które sà ni˝ej opro- mercyjne czy instytucje oszcz´dnoÊciowe. Powodem centowane ni˝ na rynku. Taka uprzywilejowana sytu- tego by∏o udzielanie niewielu kredytów hipotecznych acja unii kredytowych wynika z ni˝szego opodatkowa- i niewysokich (do 10.000 USD) kredytów konsump- nia tego rodzaju dzia∏alnoÊci. Unie kredytowe - jako ˝e cyjnych. Unie kredytowe prowadzà wi´c dzia∏alnoÊç sà instytucjami nie nastawionymi na zysk, ale na reali- tak, by zminimalizowaç ryzyko upad∏oÊci. W momen- zacj´ interesów spo∏ecznych - otrzyma∏y przywileje fi- cie spadku popytu na kredyty anga˝ujà Êrodki w inne nansowe w postaci ulg podatkowych, co pozwala im bezpieczne instrumenty rynku pieni´˝nego, jak obliga- p∏aciç wy˝sze od innych instytucji odsetki i zwi´ksza cje skarbowe. Na rynku pieni´˝nym unie kredytowe ich konkurencyjnoÊç. prowadzà równie˝ rachunki Money Market Accuonts, Regulacje podatkowe przynios∏y znaczny rozwój czyli rachunków rynku pieni´˝nego. Na ˝yczenie klien- unii kredytowych, które z poczàtkowo ma∏ych spó∏- ta, unie lokujà powierzone im pieniàdze w pakiet pa- dzielni, w wielu wypadkach przekszta∏ci∏y si´ w insty- pierów wartoÊciowych, budujàc tym samym oszcz´d- tucje o aktywach przekraczajàcych nawet 1 mld USD. noÊci w∏aÊcicielowi rachunku. Generalnie, unie kredytowe dzieli si´ na cztery podsta- W 1977 r. unie kredytowe uzyska∏y prawo rozsze- wowe grupy pod wzgl´dem wielkoÊci aktywów: rzenia zakresu swoich us∏ug. Przyznano im mo˝liwoÊç I Grupa - unie kredytowe o wartoÊci aktywów do prowadzenia rachunków typu share draft accounts 2 mln USD, oraz share certificates. Pierwsze z nich sà odpowiedni- II Grupa - unie kredytowe o wartoÊci aktywów od kiem rachunków czekowych prowadzonych przez inne 2 do 10 mln USD, banki share certificates dzia∏ajà zaÊ podobnie jak certy- III Grupa - unie kredytowe o wartoÊci aktywów od fikaty depozytowe (cetificates of deposit - CD), czyli ma- 10 do 50 mln USD, jà sta∏e oprocentowanie okreÊlone dla danych terminów IV Grupa - unie kredytowe o wartoÊci aktywów p∏atnoÊci, wyznaczony termin p∏atnoÊci, a wycofanie powy˝ej 50 mln USD. kapita∏u przed terminem wià˝e si´ z op∏ata karnà. W stanie Illinois najwi´kszà grup´ stanowià unie, Unie kredytowe prowadzà równie˝ rachunki eme- których aktywa wynoszà od 2 do 10 mln USD. Tabela rytalne. Jak w wi´kszoÊci instytucji depozytowych, 3 przedstawia 10 najwi´kszych unii kredytowych tego oprocentowanie tego rodzaju kont jest nieopodatkowa- stanu. ne podatkiem dochodowym, do czasu podj´cia pieni´- Unie kredytowe - zarówno federalne, jak i stano- dzy z rachunku. we - muszà sk∏adaç pó∏roczne sprawozdania (30 Inne us∏ugi oferowane przez unie kredytowe to czerwca; 31 grudnia) ze swojej dzia∏alnoÊci do Narodo- karty kredytowe i czeki podró˝ne. Od tego rodzaju wej Administracji Unii Kredytowych. Dodatkowo us∏ug nie sà pobierane ˝adne op∏aty czy prowizje. unie, których aktywa przekroczy∏y wartoÊç 50 mln USD, sk∏adajà kwartalne raporty do NCUA do 31 mar- 8 A. Kaêmierczak: Pieniàdz i bank w kapitalizmie. Warszawa 1992 PWN. ca i 30 wrzeÊnia. 60 Produkty i Techniki Bankowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Zakoƒczenie pomimo i˝ unie kredytowe sà instytucjami funkcjo- nujàcymi w∏aÊciwie na obrze˝ach dzia∏alnoÊci ban- Ostatnie 10 lat przynios∏o znaczny rozwój unii kredy- kowej, zaczynajà odgrywaç coraz istotniejszà rol´ na towych na amerykaƒskim rynku finansowym. Ka˝de- tym rynku i stanowià nie∏atwà konkurencj´, zw∏asz- go roku roÊnie nie tylko ich liczba, ale równie˝ za- cza dla ma∏ych banków komercyjnych. Pozwala to kres Êwiadczonych us∏ug. Ponadto, w raporcie opu- przypuszczaç, i˝ w przysz∏oÊci unie kredytowe b´dà blikowanym przez American Banking Newspaper's poszerza∏y ramy swojej dzia∏alnoÊci, zdobywajàc te unie kredytowe, w ocenie klientów, sà na pierwszym segmenty rynku, które dziÊ nale˝à do instytucji stric- miejscu pod wzgl´dem jakoÊci us∏ug. Oznacza to, ˝e te bankowych.

Kredyt o sta∏ym strumieniu rat sp∏aty Andrzej Karpio

Wst´p Konstrukcja kredytu

Niniejsza praca jest kontynuacjà rozwa˝aƒ prowadzo- Niech h oznacza sta∏y strumieƒ sp∏at, na który sk∏adajà nych w artykule opublikowanym w nr. 9/2001 „Banku si´ odsetki oraz rata kapita∏owa. Za∏o˝enie o sta∏oÊci, i Kredytu” [4], ale tym razem analizie poddano kredyt, wymienione w tytule, oznacza, ˝e rata sp∏aty przypada- ∆ który w swojej najprostszej wersji nazywa si´ kredytem jàca na okres od chwili ti-1 do ti jest równa h ti-1, gdzie ∆ ∆ o sta∏ych ratach sp∏aty. Podobnie jak poprzednio, roz- ti-1 = ti ti-1, i = 1, 2,..., N. Ponadto zak∏adamy, nawià- wa˝ana b´dzie sytuacja w miar´ ogólna, w której raty zujàc do praktyki bankowej, ˝e wszystkie odst´py cza- ∆ ≤ sp∏aty kredytu nie b´dà jednakowe, ale proporcjonalne su spe∏niajà warunek: ti-1 1, a wić raty sà p∏atne nie do czasu up∏ywajàcego mi´dzy kolejnymi chwilami rzadziej ni˝ raz w roku. WartoÊç strumienia h wyzna- sp∏at. Uproszczeniem nadal b´dzie za∏o˝enie o sta∏ym czamy z porównania przysz∏ej wartoÊci kwoty kredytu oprocentowaniu. Stop´, wed∏ug której naliczane sà od- S z przysz∏à wartoÊcià strumienia wp∏at. Aktualizacja setki oznaczaç b´dziemy symbolem r. Pozosta∏e wiel- dotyczy momentu sp∏aty kredytu, czyli chwili T; po- koÊci charakteryzujàce kredyt b´dà mia∏y nast´pujàce nadto zak∏adamy, ˝e raty p∏atne sà z do∏u. Mamy wić oznaczenia: kwota kredytu - S, chwile czasu, w których równanie: nast´pujà p∏atnoÊci zadane sà wyrazami skoƒczonego ciàgu: t , t ,...., t = T, gdzie t jest datà uzyskania kre- N N N 0 1 N 0 ∑ ht∆∆∏()11 +rt=+S∏() rt ∆, dytu, a T - datà jego ca∏kowitej sp∏aty. Czas kredytowa- i-11 j- j-1 i=1 ji=+1 j=1 nia jest wić równy T (t0) a liczba rat N. W miar´ potrzeb pozosta∏e oznaczenia wprowadzane b´dà w dal- skàd, po niewielkich przekszta∏ceniach, wyznaczamy szej cz´Êci pracy. szukanà wielkoÊç: BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Produkty i Techniki Bankowe 61

N + ∆ Warunek optymalnoÊci kredytowania ∏()1 rtj −1 = (1) hSr= j 1 N Aby zbadaç w∏asnoÊci kredytu o sta∏ym strumieniu rat ∏()11+ rt∆ − − j 1 sp∏aty, rozwa˝my sum´ wp∏aconych odsetek, którà j =1 mo˝na zapisaç w postaci:

Przyj´ty sposób obliczania wartoÊci strumienia  N  + ∆ sp∏at, polegajàcy na zaktualizowaniu sp∏at i wartoÊci  ∏()1 rtj −1   j=1 1 Oh(){}∆ − = SrTt()− − kredytu na chwil´ jego ca∏kowitej sp∏aty, jest najcz´- j 10 N  (4)  + ∆ r  Êciej spotykany w literaturze poÊwićonej matematyce ∏()1 rtj −1  =  finansowej [1], [2], [5]. Warto jednak zwróciç uwag´, ˝e j 1 ten sam wynik uzyskamy wówczas, gdy dokonamy ak- Wyra˝enie to jest nieco rozbudowane i wydaje si´ tualizacji na chwil´ poczàtkowà, a wić na moment skomplikowane, ale jeÊli uwzgl´dnimy wartoÊç sta∏ego rozpoczćia kredytowania. Jest to poniekàd oczywiste, strumienia sp∏at, zadanego wzorem (1), to otrzymamy ale z metodologicznego punktu widzenia to drugie po- alternatywnà postaç powy˝szego wzoru: dejÊcie wydaje si´ bardziej w∏aÊciwe, bowiem udziela-

nie kredytu - z punktu widzenia banku - jest ocenà Ot(){}∆ − =⋅ hTtS() − − (5) j 10 pewnego projektu inwestycyjnego. Przy takim natomiast podejÊciu najcz´Êciej aktualizacji dokonuje si´ na Zwiàzek ten ma przejrzystà interpretacj´ ekono- moment poczàtkowy, w którym przeprowadza si´ oce- micznà: pierwszy sk∏adnik h(T - t0) jest iloczynem stru- n´ rentownoÊci przysz∏ej inwestycji. Poniewa˝ i tak mienia sp∏at i czasu kredytowania, a wić jest ca∏kowi- wynik koƒcowy b´dzie taki sam, jak wy˝ej przytoczo- tà wp∏atà dokonanà przez d∏u˝nika podczas sp∏acania ny, pozostaƒmy przy tradycyjnym podejÊciu. kredytu. Kwota ta zawiera w sobie raty kapita∏owe i od- WielkoÊç zad∏u˝enia w chwili ti obliczamy, odej- setki, a zatem odejmujàc od niej kwot´ kredytu, otrzy- mujàc od siebie - zaktualizowanà na t´ chwil´ czasu - mamy sum´ wp∏aconych odsetek - lewa strona powy˝- kwot´ kredytu oraz wp∏acone dotychczas raty sp∏at. szego wzoru. Mamy wić: Zauwa˝my, ˝e ca∏a zale˝noÊç sumy wp∏aconych ∆ odsetek od przedzia∏ów czasowych tj-1 zawarta jest i i i−1 w strumieniu h. Zbadanie optymalnoÊci sposobu sp∏a- St()=+ S∏()11 r∆∆ t− −+ h∑ t− ∏() r ∆ t− . ij1 j 1 l 1 ty kredytu, przy ustalonym okresie kredytowania T - t j =1 j =1 l =1 0 i kwocie S, sprowadza si´ do zbadania ekstremum Podstawienie poprzednio znalezionej wartoÊci funkcji h({∆t }) zadanej wzorem (1), przy dodatkowym j-1 N ∆ =− strumienia sp∏at prowadzi do wyra˝enia: warunku ustalajàcym czas sp∏aty kredytu: ∑ tTtj −1 0 . j =1 N i Metoda mno˝ników Lagrange'a sprowadza si´ wić do ()+ ∆∆−+() ∏∏11rtj−1 rtj −1 znalezienia ekstremum funkcji: = j =1 j =1 N St()i S (2) N ∏()1 + rt∆ − + ∆ − j 1  N  ∏()11rtj −1 j=1 1 (){}∆tSr− ,λλ= +  ∑ ∆t − − 1 j=1 j 1 N j 1  − =  + ∆ − Tt0 j 1 ∏()11rtj −1 Odsetki p∏atne w chwili ti naliczane sà od kwoty za- j=1 d∏u˝enia w poprzednim momencie t , a wić sà równe: Zauwa˝my, ˝e pochodne czynnika wartoÊci przy- i-1 N + ∆ sz∏ej ∏ () 1 rt j − 1 majà postaç: = ∆ j=1 Ot()iii St()−−11 r t ∂ N N + ∆ =+r ∆ ∏∏()1 rtj-1 ()1 rtj-1 Rata kapita∏owa jest natomiast ró˝nicà mi´dzy ra- ∂∆t − = 1+r∆ t − = n 1 j 1 n 1 j 1 ∆ tà sp∏aty h ti-1 i odsetkami O(ti) zadanymi powy˝- ∆ szym wzorem: R(ti) = h ti-1 - O(ti), co prowadzi do Dzi´ki temu równania, stanowiàce warunek koniecz- wyra˝enia: ny istnienia ekstremum, dajà si´ zapisaç nast´pujàco: i−1  N 2  Sr∏()1 + r∆ t − ∏()1 + rt∆ − j 1 j 1  1 j =1 λ = ⋅ = j 1  2 ()= ∆ + ∆ N R t Sr t − 1 rt−   T-t ii1 N (3)  n 1 0  ∏()11+ rt∆ − − ()+ ∆ −  j 1  ∏ 11rtj −1   j=1  j =1  N  1 ∆ = ∑ tj −1 1  Tt− = ¸atwo pokazaç, ˝e suma wp∏aconych rat kapita∏o-  0 j 1 N = wych jest równa kwocie udzielonego kredytu: SRt ∑ () i . gdzie n = 1, 2,..., N. i=1 − ∆∆==Tt0 , W dalszej cz´Êci artyku∏u zajmiemy si´ w∏asnoÊciami ¸atwo zauwa˝yç, ˝e rozwiàzaniem uk∏adu jest: ttn−1 , N omawianej formy kredytowania. a wić odst´py czasu mi´dzy kolejnymi sp∏atami mu- 62 Produkty i Techniki Bankowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

szà byç jednakowe. WartoÊç wp∏aconych odsetek jest mniejsza wartoÊç wp∏aconych odsetek ma miejsce wte- wówczas równa: dy, gdy sp∏aty nast´pujà równomiernie, w jednakowych

 N  odst´pach czasu. Jest to wić sytuacja korzystna dla kre-  ()1 + rt∆  ∆ =− − 1 (6) dytobiorcy. Mo˝na w tym miejscu postawiç pytanie do- Ot() SrTt()0  + ∆ N − r tyczàce strategii stosowanej przez bank, która pozwoli  ()1 rt 1  zwi´kszyç jego wp∏ywy z tytu∏u udzielonego kredytu. W celu rozstrzygnićia, czy mamy do czynienia Odpowiedê na to pytanie mo˝na uzyskaç, analizujàc z maksimum, czy minimum, obliczamy ró˝nic´: ∆O = strumieƒ wp∏at. Wyra˝enie na h mo˝emy zapisaç w po- ∆ ∆ O({ tj-1}) - O( t), która po niewielkich przekszta∏ce- staci nieco innej ni˝ poprzednio, a mianowicie: niach przybiera postaç:   N N   + ∆∆−+  1  ()11rt∏() rtj −1 hSr=+1 =  N  ∆OSrTt=−() j 1 (7)  + ∆ −  0 ∏()11rtj −1  N  N    + ∆∆− + −  j-1  ∏()1111rt− () rt   j 1    j =1  Przy ustalonym okresie kredytowania bank, w po- O znaku rozwa˝anej ró˝nicy decyduje licznik, rozumieniu z kredytobiorcà, mo˝e zmieniaç liczb´ rat. gdy˝ mianownik jest bez wàtpienia dodatni. W celu Zmiana wartoÊci strumienia sp∏at b´dzie zale˝a∏a od te- rozstrzygnićia, jaki jest znak licznika, mo˝emy skorzy- go, czy jest to funkcja rosnàca, czy malejàca zmiennej N + ∆ staç ze znanej z literatury matematycznej relacji mi´dzy N. Mo˝na pokazaç [3], ˝e iloczyn ∏ () 1 rt j − 1 , przy wa- N = ∆ =− j 1 Êrednià arytmetycznà i geometrycznà [3]. Wiadomo, ˝e runku ∑ tTt j − 1 0 , jest rosnàcà funkcjà liczby rat. Jego j =1 Êrednia arytmetyczna liczb nieujemnych jest zawsze granicznà wartoÊcià, przy N dà˝àcym do nieskoƒczono- rT()− t nie mniejsza ni˝ geometryczna. Zastosujmy ten fakt do Êci, jest e 0 . Z powy˝szego wzoru wynika wić, ˝e ∆ →∝ liczb 1 + r tj-1 (j = 1, 2,...,N). Mamy wić: strumieƒ h maleje przy N . Jako pierwszy wniosek

N N mo˝emy wi´c sformu∏owaç stwierdzenie, ˝e zwi´ksze- 1 ∑()+ ∆∆≥+N ∏() 11rtjj−−11 rt nie liczby rat, przy ustalonym okresie kredytowania, N = = j 1 j 1 N jest strategià korzystnà dla kredytobiorcy, bowiem ∆ =− Na mocy to˝samoÊci ∑ tTt j − 1 0 oraz definicji wówczas maleje suma wp∏aconych odsetek; jej granicz- j =1 ∆t Êrednia arytmetyczna jest równa: na wartoÊç (przy N →∝)jest równa:

()Tt− N − r 0 1 1 Tt0 e (8) ∑()1 + rt∆∆− =+()NrT-t()=+11 r =+rt =− − j 10 OSrTt→∞ () S N 0 ()Tt− N = N N 0 j 1 e r − 1

Zachodzi wi´c nierównoÊç: Odpowiada ona ciàg∏ej sp∏acie kredytu. Z zapre- zentowanego rozumowania wynika równie˝ drugi N +≥∆∆N + 11rt∏() rtj −1 wniosek - im mniej rat, tym wi´ksze sà korzyÊci banku. j =1 W skrajnej sytuacji - polegajàcej na sp∏acie kredytu Podnoszàc obie strony do N-tej pot´gi i przenoszàc w jednej racie, p∏atnej w chwili T - suma wp∏aconych iloczyn na lewà stron´, otrzymujemy nieujemnà war- odsetek by∏aby równa: toÊç wyra˝enia stojàcego w liczniku sumy wp∏aconych ∆ odsetek O: OSrTt= =−() (9) N 10 N + ∆∆N −+ ≥ ()110rt∏()r tj −1 Otrzymana wartoÊç pokrywa si´ z tà, którà = j 1 otrzymano w pracy [4] dla kredytu o sta∏ym strumie- RównoÊç zachodzi tylko wtedy, gdy wszystkie niu rat kapita∏owych. ZgodnoÊç ta jest oczywista, czynniki iloczynu sà jednakowe. W konsekwencji ma- gdy˝ plan jednorazowej sp∏aty jest taki sam dla obu my: ∆O ≥ 0, a wi´c dla dowolnego sposobu sp∏at rów- rodzajów kredytu. Po prostu, w jednej racie sp∏aca- nomierne sp∏aty prowadzà do minimalnej wartoÊci my kwot´ kredytu i odsetki, które zadane sà powy˝- ∆ ∆ wp∏aconych odsetek, równej Omin = O( t), zadanej szym wzorem. wzorem (6). W kilkakrotnie cytowanej pracy [4] zamieszczono kilka uwag, dotyczàcych trudnoÊci z zaakceptowaniem przez banki nieregularnych sp∏at, mimo ˝e sà one dla Strategie dla banku i kredytobiorcy nich korzystne. W tym miejscu wszystkie u˝yte argu- menty mogà byç powtórzone, jednak z przyczyn oczy- Uzyskany wy˝ej wynik jest podobny do tego, który wistych nie b´dziemy ich ponownie przytaczaç, a zain- otrzymano w pracy [4] - dotyczy∏ on kredytu o sta∏ym teresowanego czytelnika pozwol´ sobie odes∏aç do po- strumieniu rat kapita∏owych. Równie˝ tym razem naj- przedniego opracowania. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Produkty i Techniki Bankowe 63

Porównanie kredytów: o sta∏ym strumieniu gdzie zak∏adamy, ˝e N >1; przypadek N = 1 b´dzie sp∏aty i sta∏ym strumieniu rat kapita∏owych zbadany oddzielnie. Wyra˝enie stojàce w liczniku u∏amka jest nieujemne, gdy˝ pierwsze dwa wyrazy N +1  x  JeÊli przyjrzeç si´ konkretnym planom sp∏aty obu ro- rozwinićia dwumianu Newtona1 +  sà równe: x  N  dzajów kredytu, przy jednakowym okresie kredytowa- 11++()N + ... . Poniewa˝ wszystkie pozosta∏e wy- N nia i jednakowej stopie oprocentowania, to ju˝ na razy sà nieujemne, wić mamy nierównoÊç: N +1  1  x pierwszy rzut oka widaç, ˝e kredyt o sta∏ym strumie- 1 +  ≥+11()N + , która przechodzi w równoÊç jedynie  N  N niu sp∏aty jest bardziej kosztowny dla kredytobiorcy. wtedy, gdy x = 0. Je˝eli N = 1, to pochodna jest rów- Dlatego warto dok∏adniej zbadaç relacje, zachodzàce na kwocie kredytu S. W konsekwencji suma wp∏aco- mi´dzy tymi kredytami. Poniewa˝ w praktyce banki nych odsetek jest funkcjà rosnàcà, co równie˝ jest zro- najcz´Êciej ˝àdajà sp∏at w jednakowych odst´pach cza- zumia∏e z ekonomicznego punktu widzenia. Wzrost su, to w∏aÊnie ten przypadek b´dzie przedmiotem dal- stopy oprocentowania lub czasu kredytowania prowa- szych rozwa˝aƒ. dzi do wzrostu sumy wp∏aconych odsetek. Zacznijmy od kredytu o sta∏ym strumieniu sp∏at. Obliczenie drugiej pochodnej, której nie b´dziemy Przy ustalonym N (liczba rat) mo˝emy wprowadziç podawaç, prowadzi do wniosku, ˝e O(x) jest funkcjà ≤ oznaczenie: x = r(T- t0). Suma wp∏aconych odsetek b´- wypuk∏à (O"(x) 0). Mo˝emy wić naszkicowaç jako- dzie wówczas mia∏a postaç: Êciowy przebieg badanej funkcji (por. schemat).

N  x  1 +  (10)  N  Ox()= Sx − S N  x  11+  −   Schemat N Stosujàc elementarne metody rachunku ró˝niczko-

wego, mo˝emy zbadaç przebieg zmiennoÊci tej funkcji, 0(x) której dziedzinà sà liczby nieujemne x ≥ 0. Z przyczyn asymptota technicznych, które za chwil´ stanà si´ oczywiste, war- to w∏àczyç do rozwa˝aƒ przypadek, gdy x = 0. Odpo- wiada on sytuacji, gdy stopa oprocentowania r lub czas kredytowania T- t0 sà równe zero. Wówczas suma wp∏aconych odsetek jest te˝ równa zero: limO () x = 0 . Ma x→0 styczna w punkcie to oczywistà interpretacj´ ekonomicznà. Zerowa stopa x = 0 oprocentowania powoduje to, ˝e kredytobiorca nie p∏a- 1 x ci odsetek. Z drugiej natomiast strony, odsetki p∏aci si´ r(T-t0 ) = 1 za czas wykorzystania kredytu. Je˝eli jest on równy zero, czyli klient dostaje pieniàdze i natychmiast je zwraca, to równie˝ nie p∏aci odsetek. Pomijamy oczywiÊcie koszty prowizji, op∏aty za rozpatrzenie wniosku czy za gotowoÊç do kredytowania itp. Graniczna wartoÊç wp∏aconych odsetek, przy x dà˝àcym do nieskoƒczo- noÊci, jest równa nieskoƒczonoÊci: limO () x =+∞ . War- Równanie stycznej do wykresu sumy wp∏aconych x→0 toÊç ta oznacza, ˝e nieograniczony wzrost stopy pro- odsetek jest nast´pujàce: centowej, przy ustalonym okresie kredytowania i liczbie rat, powoduje nieograniczony wzrost sumy wp∏aco- Sx  1  O =+1  nych odsetek. Ten sam wynik uzyskujemy wówczas,   (11) 2 N gdy stopa oprocentowania jest sta∏a (liczba rat si´ nie zmienia), ale do nieskoƒczonoÊci wyd∏u˝a si´ czas kre- Podstawiajàc x = r(T - t0), otrzymujemy wyra˝enie na dytowania. OczywiÊcie, je˝eli jednoczeÊnie nieograni- sum´ odsetek w przypadku, gdy mamy do czynienia z kre- czenie wzrasta stopa oprocentowania i czas kredytowa- dytem o sta∏ym strumieniu rat kapita∏owych:   Sr() T - t0 1 nia, to suma wp∏aconych odsetek te˝ b´dzie równa nie- O = 1 + . Jest to wzór (2) w pracy [4]. Z przeprowa- 2  N  skoƒczonoÊci. dzonej analizy wynika, ˝e dla x ≥ 0 spe∏niona jest nie- Zbadajmy pochodnà funkcji O(x). Ma ona wartoÊç: równoÊç: N +1  x   x  111+  −+ ()N +  N −1  N      + ∆ −   N  N  x  ()1 rt 1 Sr() T t0 1 (12) Ox′()= S 1 +  Sr() T− t − ≥ 1 + 2  0 N    N        N  + ∆ − r  2 N  x   ()11rt  11+  −  N     64 Produkty i Techniki Bankowe BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Informuje ona, ˝e kredyt o sta∏ym strumieniu rat nowe. Je˝eli na przyk∏ad rozwa˝ymy kredyt o oprocen- sp∏aty jest zawsze bardziej kosztowny dla kredytobior- towaniu, udzielony na 20 lat i sp∏acany miesićznie, to cy ni˝ kredyt o sta∏ym strumieniu rat kapita∏owych. suma wp∏aconych odsetek - obliczona zgodnie z po- OczywiÊcie, przy za∏o˝eniu, ˝e koszt mierzymy sumà wy˝szym, przybli˝onym wzorem - b´dzie ró˝ni∏a si´ od wp∏aconych odsetek i oba rodzaje kredytu charaktery- Êcis∏ej wartoÊci o mniej ni˝ 1,1%. Je˝eli natomiast kre- zujà si´ jednakowà wartoÊcià iloczynu oprocentowania dyt sp∏acany by∏by kwartalnie, to ró˝nica ta wynios∏a- i czasu trwania kredytowania x = r(T- t0). W powy˝- by 1,2%. Nawet przy sp∏acie rocznej oszacowanie by∏o- szej relacji, wzór (12), równoÊç zachodzi jedynie by dokonane z b∏´dem oko∏o 1,7%. Znajàc wić kwot´ w dwóch przypadkach: kiedy N = 1, a wić sp∏ata na- kredytu, mo˝emy szybko obliczyç sum´ wp∏aconych st´puje jednorazowo, lub gdy x = 0. Sà to sytuacje ra- odsetek ze wzoru (13), wiedzàc, ˝e Êcis∏a wartoÊç b´- czej trywialne z punktu widzenia procesu kredytowa- dzie nieco wi´ksza. nia i omawiane by∏y wczeÊniej. Na zakoƒczenie warto zauwa˝yç, ˝e kredyt o sta- ∏ym strumieniu rat kapita∏owych ma jakoÊciowo innà konstrukcj´ ni˝ kredyt o sta∏ym strumieniu rat sp∏aty. Uwagi koƒcowe W pierwszym przypadku odsetki obliczane sà wed∏ug ich wartoÊci bie˝àcej, a wić w chwili p∏atnoÊci. Liczàc Istnienie asymptoty dla funkcji O(x) jest êród∏em do- ich sum´, tak naprawd´ dodajemy kwoty aktualizowa- datkowej w∏asnoÊci badanego kredytu o sta∏ym stru- ne na ró˝ne momenty czasu. Nie uwzgl´dnia si´ rów- mieniu rat sp∏aty. Jej równanie jest nast´pujàce: nie˝ reinwestycji odsetek przez bank. W przypadku natomiast kredytu o sta∏ym strumieniu rat sp∏aty oblicze- OSrTt=−()− S, (13) nia uwzgl´dniajà reinwestycj´ rat wed∏ug stopy opro- 0 centowania kredytu. Co wićej, raty dokonywanych i nie zale˝y od liczby rat. Stàd wniosek, ˝e przy odpo- wp∏at, zawierajàce odsetki, aktualizowane sà na mo- wiednio d∏ugim okresie kredytowania lub dostatecznie ment sp∏aty. Chocia˝by z tych powodów porównanie wysokiej stopie oprocentowania suma wp∏aconych od- kosztów towarzyszàcych obu formom kredytowania setek od kredytu charakteryzujàcego si´ sta∏ym stru- obarczone jest powa˝nym b∏´dem metodologicznym. mieniem sp∏at niewiele ró˝ni si´ od wartoÊci zadanej Wydaje si´, ˝e nale˝y tego dokonaç, aktualizujàc wp∏a- powy˝szym wzorem. Trzeba jednak pami´taç, ˝e stopa ty - zarówno odsetek, jak i kapita∏u - na jeden i ten sam r nie mo˝e si´ zmieniaç. Mo˝na wić pokusiç si´ o wy- moment czasu - szczególnie dla kredytu o sta∏ym stru- korzystanie wzoru (13) do szacowania kosztu kredyto- mieniu rat kapita∏owych. Jednak takie rozwa˝ania wywania. Szczególnie dobrze nadajà si´ do tego kredyty kraczajà poza ramy niniejszej pracy, wymagajà bowiem hipoteczne, gdy˝ najcz´Êciej sà to kredyty d∏ugotermi- bardziej kompleksowego podejÊcia.

Literatura

1. W. Bijak, M. Podgórska, J. Utkin: Matematyka finansowa. Warszawa 1994 Wydawnictwo „Bizant”. 2. M. Dobija, E. Smaga: Podstawy matematyki finansowej i ubezpieczeniowej. Warszawa - Kraków 1996 PWN. 3. G.M. Fichtenholz: Rachunek ró˝niczkowy i ca∏kowy. Tom I. Warszawa 1972 PWN. 4. A. Karpio: Kredyt o sta∏ym strumieniu rat kapita∏owych. „Bank i Kredyt” nr 9/2001. 5. M. Sobczyk: Matematyka finansowa. Warszawa 1995 Agencja Wydawnicza „Placet”. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Przedsi´biorstwo 65

Przedsi´biorstwo oparte na wiedzy (The Knowledge Business) Amir Fazlagiç

Wprowadzenie Wiedza o przedsi´biorstwie

W gospodarce pojawi∏ si´ nowy typ przedsi´biorstwa, Wyniki przedsi´biorstw w coraz wi´kszym stopniu za- którego g∏ównym zasobem jest wiedza. S∏u˝y ona jako le˝à od aktywów niematerialnych, takich jak kultura „surowiec” do pracy, jest te˝ wynikiem tej pracy. Wie- organizacji, relacje z klientami i marka. Tymczasem dza jest wbudowywana w produkty - powstajà produk- kontrolerzy najcz´Êciej koncentrujà si´ na aktywach bi- ty bogate w wiedz´ (knowledge rich products). Si∏a lansowych. Firmy sà „wype∏nione” wiedzà, ale u˝ywa- konkurencyjna takich przedsi´biorstw zale˝y od ich jà zaledwie 20% tego zasobu. Na obszarach, gdzie tyl- zasobów wewn´trznych - wiedzy, kompetencji, umie- ko 5-30% zadaƒ przedsi´biorstwa dotyczy produkcji j´tnoÊci i zdolnoÊci. Wiedza jest najbardziej po˝àda- materialnej, ∏aƒcuch wartoÊci tych firm staje si´ ∏aƒcu- nym ze wszystkich zasobów w przedsi´biorstwie chem wiedzy, obejmujàc badania i rozwój, marketing, (schemat 1). projektowanie itd. W badaniach przeprowadzonych w 1986 r. u prawie 80% firm stwierdzono, ˝e wiedza

Schemat 1 Kryteria uzyskania przewagi konkurencyjnej

Wiedza Wiedza trudna Wiedza, której nie Wiedza wartoÊciowa rzadko wyst´pujàca do naÊladowania mo˝na zastàpiç

Przewaga konkurencyjna

èród∏o: G. Probst, B. Buchel, S. Raub: Knowledge as a Strategic Resource. Knowing in Firms. Sage. London 1998 66 Przedsi´biorstwo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Schemat 2 Istota wiedzy

Wyniki Idee Fakty Stwierdzenia eksperymentów

WIEDZA ➩ DZIA¸ANIE

Prawda: Osàd: DoÊwiadczenie Intuicja „czy tak jest „czy tak jest „jak by∏o kiedyÊ” rzeczywiÊcie?” dobrze?”

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: R.C. Huseman, J.P. Goodman: Sage Publications. London 1999, s. 107; K. Parsaye, m. Chignell: Intelligent Databases. New York 1989, John Wisley&Sons. Inc, s.7.

stanowi najwa˝niejszy sk∏adnik kosztów. Wiedza jest micznym i elektronicznym. Dost´p do tego rodzaju fundamentalnym sk∏adnikiem wspó∏czesnych korpora- wiedzy przyÊpiesza post´p i pozwala unikaç b∏´dów. cji, a zrozumienie, jak prze∏o˝yç potencja∏ wiedzy na C. Wiedza typu know-how. Odnosi si´ do umiej´t- strumieƒ gotówki jest wielkim wyzwaniem obecnej noÊci ludzi i zespo∏ów, to znaczy do zdolnoÊci robienia epoki. Wiedza, kompetencje i inne elementy niemate- czegoÊ. Nie mo˝na klasyfikowaç wiedzy know-how jako rialne (intelektualne) wy∏aniajà si´ jako g∏ówne czynni- typowo praktycznej. Jeden z najbardziej interesujàcych ki przewagi konkurencyjnej. przyk∏adów roli know-how dotyczy tworzenia wiedzy przez naukowców (Polanyi, 1958/1978). Poj´cie „know- Co to jest wiedza? how” („wiedzieç jak”) wywodzi si´ z sektora przemys∏o- wego, gdzie by∏o okreÊleniem pewnych umiej´tnoÊci Wiedza to „informacja przyj´ta Êwiadomie przez cz∏o- i zdolnoÊci nieopisanych za pomocà patentów i licencji, wieka i przechowywana w jego umyÊle. Wiedza to lecz niezb´dnych w momencie transferu technologii. ogó∏ wiadomoÊci zdobyty dzi´ki uczeniu si´, znajo- D. Wiedza typu know-who. Nowe produkty coraz moÊç czegoÊ, uÊwiadomienie sobie czegoÊ”. cz´Êciej powstajà na podstawie wiedzy z wielu ró˝nych Wa˝nà funkcj´ przy definiowaniu wiedzy pe∏ni j´- obszarów, dziedzin i dyscyplin naukowych, co zwi´k- zyk opisu: ten sam stan rzeczywistoÊci mo˝e byç ró˝nie sza znaczenie dost´pu do ró˝nych êróde∏ wiedzy (Pa- nazwany i interpretowany przez ró˝nych obserwato- vitt, 1998). Know-who okreÊla posiadaczy wiedzy i opi- rów. Wed∏ug G. von Krogh, liczba definicji danego ter- suje wiedz´, którà dysponujà, dotyczy jednak tak˝e minu obecnych w j´zyku wskazuje na znaczenie tego zdolnoÊci wspó∏pracy i komunikacji. terminu. W j´zyku Eskimosów znajduje si´ 40 okreÊleƒ Êniegu, a w amerykaƒskim Ministerstwie Transportu Jaki jest cel wykorzystania wiedzy? obowiàzywa∏o niegdyÊ co najmniej kilkanaÊcie definicji s∏owa „pociàg”. „Wszystkie wielkie decyzje to decyzje typu 49 : 51. Sà cztery g∏ówne kategorie wiedzy1 : Ka˝dy potrafi podejmowaç decyzje typu 40 : 60”. A. Wiedza typu know-what. Przyk∏adem takiej wie- H.A.Kissinger, 2001 dzy sà fakty: ilu ludzi mieszka w Nowym Jorku, jakie sà sk∏adniki naleÊnika i kiedy mia∏a miejsce bitwa pod Wa- Wiedza na uniwersytecie s∏u˝y przede wszystkim roz- terloo. Wiedza ma tutaj znaczenie bliskoznaczne infor- wojowi nauki. Wiedza w przedsi´biorstwie musi byç macji - mo˝e byç przesy∏ana za pomocà danych i bitów. oceniana pod kàtem jej wykorzystania komercyjnego B. Wiedza typu know-why. Jest to wiedza, która (schemat 2). Wiedza daje orientacj´, a orientacja po- wyjaÊnia rzeczywistoÊç. Odnosi si´ do zasad i praw ru- zwala na skuteczne zachowanie. JeÊli przedsi´biorstwo chu. Ten rodzaj wiedzy jest niezwykle istotny w pew- chce generowaç zyski, musi efektywnie korzystaç ze nych dziedzinach nauki, na przyk∏ad w przemyÊle che- swoich zasobów wiedzy. Z kolei „skutecznoÊç dzia∏a- nia” potwierdza wartoÊç wiedzy: o jakoÊci decyzji de-

1. A.Fazlagiç, www.fazlagic.prv.pl cyduje jakoÊç posiadanej wiedzy. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Przedsi´biorstwo 67

Schemat 3 Hierarchia zale˝noÊci mi´dzy wiedzà a informacjà

MÑDROÂå

WIEDZA

} Domena jednostek ludzkich

INFORMACJA

DANE

} Domena maszyn

èród∏o: L. Heracleous: Better than the Rest: Making Europe the leader in the Next Wave of Innovation and Perormance. Long Range Planning. vol.31,2/1998, s.155.

Wiedza a informacja wówczas odzwierciedleniem zsumowanej wiedzy wszystkich jednostek. Badacze ekonomii regionów, po- Wiedza ró˝ni si´ od informacji: „wiedza to zdolnoÊç czynajàc od pracy A. Marshalla na temat regionów do efektywnego dzia∏ania”, podczas gdy informacja to przemys∏owych (1919), wskazywali na sieci regionalne zaledwie „znajomoÊç rzeczy”. Informacja to ka˝dy jako na êród∏a wiedzy specjalistycznej. Teorie przedsi´- czynnik, dzi´ki któremu ludzie lub urzàdzenia automa- biorstwa coraz bardziej biorà pod uwag´ konkurencyj- tycznie mogà bardziej sprawnie, celowo dzia∏aç. noÊç firm opartà na ich kompetencji. R. Mc Dermott podaje nast´pujàce cechy odró˝- Obecnie uwa˝a si´, ˝e wiedza mo˝e istnieç nie tyl- niajàce wiedz´ od informacji: ko w umyÊle cz∏owieka, lecz tak˝e w zespole (grupie, 1) wiedza jest zwiàzana z ludêmi - gdy mówimy spo∏ecznoÊci). W praktyce oznacza to, ˝e ˝aden z pra- o wiedzy, na myÊl przychodzi nam jej posiadacz: „tyl- cowników nie ma ca∏ej wiedzy potrzebnej do rozwiàza- ko kierownik wie, jak to zrobiç”; „ja nie wiem, ale wie nia problemu, lecz jako cz∏onek zespo∏u jest on nie- to mój przedstawiciel regionalny”, zb´dny; pozornie niekompetentna jednostka - jako 2) wiedza jest tworzona w czasie teraêniejszym, cz∏onek zespo∏u staje si´ niezastàpiona. Pewna wiedza 3) wiedza nale˝y do spo∏ecznoÊci - wiedza jest po jest typowa dla zespo∏ów, np. sposoby komunikacji, to, aby dominowaç nad ludêmi lub im s∏u˝yç, wspólne procedury, powszechnie uznane metody roz- 4) wiedza przep∏ywa przez spo∏ecznoÊci i organi- wiàzywania problemów i poszukiwania rozwiàzaƒ. zacje na ró˝ne sposoby - mogà to byç regulaminy, de- Wiele regionów zawdzi´cza swój sukces gospodar- monstracje, „plotki” itp., czy du˝emu koncentrowaniu fachowców, czego przy- 5) nowa wiedza powstaje na styku z wiedzà poprzed- k∏adem jest Silicon Valley. Innym znanym obszarem nià. Bez wiedzy „z∏ej”, „starej” nie mo˝na tworzyç wiedzy koncentracji wiedzy w Stanach Zjednoczonych jest Te- „nowej” i „lepszej”. ˚eby stworzyç lepszà reklam´, agencja lecom Corridor w Teksasie. W Europie tak˝e sà takie re- reklamowa musi wiedzieç, dlaczego inne reklamy sà z∏e. giony, np. Londyn jest centrum wiedzy finansowej. Informacja jest domenà maszyn i technologii, podczas gdy wiedza jest domenà ludzi, którzy majàc do- Wiedza ukryta i problem kodyfikacji starczone im informacje, dokonujà osàdu, rozwa˝ajà wariant i dà˝à do podejmowania optymalnych, lecz „Wiemy wi´cej ni˝ potrafimy wyraziç w s∏owach” unikatowych decyzji. Komputery sprawdzajà si´ tam, M. Polanyi, 1967 gdzie liczba opcji jest ograniczona. Na schemacie 3 po- kazano hierarchicznà zale˝noÊç, jaka zachodzi mi´dzy Wiedza ukryta (tacit) to taka wiedza, której nie danymi, informacjà i wiedzà. mo˝na wyraziç w s∏owach. Przeciwieƒstwem wiedzy ukrytej jest wiedza ujawniona (explicit). W∏aÊciwe za- Czy wiedza znajduje si´ tylko w umys∏ach ludzi? stosowanie wiedzy nie polega na wprowadzeniu pewnych gotowych recept i schematów (norm), ale na wy- KiedyÊ sàdzono, ˝e wiedza mo˝e istnieç jedynie korzystaniu ukrytej wiedzy poszczególnych jednostek. w umyÊle cz∏owieka. Kompetencja organizacji by∏aby Wiedza mo˝e istnieç tak˝e w postaci wiedzy zespo∏o- 68 Przedsi´biorstwo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

wej i wy∏ania si´ z kombinacji wiedzy poszczególnych son & Johnson, Royad Dutch/Shell, Ford Motor i Whirl- cz∏onków zespo∏u. pool. WÊród nich by∏ tak˝e niemiecki Siemens (obrót Im bardziej wiedza jest ukryta, tym trudniejszy jest roczny 73 mld dolarów). W lipcu 1999 r. szeÊçdziesi´- dla ludzi, firm i regionów dost´p do niej. ciu mened˝erów firmy Siemens Telecommunications Kodyfikacja wiedzy to przedstawienie jej w postaci Division (SMAWY) zosta∏o wysadzonych na brzegach ujawnionej za pomocà kodu. Kod ten mo˝e byç sforma- jeziora Starnberger. Ich zadaniem by∏o zbudowanie lizowany (podrćzniki, skrypty, wzory i diagramy) lub pontonów i przeprawienie si´ na wysp´. Mieli do dys- spontaniczny, celów komunikacji w organizacjach (Ar- pozycji stalowe beczki, belki i lin´. Jedynym zastrze˝e- row, 1974). Ten drugi jest nieujawniony i ˝aden z cz∏on- niem by∏o to, ˝e nie wolno by∏o im komunikowaç si´ za ków organizacji nie jest w stanie w pe∏ni go opisaç. Po- pomocà s∏ów: mogli korzystaç wy∏àcznie z diagramów wszechnie wiadomo, ˝e diagramy i inne systemy zarzà- i listów. By∏o to doskona∏e çwiczenie na umiej´tnoÊç dzania informacjà odbierajà wiedzy jej z∏o˝onoÊç i bo- komunikacji. gactwo, charakterystyczne dla systemów spo∏ecznych. Firma Siemens posiada portal internetowy Share- Istniejà „naturalne” ograniczenia kodyfikacji wiedzy Net. Jest to po∏àczenie chatroom, bazy danych i prze- know-why. Inaczej sprawa wyglàda z wiedzà o stanie szukiwarki internetowej. Projekt okaza∏ si´ bardzo po- Êwiata. Know-what mo˝e byç wprowadzona do baz da- mocny: dzi´ki niemu sprzeda˝ wzros∏a o 122 mln USD. nych, a know-why przedstawiona w postaci teorii. Wyjàt- Przyda∏ si´ w czasie przetargu wartego 3 mln dolarów kowi eksperci korzystajàcy z unikatowego know-how oraz dla Telekom Malyasia. Na poczàtku sprzedawcy nie innowacyjne firmy mogà czerpaç d∏ugookresowe zyski ze mieli wystarczajàcej wiedzy o projekcie. Okaza∏o si´, ˝e swojej wiedzy. Jednak w wielu bran˝ach zatrudnienie prawie identyczny projekt zrealizowa∏ w swoim czasie ekspertów majàcych odpowiednià wiedz´ nie jest mo˝li- zespó∏ z Danii. W Szwajcarii, Siemens wygra∏ kontrakt we. Wówczas próbuje si´ zgromadziç wiedz´ eksperta wart 406.000 USD na budow´ sieci informatycznej dla w bazie danych (skodyfikowaç jà). Takie rozwiàzania sà dwóch szpitali, mimo ˝e cena ofertowa by∏a wy˝sza stosowane przy budowie centrów obs∏ugi telefonicznej o 30% ni˝ u konkurenta. Sta∏o si´ tak dlatego, ˝e kole- (call centers, które wykorzystujà outsourcing, np. kampa- dzy z Holandii dzi´ki ShareNet, przekazali do Szwajca- nie reklamowe udzielajàc informacji pod numerem 0 rii dane techniczne potrzebne do przekonania inwesto- 800). Na Zachodzie takie centra sà bardzo dochodowà for- ra, ˝e system Siemensa b´dzie bardziej niezawodny. mà dzia∏alnoÊci i mogà zatrudniaç nawet kilkaset osób. Ludzie sà przyzwyczajeni do pewnych form komu- Najwi´kszym problemem zwiàzanym z zarzàdza- nikacji. Wiedza przekazywana w inny, odmienny spo- niem wiedzà jest znalezienie sposobu na udost´pnienie sób jest automatycznie odrzucana - nie ze wzgl´du na wiedzy zawartej w g∏owach ekspertów pozosta∏ym cz∏on- treÊç, ale ze wzgl´du na form´. Barierà komunikacji kom organizacji. Mened˝erowie cz´sto ulegajà z∏udzeniu, jest cz´sto stanowisko (pozycja) w organizacji (np. pie- ˝e b´dà w stanie kontrolowaç ca∏à wiedz´ zawartà l´gniarki cz´sto powstrzymujà si´ od wyra˝ania uwag w przedsi´biorstwie, je˝eli wprowadzà rozbudowany na temat pracy lekarza). Odleg∏oÊç geograficzna tak˝e system informatyczny. Cz´Êç wiedzy nie poddaje si´ ko- jest czynnikiem hamujàcym przep∏yw wiedzy. Du˝a dyfikacji; trzeba pogodziç si´ z faktem, ˝e tzw. czynnik cz´Êç wiedzy jest przekazywana j´zykiem cia∏a, fizycz- ludzki zawsze b´dzie decydowa∏ o jakoÊci pracy. nà demonstracjà, modelami. Jednak zawiàzywanie si´ W firmie Xerox zorganizowano konkurs: „Kto roz- przyjaêni internetowych rzuca nowe Êwiat∏o na pro- wià˝e najwićej problemów klientów, zdob´dzie naj- blem braku kontaktu fizycznego z rozmówcà. wićej punktów”. Zwyci´zcà zosta∏a osoba z oÊmiolet- Pracownicy obawiajà si´ wyra˝ania subiektyw- nim sta˝em pracy - który zdoby∏ 900 pkt. Na drugim nych opinii bez poparcia ich danymi liczbowymi. miejscu by∏a kobieta (600 pkt.), która pracowa∏a w fir- Przeczucia, cz´sto sprawdzajàce si´ w praktyce, sà na mie od 4 miesićy, lecz pracowa∏a przy tym samym tyle nieracjonalne, ˝e ludzie bojà si´ je ujawniaç z oba- biurku, co zwyci´zca. wy przed oÊmieszeniem. Przedsi´biorstwa, nawet tej samej bran˝y, stajà przed dylematem: czy dà˝yç do zawarcia wiedzy po- szczególnych pracowników w dokumentach (np. Ac- Zarzàdzanie wiedzà centure, Ernst & Young), czy te˝ tworzyç klimat sprzy- jajàcy rozwojowi profesjonalizmu u zatrudnionych O wykorzystaniu wiedzy w zarzàdzaniu mowa by∏a ju˝ w organizacji ekspertów (np. Mc Kinsey & Company). wówczas, gdy F. Taylor i jemu wspó∏czeÊni podejmo- wali, udane skàdinàd, próby pomiaru pracy fizycznej, Skodyfikowanie wiedzy nie jest jedynym sposobem na jej przesy∏anie a nast´pnie wykorzystania wyników tych badaƒ do poprawy wydajnoÊci pracy. Lata 1990. przynios∏y prze- WÊród pierwszych korporacji, które wprowadzi∏y pro- ∏om w podejÊciu do wiedzy jako êród∏a przewagi kon- gramy zarzàdzania wiedzà, znalaz∏y si´ Chevron, John- kurencyjnej przedsi´biorstw. W burzliwym, nieprzewi- BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Przedsi´biorstwo 69

Schemat 4 Struktura hipertekstowa

Wiedza organizacyjna Struktura hierachiczna Obszar wymiany wiedzy, Trwa∏a przestrzeƒ silnie budowy relacji i zaufania, powiàzana z realiami, niematerialna przestrzeƒ rynkami, produktami i strategià

Struktura projektowa (zespo∏y wykonujà zadania pod kierownictwem fachowców z ró˝nych szczebli hierarchii)

èródló: opracowanie w∏asne na podstawie : I. Nonaka, H. Takeuchi: The Knowledge - Creating Company. Harvard Business School Press, New York 1995, s.78. dywalnym otoczeniu wiedza wykorzystywana jest do przep∏yw wiedzy od kierownictwa w dó∏ struktury. zarzàdzania nie tylko, jak dotychczas, pracà fizycznà, Z kolei na poziomie projektowym realizowane sà dzia- lecz tak˝e pracà intelektualnà. Na fali uzasadnionego ∏ania twórcze, wymagajàce konsolidacji wiedzy wielu entuzjazmu wobec perspektyw, jakie niesie „wykorzy- fachowców. Przywódcami takich zespo∏ów mogà byç stanie wiedzy do tworzenia wiedzy”, wy∏oni∏o si´ za- osoby nie zajmujàce wysokich szczebli w hierarchii. rzàdzanie wiedzà. W firmie Harley-Davidson wprowadzono zasad´ rota- Zarzàdzanie wiedzà to dyscyplina stawiajàca so- cyjnego przywództwa, która polega na typowaniu do bie za cel identyfikacj´, badanie, doskonalenie oraz kierownictwa zespo∏ów osób o najwy˝szych kwalifika- upowszechnianie najbardziej efektywnych ekono- cjach do rozwiàzania danego problemu. micznie metod i form aktywnoÊci intelektualnej w or- Struktura przedsi´biorstwa powinna byç tak za- ganizacjach i systemach spo∏ecznych. projektowana, aby u∏atwiaç kontakty mi´dzy pracownikami, a przez to stymulowaç przep∏yw wiedzy. Wiedza ukryta, nie skodyfikowana musi byç traktowana jako Struktura organizacyjna dla przedsi´biorstwa integralny element zasobów wiedzy przedsi´biorstwa. opartego na wiedzy Z tego powodu na niepowodzenia sà skazane wszelkie- go rodzaju projekty usprawniania wymiany wiedzy „Swoistà miarà wielkoÊci organizacji jest to, jak szybko skoncentrowane na wykorzystaniu komputerów. z∏e wiadomoÊci w´drujà w nich w gór´ hierarchii” Du˝a cz´Êç wiedzy jest przekazywana w trakcie (P. Senge) bezpoÊrednich kontaktów mi´dzy pracownikami. Tymczasem ludzie cz´sto dokonujà samocenzury albo I. Nonaka proponuje, aby w organizacji opartej na wie- sà zniech´cani przez kierownictwo do dzielenia si´ dzy struktur´ organizacyjnà nazwaç „zespo∏em tworze- swojà wiedzà, szczególnie dlatego ˝e dzielenie si´ wie- nia wiedzy” (Knowledge Creating Crew) i formu∏uje po- dzà wymaga „bezproduktywnego” poÊwi´cenia czasu jecie „struktury hipertekstowej”. na osobiste kontakty. Ludzkie przyzwyczajenia (style W strukturze hipertekstowej wyró˝niamy trzy po- myÊlenia) mogà byç barierà komunikacji w strukturze ziomy (schemat 4): przedsi´biorstwa. 1) poziom biurokratyczny, który s∏u˝y do kodyfikacji wiedzy i wykonywania rutynowych zadaƒ (hierarchia), Jakie cechy charakteryzujà przedsi´biorstwo 2) poziom projektowy, s∏u˝àcy wspó∏pracy pra- wiedzy? cowników w ramach zespo∏ów projektowych, 3) poziom wiedzy organizacyjnej dost´pny dla Mo˝na wyró˝niç co najmniej cztery typy przedsi´- wszystkich cz∏onków organizacji. biorstw opartych na wiedzy (tabela 1). Na poziomie struktury biurokratycznej realizowane sà dzia∏ania zewn´trzne, takie jak kontakty z klien- R. Nurmi (1998) charakteryzuje przedsi´biorstwa tami, negocjacje itp. Dzi´ki niej mo˝liwy jest szybki wiedzy w nast´pujàcy sposób: 70 Przedsi´biorstwo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Tabela 1 Organizacje i typy wiedzy

Organizacje o zrutynizowanej wiedzy Organizacje zale˝ne od komunikacji

Organizacje zale˝ne od ekspertów Organizacje zale˝ne od analizy Nacisk na prac´ zespo∏owà Knowledge-intensive firms (KIF)

Orientacja na umiej´tnoÊci kluczowych pracowników. Przedsi´biorczoÊç odgrywa istotnà rol´ w rozwiàzywaniu W∏adza i pozycja w organizacji wynika z posiadanej problemów. wiedzy fachowej. W∏adza wynika z twórczych osiàgni´ç. Du˝y nacisk k∏adziony na szkolenia. Umiej´tnoÊç operowania symbolikà jest kluczowà umiej´tnoÊcià. Nacisk na prac´ jednostek Orientacja na problemy znane Orientacja na nowe problemy

èród∏o: F. Blacker, N. Crump i S. McDonald: Knowledge, Organizations and Competition. W: Knowing in Firms. Praca zbiorowa pod red. G.vonKrogh, J.Roos, D.Kleine., Sage Publications, London 1998, s.73 -79.

1. Przetwarzajà to, co wiedzà w produkty i us∏u- Zdaniem S. Kwiatkowskiego, w przodujàcych go- gi bogate w wiedz´, np. doradztwo, szkolenie, eduka- spodarczo krajach najistotniejszym ogniwem w two- cja, badania naukowe, audyt, elektroniczne przetwarza- rzeniu i rozpowszechnianiu wiedzy jest przedsi´bior- nie danych, architektura. stwo. Przedsi´biorstwa wiedzy mo˝na tak˝e sklasyfi- 2. Sà mniej kapita∏och∏onne (chodzi o kapita∏ fi- kowaç ze wzgl´du na przynale˝noÊç do ró˝nych sekto- nansowy) ni˝ firmy produkcyjne i bardziej podatne na rów (schemat 5). uczenie si´. 3. Badania naukowe sà podstawà do „produkcji wiedzy”. Co amerykaƒscy mened˝erowie rozumiejà przez poj´cie „przedsi´- 4. Strategia jest spontanicznie tworzona przez biorstwo oparte na wiedzy” pracowników. Granica mi´dzy strategià a poziomem operacyjnym jest w takich firmach najbardziej W tabeli 2 przedstawiono wyniki badaƒ przeprowadzo- zamazana. nych wÊród kadry mened˝erskiej w Stanach Zjednoczo-

Schemat 5 Podzia∏ przedsi´biorstw opartych na wiedzy

Przedsi´biorstwa wiedzy

Przedsi´biorstwa Przedsi´biorstwa przemys∏owe us∏ugowe

Zorientowane Zorientowane Oparte na sieci - firma Oparte na us∏ugach zajmuje si´ budowà intensywnie na produkcj´ na dystrybucj´ sieci, poprzez która wykorzystujàcych sprzedaje w∏asne us∏ugi wiedz´

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Linking Innovation With Profits. The IC Conference 22 January 1999. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Przedsi´biorstwo 71

Tabela 2 Najcz´Êciej przytaczane okreÊlenia organizacji wiedzy

Sektor, w którym TreÊç definicji wypracowano definicj´

Finanse/ubezpieczenia „Kultura, w której nikt nie wie wszystkiego, co musi wiedzieç” „Uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej” „Organizacja, która nieustannie poszukuje nowych sposobów tworzenia i stosowania wiedzy”

Produkcja „Organizacja, która uczy si´ na pomy∏kach. Dopuszcza si´ podejmowanie ryzyka, dzi´ki czemu organizacja rozwija si´” „Du˝à wag´ nadaje si´ rozwojowi kadry zarzàdczej”

Transport „Przekazanie odpowiedzialnoÊci jednostce za osobisty rozwój i zaopatrzenie jej w narz´dzia temu s∏u˝àce”

Us∏ugi „Zobowiàzania finansowe i zasoby ludzkie ust´pujà miejsca rozwojowi pracowników” „OdejÊcie od tradycyjnego modelu edukacji ku edukacji w miejscu pracy”

Informatyka „Idea nieustannego doskonalenia”

Handel „Ciàg∏e zbieranie wiedzy w celu uzyskania przewagi nad konkurencjà”

èród∏o: Badanie przeprowadzone w Annenberg Center for Communication, University of Southern California: „Knowledge Organziations: Their Emergence and Impact on Corporate Education and Training” W: R.C.Huseman, J.P.Goodma: Leading with Knowledge, Sage Publications, London 1999, s.136-141.

nych. Definicje przytaczane przez respondentów ró˝ni∏y stywane do siewu znika w procesie, o tyle umiej´tnoÊci si´ w zale˝noÊci od sektora, który reprezentowali. i kompetencje rosnà wraz z u˝yciem - wobec czego w produkcji wiedzy mo˝emy mówiç jednoczeÊnie o innowacji i uczeniu si´. Co jest wytwarzane, gdy przedsi´biorstwo pro- dukuje wiedz´? Ludzie w przedsi´biorstwie opartym na wiedzy Wiedz´ mo˝na traktowaç jako ekonomiczny wynik. Wi´kszoÊç autorów, odnoszàc si´ do tworzenia i pro- Podstawowymi „noÊnikami” wiedzy w organizacji sà dukcji wiedzy, opisuje wiedz´ technologicznà, rozu- jej pracownicy. Tworzenie wiedzy wymaga specjaliza- mianà jako wynik procesu innowacji technicznej (An- cji, ale jednoczeÊnie w produkcji konieczne jest stoso- tonelli, 1999; Nonaka i Takeuchi, 1995). W nowej teo- wanie ró˝nych rodzajów wiedzy. Wiedza jest najbar- rii wzrostu wyniki sektora R&D sà postrzegane jako dziej produktywnym zasobem pod wzgl´dem wartoÊci wzorzec dla nowych, bardziej efektywnych procesów dodanej i znaczenia strategicznego. Jednostki ludzkie produkcji, zabezpieczenie w∏asnoÊci intelektualnej sà podstawowymi czynnikami tworzenia wiedzy. produktów lub pó∏produktów, które nie mogà zostaç Wi´kszoÊç wiedzy podlega zasadom ekonomii skali skopiowane przez konkurentów (Verspagen, 1992, s. i zasi´gu. 29-30)2. O wartoÊci pracownika decyduje wiele jego cech. Kierownictwo musi byç Êwiadome, ˝e pozyskiwanie Wiedza jest tak˝e nak∏adem - jej wartoÊç roÊnie wraz ze „zu˝yciem” fachowców nie jest jedynym czynnikiem sukcesu firmy. Trzeba przydzieliç im w∏aÊciwe zadania oraz pra- W procesie produkcji wiedza jest podstawowym nak∏a- c´ we w∏aÊciwym miejscu, czasie i zespole. Ka˝dy pra- dem potrzebnym do innowacji. W pewnym sensie cownik przedstawia sobà pewien potencja∏. W przed- przypomina ona ziarno, które jednoczeÊnie jest plonem si´biorstwach opartych na wiedzy wymagania sà i materia∏em siewnym. O ile jednak ziarno wykorzy- szczególnie wysokie, poniewa˝ praca profesjonalisty ma charakter indywidualny, a wszelkie jego pomy∏ki

2 Za: Knowledge Management in Learning Society. Paris 2000 OECD. sà kosztowne. 72 Przedsi´biorstwo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Schemat 6 Kompetencje pracownika i kompetencje organizacji

Pracownik Organizacja

Wiedza zawarta Wiedza zawarta w umyÊle w dokumentach i bazach danych

Rutyny, metody, procedury, Umiej´tnoÊci systemy jakoÊci

Talenty Kultura organizacji

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: B.R. Lowendahl: Strategic Management of Professional Service Firms. Copenhagen 1997, Copenhagen Business School Press, s. 80.

Profesjonalista w miar´ rozwoju zawodowego zdo- Poziom II: umiej´tnoÊci pracy w zespole. Polski bywa reputacj´. Jego nazwisko jest uto˝samiane z pew- system kszta∏cenia jest szczególnie upoÊledzony pod nymi unikatowymi kompetencjami. Wielcy mened˝e- wzgl´dem edukacji w zakresie pracy w zespole. Polscy rowie, tacy jak Sam Walton (Wal-Mart) czy Jack Welch pracownicy sà konkurencyjni na Êwiatowym rynku (General Electric), sà symbolami profesjonalizmu me- pracy w zakresie kompetencji indywidualnych, lecz ned˝era. Psychologiczna rola charyzmy przywódczej ich umiej´tnoÊci pracy w zespole sà znacznie gorsze nie mo˝e byç przeceniona. Gdy w 1942 r. armia brytyj- ni˝ mened˝erów amerykaƒskich czy brytyjskich; ska stan´∏a przed groêbà ca∏kowitego rozbicia przez sto- Poziom III: okreÊla przystosowanie danego pra- sunkowo niewielki i êle zaopatrzony kontyngent si∏ cownika do konkretnej organizacji. Nie ka˝dy specjali- niemieckich (Afrika Korp), ˝o∏nierzom alianckim kate- sta jest w stanie wykorzystaç swoje umiej´tnoÊci pracu- gorycznie zakazano u˝ywania nazwiska niemieckiego jàc w konkretnym przedsi´biorstwie, np. kardiolog genera∏a. Zamiast mówiç „Rommel jutro zaatakuje” na- z drugà klasà specjalizacji nie by∏by przydatny w agen- le˝a∏o mówiç „nieprzyjaciel” lub „przeciwnik”. Pot´ga cji reklamowej. nazwiska profesjonalisty ma wp∏yw zarówno na konku- Kompetencje charakteryzujà zarówno pojedyncze- rencj´, jak i na morale samych pracowników. go pracownika, jak i ca∏à organizacj´ (schemat 6). Kompetencje to zweryfikowana przez otoczenie Kompetencje ludzi sà dzier˝awione przez pracodaw- wiedza np. w szkoleniu lekarzy sà one bardzo istotne. c´, podczas gdy zasoby materialne sà w posiadaniu firmy. Chocia˝ nie nale˝y pok∏adaç zbytniej wiary w dokona- Zasoby takie jak reputacja sà w posiadaniu klientów. Dla nia z przesz∏oÊci, ocena kompetencji jest z pewnoÊcià firm profesjonalnych najwa˝niejsze jest zarzàdzanie zaso- pomocna. Czy ktoÊ chcia∏by polecieç samolotem piloto- bami, które nie sà w ich posiadaniu. W przedsi´bior- wanym przez osob´ bez licencji pilota? stwach opartych na wiedzy, w przeciwieƒstwie do przed- Talenty to ponadprzeci´tna zdolnoÊç do uczenia si´biorstw biurokratycznych (Weber 1947), wiedza facho- si´ oraz potencja∏ do pozyskania ponadprzeci´tnych wa nie znajduje si´ na szczycie hierarchii. Hierarchia jest kwalifikacji. Ca∏y proces rozwoju sportu wyczynowego nieistotna. Ta sama osoba mo˝e pracowaç w ró˝nych pro- opiera si´ na poszukiwaniu nowych talentów. Adam jektach na ró˝nych stanowiskach. Ma∏ysz bez rygorystycznego treningu i zastosowania Dzi´ki naukowemu zarzàdzaniu produktywnoÊç najnowszych osiàgni´ç teorii sportu nie by∏by czo∏o- pracy fizycznej (manual) wzros∏a w XX wieku 50-krot- wym zawodnikiem na Êwiecie. Jednak o wartoÊci jego nie. Najcenniejszym zasobem firmy w XX w. by∏o wy- talentu Êwiadczy najlepiej pozycja rankingowa pozosta- posa˝enie produkcyjne. W XXI najcenniejszym wypo- ∏ych skoczków z polskiej dru˝yny, którzy stosujà prze- sa˝eniem b´dà pracownicy wiedzy i ich produktyw- cie˝ podobne - je˝eli nie identyczne - metody treningu. noÊç. Pierwsze wzmianki o pracy fizycznej pochodzà Mo˝na wyodr´bniç trzy poziomy umiej´tnoÊci: z czasów staro˝ytnych (grecki poeta Hezjod 800 lat Poziom I: umiej´tnoÊci indywidualne, kompeten- p.n.e. oraz rzymski poeta Wergiliusz w I w.n.e.). Marks cje operacyjne pracownika; pozwalajà mu one na samo- nigdy nie studiowa∏ pracy pracowników fizycznych; dzielnà prac´; pierwszym, który to zrobi∏, by∏ F. Taylor (1856 - 1915). BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Przedsi´biorstwo 73

Wszystkie wielkie sukcesy gospodarcze XX w. mów telefonicznych w jednostce czasu ma byç mierni- opierajà si´ na wzroÊcie produktywnoÊci pracy fizycz- kiem produktywnoÊci, to b´dzie on zbywa∏ klientów nej. Taylor nazywa∏ swojà prac´ analizà zadaƒ (Task i nie poÊwi´ci im nale˝ytej uwagi. Pracownicy wiedzy Analysis, Task Management). DwadzieÊcia lat póêniej sà w∏aÊcicielami Êrodków produkcji. Trzeba pami´taç nazwano to „naukowym zarzàdzaniem”. Taylor poka- o istnieniu zawodów, w których wymagana jest jedno- za∏, ˝e w pracy fizycznej nie ma „umiej´tnoÊci”, lecz czeÊnie praca umys∏owa i fizyczna, np. chirurg. Jego tylko powtarzalne, proste czynnoÊci. Nalega∏, aby niektóre zadania mo˝na spisaç mechanicznie. op∏acaç pracowników za ich produktywnoÊç (OUT- Nawet w Japonii praca pracownika fizycznego na- PUT), a nie nak∏ad pracy (INPUT). F. Taylor wysunà∏ dal jest traktowana jako koszt, bo nie postrzega si´ pra- tak˝e propozycje usprawnieƒ - takich jak wzbogacanie cownika jako unikatowej osobowoÊci. pracy, rotacja stanowisk. Fabryka NEC w Honio w Japonii zrezygnowa∏a Przysz∏oÊç produktywnoÊci le˝y w usprawnianiu z wykorzystania robotów w hali monta˝owej urzàdzeƒ pracy fizycznej i mechanicznej, a tak˝e w us∏ugach elektronicznych i powróci∏a do monta˝u wykonywanego i pracy intelektualnej. przez ludzi. Powodem by∏a wi´ksza elastycznoÊç ludzi. Pracownik wiedzy wyró˝nia si´ nast´pujàcymi cechami: Robotnik osiàgnà∏ docelowà wydajnoÊç po zmontowa- 1. Jego produktywnoÊç zale˝y od tego, co jest za- niu 8.000 jednostek - robot po 64.000. ProduktywnoÊç daniem do wykonania: wybór czynnoÊci jest wa˝niej- cz∏owieka wynosi∏a 145% efektywnoÊci robota. Zmiana szy ni˝ jakoÊç wykonywanej pracy. Pierwszym warun- modelu (przezbrojenie linii) kosztowa∏o 9,5 mln dola- kiem opisu pracy jest ustalenie co jest pracà. Nale˝y jà rów w przypadku produkcji taÊmowej i zaledwie 1-2 tak zorganizowaç, aby pracownik nie by∏ odciàgany do mln dolarów w przypadku linii monta˝owej obs∏ugiwa- innych zadaƒ. nej przez ludzi. Dzi´ki takim usprawnieniom temu mo˝- 2. Pracownik potrafi w trakcie doskonalenia w∏a- na zmieniaç model co 6 miesi´cy, zamiast co 2 lata. snej pracy tak˝e uczyç swoich wspó∏pracowników, Analogicznie, mo˝na sobie wyobraziç sytuacj´, 3. Pracownik traktowany jest jako sk∏adnik akty- gdy informatyczne systemy ksi´gowoÊci mogà oka- wów przedsi´biorstwa, a nie jako „koszt”. zaç si´ mniej wydajne od systemów zatrudniajàcych W pracy fizycznej praca programuje pracowni- ludzi, je˝eli weêmiemy pod uwag´, ˝e komputery nie ka, a w pracy umys∏owej to pracownik kontroluje sà w stanie wykryç b∏´dów oczywistych dla do- prac´. Robotnik w hali fabrycznej jest zmuszony pra- Êwiadczonego ksi´gowego. B∏´dy nie wykryte przez cowaç w tempie posuwania si´ linii produkcyjnej. komputery prowadzà do strat finansowych i nadwy˝- P. Drucker podaje przyk∏ad organizacji pracy ki zatrudnienia. Uwzgl´dnienie tych strat stawia w szpitalu. W czasie badania ankietowego niektóre w zupe∏nie innym Êwietle kwesti´ produktywnoÊci piel´gniarki stwierdzi∏y, ˝e celem ich pracy jest zado- komputerów. wolenie pacjentów. Inne sàdzi∏y, ˝e jest nim zadowo- lenie lekarzy. Wszystkie by∏y zgodne co do tego, ˝e ich praca nie powinna polegaç na wykonywaniu Podsumowanie czynnoÊci biurowych, podlewaniu kwiatów itp. Pro- duktywnoÊç znacznie wzros∏a, gdy z piel´gniarek „Jednym z globalnych wyzwaƒ stojàcych przed Polskà zdj´to obowiàzki nie zwiàzane bezpoÊrednio z pracà i integrujàcà si´ Europà jest koniecznoÊç intensywnego przy pacjentach. rozwijania gospodarki opartej na wiedzy” (Kotyƒski, Ciàg∏a innowacja musi byç cz´Êcià pracy (job), po- 2001). Jest to gospodarka, w której „wiedza jest tworzo- dobnie jak ciàg∏e uczenie siebie i innych. na, przyswajana, przekazywana i wykorzystywana bar- P. Drucker jako przyk∏ad w∏aÊciwej definicji jako- dziej efektywnie przez przedsi´biorstwa, organizacje, Êci podaje szko∏y prywatne (g∏ównie chrzeÊcijaƒskie) osoby fizyczne i spo∏ecznoÊci ... ”3. i paƒstwowe. W szko∏ach prywatnych misja polega na Przyczyn powstania gospodarki wiedzy upatruje „umo˝liwianiu nauki tym, którzy chcà si´ uczyç”, si´ w powstaniu produktów wytwarzanych masowo, podczas gdy szko∏y paƒstwowe: nastawione sà na „po- lecz dostosowanych do indywidualnych potrzeb klien- maganie poszkodowanym”. Z∏a definicja zadania prze- ta. Pojawia si´ marketing niszowy. Najwi´ksze giganty szkadza w jego realizacji. marketingu masowego, takie jak Procter&Gamble za- czynajà si´ interesowaç segmentami rynku, które kilka Jak zdefiniowaç produktywnoÊç w przedsi´biorstwie opartym dekad temu by∏y pozostawiane drobnym lokalnym wy- na wiedzy? twórcom.

3 Definicja produktywnoÊci jest trudna. Liczba przepro- J.Kotyƒski: Ku gospodarce opartej na wiedzy. Konferencja: Gospodarka oparta na wiedzy, droga, z której nie mo˝na zejÊç, Warszawa 2001 KBN. Za: wadzonych rozmów telefonicznych nie Êwiadczy Korea and the Knowledge-based Economy. Information Society. Paris 2000 o sprawnoÊci operatora. Je˝eli liczba zakoƒczonych roz- OECD, s.11. 74 Przedsi´biorstwo BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Przedsi´biorstwa oparte na wiedzy stajà si´ g∏ów- kim stanowià wzorcowe modele do naÊladowania. nymi aktorami dokonujàcych si´ przemian gospodar- Przedsi´biorstwo oparte na wiedzy b´dzie zapo˝yczaç czych. Sà nie tylko êród∏em prosperity, lokomotywami doÊwiadczenia oraz metody organizacji i funkcjonowa- gospodarek wysoko rozwini´tych, lecz przede wszyst- nie wypracowane w edukacji.

Literatura 1. A. Fazlagiç, www.fazlagic.prv.pl 2. Knowing in Firms. Praca zbiorowa pod red. G von Krogh, J.Roos, D.Kleine. London 1998 Sage Publications. 3. Knowledge Management in Learning Society. Paris 2000 OECD. 4. A. Fazlagiç. Kapita∏ niematerialny. „Bank i Kredyt” nr 3/2001. 5. J. Kotyƒski. Ku gospodarce opartej na wiedzy. Konferencja: Gospodarka oparta na wiedzy, droga, z której nie mo˝na zejÊç. Warszawa, 24 kwietnia 2001. 6. S. Kwiatkowski: Polska w najbardziej dynamicznej na Êwiecie gospodarce opartej na wiedzy (Kiedy? Gdzie? Dla- czego?). Konferencja: Gospodarka oparta na wiedzy, droga, z której nie mo˝na zejÊç. Warszawa 2001 KBN. 7. K. Nurmi: Knowledge-Intensive Firms. „Business Horizons” nr 5-6/1998. 8. Linking Innovation With Profits. The IC Conference 22 January 1999. 9. B.R. Lowendahl: Strategic Management of Professional Service Firms. Copenhagen Business School Press, Co- penhagen 1997. 10. P. Drucker: Knowledge-Worker Productivity. The Biggest Challenge. California Management Review, Vol. 41, No. 2, Winter 1999. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Recenzje 75

Leszek Gromadzki: Gwarancyjne sposoby zabezpieczeƒ bankowych Warszawa 2001 Wydawnictwo Wy˝szej Szko∏y Ubezpieczeƒ i Zarzàdzania

Gwarancje bezsprzecznie nale˝à do grupy podsta- W tej sytuacji zrozumia∏e zaciekawienie budzà wowych operacji bankowych, które odegra∏y w dotych- prace Leszka Gromadzkiego, poÊwićone w ca∏oÊci pro- czasowej praktyce - i zapewne odgrywaç b´dà nadal - blematyce bankowych gwarancji i porćzeƒ we wspó∏- niezmiernie istotnà rol´. Stosowanie gwarancji u∏atwia czesnych warunkach polskich. W roku 1997 ukaza∏a si´ zawieranie ró˝nego typu transakcji handlowych, w tym spora, blisko dwustustronicowa monografia zatytu∏o- tak˝e udzielanie wielkich kredytów inwestycyjnych wana Bankowe gwarancje, porćzenia i awale, wydana (a niekiedy wrćz decyduje o takich dzia∏aniach). Gwa- przez Poltext w ramach serii studiów Szko∏y G∏ównej rancje znajdujà szerokie zastosowanie przy przetar- Handlowej. W roku bie˝àcym pojawi∏y si´ Gwarancyj- gach, w mi´dzynarodowym obrocie p∏atniczym, ne sposoby zabezpieczeƒ bankowych. Praca zosta∏a w transporcie, przy regulowaniu zobowiàzaƒ celnych. oparta - na co zwraca uwag´ Autor - na jego dysertacji JednoczeÊnie nale˝à one do operacji szczególnie skom- doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem profesora plikowanych, zwiàzanych niekiedy z wysokim ryzy- W∏adys∏awa Leopolda Jaworskiego. Oba wymienione kiem, które wymagajà wnikliwych badaƒ wst´pnych dzie∏a wype∏niajà w wielkim stopniu luk´, która istnia- i doskona∏ej znajomoÊci zasad oraz przepisów obowià- ∏a dotychczas w naszym piÊmiennictwie specjalistycz- zujàcych w tej dziedzinie. Z tego wzgl´du na szczegól- nym. nà uwag´ zas∏ugujà opracowania, stawiajàce sobie za Druga z wymienionych prac, Gwarancyjne sposo- cel badanie i naÊwietlanie tej z∏o˝onej tematyki. Spra- by zabezpieczeƒ bankowych, to szczegó∏owy, wnikliwy wa jest tym istotniejsza, ˝e prac starajàcych si´ ujàç przeglàd wyst´pujàcych w praktyce operacji gwaran- problem ca∏oÊciowo by∏o dotychczas w literaturze pol- cyjnych ze wskazaniem ich cech specyficznych, omó- skiej bardzo niewiele. W ksià˝kach poÊwićonych ope- wieniem procedur towarzyszàcych udzielaniu gwa- racjom bankowym zagadnienie gwarancji ujmowane rancji, analizà pojawiajàcych si´ problemów i wyst´pu- jest z koniecznoÊci w sposób skrótowy i ogólnikowy. jàcego ryzyka. Cennà cechà dzie∏a jest to, ˝e wiele uwag W publikowanych, doÊç licznych, artyku∏ach autorzy Autor sformu∏owa∏ na podstawie w∏asnych, wielolet- zajmujà si´ przewa˝nie analizà aspektów prawnych nich obserwacji. W opracowaniu brakuje danych ilo- umowy gwarancyjnej, a nie politykà gwarancyjnà ban- Êciowych, które pozwala∏yby na zorientowanie si´, jak ków czy te˝ aspektami ekonomiczno-finansowymi. Za- kszta∏towa∏y si´ kwoty udzielanych przez polskie ban- interesowani majà wprawdzie do dyspozycji opracowa- ki gwarancji i jakie tendencje wyst´pujà w tej dziedzi- nia zagraniczne, w tym ksià˝ki niemieckie i szwajcar- nie. Wydaje si´, ˝e dane takie warto by∏oby uwzgl´dniç skie, brak w nich jednak odpowiedzi na pytania nurtu- w nast´pnym wydaniu czy te˝ w przysz∏ych opracowa- jàce polskiego czytelnika, rodzàce si´ na tle polskiej niach, które zapewne si´ uka˝à. èród∏em tego rodzaju praktyki i polskich przepisów prawnych. danych mog∏yby byç m.in. publikacje statystyczne Ge- 76 Recenzje BANK I KREDYT paêdziernik 2001

neralnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego, które za- ˝u. Szczegó∏owy charakter tej cz´Êci opracowania na- wierajà wielkoÊci pozycji pozabilansowych, oraz rapor- daje mu rang´ podrćznika, który powinien okazaç si´ ty roczne banków. u˝yteczny nie tylko przy studiowaniu operacji banko- W rozdziale 1. opracowania omówione zosta∏y wych, ale i w praktyce, przy zawieraniu umów gwa- w sposób zwi´z∏y i przejrzysty podstawowe pojćia: rancyjnych. definicje operacji gwarancyjnych, treÊç stosunków wy- Dalsze rozdzia∏y opracowania poÊwićone zosta∏y nikajàcych z umowy o udzielaniu gwarancji, typowe zabezpieczeniom bankowym niegwarancyjnym, akre- klauzule zamieszczane w gwarancjach. Rozdzia∏ ten, dytywom stand-by, wystawianym przez instytucje majàcy w za∏o˝eniach charakter wprowadzajàcy, za- amerykaƒskie, porćzeniom i awalom wekslowym. wiera kilka interesujàcych informacji. Do takich nale- Rozdzia∏ siódmy poÊwićono analizie najbardziej ˝a∏oby zaliczyç przeprowadzone porównanie przepi- skomplikowanego problemu - ryzyka zwiàzanego sów obowiàzujàcych w Polsce i w krajach Unii Euro- z udzielaniem gwarancji. Autor omawia istot´ i cechy pejskiej, jak równie˝ przeglàd polskich aktów praw- charakterystyczne tego ryzyka. Dokonuje równie˝ po- nych dotyczàcych gwarancji. Autor wymienia tu a˝ równaƒ mi´dzy ryzykiem, które powstaje przy udziela- dwanaÊcie ustaw i dwa zarzàdzenia. Ca∏y ten zbiór niu gwarancji, oraz ryzykiem pojawiajàcym si´ w typo- tworzy doÊç skomplikowanà konstrukcj´ prawnà, któ- wych transakcjach kredytowych. Zwraca uwag´ na rej istnienie nie u∏atwia bynajmniej prowadzenia ope- fakt, ˝e bank, który udzieli∏ gwarancji, odmiennie ni˝ racji gwarancyjnych. przy udzielaniu kredytu, nie ma ju˝ wp∏ywu na prze- Drugi rozdzia∏ pracy prezentuje stosowane w pol- bieg transakcji i w razie naruszenia zobowiàzaƒ przez skiej praktyce formy zabezpieczeƒ uzyskiwanych przez kredytobiorc´ zobowiàzany jest do przewidzianych bank udzielajàcy gwarancji od zleceniodawcy na wypa- w umowie Êwiadczeƒ. Ograniczaniu wielkoÊci ryzyka dek, gdyby beneficjent skorzysta∏ z przys∏ugujàcych mu ponoszonego przez gwaranta s∏u˝à uzyskane od zlece- uprawnieƒ gwarancyjnych. Autor wymienia trzynaÊcie niodawcy zabezpieczenia. Ârodkiem zarzàdzania ryzy- tego rodzaju zabezpieczeƒ, wyjaÊniajàc istot´ i sposób kiem jest równie˝ samo limitowanie globalnej kwoty stosowania ka˝dego z nich. W tym miejscu nale˝a∏oby udzielanych przez bank gwarancji, dokonywane na równie˝ zauwa˝yç, ˝e rzeczà interesujàcà by∏oby na- podstawie wewn´trznych decyzji banku, jak równie˝ Êwietlenie rzeczywistej roli poszczególnych form za- stosownie do wymogów wynikajàcych z przepisów bezpieczeƒ - poprzez wskazanie, które z nich i dlacze- o wspó∏czynniku wyp∏acalnoÊci. Nie zmienia to faktu, go sà najcz´Êciej stosowane. ˝e dziedzina operacji gwarancyjnych stanowi dla ban- W kolejnym rozdziale omówione zosta∏y przypadku obszar szczególnie wysokiego ryzyka. Stwarza to po- ki stosowania gwarancji bankowych. Autor rozpatruje trzeb´ prowadzenia gruntownych badaƒ wst´pnych d∏ugà list´ ró˝norodnych gwarancji wykorzystywa- i zachowywania daleko posuni´tej ostro˝noÊci na eta- nych w obrocie handlowym, zabezpieczajàcych sp∏aty pie zawierania umowy gwarancyjnej. kredytu, zap∏at´ i zwrot zaliczki, otwarcie akredytywy, Poza problematykà ryzyka nale˝y odnotowaç ob- zap∏at´ nale˝noÊci na podstawie przed∏o˝onych doku- szerny wykaz typowych b∏´dów pope∏nianych przez mentów towarowych. Wiele miejsca poÊwićono gwa- banki przy zawieraniu umów gwarancyjnych. Jest to rancjom zabezpieczajàcym zap∏at´ nale˝noÊci celnych niewàtpliwie jeden z cenniejszych elementów oma- oraz gwarancjom nie zwiàzanym z obrotem towaro- wianej pracy. wym, u˝ywanym w mi´dzynarodowym transporcie, Mo˝na w zasadzie kwestionowaç niektóre u˝yte w obrocie turystycznym, przy realizowaniu kontrak- w opracowaniu sformu∏owania. Przedmiotem dyskusji tów us∏ugowych. Zaprezentowane zosta∏y gwarancje mog∏aby byç m.in. u˝yta przez Autora definicja ryzyka, szczególnego typu: zast´pujàce wp∏at´ wadium prze- która prowadzi do nadmiernego zaw´˝enia pojćia (na targowego i kaucji wymaganych w post´powaniu sàdo- s. 181: „... termin „ryzyko” jest synonimem niebezpie- wym. Podano ponad dwadzieÊcia wzorów gwarancji czeƒstwa zagra˝ajàcego obiektom i osobom ...”). Jed- ró˝nego rodzaju. W za∏àcznikach zamieszczono ob- nak˝e nasuwajàce si´ w paru miejscach uwagi tego ty- szerne wyciàgi z obowiàzujàcych ustaw oraz teksty pu dotyczà spraw w istocie drugorz´dnych, które nie Jednolitych regu∏ dotyczàcych gwarancji, przyj´tych podwa˝ajà wartoÊci opracowania. przez Rad´ Mi´dzynarodowej Izby Handlowej w Pary- Rec. Bohdan Kosiƒski BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Summaries 77

The History of Central Banking - The Federal Reserve System Wojciech Morawski

The American banking system was in the past throughout the 20th century, the dollar was not a characterised by great fragmentation of the particularly strong currency. After World War II, as commercial banking sector, comprising thousands the American economy gradually assumed a leading of mostly small banks - and a prolonged dispute role in the world, the Federal Reserve System was over the need of a central bank, which ended only by default vested with responsibility for the with the creation of the Federal Reserve System in condition of the world's economy as well as that of 1913. Before reaching the position it enjoyed America.

Pension Funds as a Opportunity to Secure Employees' Future and the Growth of the Polish Capital Market Wies∏aw D´bski

The paper presents the scope of operations and the Barriers to growth of company schemes in Poland are functioning of pension funds in the Polish capital described, along with their benefits from the point of market. The author discusses the activities of open view of the employee (prospective pensioner). Finally, pension funds (2nd pillar of the reformed pension the paper discusses the impact which the advent of system) and company pension plans (3rd pillar). pension funds had on the Polish capital market.

The Accounting of National Bank of Poland after EU Accession W∏odzimierz Wàsowski

The paper looks at those aspects of NBP accounting analytical activities makes it necessary to put in place which will have to be changed when the Bank joins the an Integrated Accounting System. The system must European System of Central Banks. The changes will possess certain features described by the author. include new principles, procedures, reporting and Moreover, its implementation must be coordinated computer systems. The author discusses the main with organisational changes that should be provided accounting principles described by ESCB's guidelines for in advance. These include the introduction of bank and the prevailing accounting techniques, as well as account numbers complying with the international methods to measure financial performance. Those standard of new procedures for bank account principles and the fact that ESCB requires frequent servicing, and restructuring NBP's regional branch reporting for the sake of both its operational and network. 78 Summaries BANK I KREDYT paêdziernik 2001

Transfer (Assignment) of Claims as Additional Method of Securitng Loans Tadeusz Gieraszek, Antoni Magdoƒ

Banks are by their very nature exposed to many diverse Both external instruments of credit risk reduction and serious threats. The legislators have acknowledged and internal regulations (which are in place in the risk as an inherent element of banking operations. To bigger banks) emphasise the importance of additional achieve a satisfactory return on capital and assets, a collateral on the credits extended. bank must constantly assume risk, the greater, the Banks attach a varying degree of weight to greater the return on the bank's activities. additional collaterals; all, however, consider them an The structure of Polish banks' balance sheets as important instrument of credit risk reduction. well as the analysis of bankruptcy cases in literature In reality, additional collaterals often fail to fulfil unequivocally point to credit risk as the key threat. their role; the recovery ratio on them is a mere 50%. It Credit risk tends to be passive and active at the same would therefore be wrong to claim that additional time. collaterals lead to a significant reduction of credit risk. Active credit risk, undoubtedly the greatest of the The best security on a loan granted is the sound dangers, refers to, among others, the loss of principal, financial position of the beneficiary. interest and collateral. Banks should measure this risk The above presentation of the weaknesses of in an effort to restrict it. claims transfer as additional collateral suggests it Since credit risk is unavoidable and its negative should be treated only as a complementary, possibly impact can jeopardise the very existence of a bank, it is ineffective method of reducing credit risk (as it allows necessary to create effective mechanisms for its for only a partial recovery of the funds involved). It can reduction. Such mechanisms are developed by both by help make a credit arrangement more realistic; but the state authorities, through general regulations, and whether it is used at all or not should depend on how the individual banks, which rely on their own methods effective it is assessed to be. of credit risk management. These should be geared to The authors' intention in presenting the reducing credit risk by developing an optimal credit downsides of claims transfers (assignments) is to make strategy and policy as well as highly efficient bankers fully aware of the threats involved in them, so procedures (in particular, credit scoring methods). that they can be avoided whenever possible.

Measuring the Impact of Service Quality on the Financial Performance of Commercial Banks Janusz Kud∏a

In recent years, more and more attention has been given performance, with a special focus on the banking to how the quality of banking services offered sector. The first part of the paper deals with various influences the broadly understood performance of definitions of quality and the key methods of its banks. The studies published on this subject tend to quantification. Next, the author presents different ways focus on the practical aspects of the problem. To a to measure banks' financial performance, understood as much lesser degree do they consider measurability of maximizing the difference between the outlays and quality or possible methods of identifying those quality revenue and incorporating the concept of service improvements which contribute most to boosted quality as an important factor of performance financial performance. This is probably because improvement. Subsequently, models of quality impact measuring quality is such a complex task. upon performance are discussed. Those provide a The paper presents a review of the most platform for interpreting the empirical relationships interesting methods and models of quantifying quality observed. Finally, the main points of the paper are of service as well as its impact on financial summarised. BANK I KREDYT paêdziernik 2001 Summaries 79

Credit Unions as Non-Bank Deposit Institutions of the American Banking System - Focus on Illinois Aneta Stasiewicz

In the American banking market, credit unions belong, non-federally insured state ones. Compared with other alongside savings banks and savings and loans states with a much larger area, such as California or associations, to the group of so-called thrift New York, it is an impressive amount. (California has institutions. 649 credit unions, New York - 641 of them). These are typically established by groups of people The activities of federal credit unions are linked by relationships resulting from common supervised by the National Credit Union employer, shared interests, religion or living in the Administration, while state credit unions are same neighbourhood. Credit unions operate along the monitored by state authorities. lines of a cooperative. Their activities are not geared The deposits of credit union members are towards profit, but financial support to its participants. guaranteed, up to the amount of $ 100,000 by the The source of capital is provided by the members' National Credit Union Share Insurance Fund. deposits (savings). Credit unions focus on accumulating members' Credit unions may operate on the basis of a federal savings - whether on current accounts or time deposits. or state license. Currently there are around 12 thousand The funds thus acquired are transformed into loans. credit unions in the USA, with assets amounting to Credit unions offer low interest consumer or mortgage $ 316 bn. They extend services to 70 m Americans, loans. In order to minimise the risk of bankruptcy, the 54% of whom are customers of fedaral credit unions unions invest free funds in safe money market (FCUs). With respect to state credit unions, it has to be instruments such as Treasury bonds. noted that they may or may not be covered by a federal It has to be noted that credit unions are constantly insurance (federally insured state chartered unions vs. extending their range of services, thus creating tough non-federally insured credit unions) and are subject to competition for smaller commercial banks. We can state legislation only. probably expect a further expansion of credit unions, In the state of Illinois, which is often seen as the which may soon seize new segments of the market, United States in miniature, there are 591 credit unions, currently under full control of strictly banking including 141 federal, 404 federally insured and 45 institutions.

Loan Repaid in Fixed Instalments Andrzej Karpio

The paper resumes the considerations presented in the that the total amount of interest paid, which is a article entitled Loan Repaid in Fixed Principal function of the product of interest rate on the loan and Instalments presented in the September issue of Bank its term is always greater for a loan repaid in fixed i Kredyt. This time the author considers a loan with a instalments than for a loan where the fixed instalments fixed amount repayment stream. He arrives at a similar refer to principal only. In the former case, it is possible conclusion - the fact that the repayment happens in to estimate the amount of interest paid with an equal instalments favours the customer. The bank in approximated (asymptotic) equation which the author turn can increase its interest income by, for example, derives. The equation holds for high interest rates or reducing the number of instalments. The author proves long maturity. 80 Summaries BANK I KREDYT paêdziernik 2001

The Knowledge Business Amir Fazlagiç

In today's increasingly knowledge-based economy we its structure to natural knowledge flows, implement are witnessing the arrival of a new type of business, new incentive systems and reward the employees for whose key strategic asset is knowledge. Knowledge sharing their knowledge. In an enterprise of that kind, serves both as input in the business process, and is the the employees leave their knowledge at the employer's end result of this process. Knowledge is incorporated in disposal; instead of directing the people, the employer the products (the knowledge-rich products). In many of should manage their competencies. It is also important those enterprises, only 5%-30% of the tasks relate to to understand the essence of knowledge productivity. tangible production; the chain of value added becomes In the case of a manual worker, it is the work that the chain of knowledge. In order to successfully controls the worker, whereas in the case of intellectual manage a knowledge business, it is necessary to adjust workers, it is the employee that controls the work.