S. l. aan der Molen Klokkestoelen in en rond Friesland * l. Friesland Inleiding t()re11 cn toch een klokhuis. Zulk een Floewei over de klokkestoelen of klok- klolihuis bestaat uit zwaar bintwerk zon- huizen (Fries: klokhós) weinig lireratuur llr,i 1rr-- chot, waar boven in, ongeveer is verschenen het hier aangeboden Ii'r ir,)4 i:..rr í", i.,rr kleine dorpskerk, een of - artikel is een bewerkte herdruk van een iri,t,e I'i.,iikcn hangcn. (.. .) De klokhui- pubiikatie urt 1939'), die weer teruggaar i '.:n zrjn voor icclo- toegankelijk en het op een uit 1938 )) valt dus gernakkelijk aar.r het luiden tc - zi)n deze typische bouwsels zo langzarnerhand dermate at- gaan als n-ren z-ulks in den zin mocht a) traktief geworden voor de toerist (al dan krijgen." niet autochtoon), dar in Tips voor trips Toen D. J. van der Ven in zijn Neer- in Friesland. een,,klokkestoelenroure" lands Volkslepen (1920) een panorama wordt aanbevolen, waarbij zo'n twintig gaf van de volkskuituur in ons land, stuks worden ,,gedaan".,t; Ook in toeris- vergar hij nier €iewag te maken van ,,de tische folders en op affiches die Friesland sobere bonkige klokhuizen met hun Ínoeten aanprijzen wordt de klokkestoel grauwbruine balkengevaarten en hun graag gepresenteerd, naast andere Friese vrijhangende klokken" in,Friese dorpjes, eigenaardigheden, zoals het oeleboerd, cle die hij ,,in al hun archaïstischen eenvoud zadeidaktoren en het kop-hals-romp- prachtige voorbeelden van een construc- type. tieven carillon-torenbouw in zijn aller- In vroeger tijd werden ze blijkbaar min- primitiefsten vorm" noemde.s) En Theun der bezienswaardig gevonden. \Yaling de Vries kon her trieste tafereel van Dijkstra noenrr ciel klokhuizen rorminsre Jarigs begrafenis op een klein dorpskerk- min of meer in het voorbijgaan als hij hof niet raker beschrijven dan met deze spreekt over het klokluiden: sfeervolle zinnen: ,,Klokluiden is vooral in het zuidoosten ,,Voor het houten klokkehuis, een erbar- der provincie eene groore liefhebberij. melijk gestel, wachtte de koster. Bij het Men vindt daar vele kleine dorpen, be- naderen van de stoet begon hij het touw staande uit eenige verspreide boerderijen tc' trekken. De lage grijsgeworden graf- en cnkele andere huizen, waar geen kerk stencn - sommige waren gebeiteld rnet en toren zijn, maar alleen een kerkhof of treurtakken, n-let teksten en met een begraafplaars is, met een klokhuis er op. opcrrgeslagen bocl<, clat cie schriftuur Een enkele keer, zooals te Nijega ir-r nroest voorstellen - rcz,cn ecnz-aam ach- Snrallir-rgerland, ziet men eene kerk zou- ter de outblaclerclc heg. Dc klok klepte der toren, maar een klokhuis onmiddel- hol over het smalle dodenerf aan het lijk bii de kerk, ook wel eene kerk met water."'i) ' Op t,erz-oek'ean tlc reclaktie heet't da heer Van d.er Molen zijn artibel over klohke- stoelen uit 1939 enigszins bijgewerkt en,uoor herdrwk at'gestaan. Dit artikel is perder meer als een irtlcitling an o':)crzicbt te bescbouwen dan al1 ecn wi,pwttexdc studie. Rt'daktic 25 ffi'ffi, -,t'yrgu ,io -fsx*&uwr*,r* !7 ?t 1. NIJEGA (Sn.) in 1222, getekcnd cloor J. Stellingwerf : ecn klokkestoel bij ecr.r kerk zonder toren. blijkens de ,,Otn Lítens" stoei bij het slot te Uppsala afbeeldingr") wel weer in Friesland kun- Overigens ziyt klokkestoelen niet tot llen staan, als wij tenmitlste even afzien Friesland beperkt eu komen of kwar-ner"t van het kleine torentje clat het dak van zij ook in Gronir-rgen, Drente en Noorcl- cle ons vertrouwde konstruktie bekroont. west-Overijssel hier en daar voor, al zijn Ook in Engeland kon-reu klokkestoelen ze in Friesland wel het sterkst vertegen- voor.t"a) woordigd. Voor zover valt ua te gaan is er weinig verschil in uiterlijk en kor.r- K onstrwbtie struktie waar te nemen en dat geldt ooli voor de klokkestoelen die wij ir-r het bui- l-aten wij intusserr tot Frie sland terug- vast- tenland aantreffen, of het nu ecn ,,Feuer- keren, waar wij nog steeds kunneu gloche" in tJTorpswecle betreft t) of ecn steilen clat een ,,klokhós" (de Groninger door Ter Laan ,,Ancienne cloche(r) en bois à Róros" in aanduiding luidt: ,,gaaig", Noorwegen.") In Zweden worden ,,die toegelicht als ,,it-t kleine dorpeu het hou- Glockenti.irme der làndlichen Gemein- teu stel waar de klok in hangt") ") b"- den" als ,,die malerische Unterbrechung staat uit een samenstel vall palen en des weiten, diinn besiedelten Landes" ge- balken, bekroond door een dakje c-lat al- karakteriseerd,") maar zij doen in hun lerlei vormen kan hebben: zadeldak, py- bouw meer denken aan het klokhuis ramide, tentdak, heln-r, waaronder eel-l naast de Martinikerk te Sneek of de tot twee (in een enkel geval, zoalsWijnje- eveneens van de traditie afwijkcnde terp, zelfs drie) klokk en zt)n opgehangen. primitiever ,,torentjes" te Greouterp, Flartwerd en FIoe ouder zo'n klokhuis, hoe Hennaard, al zov de Gunilla-klokke- het er uitziet. De stijlen zijn dan vaak 26 ruw el1 ongeverfd er-r bochtig, alsof men 1682183 werd het klokhuis verbouwd ze zo het en uit bos had gehaald, terwijl geschikt gemaakt om er meer klokken ze meestal in door zware zwerfblokken op te hangen, afkon-rstig uit de verdwe- worden gedragen, vooral op de Friese nen rorens. Het klokhuis te Sneek zanclgronden. is voor In de loop àe. eeuwell enkele jaren geheel gerestaureerd. zullen ze niet veel veranderir-rg hebben Tenslotte moet opgemerkt worden dat ondergaan. Op afbeeldingen uii het be_ de balkkonstruktie in stenen rorens voor gin van de achttiende eeuw verschijnen het ophangen van de klokken ook ze al tn dezelfde gedaantc waarin ,ui, ," klokkestoei heer en naar vorm dikwijls l1u 1-log kennen en de gehele konstruktie soortgelijk is aan de vrijstaande klokke- is bovcndien zo eenvoudig en tevcns stoelen. doelmatig, dat deze als dooi de eeuwen beproefd kan gelden. Zestiende eeuw In Sneek is de balkkonstruktie op een Floewel over het uiterlijk niets wordt stenen voetstuk geplaatst en met hout verrneld, worden klokkestoelen al in de bekleed, eeu overgangsvorm tusselr zestiende eeuw genoemc{. Het rrroegste klokkestoel en toren. Dii klo\irurs werci ons bekende voorbeeld is dat uan Giër- ir-r 1489 yerzer \ .r rl tic noor.lzijcle van garip, waar in 1543 land wordt verkocht de k,,r'i, na"'rr .le hurdige sta,rdpláats aan ten bedrage van LXXX golden floreenen, dc zurdzijde. rra) _Volgcns H. Halbertsma ,,welcke penninghen voorschreuen hing hierin ge- de Sneker stadsklok, terwiji bruyct ende vuytg eleyt zyn de kerkklokken ror ,r.i"- in de beide -"rr,or"r,, tuyr ende timmerir-rghe eens nyeuws hinsen. Na afbraak van deze rorcns in klockhuys".'r) Blijkbaar rroest deze 2' OUDE'SCHOOT in 7732, getekc'd door C. Pronk: ecn klokl<estoel bij ce' kerk rnet roren. AF b È$ * ltí*:' li*si lrlr li{.r.i 27 3. YNDIJK rond 1720, getekend door J. Stelling- werf : klokkestoel bij ccn kerkruïne. 4. URETERP: klokkestoel met rwee klokken. klokkestoel een oudere vervangen. Of dat ook het geval was iu het thans ook als clorp niet meer bestaande Lutjepost, enkele tientallen jaren later? Op 30 jauu- ari 1581 wordt namelijk betreffcnde de eigendommerl van kerk en geestelijkheid aldaar getuigd: ,,Patroon heeft lians nichts behoiden, dan is ontrellt vor 10 iat wenich lancit verkofft by collsent vant hoff to optimmeringe van een hou- ten klockhuis."t") Het is mogelijk clat clit kiokhuis toeÍ) een bouwvallige of afge- broken toreu verr.'ing. Op een ekskursie van het Fries Genootschap vórir de tweede r-,,c,reldoorlog n-raakte nu wijlen dr. A. L. Hcerma vatt Voss melding van de uitspraak in een konfiikt over kerk eri toreli tussen het Buu'cklooster bij Drogeham en cle parochie van Harkerna- Opeinde ir-r 1558, waarbij ont{cr mee r bep-r32]d werd: het kloostcr z-al cle kapel op F{arkerna-kerkhof en hct klok}rui:r op iret kloostcrkcrkirol herstellen crr otrcler- houden; he t dorp levert dr: kloklie- touwen. In elezelfcle ontgevil.rg, namclijl< 5. V'iJNJfl'It'.RP: iilohkestoel nret clric rc Kootcn, stor-rd in 1573 na:r-st de l<crk ir iohl<en. bij het ,,Olcleclyp" een ,,Clockhuys"''*) Het is intussen te betreurcrr ciat biivoor- Stads- en Dorpskroniek (.7A0- bceld cle overigens zo geclcgen atlas 'en Wrinriies' Schotanuslt') voor een onclerzoek naar het 1800, 1800-1900) benevens berichten uit voorkornen varr klokkestoeletr in het ver- de provinciale pers en archivalia ous van leclen vrijwel waardeioos moet wordei-r c'licnst zijn tcu'ecst. genoen-rd. Siechts enkele lilokhuizcn z-ijn Stellingn'erf dan tekent bij de kerken in aangegeven, blijkbaar geheei wiliekcurig, de volgende plaatsen een klokhuis: terwijl uit het ontbreken van de torens 1. Tietlerk 1722 bij r-eie in opstal getekende kerkies ook 2. Noord-Drachten 1722 al geen konklusies kuuucn worden ge- 3. Zurd-Drachten 1723 trokken. 4. Kortehemmetl Acbttiende eeuw 5. Nijcga-Srn. 1.722 Wij zijn dar.r ook, om r1a te gaart of erl irr 6. Opeinde 1223 hoeverre de verspreieling in dc loop clcr 7. Vartena 1.721 tijden wijz-igir-reeri heeft oudergaall' aan- 8. Tjerkwcrcl 1723 gewezen op c'le irr hct prenterriiabinet van 9. Idsega 1723 het Frics Museurtr airttwczige tekenirrgen, 10. LcÊnga 1722 1722? nrct name op tlic v:trt .l acobus Stclling- 11. T'erkappcl werf (uit de jarerr l72A-'25) en die varr 12. (lersloot 1723 (lornelis Pronk (uit iets latere tijd), als- 13. Nijchaske 1723 mede wat de ncgcntiende eeuw betrcft de 14. Ouclehaske 1,7217 Niewwe Atlas p,zn tle provint'ic Frics- i5. Srrikzwaag land, door V. F,eli.hoff ( 1849- I 859), ter- 16. []rongerga 1722 wijl ool< de beide delcn van dr.