S. l. aan der Molen
Klokkestoelen in en rond Friesland *
l. Friesland
Inleiding t()re11 cn toch een klokhuis. Zulk een Floewei over de klokkestoelen of klok- klolihuis bestaat uit zwaar bintwerk zon- huizen (Fries: klokhós) weinig lireratuur llr,i 1rr-- chot, waar boven in, ongeveer is verschenen het hier aangeboden Ii'r ir,)4 i:..rr í", i.,rr kleine dorpskerk, een of - artikel is een bewerkte herdruk van een iri,t,e I'i.,iikcn hangcn. (.. .) De klokhui- pubiikatie urt 1939'), die weer teruggaar i '.:n zrjn voor icclo- toegankelijk en het op een uit 1938 )) valt dus gernakkelijk aar.r het luiden tc - zi)n deze typische bouwsels zo langzarnerhand dermate at- gaan als n-ren z-ulks in den zin mocht a) traktief geworden voor de toerist (al dan krijgen." niet autochtoon), dar in Tips voor trips Toen D. J. van der Ven in zijn Neer- in Friesland. een,,klokkestoelenroure" lands Volkslepen (1920) een panorama wordt aanbevolen, waarbij zo'n twintig gaf van de volkskuituur in ons land, stuks worden ,,gedaan".,t; Ook in toeris- vergar hij nier €iewag te maken van ,,de tische folders en op affiches die Friesland sobere bonkige klokhuizen met hun Ínoeten aanprijzen wordt de klokkestoel grauwbruine balkengevaarten en hun graag gepresenteerd, naast andere Friese vrijhangende klokken" in,Friese dorpjes, eigenaardigheden, zoals het oeleboerd, cle die hij ,,in al hun archaïstischen eenvoud zadeidaktoren en het kop-hals-romp- prachtige voorbeelden van een construc- type. tieven carillon-torenbouw in zijn aller- In vroeger tijd werden ze blijkbaar min- primitiefsten vorm" noemde.s) En Theun der bezienswaardig gevonden. \Yaling de Vries kon her trieste tafereel van Dijkstra noenrr ciel klokhuizen rorminsre Jarigs begrafenis op een klein dorpskerk- min of meer in het voorbijgaan als hij hof niet raker beschrijven dan met deze spreekt over het klokluiden: sfeervolle zinnen: ,,Klokluiden is vooral in het zuidoosten ,,Voor het houten klokkehuis, een erbar- der provincie eene groore liefhebberij. melijk gestel, wachtte de koster. Bij het Men vindt daar vele kleine dorpen, be- naderen van de stoet begon hij het touw staande uit eenige verspreide boerderijen tc' trekken. De lage grijsgeworden graf- en cnkele andere huizen, waar geen kerk stencn - sommige waren gebeiteld rnet en toren zijn, maar alleen een kerkhof of treurtakken, n-let teksten en met een begraafplaars is, met een klokhuis er op. opcrrgeslagen bocl<, clat cie schriftuur Een enkele keer, zooals te Nijega ir-r nroest voorstellen - rcz,cn ecnz-aam ach- Snrallir-rgerland, ziet men eene kerk zou- ter de outblaclerclc heg. Dc klok klepte der toren, maar een klokhuis onmiddel- hol over het smalle dodenerf aan het lijk bii de kerk, ook wel eene kerk met water."'i)
' Op t,erz-oek'ean tlc reclaktie heet't da heer Van d.er Molen zijn artibel over klohke- stoelen uit 1939 enigszins bijgewerkt en,uoor herdrwk at'gestaan. Dit artikel is perder meer als een irtlcitling an o':)crzicbt te bescbouwen dan al1 ecn wi,pwttexdc studie. Rt'daktic
25 ffi'ffi,
-,t'yrgu ,io -fsx*&uwr*,r* !7 ?t
1. NIJEGA (Sn.) in 1222, getekcnd cloor J. Stellingwerf : ecn klokkestoel bij ecr.r kerk zonder toren.
blijkens de ,,Otn Lítens" stoei bij het slot te Uppsala afbeeldingr") wel weer in Friesland kun- Overigens ziyt klokkestoelen niet tot llen staan, als wij tenmitlste even afzien Friesland beperkt eu komen of kwar-ner"t van het kleine torentje clat het dak van zij ook in Gronir-rgen, Drente en Noorcl- cle ons vertrouwde konstruktie bekroont. west-Overijssel hier en daar voor, al zijn Ook in Engeland kon-reu klokkestoelen ze in Friesland wel het sterkst vertegen- voor.t"a) woordigd. Voor zover valt ua te gaan is er weinig verschil in uiterlijk en kor.r- K onstrwbtie struktie waar te nemen en dat geldt ooli voor de klokkestoelen die wij ir-r het bui- l-aten wij intusserr tot Frie sland terug- vast- tenland aantreffen, of het nu ecn ,,Feuer- keren, waar wij nog steeds kunneu gloche" in tJTorpswecle betreft t) of ecn steilen clat een ,,klokhós" (de Groninger door Ter Laan ,,Ancienne cloche(r) en bois à Róros" in aanduiding luidt: ,,gaaig", Noorwegen.") In Zweden worden ,,die toegelicht als ,,it-t kleine dorpeu het hou- Glockenti.irme der làndlichen Gemein- teu stel waar de klok in hangt") ") b"- den" als ,,die malerische Unterbrechung staat uit een samenstel vall palen en des weiten, diinn besiedelten Landes" ge- balken, bekroond door een dakje c-lat al- karakteriseerd,") maar zij doen in hun lerlei vormen kan hebben: zadeldak, py- bouw meer denken aan het klokhuis ramide, tentdak, heln-r, waaronder eel-l naast de Martinikerk te Sneek of de tot twee (in een enkel geval, zoalsWijnje- eveneens van de traditie afwijkcnde terp, zelfs drie) klokk en zt)n opgehangen. primitiever ,,torentjes" te Greouterp, Flartwerd en FIoe ouder zo'n klokhuis, hoe Hennaard, al zov de Gunilla-klokke- het er uitziet. De stijlen zijn dan vaak
26 ruw el1 ongeverfd er-r bochtig, alsof men 1682183 werd het klokhuis verbouwd ze zo het en uit bos had gehaald, terwijl geschikt gemaakt om er meer klokken ze meestal in door zware zwerfblokken op te hangen, afkon-rstig uit de verdwe- worden gedragen, vooral op de Friese nen rorens. Het klokhuis te Sneek zanclgronden. is voor In de loop àe. eeuwell enkele jaren geheel gerestaureerd. zullen ze niet veel veranderir-rg hebben Tenslotte moet opgemerkt worden dat ondergaan. Op afbeeldingen uii het be_ de balkkonstruktie in stenen rorens voor gin van de achttiende eeuw verschijnen het ophangen van de klokken ook ze al tn dezelfde gedaantc waarin ,ui, ," klokkestoei heer en naar vorm dikwijls l1u 1-log kennen en de gehele konstruktie soortgelijk is aan de vrijstaande klokke- is bovcndien zo eenvoudig en tevcns stoelen. doelmatig, dat deze als dooi de eeuwen beproefd kan gelden. Zestiende eeuw In Sneek is de balkkonstruktie op een Floewel over het uiterlijk niets wordt stenen voetstuk geplaatst en met hout verrneld, worden klokkestoelen al in de bekleed, eeu overgangsvorm tusselr zestiende eeuw genoemc{. Het rrroegste klokkestoel en toren. Dii klo\irurs werci ons bekende voorbeeld is dat uan Giër- ir-r 1489 yerzer \ .r rl tic noor.lzijcle van garip, waar in 1543 land wordt verkocht de k,,r'i, na"'rr .le hurdige sta,rdpláats aan ten bedrage van LXXX golden floreenen, dc zurdzijde. rra) _Volgcns H. Halbertsma ,,welcke penninghen voorschreuen hing hierin ge- de Sneker stadsklok, terwiji bruyct ende vuytg eleyt zyn de kerkklokken ror ,r.i"- in de beide -"rr,or"r,, tuyr ende timmerir-rghe eens nyeuws hinsen. Na afbraak van deze rorcns in klockhuys".'r) Blijkbaar rroest deze
2' OUDE'SCHOOT in 7732, getekc'd door C. Pronk: ecn klokl AF b È$ * ltí*:' li*si lrlr li{.r.i 27 3. YNDIJK rond 1720, getekend door J. Stelling- werf : klokkestoel bij ccn kerkruïne. 4. URETERP: klokkestoel met rwee klokken. klokkestoel een oudere vervangen. Of dat ook het geval was iu het thans ook als clorp niet meer bestaande Lutjepost, enkele tientallen jaren later? Op 30 jauu- ari 1581 wordt namelijk betreffcnde de eigendommerl van kerk en geestelijkheid aldaar getuigd: ,,Patroon heeft lians nichts behoiden, dan is ontrellt vor 10 iat wenich lancit verkofft by collsent vant hoff to optimmeringe van een hou- ten klockhuis."t") Het is mogelijk clat clit kiokhuis toeÍ) een bouwvallige of afge- broken toreu verr.'ing. Op een ekskursie van het Fries Genootschap vórir de tweede r-,,c,reldoorlog n-raakte nu wijlen dr. A. L. Hcerma vatt Voss melding van de uitspraak in een konfiikt over kerk eri toreli tussen het Buu'cklooster bij Drogeham en cle parochie van Harkerna- Opeinde ir-r 1558, waarbij ont{cr mee r bep-r32]d werd: het kloostcr z-al cle kapel op F{arkerna-kerkhof en hct klok}rui:r op iret kloostcrkcrkirol herstellen crr otrcler- houden; he t dorp levert dr: kloklie- touwen. In elezelfcle ontgevil.rg, namclijl< 5. V'iJNJfl'It'.RP: iilohkestoel nret clric rc Kootcn, stor-rd in 1573 na:r-st de l 29 18. Jubbega 1722 34. Ruigahuizen L721, 19. Katlyk 1722 35. Dor-rkerbroek 1723 20. Mildam 1721 36. Fochteloo 7721 21. Nijehorne 1725 37. Haule 1723 22. Nieuweschoor 1722 38. Langedtjk 1722 23. ,,Oldega in Scl-roterlar-rd" : 39. Makkinga 1722 Schoter Uiterdijken, 1723 40. Nijeberkoop 1722 24. Oudehorne 1722 41. Oosterwolde 1724 25. Oudeschoot 1732 (C. Pronk) 42, Bakkeveen 1723 26. Rohel of Nijega 1221 43. Beets 1723 27. Kleine gaast (: Rotstergaast?) 1723 44. Duurswoude 1722 28. Rotsterhaule 45. Hemrlk 1726 29. Echten 1721 46. Kortezwaag 1723 30. Eesterga 1723 47. Langezwaag 7722 31. Follega 48. Lippenhuizen 1721 32. Oosterzee 1722 49. Sigerswoude 1722 33. Mirns 1723 50. Terwispel 1723 p'.TJERK\rERD in 1723, gerekend door J. Stellingwerf : de klokkestoel is ten clele bekleed mer hout. *v'i '9;& : @{@d w#"" thrt/rwjffiu{ Wr,rrrrt r r r j 30 trtrp #-* &1í''t j 'g *.t.::.:: . , ^iR {.tu-*- ÍTi'* @b ^-:"'?'\--':- tu r,:u ;á\ '1, .:."4' Z. SNEEK, Marrinikerk, ecn achtticnde-eeuwse teliening r,an J. Bulthuis: een klokhuis op een stcnen voetstuk en geheel betimmerd. 51. Wijnjeterp 1723 lijst is opgerlomen. Evenmin hebben wij 52. Boyl 1722 bij Stellingwerf ecn bewijs kulrnen vin- 53. Noordwolde 1,724 den voor het bestaan van een klokhuis te 54. Nijelamer Kooten in zijn tijd. Echter wordt nog op 55. Nijetrine 1724 14 juli 1781 aldaar aanbqsteed het ma- 56. Oldeholtwolde 1723 ken van een uieuw eiken klokhuis op 57. Oudetrtne 1,723 acht stijlen lang omtrent 30 voet, zwaar tu), 58. Sonnega 1722 1 voet in het vierkant zodat wij ook 59. Steggerda 1722 Kooter.r in deze lijst konden oPnemen. 60. Ter Idserd 1723 Lutjepost is vermeld wegens het klokhuis 61. Boornzwaag van 1581 (1.571.) en Goëngarijp wegens 62. Leger-t-reer de opgave uit 1543. De lijst geeft dus de 63. Dikcn vroegst mogelijke verspreiding aan die 64. St. Nicolaasga uit de stukken is af te leiden. 65. Doniaga Ilen aantal klokhuizen verdient or-rze bij- 66. Lutjepost ( 1 581 ) zondere aandacht: 62. Kooten (1573) Opeinde .In het klokhuis hangt één klok; 68. Oostermeer 1721 evenwel bezit de kerk een zadeldaktoren, 69. Harkerr-ra-Opeincle (Buweklooster) die in 1909 r?) is afgebioken, met de 70. Ouwsterhaule kerk. Het doet ietwat onlogisch aan dat 21. Kolderwolde? 1718 men toren en klokhuis naast elkaar aan- 72. Hornsterzwaag 1,724 trof. \íij komen daar straks nog oP 73. Rottum (Pronk) terug. 74. Go'ingarijp (15a3) Tj:rkwerd. Ve hebben hier te doen met ee ii ,,uitloper". Het is niet onmogelijk Op de tekening van het voormalige dat deze kerk oorspronkelijk een toren Buweklooster ontbreekt het klokhuis, gehad heeft. Op Stellingwerf's tekening nraar dit noet omstreeks 1720 wel aan- draagt de voorgevel van het kerkgebouw wezig zijn geweesÍ, zodat nr. 69 in deze namelijk het jaarnl 1,642, terwiil de kerk 31 r.tL'* rw.! ,sidf' 4-ïrffi 8. HART\/ERD rond 1786, getekcncl cloor 9. De regenwoordige ,,klokkestoel" re J. Gardcnier Visscher: bij i{e afbraak var-r Hartwerd, die in de plaats gekonren is van cle kerk in l77l bieef cle oucle z-aclelc'hlitoren de afgebroken roren. staan. Hij hielcl het nos r-rit tot iliC6 en werd toen wcqcns bourvr'tllighcrci tfgcbroken. enige eeuwel) oucler is. Hcr kan clus zijn met zadeldaktoren, op het kerkhof een dat in dat jaar cli' ttirerr afgebroker-r en klokhuis, waarir-r één klok (zie Opeinde). toerl h€t klokhuis cebouwci is. Bakkeveen. Ook hier een vervallen kerk Idsega. De tekening geefr cen beelcl varr n-ret klokhuis (één klok), doch tevcr"rs is de kerkrr-rïner; ()p c1e plaats vrlu de voor- reeds ecn nieuwe kerk met spitsje afge- millige torelr bcviudt zich eell opltlerkc- beeld. lijk hoog klokhuis, waarin één klokl kcr-r- Beets, Hoewel cle kerk een toren rrer nelijk een,,noocklprlossing". f linke spits bezit, is er een klokhuis Loënga. l.r'crrccrrs een kerkruïnc' met waarin twee klokken (zie Opeincie). k1ok, waarin één klok, ter \rcrvanging Oostermeer. Hoewel de oucle kerk op het val-) de vroegcre t{)l'en. Heechsàr-r eel.l stoere wesrrorerl bezit (deze N íjebaske. Kerk r.Lil rie nrct klokhuis, is r-rog aanwezig), uit dc l5de eeuw da- waarin één klok. I)c rLrl'rrc staat :rls dic terend, ziet men op Stellingswerf's teke- van de ,)oude kerk" r'ei'rrcl,.J i dcz.c stond nins eerr dubbel klokhuis, waarin een voorheen aan de z-uiclz.ildc r.err cle weg srote cr1 ecn kleine klok. De toren had naar .Joure. gccn gaimgaten; deze ziln er pas in 1835 Te Owdebaske, Snikzwaag, Ilrongerga, ir, ,r.rngebracht, toen het klokhuis afge- ,,Oldega in Schoterland" (ltter Schoter br,rircn en cie beide klokken cloor nieuv'e Uiterdijken), Roltcl, Klcinc g,r,7.sr (Gilxsr \ r'i r.111{911 ,r',:rclen. C)mstreeks 1730 \e. of Rotstergaast) en Rotstcrbtulc zijn dc r,, r-iJr' [{r;,,1 S.ragn'rrr ccn nieuw klokhuis , )50 kerken alle vervallcn. Naast dc ruïnc be- { }{)r e rrolieulclen. clat reecls in 1764 vindt zich steeds een klokhuis. cn in 179l weer herstcld nroesr wor- C)itt{cscboor (tekening C. Pronk). Kcrk clen .'*) 32 "ry- \, I \\t l'g a \r @ !a rr,. o( ir , @, fuI*. U.,/- L4) a--r-- x B:8.(1) /p?. qt . 6oa-' l-,/.,t--. óo- aso*J^t<* oTtot+zlt-- /rl-,-_ +N4^'W*"?*4*+. k:* ?4 y^ /o \ (_.=-- I + 5,ozr.) 4ld+^\ h \ z,o,z- 10' MARSSUM: doorsnede van de toren. De konstruktic van de klokkestoel lijkt veel op die van de vrijstaande klokkesroelen. 33 11. OOSTERMEL.R: doc-'rsnede r',rn de loreu' Korte klokkestoelen, opgesteld op afzonderlijke iuliken' dic cle krachten naai Itrger nivcau brenger.r. a I, ,::,i,,1 12. DRACHTEN-Zuid: dezc klokkestoel is na 1945 afgebroken. Toren cn ielokbuis Oosterureer is dus hct vierde voorbeeld varr het aallwezi€l zijn van eell torL.ll ell tevens varl een klokhuis et1 het is cles te sprekcnder, daar hier oorspronkelijk de galrngaten ontbraken. Zijn fur-rktie was dus een andere dan klokkencirager. Wel- licht moeten wij hier denkcn aau de toren als toevluchtsoord in tijden van oorlog en oproer. Bekend is dat niet zelden be- dreigde dorpelingen of verdedigers zich in kerk en toren in veiligheid stelden en daaruit de aanvallers bestookten. Dat in zo'u geval de klokken, ook later, niet in de toren opgehangen werden be- wijst het voorbeelcl van UreterP. Dit dorp bezit een kerk met een toren die uit de 13de eeuw clateert, terwijl het 34 boveneinde waarschijniijk uit het laatste gaten bezit, de klokken in een klokhuis kwart van de 16e eeuw stan'lt. Nu doet opgehangen werden. Sprak te Ureterp zich het merkwaardige geval voor dat nog in de 18de eeuw zó sterk de traditie de gemeente in de tweedc helft der lBde van het bouwen van klokhuizen, die in eeuw geen klokken bezat. Of deze daar- de Friese tWouden blijkbaar zeer krachtig vóór wel aanwezíg waren? In elk geval is geweest? beklaagde de Drachtster volksdichter Thans (1,971) hangen de Ureterper klok- Bemardus Albertus Fabrycius er zich in ker-r nog in hun houten stoel en niemand ecn rijmstuk over dat hij, toen hij op kornt blijkbaar op de gedachte ze in de 1 januari 1,766 te Ureterp wilde kerken, in onze tijd geen dienst (meer) doen- bij de kerk de reeds - aankwam toen dienst de - toren te plaatsen! was afgelopen. En dat ,,omdat alhier Klokbwis als vervanger geen Klokkeir Zondags worden hier ge- trokken". Boornz-uaag, b;j Langweer, had oor- Fabrycius was dan ook van mening ,,dat spronkelijk geen klokhuis. In 1.634 werd hier een Klok van noder-r is" en zijn aktie een nieuw kerkje met een toren gebouwd, bleef niet zor-rder resr.rltaar. Er wercl een dat echter reeds omstreeks 1.693 werd Kon-rité gevornrcl, dat te Amsterdam de afgebroken en vervangen door een klok- klokken liet kopen. huis, dat wij o.a. aangegeven vonden op Op 30 septernber 1766 werden deze klok- de kaart ,,Boornswaag nog niet bepol- l 35 14. BROEK bij Joure, getekend door H. Tavenier n 7786. 15. BROEK bij Joure rn 7970: zowel kerk als klokkestoel zijn vernieuwd sinds 1786. waarom wij achter ff.71 een vraagteken terland: \(/artena, Terkaple, Snikzwaag, hebben gezet. Diken. Tietjerk is te beschouwen als een De klokhuizen te Idsega, Loënga, Mirns uitloper van de lVouden (daartoe te re- en Boornz@adg en misschien Legemeer kenen de brede zand- en veenstrook kunnen dus niet als oorspronkelijk - in langs de oostelijke en zuidoostelijke grens de zin van: tegelijk met de kerk ge- van Friesland) terwijl Tjerkwerd voor- bouwd, in elk geval niet ter vervanging lopig buiten beschouwing kan blijven. van een toren gelden en moeten buiten Wij zien dan dat de klokhuizen oor- beschouwing blijven- als wij het kernge- spronkelijk voorkomen in het oosten) bied van de verspreiding der klokhuizen zuidooscen en zuiden van Friesland, vrij- willen aangeven. Dit blijkt begrensd te wel steeds naast eenvoudige kerkgebouw- worden door de lijn die de klokhuizen tjes, die het zonder toren moesten stellen. Ëe Lutjepost-Kooten-Tietjerk-\ilar- Dit gebied is in tegenstelling met de rijke kleihoek in het noorden en westen steeds tena - Snikzwaag - Oudehas- ke -TerkapleDiken Tjerkwerd weinig welvarend geweest, zeker in de -Legemeer - Ruigahuizen-Eesterga- - verbindt. middeleeuwen, toen de meeste kerkjes Hiervan liggen in het zogenaamde Wa- daar ontstonden. In de weidestreek en in 36 de bouwhoek (het terpengebie d) zíjn tal- herdruk deze vraag echter ín deze zin, rijke en naar verhouding vrij grote ker- dat hem geen liturgische faktoren bekend ken met dikwijls indrukwekkende torens zíjn. Het blijft dus een probleem, dat in vertezen, waartegen de bescheidenheid internationaal verband (Skandinavië) be- varr de oude kerkgebouwtjes in het zuid- zien moet worden. ooster-r der provincie niet weinig af - steekt. Latere raijzigingen In de l8de en 19de eeuw heeft de ver- I-l et ontstaan spreiding der klokhuizen in Friesland een Hoewel wij ons verder niet zullen bezig- niet onbelangrijke wijziging ondergaan. houden met de overigens wel belangrijke, Enerzijds zijn klokhuizen afgebroken en in elk geval boeiende vraag, waaraan de vervangen door een spitsje op het kerk- klokhuizen hun ontstaan te danken heb- gebouw of door een toren, dan wel ben, wii het ons voorkomen dat de ge- zonder meer verwijderd. ringe welstand der oorspronkelijke pa- Daarnaast zijn hier en daar klokhuizen rochies zeker een belangrijke rol heeft verrezen waar een kerk en/of toren werd \il/ij gespeeld. vinden voor dit gevoelen gesloopt. Een en ander heeft er toe geleid steun in de mening van nu wijlen archi- dat de tegenwoordige verspreiding een tekt G. J. Veenstra, kenner van de oude ander beeld oplevert dan dat van de Friese kerkbouw, die in de Friesland-uit- vroegste verspreiding. gave 1937 schreef: ,,In de woudstreken Van de door Stellingwerf afgebeelde van de provincie vindt men bij de kerken klokhuizen zijn sedert afgebroken die te: nog tal van houten klokkestoelen, die de hier te kostbare torenbouw moesten ver- vangen". 16. SONNEGA: een metalen klokkestoel C. H. Peters, die in zijn ,,Owd-Gronin- uit 1912. Gelukkig is het gebruik van metaal gen" (1,921) de Groninger klokhuizen bij de bouw van klokkestoelen tot dit behandelde (blz. 100), geeft ook als zijn voorbeeld beperkt gebleven. mening dat de minder mer aardse goede- ren gezegende parochies een klokhuis Ë;&t bouwden, daar de kosten van het bou- * wen van een toren boven hun draag- ! kracht gingen. Het lijkt ons echter toe dat hiermede het vraagstuk niet geheel is opgelost. In Gro- ningen en in Oost-Friesland trof en treft men nog vele vrij naast de kerken staan- de stenen klokketorens aan, die in Oost- Friesland een eigen vorm kregen. Volgens Peters toont de kaart der Ommelanden van de gebr. Coenders (1650) er een 40-tal.Daar zíjn onder die stenen klokke- torens heel indrukwekkende gebouwen, die zeker weinig minder gekost zullen hebben dan een aan de kerk vastgebouw- de toren, bijv. die te Zuidbroek. Het lijkt er dan ook wel op dat men om de een of andere reden de klokken vrij op het kerkhof hing. Kan hier een reden van liturgische aard in her geding zijn?, zo vroegen wij in 1939. Dr. Stcensma beantwoordde bij de bewerking van de 37 Tietjerk. 9 december 1800 werd aanbe- T erwispel. Tegenwoordige kerk gebouwd steed het afbreken r.'an het oude klok- in 1864, waarbii waarschijnlijk klokhuis huis en het weer opbouwen varl een gesloopt. 1 oktober iB10 werd nog de nieuwe toren.et) bouw van een nieuw klokhuis aanbe- Nijega (S*.).Klokhuis afgebroken bij de steed.31) bouw van een nieuwe kerk in 1850.13) N oordrpolde ; N ijetrine ; Oldeboltuolde ; 'Wartena. Geen bijzonderheden bekend. Olcletrine; Ter Idzard. Geen bijzonder- Tjerhwerd. 2 januari 1830 werd aanbe- heden bekend.tt) steed het uitnemen van de klokken, het Boornzuaag. Afgebroken na 1850. afbreken van het oude k-lokhuis en het St. Nicolaasga. Geen bijzonderheden be- weer opbouwen van een nieuwe koepel kend. op de kerk.2') Kooten.In 1883 is de oucie kerk gesloopt Terkaple. In 1854 is de tegenwoordige en toen is waarschijnlijk tevens het klok- kerk met spits gebou*d.") Bij deze ge- huis afgebroken. legenheid zal het in 1791. (aanbesteding Oostermeer. Klokhuis afgebroken in 26) op 20 januari) vernieuvrde klokhuis 1 B 3 5.3') afgebroken zijn. Owwsterbaule. 7 ma^rt 1298 aanbesteed Nijebaske; Owdehaske; Jwbbega. Geen het afbreken van het klokhuis en het bijzonderheden bekend. maken van een spits op de nieuwe west- Sr. loltannesga. \laarschijnlijk is het gevel van de kerk.sn) huis afgebroken bij het bouwen van een Voorts is in de 1Be eeuw, ter vervanging nieuwe Nederl. F{erv. Kerk in 1864. van kerk en toren te Teerns (bij Leeu- Nijeborne; Schoter uiterdijben; Owde- warden), die nog voorkomen op de kaart schoot; Rohel; Rotsterbaule; Echten. van Schotanus, een klokhuis gebouwd Geen bijzonderheden bekend. dat voorkomt bij Eekhoff (1,847). 15 Oosterzee. Klokhuis afgebroken in 1.798. maart 1872 werd het afbreken van dit Op 26 januari van dat jaar werd tevens klokhuis aanbesteed.ss) aanbesteed het bouwen van een spitsje op Het getal der in de l8de en de 19de eeuw de kerk.2') gebouwde klokhuizen, op plaatsen waar men deze bouwsels voorheen niet kende, Rwigabuizeru. Klokhuis in 1893 wegens \wij bouwvalligheid afgebroken. is eveneens niet onbelangrijk. noe- H awle. Geen bijzonderheden bekend. men daarvan: Mabkinga. 9 november 1775 verkooP Urterp (zie boven); Appelscha (Oud-); van een eiken klokhuis voor twee klok' EIsIoo; Tijnje; Bor.,enbnijpe. Geen bij- ken.z') In dat jaar is de tegenwoordige zonderheden bekend. kerk met toren gebouwd. Lwinjeberd. Op 13 iuli 1,776 wordt aan- besteed het bouwen van een nieuw klok- Bah.teeaeen. Geen bijzonderheden bekend. tn) Beets. Bij het bouwen van de tegenwoor- huis aldaar, evenals rc Gersloot Op dige N.H. kertrr in 1889 is het klok- 24 oktober 1893 worclt aanbesteed de af- huis afgebroken.2e) braak van het bestaande en de bouw Dwurswowde. Geen bijzonderheden be- van een nieuwe klokkestoel te Lwinie- kend. berd.3') Kortezzpaag. 29 juli 1896 aanbesteed het Spanga. Kerk in 1820 afgebroken.3s) afbreken van het klokhuis en het bou- Oldeouwer. 18 december 1786 werd aan- wen van een houten torentje oP de besteed het maken van een nieuw eiken kerk.so) klokhuis.so) bijz.onderheden Langezraaag. Klokhuis waarschijnlijk af- Ouwster-Nijega. Geen gebroken bij het bouwen van de tegen- bekend. woordige Ned. Herv. kerk in 1'743. Scbarl. Een afbeelding van dit klokhuis, Siegerswowde. Geen bijzonderheden be- in 1818 getekend door dr. J. ,t. d. Plaats, kend. bevindt zich in het prentenkabinet van 38 hei Fries Museum. Het tegenwoordige klokhuis dateert van 1898. Ipekolsga; Indijk; Smallebrug; Ter Oele. Geen bijzonderheden bekend. Broek. F,r'en vóór 1800 had dc kerk nog een stompe toren. Akmarijp. Geen bijzor.rderheden bekend. Nes. Geen bijzonderheden bekencl. Sneek, Greonterp, Hartwerd en I-{en- naard moeten om der wille var-r de vol ledigheid worden vermeid. Het betreft hier gecn eigenlijke klokhuizen (klokke- stoelen), maar lage torenachtige gesloten bouwsels, die vroegere kerken er1 torens vervangen. Dat te Greonterp dateert uit 1922.40) De toastand nw Van cle 55 nog bestaande klokhuizen staan er 16 Lrij een kerk. Het merendeel (39) staat eenzaam op een kerkhof zon- der een kerk. Hopelijk zullen deze 55 klokkestoelen 12. St. Thomasluiden te Oudehorne. bewaard blijven, ook die welke nu in verval verkeren (zíe afb. 21 roc en met 26), te meer daar zrj evetleens dat de nieuwe begraafplaats te ver van als monumenten bescherming genieten. de dorpskerk was gelegen om bij begra- Trouwens, reeds voor de tweede wereld- fenissen het luiden van de klok goed te oorlog werden hier en daar nieuwe kunnen horen. Bij deze nieuwe klokhui- klokhuizen gebouwd, zoals in de jaren zen is de traditionele hoofdvorm aange- '30 die te Katlijb en- Mildam, In meer houden en zij ziln van hout gebouwd, dit recente tijd zijn bou#vallige klokkestoe- in tegenstelling tot enkele klokhuizen ien gerestaureerd of geheel vernieuwd, uit een vroegere periode, waarbtl bijvoor- zoals te Elsloo en Oosterwolde. lr{et in beeld te Rottwm, Owdehorne en Boaen- de oorlogsjaren vernielde klokhuis van knijpe beton is gebruikt en Sonnega een BawekLooster werd in 1952 herbouwd, ijzeren konstruktie kreeg. Bepaald fraai terwijl naar ontwerp van Gemeentewer- kur-rnen deze materialen voor dit doel ken Achtkarspelen voor het eerst Twi- niet worden genoemd. Na 1945 moesten zelerbeide een klokhuis kreeg. Op de ook enkele verliezen worden genoteerd: nieuwe begraafplaats van Babkeveen de klokhuizen op de kerkhoven van werd een aantal jaren geleden als uit- Noord- en Zuid-Drachten konden blijtrr- vloeisel van een testamentaire beschik- baar in het kader van de spektakulaire king eveneens voor het eerst een klokke- uitbreiding en rekonstruktie van deze stoel gebouwd, terwijl ook Rottevalle er centrumplaats als ,,tê dorps" niet ge- jaren in de '50 een kreeg. De reden was, handhaafd worden. Jammer. . . 39 ï;,.'ir ,:ï"t íï - x12 " 't^0055 " 57o 0- 81 x17 6t.. o x 65 ^ 5Ex Lijst aan hlohhestoelen in Friesland x : verdwenen; o : bestaand 1. Akmarijp o 9. Brongerga o 2. Appelscha o 10. Buweklooster ..... o 3. Bakkeveen o 11. Doniaga ... o 4. Beets X 12. Donkerbroek o 5. Boornzwaag X 13. Drachten Noord x 6. Bovenknijpe o 14. Drachten Zuid X 7. BoyI o 15. Duurswoude X 8. Broek O 16. Dijken X 40 12. Echter-r X 59. Oldeholtwolde .X 18. L,esterga ... . . o 60. Olde Ouwer .o I9. Elsloo o 61. Oldetrine .x 20. Fochteloo o 62. Opeinde ...... o 21. Follega o 63. Oostermeer...... x 22. Gaasr o 64. Oosterwolde .o 23. Gersioor ...... o 65. Oosterzee .x 24. Goïrrgarijp o 66. Oudega .x 25. Creonterp o 67. Oudehaske ...... x 26. Hartwerd o 68. Oudehorne...... o 27. Haule X 69. Oudeschoot .x 28. Hemrik 70. Ouwsterhaule .X 19. Hcnnaard o 71. Ouwsternijega .x 30. Floornsterz-waag o 72. Rohel .X 31. Iclsega o 73. Rotsterhaule .X 32. Indijk x 74. Rottevalle .o 33. Jubbega ... X 75. Rottum .o 34. Katlijk o 76. Ruigahuizen .o 5. Kolderwolde x 77. Scharl .o ,.ó. Kooten X 78. Siegerswoude .... ,x 37. Kortehemnren o 79. Sint Johannesga .. .x 38. Kortezwaag x 80. Sint Nicolaasga . . .x 39. Langedijke o 81. Smallebrugge .o 40. Langezwaag X 82. Sneek .o ,11. Legemeer o 83. Snikzwaag .o -tJ. Lippenhuizcn x 84. Sonnega ...... o -{3. Loënge o 85. Spanga .o '1,{. Luinjeberd ...... o 86. Steggerda .X 45. Lutjepost X 87. Teerns .x 46. Makkinga X 88. Ter ldzard .x 47. Mildam o 89. Terkaple...... x 48. Mirns o 90. Teroele .o 49. Nes bij Akkrum o 91. Terwispel .x 50. Nieuweschoot o 92. Tietjerk ...... x 51. Noordwolde x 93. Tjerkwerd .x 52. Nijeberkoop o 94. Twíjzelerheide .o 53. Nijega (Sm,) x 95. Tijnje .o 54. Nijehaske x 96. Ureterp .o 55. Nijeholtwolde o 97. \lartena ...... X 56. Nijehornc X 98. \X/ijnjeterp .o 57. Nijelamer o 99. Ypecolsga .o 58. Nijetrine ...... X De lijst geeft de situatie aan per 1 janu- arr 1.971. Toen waren er 44 klokkestoe- len verdwenen en bestonden er nog 55. 47 ll. Groningen De klokkestoelen in Groningen x : verdweRen; o : bestaand Vliedorp X Oostwolde X Maarslacht x Hoogkerk X Ranum x Dorkwerd x Menkeweer x \Wierum X \Tijtwerd X Middelbert.... x x Jukwerd .. . . X Scharmer Solwerd x \íesterbroek x Opwierde X Kolham x Meedhuizen x \Testerlee x tVagenborgen x De Vilp o Oldekerk o Peters (Oud-Groningen) geeft enkele a{- beeldingen van Groninger klokhuizen en solrrt een twintigtal dorpen op clie ,,r'ol- gens de kaart der Omrnelanden van gebr. Coenclers van 1650 (. . .) nog in het bezit van hun klokgestoelte (waren)". Hij vermeidt de volgcnde plaatsen : Dork- 'iuerd, Lloogkerk, Jwkwerd, Kolham, MaarsLagt, Meedbwizen, .Menkeweer, M iddelbert, Oldekerle, Oostzaold (W. K.), Opzuicrde, Ranurn, Scharmer, Solwerd, -W Vl ietlor'1t, W agenborgen, esterbroeb, -W e s t e rl e e,'W i e r um en'W ij t'*^ e r d,,,t l a?-r - van nu r-rog alleen over is die te So1- wero Dit laatste is onjuist: Solwerd is inmici- ciels verdwenen. Te Oldekerl< is de klok- kestoel thans (1971) nog arlnwezig, ter- ,ijl De'Wilp (na 1800 or-rtstaau) er even- icns een bezit. 18. OLDEKERK in her Groningse \flester- Ik heb Peters' opgave vergeleken met de kvrrtier: ecn klokkestoel buiten Friesland. door hem bedoelde kaart Groningae et Omelandiae .van de gebr. Coenders. Hier en daar vond ik verschil. Zo is te Dork- werd geen klokhuis aangegeven (bij Van der Aa a1) vond ik het v'el vermeld), vermeldt Van der Aa de klokkestoel te heeft Oldekerk op de kaart kerk en toren Westerlee niet; 'r is echter mogelijk dat (Van der Aa schrijft: vóór 1.623 kerk, Peters hier uit ons onbekende bron geput thans overdekte galg), ontbreekt een heeft, maar in elk geval beroept hij zich klokhuis te Solwerd (wel bij Van der Aa), ten oprechte op de gebr. Coenders. Ten- te tWagenborgen (wel bij Van der Aa) en slotte: het klokhuis van Westerbroeb rs te \íesterlee (evenmin door Van der Aa afgebeeld op de Avondmaalsbeker.n') vermeld). Het blijkt dus dat het vrijwel alle kleine Het schijnt dus dat omstreeks 1650 dorpjes waren die zich met een klokhuis Dorkwerd, Oldekerk, Solwerd, lWagen- moesten tevreden stellen. Dit zou er op- borgen en \íesterlee geen klokhuis beza- nieuw op kunnen wijzen dat de geld- ten en er pas later een gekregen hebben middelen indertijd ín ireze materie wel ter vervanging van kerk enlof toren degelijk een belangrijke rol hebben ge- (voorbeeld: Oldekerk). Zoals opgemerkt speeld. +3 lll. Drente en Overijsel XT Yz ge % De hlokkestoelen in Drente en Overíjsel x : verdwenen; o : bestaand l. Roderwolde x 7. Koekange ... 2. Peize...... x 8.'$flapserveen ...... 3. Gieten x 9. Giethoorn o-- 4. Gasselte x 10. \fannepeïveen o 5. Roswinkel x 11. IJhorst o 6. Zuidwolde x Over de klokhuizen van Drente licht ons het boclije De Her'uot"nrde predileanten r-,an Drentbe, door T. A. Rornein (Gro- ningen 1861), uitvoerig in. Achtereen- volgens worden vermeld: GasseLtc.'Iot aan 1,787 was hier eerl kiokhuis; toen is er een houten torerltje op de kerk geplaatst, waarin de klok is overgebracht (blz. 51). Gictcn. De oorspronkelijk aan de Maagd Maria gewijde kerk werci in 1804 ver- groot el] van ecll torerl voorzien, ir-r plaats van het tot clnsver gebezigde klokkchuis (blz. os). Peize. De kleine spitse toren op de eer- tijds aan .]ohannes de Doper gewijde kerk werd in plaats varl ecn klokkehuis gemaakt in 1804 (blz. B5). Rodcrw,olde. De kerk, vroeger aan de Heilige Jacobus gewijd, werd in het be- gin van de 19de eeuw wegens bouw- valligheid afgebroken en vervangen door ecn nieuwe kerk en toren, ingewijd in 1831. De klok, die tot dusver in de klokkestoel gehangen had, is in de 19. IJHORST in de kop van Overijsel: nieuwe toren overgebracht (blz. 101). ecn kiokkestoel buiten Friesland met een Koekange. De vorige kerk werd gesticht opvallcnde konstruhtie aan de bovenkant. in 1331, de tegenwoordige in i834. ,,Ir-r plaats va1-r een torell, die hier nimmer geweest is, staat bij de kerk een klokke- die in 1 8 53 een torentje kreeg in de huis, waarop het jaartal 1835 en waarin plaats van de klokkestoel (blz. 290). twee klolrken hangen" (blz. 1,9a).In 1,969 Dat zelfs een klokhuis ook nog wel eens bleek deze klokkestoel verdwenen. de draagkrachr van een gemeente te Wapserveen De tegenwoordige kerk is in boven kon gaan, bewijst het door Ro- 1803 gebouwd, aldus Romein, die wel rnein vermelde voorbeeld van Gasselter- spreekt over de in een klokkestoel han- nijaeen. Daar werd in 1.707 de eerste gende klok, maar niets mededeelt over kerk gesticht. ,,Daar hier vóór 1859 geen een eventueel vroeger aanwezige toren toren was hing een klokje, ongeveer 30 (blz. 1,ea). rrederi. ponden zwaar, in een eikeboom Zuidwolde. De oude kerk, aan bisschop die in de pastorietuin stond" (blz. 60). Maternus gewijd, werd in 1630 hersteld. Zij leed, benevens het klokkehuis, in \Wat de klokhuizen in Overijsel betreft, 1672 zeer door de troepen van de bis- die staan op de kerkhoven van Giet- schop van Munster en de keurvorst var-r boorn, Wanneperveen en Ilborst. Dat Keulen. rc If borst wordt al in 1630 genoemd. Het klokkehuis is hier in 1.823 vervan- Ir-r dat jaar stonden Ridderschap en gen door een toren op de kerk (blz. 241). Eigcnerfden van Drente aan het kerspel Rosrpinhel. De oude kerk bevond zich Dc Vijk ecn som van 75 guldens toe tot evenals het klokhuis in het midden der rcparatie van het klokkenhuis ,,in den i7de eeuw in een vervallen toestand. lJhorst".{") De tegenwoordige klokke- In 1759 werd een nieuwe kerk gebouwd, stocl cJraagt cen klok en bezit een inge- 45 ilt r:. :Ír **i' ïrÏ |f' iq 20. Het luiden van de klokken bij een begrafenis, getekend door Ids. Viersma. De mannen gaan voorop en de vrouwen komen achteraan. zwenkt pyramidaal dakje. Ook in Stap- vincie het grootste aantal opleverde en horst schíjnt een klokhuis te hebben ge- nog oplevert, ook al zijn de grenzen van staan. F. A. Ebbinge \Wubben maakt na- het klokhuis-gebied, zoals wij gezien freb- melijk melding van een oud kerkboek, ben, in de loop der laatste eeuwen wel volgens hetwelk de (tweede?) kerk van enigermate verschoven. Een onderzoek dat dorp, aan de H. Nicolaas gewijd, zou stellig de moeite waard zijn, maar geen toren had doch een ,,klokkenhuis" zal zich dan ook moeten uitstrekken tot met twee klokken.") Over 'Wanneper- het buitenland. Moge onze inventarisatie ,ueen en Giethoorn zijn ons geen bijzon- tot een dergelijke srudie een steentje heb- derheden bekend. ben bijgedragen. En zo een onderzoek Het blijft een interessante vraag, waarom niet plaatsvindt, dan hopen wij met onze de klokkestoelen wat Nederland betreft bijdrage in ieder geval te hebben bereikt beperkt zijn gebleven tor het genoemde dat de markante bouwsels waarom het gebied: Friesland, Groningen, Drente, hier gaat de aandacht krijgen (en behou- Kop van Overijsel, waarbij onze pro- den) die ze verdienen. 46 Klokkestoelen in verval Helaas verkeren een aantal Friese klokkestoelen momenteel ernstig in verval, hetgeen door afbeel ding 2l tot en met 26 duidelijk wordt geïllustreerd. Het is te hopen dat geen yan deze klokkestoel en zal verdwijnen , m^ r dat op de een of andere wijze herstel mogelijk is. 2Ia enb: Nijelamer 22a enb., Langedijke 23a enb: Appelscha 26a cnb Donkerbroek N oten t) D. Nederlanclschc klokhuizen en hun ") Smcllingera-land (19+4), blz. 515. verspreiding, in: Ttjdschrif t aí4n bet Het tegcnrvoorclige klokhuis is in 1838 Kontnklijk Nedcrlandscb Aardrijkskun- scbouwd (t.a.p. blz. 51a). diS Gtnootscbttp, 2e Serie clcel LVI '*) B. It. Veltrnan, Oosterntecr, b\zz. 64, (1939), afl. 4, blzz. 488-501. 65. 69. t) D* klokhÍz.crr yn l;ryslin en hirr for- "') Alclus A. S. Miedc,nr;r in Nicuusltlad sprieding, in: /t Ileitcltin, jrg. 2C (1938), t,an I:'riesland, 13 fcbr. 1935. blzz.. 287 -291. !") Deel I, blz.. 421. 'r) Leeun'arder (lourant-serie rrr 1 (1965). 2t) Dc Yrijc I'rics, deel XIX, blz. 394. 6lzz. 10-11. "2) Stads- cn Dorpskronit'h ll, blz. 3. 4) U it Frieslands \'' ollesleuen, deel I ") D" \,'oorlopige l.iist (dccl lX) berichr (pl-. 1895), blz.z. 338-339. dat de l Verantuoording aan de at'beeldingen: Tekeningen: l, 2, 3, 6, 7 , 8 en 14: Fries Museum; 10 en 1 I : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Foto's: 4,5,9, 15 en 16: Dr. R. Steensma; 13, 17 en 19: S. J. van der Molen; 21.-26: C. W. Tempelmans Plar. Klokkestoelen in en rond Friesland Enige korrehties en aan twllingen De redaktie en de schrijver ontvingen ter plaatse een klokhuis, blijkens een verschillende reakties op het artikel over van de belegering lran Alk- de klokkestoelen. De belangrijkste ge- iljÍ."j gevens uit deze brieven laten wij hier- onder volgen. De verschillende brief- Enkhuizen J. Fransen schrijft in ,,Schoon schrijvers zijn wij zeer erkentelijk voor Enkhuizen" (Amsterdam, 1.946, pag. 421 hun medewerking. 43) over de klokkestoel aldaar, bij de \flester- of St. Gomaruskerk, evenals in Alkmaar een torenloos bouwwerk. Ca. Friesland 1,51,9 zou deze hoge, vierkante, houten, De lijst van klokkestoelen moet worden dichtgetimmerde, van verdiepingen met aangevuld met de stoel te Bantega, ter- pilasters voorziene klokkestoel ziin ge- wijl de stoel te Ouwsternijega mer ver- bouwd. Er zln 2 klokken in, één zon- dwenen is, maar nog bestaat. der en één met opschrift, n1.: Soli Deo Gloria. Antoni \flilkens me fecit. En- Groningen chusae anno 1637. De klokkestoel te Solwerd is niet ver- dwenen, maar bestaat nog. Verder heb- Nibbixwoud. Op een prent van 1.732, ben er in Groningen nog klokkestoelen van Zeeman, staaÍ. bij een torenloos gestaan te Dorbwerd, Nieuw-Beerta en kerkje een vierkant klokhuis, staande Sellingen. op 4 neuten, dichtgetimmerd, afgebeeld. Deze afbeelding is o.a. te zien in Claes Noord-Holland Bruyn's ,,Noord-Hollandsch Arkadia". Over de vroegere klokkestoelen in de In 1830 is het kerkje ("n de klokke- provincie Noord-Holland ontving de stoel?) afgebroken. redaktie een uitvoerige brief van dr. K. kerkhof stond voor- \W. Galis, Boslaan 7 te Zeist Dr. Galis Overveen. Op het een 1.846 afgebroken. deelt daarin het volgende mee: heen klokhuis; tn Albrnaar, In ,,De Speeiwagen" If, 1,947, Hoorn, In L946 verscheen in Floorn een staat tegenover pag. 1,69 de s/'eergave boekje: ,,Geschiedenis van Floorns klok- van een tekening vafi cà. 1800, van J. A. ken en beiaarden" door C. J. Stins; op Crescent, waarop de Koorstraat (nu: pag. 8 lezen we: ,,Onder het jaar 1.482 Ritsevoort) wordt afgebeeld. Aan het schrijft Velius op pag. L35 over 't Klok- straateinde, ten zuiden van de zuider- huys, dat doen noch stond aen 't Kerk- beuk van de Grote of St. Laurens-kerk, hof". Centen tekent hierbij aan ,,Waar zien we een hoge, vierkante, dichtge- dit Klok-huis aan 't Kerkhof gestaan timmerde klokkestoel, met onder het in- heeft heb ik niet konnen ontdekken; mo- geknikte pyramide- dak aan iedere zíjde gelijk stond het in de Kerk-staaÍ, aan een aanÍal galmgaten. Al in 1.573 stond de zuidzijde van de Groote Kerk, daar thans noch de meeste ruimte word ge- een grote brandklok, die men niet in de vonden." Uit het bestaan van dit Klok- roren van de Grote Kei:k wilde hangen, huis valt af te leiden dat door ook klok- daar men vreesde, dat de toren van het ken in geweest moeten zijn. Welke dit luiden schade zou ondervinden". - ,,Het toen geweest zijn heb ik niet kunnen vin- Klokhuys, dat van hout was, stond te- den. Dit ,,Klokhuys" vond ik ook ver- genover de Grote Kerk, naast het St. meld in een handschrift in het ge- Jans Gasthuis, op de plaats waar nu de meente-archief van de volgende inhoud: Huishoud- en Industrieschool voor ,,Schepenen in Floorn oorkonden, dat Meisjes staat. \(/anneer dit Klokhuys ge- Olfert Jansz. aan Pieter Jan Reyloffz. bouwd is, is mij niet bekend; ook Velius heeft verkocht drie Rijnsche Gulden s jaar meldt dit niet. (Het stond daar aI in rente uit een huis en erf in de Kerk- 1,596. G.) Dit Klokhuys kan men zien strate bij het Klokhuis, ten zuiden van o.m. op afbeeldingen v^n Pronk (van het gasthuis, aflosbaar met den penning 1,727. G.) en Bosboom. Na de brand van 16. Int jaire ons Heren Dusent vier- de Grote Kerk in 1838 is dit gesloopt." hondert ende tseventich opten elften Dit klokhuis had hetzelfde uiterlijk als dach in Januario". Tot zoyer Stins. Dus de huidige klokkestoel van de \flester- ín 1.470 al een klokhuis. kerk te Enkhuizen. Op p"g. 1.611,7 lezen wij dan weer: ,,In Ook in Haarlem schijnt een klokkestoel 1601 meldt Velius op pag. 509, dat het te hebben gestaan. ,,Klokhuys" opgevijzeld en 24 voeten Opvallend is wel, dat het hier steeds om hoger gebracht werd. Hierin hing men torenloze kerken gaat.