VU Research Portal Eenheid in Verscheidenheid Kromdijk, P. 2017 document version Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in VU Research Portal citation for published version (APA) Kromdijk, P. (2017). Eenheid in Verscheidenheid: Doorbraak in de Nederlandse Hervormde Kerk en de samenleving tijdens het interbellum. General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. E-mail address: [email protected] Download date: 09. Oct. 2021 a de Tweede Wereldoorlog vonden pro- Kromdijk Peter Peter Kromdijk Ngressieve katholieken en protestanten dat niet het geloof leidend moest zijn bij een politieke keuze, maar dat men samen met Eenheid in sociaaldemocraten en vrijzinnig democraten één progressieve partij moest vormen. Waar komt deze Doorbraak vandaan? Vaak wordt vercheiden- gewezen op plannen voor een nieuwe samen- leving die tijdens de oorlog werden gemaakt. in verscheidenheidEenheid heid Peter Kromdijk laat echter zien dat de wortels hiervan in de jaren twintig liggen, in kringen Doorbraak in in en rondom de Nederlandse Hervormde Kerk. Jonge intellectuelen waren ontevreden over de verzuilde samenleving met haar ingekapselde de Nederlandse religie en onderlinge verdeeldheid. Zij streef- den naar een bezielde samenleving waarin de Hervormde Kerk kerk weer een publieke plaats zou innemen. Deze jongeren wilden bewust geen groep vor- en de samen- men, maar vlak vóór de Tweede Wereldoorlog bleek de tijd er rijp voor. Hun gedachtegoed kreeg na de oorlog vooral gestalte in de vor- leving tijdens ming van de PvdA, maar kende dus veel bre- dere wortels. het interbellum 9 789087 046293 Passage Reeks 45 Omslag.Kromdijk.def.indd 1 24-01-17 13:42 Eenheid in verscheidenheid 00 dissertatievoorwerk Kromdijk.indd 1 24-01-17 13:57 Dit boek is mede tot stand gekomen dankzij financiële steun van: Stichting Zonneweelde J.E. Jurriaanse Stichting Passage Reeks 45 Dit proefschrift heeft geen eigen isbn. Het isbn van de handelsuitgave is 978-90-8704-629-3. ©2017 Peter Kromdijk & Uitgeverij Verloren Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp: Frederike Bouten, Utrecht Typografie: Rombus, Hilversum Druk: Wilco, Amersfoort No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher. 00 dissertatievoorwerk Kromdijk.indd 2 24-01-17 13:57 vrije universiteit Eenheid in verscheidenheid Doorbraak in de Nederlandse Hervormde Kerk en de samenleving tijdens het interbellum academisch proefschrift ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. V. Subramaniam, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de Faculteit der Godgeleerdheid op vrijdag 24 maart 2017 om 11.45 uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105 door Peter Kromdijk geboren te Vlaardingen 00 dissertatievoorwerk Kromdijk.indd 3 26-01-17 15:20 promotor: prof.dr. G. Harinck copromotoren: dr. C.L. van den Broeke prof.dr. H. Noordegraaf 00 dissertatievoorwerk Kromdijk.indd 4 24-01-17 13:57 Inhoud 1 Inleiding 7 1.1 Verzuiling en Doorbraak: omstreden en onduidelijk 11 1.2 De driehoeksverhouding van de doorbrekers 15 1.3 Periodisering 21 1.4 Werkwijze 23 1.5 Hoofdstukindeling 24 2 ‘Wat nu?’ Een pleidooi voor openheid en bescheidenheid 27 2.1 Kuypers boodschap: wat nu? 29 2.2 Jan Rudolph Slotemaker de Bruïne: ‘sociaal’ geen vies woord 31 2.3 De ncsv en Eltheto: de nieuwe leiders 35 2.4 Eenheid en verdeeldheid 38 2.5 Barthianisme en neocalvinisme: het standpunt bepalen 44 2.6 Openheid en bescheidenheid: R. Houwink en G.H. Slotemaker de Bruïne 46 2.7 Barthianen: een groep? De consequenties van persoonlijke verschillen 53 2.8 Conclusie 56 3 Eenheid in viervoud 59 3.1 Kuypers eenheid: souvereiniteit in eigen kring 61 3.2 Hoedemakers eenheid: ‘heel de kerk en heel het volk’ 65 3.3 Gunnings eenheid: de Una Sancta 69 3.4 Gunnings pleidooi voor openheid en bescheidenheid: de ontvangst van het Gunning-gedachtegoed door de volgende generatie 72 3.5 Van eenheid bij Gunning, Kuyper en Hoedemaker naar eenheid bij Barth 76 3.6 Conclusie 79 4 Doorbraak: publieke debat 81 4.1 Woord en Geest en Algemeen Weekblad 82 4.2 De kerk en de moderniserende samenleving (1925-1929) 86 4.3 Kerk en samenleving in zwaar weer (1930-1935) 92 4.4 De hervorming van de kerk en de samenleving (1935-1940) 100 4.5 Conclusie 105 Kromdijk_binnenwerk.indb 5 24-01-17 13:47 6 Inhoudsopgave 5 Doorbraak: Personen 107 5.1 Willem Banning en Jan Buskes jr.: Doorbraak als toenadering van christendom en socialisme 110 5.1.1 Willem Banning (1888-1971) 110 5.1.2 Johannes Jacob Buskes (1899-1980) 112 5.1.3 Banning en Buskes 116 5.1.4 Slot 121 5.2 Kornelis Heiko Miskotte en Jan Koopmans: Doorbraak als theologische kritiek op christelijke organisaties en verwerping van de antithese 123 5.2.1 Kornelis Heiko Miskotte (1894-1976) 123 5.2.2 Jan Koopmans (1905-1945) 127 5.2.3 Slot 132 5.3 Hendrik Kraemer, Gerardus van der Leeuw, Jo Eijkman en Philip Kohnstamm: Doorbraak als het vinden van eenheid en toenadering in kerk en samenleving 132 5.3.1 Hendrik Kraemer (1888-1965) 133 5.3.2 Gerardus van der Leeuw (1890-1950) 137 5.3.3 Johan Eijkman (1892-1945) 140 5.3.4 Philip Abraham Kohnstamm (1875-1951) 142 5.3.5 Slot 142 5.4 Doorbraak als religieus of christelijk ideaal voor de Nederlandse samenleving 146 5.5 Conclusie. Eerst de kerk, dan de samenleving 153 6 Conclusies 156 6.1 De onbekende voorgeschiedenis van de Doorbraak 156 6.2 De Doorbraak en de ncsv 157 6.3 De Doorbraak en de Nederlandse Hervormde Kerk 158 6.4 De theologie achter de Doorbraak 158 6.5 De Doorbraak als toenadering tussen christendom en socialisme 159 6.6 De ontwikkeling van de Doorbraak (1918-1940) 161 6.7 De vooroorlogse Doorbraak: een tussenstand 163 6.8 Verder onderzoek 165 Epiloog 167 Bijlagen 169 Bijlage I Abonnementenverloop Woord en Geest 169 Bijlage II Brief van Karl Barth aan Hromadka (in vertaling in Woord en Geest 7 oktober 1938) 169 Samenvatting 170 Summary 176 Bronnen en literatuur 179 Register op namen van personen 188 Kromdijk_binnenwerk.indb 6 24-01-17 13:47 1 Inleiding De Doorbraak op politiek en sociaal terrein – de ontmoeting van socialisme en christen- dom – heeft al verder iets, zo niet alles, te maken met deze Doorbraak op kerkelijk en theo- logisch gebied, hetgeen tegelijkertijd betekent, dat men zich in Nederland grandioos ver- gist, wanneer men de Doorbraak op politiek en sociaal terrein beschouwt als een tijdelijk en voorbijgaand verschijnsel, behorende tot de voorbije jaren van na de bezetting. J.J. Buskes (Hoera voor het leven,1959) Geen contact met je rooms-katholieke buren als je zelf protestant was; geen hu- welijk mogelijk tussen een christen en een socialist; de sociale druk om als christen te stemmen op een christelijke partij en een christelijke krant te lezen: er stonden schotjes, of zwaarder geformuleerd muren tussen de Nederlanders in het interbel- lum. Deze zaken behoren nu tot het verleden. De hoge scheidingsmuren lijken te zijn doorbroken, maar waarom en wanneer heeft die Doorbraak plaatsgevonden en wie waren de doorbrekers? Het is algemene kennis, de Doorbraak. Op de middelbare school en op televisie leren kinderen de Doorbraak kennen als een beweging die ontstond uit de bezet- tingstijd tijdens de Tweede Wereldoorlog.1 Tijdens de oorlog was een gevoel van nationale eensgezindheid ontstaan, en dit leidde tot de gedachte dat de vooroor- logse verhoudingen doorbroken moesten worden. Historici die spreken over de Doorbraak en daarmee over haar mislukking, denken intussen vooral, zo niet uit- sluitend, aan de oprichting in februari 1946 en de eerste jaren van de Partij van de Arbeid. Dat was de politieke partij die de idealen van de Doorbraak in zich droeg en had moeten verwerkelijken. Een eenzijdige nadruk op de politiek en op het zeteltal van een partij zou in- derdaad tot de conclusie kunnen leiden dat de Doorbraak mislukte na de Tweede Wereldoorlog. Het samengaan van christenen, enkele liberalen en een grote groep socialisten, en het inzicht dat de oude partijen niet de progressieve geest van de oorlog zouden hebben begrepen, had een grote hoeveelheid stemmen moeten op- leveren. De oude partijen verloren bij de Tweede-Kamerverkiezingen van mei 1946 echter nauwelijks stemmen en het verbond van partijen die de PvdA vorm- den trok slechts 28,3% van de stemmen: minder dan hun opgetelde totaal bij de laatste vooroorlogse verkiezingen.2 Een electorale mislukking dus. 1 Geschiedenis methode Werkplaats (Groningen: Noordhoff, 2012), themakaternvwo Hoofdstuk 3 Parlementaire democratie in Nederland (vanaf 1919), en http://www.npo.nl/aspecten-van-rechtsstaat- democratie/24-09-2009/TELEA_1050212 geraadpleegd op 15 december 2011. 2 P. Derckx (red.),Voor menselijkheid of tegen godsdienst. Humanisme in Nederland 1850-1960 (Hil- versum: Verloren, 1998), 161. Kromdijk_binnenwerk.indb 7 24-01-17 13:47 8 1 Inleiding Toch moet er verder worden gekeken dan deze mislukking van de Doorbraak.