Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

MIROS£AW B£ASZKIEWICZ

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Zblewo (129) (z 2 tab. i 2 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2005 Autor: Miros³aw B£ASZKIEWICZ Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Zak³ad Geomorfologii i Hydrologii Ni¿u ul. Kopernika 19, 87-100, Toruñ

Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-767-1

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 10

A. Stratygrafia...... 10

1. Kreda ...... 10

a. Kreda górna ...... 10

Mastrycht ...... 10

2. Paleogen ...... 10

a. Oligocen...... 11

3. Neogen ...... 11

a. Miocen ...... 11

4. Czwartorzêd ...... 11

a. Plejstocen ...... 11

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 12

Zlodowacenie Nidy ...... 12

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 12

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 14

Interglacja³ wielki ...... 14

Zlodowacenia œrodkowopolskie...... 15

Zlodowacenie Odry ...... 15

Zlodowacenie Warty ...... 16

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 17

Zlodowacenie Wis³y ...... 17

Stadia³ œrodkowy ...... 18

Stadia³ górny ...... 19

3 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 23

c. Holocen ...... 23

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu...... 25

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 25

IV. Podsumowanie ...... 29

Literatura ...... 30

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Granice obszaru arkusza Zblewo wyznaczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 18º15’–18º30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53º50’–54º00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Po- wierzchnia tego obszaru wynosi oko³o 304 km2. Pod wzglêdem administracyjnym obszar nale¿y do dwóch powiatów województwa pomorskiego: koœcierskiego i starogardzkiego i obejmuje gminy: Star¹ Kiszewê, Zblewo, Starogard Gdañski, Lubichowo, Kalisk¹, Skórcz i Bobowo. Na obszarze arkusza nie ma ¿adnych oœrodków miejskich. Najwiêksz¹ miejscowoœci¹ jest Zblewo — jedna z wiêk- szych wsi na Kociewiu. Pierwsze, przegl¹dowe badania geologiczne na obszarze arkusza Zblewo prowadzono, podobnie jak i na obszarze s¹siednim (ark. Stara Kiszewa), jeszcze przed I wojn¹ œwiatow¹ oraz w okresie miêdzy- wojennym. By³y one zwi¹zane z rozpoznaniem przez geologów niemieckich na terenie Pomorza moren fazy pomorskiej (Berendt, 1888; Berendt, Wahnschaffe, 1887; Keilhack, 1889; 1901; Sonntag, 1919; 1927). Równie¿ po II wojnie œwiatowej, prowadzone na obszarze arkusza badania geomorfologiczne i geologiczne mia³y przegl¹dowy charakter. Dotyczy³y one g³ównie poszukiwania maksymalnego zasiê- gu l¹dolodu fazy pomorskiej oraz kszta³towania siê sieci odp³ywu wód roztopowych w czasie recesji l¹dolodu (Augustowski, 1974; Augustowski, Sylwestrzak, 1973; Roszko, 1968; Sylwestrzak, 1978; Szupryczyñski, 1987). Pierwsze prace geologiczno-kartograficzne, obejmuj¹ce ca³y obszar arkusza, zwi¹zane by³y z wykonaniem Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000, arkusza Bydgoszcz (Galon, 1949a; b). Jak dotychczas, najbardziej szczegó³owym opracowaniem geologiczno-kartograficznym, obejmuj¹cym swym zasiêgiem obszar ca³ego analizowanego arkusza, jest Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Grudzi¹dz (Makowska, 1974a; b; 1975). Autor niniejszego opracowania, obok realizacji mapy geologicznej, prowadzi tak¿e szcze- gó³owe badania geomorfologiczne wybranych form, znajduj¹cych siê na obszarze arkusza, m.in. doli-

5 ny Wierzycy (B³aszkiewicz, 1998) oraz systemu rynien Jezior Borzechowskich i doliny Wdy (B³aszkiewicz, 2002; 2005). Problematyka stratygrafii osadów czwartorzêdu na obszarze arkusza, a szczególnie zlodowaceñ pó³nocnopolskich, poruszona zosta³a w pracach Makowskiej (1979, 1986, 1990–1992), Drozdow- skiego (1986) i Mojskiego (1992). Pomimo, i¿ prace te dotycz¹ g³ównie Doliny Dolnej Wis³y oraz jej bezpoœredniego s¹siedztwa, to ich wyniki mog¹ byæ kluczem stratygraficznym tak¿e dla innych ob- szarów Polski pó³nocnej. Kartowanie geologiczne zwi¹zane z realizacj¹ Szczegó³owej mapy geologicznej Polski obszaru Po- jezierza Starogardzkiego rozpoczêto dopiero w latach osiemdziesi¹tych. Dotychczas wydano arkusze: Skórcz (Listkowska, 1984; 1985), Gniew (Wrotek, 1985; 1986) i Starogard Gdañski (Rabek, 1986a; b). Z obszaru arkusza Zblewo do koñca 2002 roku zebrano 140 opisów wierceñ hydrogeologicznych i 43 dokumentacje surowcowe, geologiczno-in¿ynierskie i geofizyczne. Wœród dokumentacji surowco- wych dominuj¹ dokumentacje torfowe, zebrane w Instytucie Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach. Jak widaæ, budowa geologiczna obszaru arkusza Zblewo by³a dotychczas bardzo s³abo rozpoznana. Nale- ¿y dodaæ, i¿ w ¿adnym archiwalnym otworze nie przewiercono osadów czwartorzêdowych. Prace geologiczne zwi¹zane z realizacj¹ arkusza Zblewo Szczegó³owej mapy geologicznej Pol- ski 1:50 000 zosta³y wykonane na podstawie projektu badañ geologicznych, zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa decyzj¹ numer KOK/8/95 z dnia 2.10.1995 r. Wykonano i opisano 1841 punktów dokumentacyjnych. Zdecydowan¹ ich wiêkszoœæ stanowi¹ sondy rêczne o œredniej g³êbokoœci oko³o 3 m. Wykonano tak¿e sondy mechaniczne o ³¹cznej g³êbokoœci 956,0 m oraz pobrano kilkanaœcie rdzeniowanych profilów osadów jeziornych sond¹ t³okow¹. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych przedstawia tabela 1. Odwiercenie otworów kartograficznych na obszarze arkusza Zblewo poprzedzi³o wykonanie ci¹gu elektrooporowego o d³ugoœci 20 km wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B. Celem tych prac by³o rozpoznanie morfologii pod³o¿a czwartorzêdu, zmiennoœci litologicznej osadów paleogenu i neogenu wystêpuj¹cych w pod³o¿u oraz przeœledzenie poziomów przewodnich w obrêbie osadów czwartorzêdowych. Po wstêpnej interpretacji uzyskanych wyników ustalono ostateczn¹ lokalizacjê otworów kartograficznych. Dopiero po wykonaniu wierceñ („Geoserwis” Warszawa) uzyskano koñcow¹ interpretacjê profilu elektrooporowego (Jagodziñska, Kalitiuk, 2002). W celu rozpoznania litostratygrafii osadów czwartorzêdowych, rozpoziomowania jednostek glacjalnych i interglacjalnych czwartorzêdu oraz okreœlenia po³o¿enia i wykszta³cenia stropu osadów paleogeñsko-neogeñskich stanowi¹cych w tym rejonie pod³o¿e podczwartorzêdowe, wykonano („Geofizyka” Toruñ) dwa otwory kartograficzne (otw. 14, 30). Pierwszy otwór, w Pa³ubinku (otw. 14), zakoñczony zosta³ w utworach kredy górnej, zaœ w drugim, w Sucuminie (otw. 30), osi¹gniêto utwory

6 mioceñskie. Z obu otworów kartograficznych pobrano 164 próbki do analiz litologiczno-petrograficznych, które wykona³a Gronkowska-Krystek (2002).

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1 672 sm Górne Maliki 135,0 15,0 Przekrój geologiczny A–B 2 75 szu Góra 113,5 2,2 Taras kemowy 3 1720 sm ¯abno 85,5 4,5 Meander zeœlizgowy Wierzycy 4 976 od Nowy Cis 142,0 2,5 Oz 5 483 od Sucumin 114,0 8,0 Kem 6 704 sm Borzechowo 103,0 3,2 Taras jeziorny 7 1323 sm Sumin 102,0 12,0 Obni¿enie miêdzydrumlinowe 8 1322 sm Sumin 107,0 4,5 Drumlin 9 1311 od Szteklinek 115,0 5,0 Sandr 10 1318 sm Wygoda 120,0 10,0 Kem Torfowisko Pazda IX, oznaczenie wieku 11 1840 sr Borzechowo 99,0 10,0 torfów metod¹ 14C(9880±130 lat BP) Torfowisko Pazda V, oznaczenie wieku 12 1841 sr Borzechowo 99,0 13,5 torfów metod¹ 14C(9720±150 lat BP) 13 1839 sr Jez. Borzechowskie Ma³e 101,5 14,4 Jeziorne osady denne Torfowisko Wda II, oznaczenie wieku 14 1405 sr Borzechowo 97,5 11,3 torfów metod¹ 14C(9860±130 lat BP) 15 1330 sm Szteklinek 113,0 10,5 Sto¿ek sandrowy 16 1336 sm Zielona Góra 119,0 7,5 Kem 17 1563 sm Sowi Dó³ 113,0 4,5 Wydma paraboliczna 18 1555 sm Sowi Dó³ 116,0 4,5 Wa³ wydmowy 19 1585 sm Sowi Dó³ 116,0 3,0 Wa³ wydmowy 20 1478 sm Lubichowo 101,0 8,0 Meander zeœlizgowy Wdy sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna, szu — szurf, od — ods³oniêcie

Celem ustalenia przebiegu zdarzeñ zachodz¹cych na prze³omie plejstocenu i holocenu, szcze- gólnie tworzenia siê systemów dolinno-jeziornych, wykonano kilkanaœcie otworów w osadach jeziornych w dnach rynien oraz w Jeziorze Borzechowskim Ma³ym (wiercenia z lodu). Na pobranych próbkach przeprowadzono analizy palinologiczne (36 próbek; Noryœkiewicz, 2002) oraz datowania metod¹ radiowêglow¹ (trzy próbki; Pazdur, 2002).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Wed³ug podzia³u Polski na regiony fizycznogeograficzne (Kondracki, 2002), obszar arkusza Zblewo znajduje siê w obrêbie Pojezierzy Po³udniowoba³tyckich. Nale¿y on w zdecydowanie wiêk- szej czêœci do mezoregionu Pojezierze Starogardzkie (makroregion Pojezierze Wschodniopomor-

7 skie). Tylko po³udniowo-zachodni fragment obszaru arkusza w³¹czony jest do mezoregionu Bory Tucholskie (makroregion Pojezierze Po³udniowopomorskie). Najwiêksze wysokoœci bezwzglêdne na obszarze arkusza s¹ zwi¹zane z wysoczyzn¹ morenow¹ falist¹, po³o¿on¹ na pó³nocy, w rejonie Kleszczewa. Jeden z wystêpuj¹cych tam pagór- ków morenowych osi¹ga 146,7 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿one miejsca na obszarze arkusza to koryto Wdy na po³udnie od M³ynków oraz lustro wody w Jeziorze Czarnoleskim (oko³o 95 m n.p.m.). Naj- wiêkszymi deniwelacjami na omawianym obszarze, ponad 20 m, charakteryzuj¹ siê du¿e formy rynnowe (m.in. rynna Jezior Borzechowskich) oraz doliny rzeczne Wdy i Wierzycy. W przypadku Jeziora Borzechowskiego Wielkiego, uwzglêdniaj¹c jego g³êbokoœæ (43,0 m) i mi¹¿szoœæ osadów jeziornych (oko³o 18 m), deniwelacje dochodz¹ do 80 m. Wyró¿niaj¹c¹ siê jednostk¹ geomorfologiczn¹ na obszarze arkusza Zblewo jest wysoczyzna morenowa (tabl. I). Zajmuje ona najwiêksze powierzchnie w centralnej, pó³nocnej i wschodniej czêœci obszaru. Ma ona z regu³y charakter falistej, lokalnie pagórkowatej moreny dennej, urozmaiconej wy- stêpuj¹cymi na niej pagórkami i wzgórzami kemowymi oraz licznymi zag³êbieniami wytopiskowymi i rynnami subglacjalnymi. Obok zwartych obszarów wysoczyznowych, porozcinanych tylko dolinami rzecznymi i rynnami subglacjalnymi, wystêpuj¹ tak¿e wyspy wysoczyznowe, otoczone zewsz¹d osadami sandrowymi. Najwiêksza taka wyspa morenowa znajduje siê w rejonie Osowa Leœnego. Tylko w nielicznych sytuacjach, pomiêdzy wysoczyzn¹ morenow¹ a powierzchniami sandrowymi, wystê- puje wyraŸna krawêdŸ morfologiczna. Najczêœciej granica miêdzy tymi formami ma tylko litologiczny charakter. Obok wysoczyzny morenowej falistej i pagórkowatej, na obszarze arkusza wystêpuje tak¿e niewielkie pole drumlinowe. Jest ono po³o¿one na pó³nocny zachód od rynny Jeziora Sumiñ- skiego, na zapleczu strefy marginalnej P³aczewo–Szteklin. Wyró¿niono tam kilkanaœcie wa³ów drumlinowych o d³ugoœci do 1 km, pooddzielanych od siebie obni¿eniami miêdzydrumlinowymi. Powstanie drumlinów zwi¹zane by³o najprawdopodobniej z postojem l¹dolodu na linii P³aczewo–Szteklin i wskazuje na aktywnoœæ l¹dolodu kszta³tuj¹cego tê strefê. Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólnoœci zajmuj¹ przede wszystkim po³udniowo-zachodni¹ czêœæ obszaru arkusza Zblewo. G³ówny szlak sandrowy wystêpuje na po³udniu od Osowa Leœnego i Ma³ego Bukowca. By³ on kszta³towany przez wody roztopowe przep³ywaj¹ce w kierunku NW–SE. Szlak ten kontynuuje siê poza granicami obszaru arkusza. Oprócz tego istniej¹ jeszcze dwa lokalne szlaki sandrowe, które by³y sypane przez wody roztopowe p³yn¹ce w kierunku NE–SW. Pierwszy z nich obejmuje rynnê Jeziora Niedackiego. Jego czêœæ proksymalna jest powi¹zana m.in. z rynn¹ jeziora Piekie³ko. Drugi szlak sandrowy znajduje siê w rejonie rynny Je- zior Borzechowskich. Szlak ten m.in. wyznacza wyraŸn¹ w morfologii terenu strefê marginaln¹ P³aczewo–Szteklin. Sk³ada siê ona zasadniczo z kilku niewielkich sto¿ków sandrowych powi¹zanych z niewielkimi, subglacjalnymi rynienkami wód roztopowych. W obrêbie tej strefy wystêpuj¹ tak¿e:

8 niewielka, piaszczysta morena czo³owa oraz bardzo g³êbokie, izolowane zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie. Wkierunku zachodnim strefa ta ma ju¿ mniej wyraŸny przebieg i wyznaczona jest przez proksymalne odcinki szlaków sandrowych, m.in. przez wspomniany ju¿ szlak w rejonie rynny Jeziora Niedackiego. Tylko w rejonie Nowego Cisu wyró¿niono niewysoki pa- górek moreny czo³owej, zbudowany z materia³u typu t³oku g³azowego (niem. Blockpackung). Praw- dopodobnie zaprezentowana strefa marginalna powi¹zana jest z maksymalnym zasiêgiem l¹dolodu fazy pomorskiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Obszary sandrowe wystêpuj¹ce na jej zapleczu, w rejonie Pa³ubinka oraz Okola–¯abna, s¹ ju¿ zwi¹zane z kolejnymi, m³odszymi etapami recesji l¹dolodu. Warto te¿ zaznaczyæ, i¿ wiêkszoœæ równin sandrowych na obszarze arkusza ma charakter ty- powych sandrów dziurawych, sypanych na bry³ach martwego lodu. Obszary wodnolodowcowo-zastoiskowe wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru i s¹ zwi¹zane z czêœciowym zablokowaniem przep³ywu wód roztopowych. Ich morfologia jest z regu³y bardzo urozmaicona licznie wystêpuj¹cymi formami pagórkowatymi i g³êbokimi zag³êbieniami wytopiskowymi. Bardzo rozpowszechnione na obszarze arkusza s¹ ozy i kemy. Obok ozów wystêpuj¹cych na obszarach wysoczyznowych wyró¿niono tak¿e trzy le¿¹ce w obrêbie sandru pa³ubiñskiego. Przetrwa- nie ozów na szlaku sandrowym wskazuje na ich subglacjalny typ oraz na niewielk¹ si³ê erozyjn¹ wód roztopowych, sypi¹cych sandr pa³ubiñski. Jednoczeœnie œwiadczy ona o subglacjalnym typie tych form. Wydzielone na obszarze arkusza kemy przybieraj¹ ró¿norodne formy: od niewielkich, izolo- wanych pagórków, poprzez wzgórza do zajmuj¹cych stosunkowo du¿e powierzchnie, rozbudowanych morfologicznie, masywów kemowych. Wiêkszoœæ tych form reprezentuje typ kemów limnoglacjalnych. Dodatkowym urozmaiceniem zarówno obszarów wysoczyznowych, jak i powierzchni sandrowych, s¹ rozcinaj¹ce je obni¿enia o genezie rynnowej i wytopiskowej. W czêœci du¿ych obni¿eñ rynnowych nadal istniej¹ jeziora. Jednak¿e w zdecydowanej wiêkszoœci obni¿eñ jeziora ju¿ zanik³y. Œladem ich obecnoœci s¹ wystêpuj¹ce w dnach organiczne osady jeziorne o znacznych mi¹¿szoœciach, dochodz¹cych niekiedy do 20 m. Jak wskazuj¹ analizy palinologiczne i datowania metod¹ radiowê- glow¹, pocz¹tek rozwoju jezior na obszarze arkusza jest zwi¹zany z póŸnym glacja³em, a w niektó- rych przypadkach dopiero z okresem preborealnym. Czêœæ z obni¿eñ, wystêpuj¹cych na obszarze arkusza, zosta³a wykorzystana przez rzeki Wdê i Wierzycê. Na skutek dzia³alnoœci wód rzecznych ulegaj¹ one przekszta³ceniom polegaj¹cym przede wszystkim na rozcinaniu progów i wype³nianiu ich osadami rzecznymi. Obok fragmentów rynien subglacjalnych wykorzystanych przez rzeki, w dolinach Wdy i Wierzycy wystêpuj¹ tak¿e odcinki powsta³e w wyniku erozyjnej dzia³alnoœci wód rzecznych. Charakterystycznymi formami na tych odcinkach s¹ erozyjne meandry zeœlizgowe z wy- stêpuj¹cymi w ich obrêbie, nachylonymi w stronê osi doliny, tarasami nadzalewowymi i z regu³y w¹sk¹ równin¹ zalewow¹.

9 Na prze³omie póŸnego glacja³u i holocenu (najprawdopodobniej w m³odszym dryasie) na powierzchniach sandrowych powstawa³y niewysokie wydmy paraboliczne oraz pod³u¿ne i poprzeczne wa³y wydmowe. Na obszarze arkusza wystêpuje stosunkowo du¿o jezior. Najwiêksze z nich to rynnowe Jezioro Borzechowskie Wielkie o powierzchni 238 ha i maksymalnej g³êbokoœci 43,0 m. Pozosta³e du¿e jeziora, m.in. Niedackie, Sumiñskie, Wielkie, Czy¿on i Struga równie¿ maj¹ rynnowy charakter. Wystê- puj¹ tu tak¿e jeziora w nieregularnych obni¿eniach wytopiskowych, jak np. Jezioro Lubichowskie. Pó³nocna i centralna czêœæ obszaru arkusza Zblewo znajduje siê w dorzeczu Wierzycy, zaœ jego czêœæ po³udniowa odwadniana jest przez rzekê Wdê.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

1. Kreda

a. Kreda górna Mastrycht

Badania stratygraficzne przeprowadzone w ramach realizacji arkusza Zblewo dotyczy³y zasadniczo osadów czwartorzêdowych oraz wystêpuj¹cych bezpoœrednio pod nimi osadów neogeñskich. W wykonanym na potrzeby arkusza otworze kartograficznym Pa³ubinek (otw. 14) pod osadami paleogenu, na g³êbokoœci 216,0–214,0 m nawiercono utwory kredy górnej. S¹ to margle, zwarstw¹ zwietrzelinow¹ w stropie (g³êbokoœæ 215,0–214,0 m). Ich wiek, na podstawie analogii do badañ fauni- stycznych przeprowadzonych na obszarze arkusza Starogard Gdañski (Rabek, 1986a; b), mo¿na okreœliæ na mastrycht.

2. Paleogen

Osady paleogenu na obszarze arkusza Zblewo przewiercono w otworze kartograficznym Pa³ubinek (otw. 14), a w otworze kartograficznym Sucumin (otw. 30) nawiercono osady neogenu. Zo- sta³y one równie¿ opisane w otworze hydrogeologicznym Góra (otw. 5), na g³êbokoœci 125,0–86,0 m (rzêdna otw. 129,4 m n.p.m.). Jednak¿e analiza ich po³o¿enia w stosunku do wysokoœci pod³o¿a pod- czwartorzêdowego, uzyskanego na podstawie wierceñ badawczych, a szczególnie zlokalizowanego w bezpoœrednim s¹siedztwie otworu kartograficznego Pa³ubinek (otw. 14) oraz profilu geoelektrycznego, wskazuje raczej na zakoñczenie otworu 5 w odwapnionym stropie osadów zastoiskowych zlodowacenia Sanu 1. Wystêpuj¹ca bezpoœrednio nad nimi seria piaszczysta i piaszczysto-mu³kowa,

10 zawieraj¹ca redeponowany w œrodowisku rzecznym materia³ paleogeñsko-neogeñski, powsta³a najprawdopodobniej w interglacjale wielkim. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ, i¿ nawiercono tu potê¿n¹ krê utworów paleogenu i neogenu, przeniesion¹ przez l¹dolód zlodowacenia Odry. Pod³o¿e osadów czwartorzêdowych na ca³ym obszarze arkusza tworz¹ utwory mioceñskie. Nie stwierdzono osadów plioceñskich. Zosta³y one prawdopodobnie usuniête w wyniku dzia³alnoœci procesów egzaracyjno-erozyjnych, przebiegaj¹cych w starszym czwartorzêdzie.

a. Oligocen

Piaski glaukonitowe przewiercono tylko w otworze 14. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 7,5 m. S¹ to dobrze wysortowane bezwapniste piaski œrednio- i gruboziarniste z niewielk¹ domieszk¹ œred- nioziarnistych.

3. Neogen

a. Miocen

Mu³ki piaszczyste i piaski z przewarstwieniami wêgla brunatnego miocenu wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza, bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi. Stwierdzono je w otworze kartograficznym Sucumin (otw. 30; mi¹¿szoœæ 7,7 m) oraz przewiercono w otworze 14. W ostatnim maj¹ one zredukowan¹ mi¹¿szoœæ — 0,9 m. S¹ to laminowane mu³ki piaszczyste, miejscami mu³ki ilaste i piaski py³owate z licznie wystêpuj¹cymi przemazami substancji wêglistej, wk³adkami drewna i wêgla brunatnego.

4. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe pokrywaj¹ ca³¹ powierzchniê obszaru arkusza. Najwiêksz¹ ich mi¹¿szoœæ — 205,6 m, stwierdzono w otworze 14. W drugim otworze kartograficznym (otw. 30) mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu jest równie¿ znaczna i wynosi 168,3 m. Jak mo¿na s¹dziæ na podstawie profilu geoelektrycznego (Jagodziñska, Kalitiuk, 2002), w zachodniej czêœci obszaru arkusza mi¹¿szoœæ tych osadów osi¹ga ju¿ mniejsze war- toœci — rzêdu 150 m. Sp¹g osadów czwartorzêdowych le¿y na wysokoœci od 82,1 do oko³o 20 m p.p.m. Powierzchnia podczwartorzêdowa na obszarze arkusza ma egzaracyjno-erozyjny charakter.

a. Plejstocen

Osady plejstoceñskie, wystêpuj¹ce na obszarze arkusza, zaliczono do: zlodowaceñ po³udniowopolskich, interglacja³u wielkiego, zlodowaceñ œrodkowopolskich i pó³nocnopolskich.

11 Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy

Gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ prawdopodobnie w lokalnych zag³êbie- niach w powierzchni podczwartorzêdowej. Udokumentowano je tylko w otworze 14, gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 205,6–184,0 m. W partii sp¹gowej omawianego kompleksu glacjalnego wystêpuj¹ ró¿- noziarniste piaski gliniaste z przemazami glin zwa³owych i g³azikami ska³ pó³nocnych oraz licznymi wk³adkami osadów z wêglem brunatnym miocenu. Dopiero od g³êbokoœci 196,5 m pojawiaj¹ siê gliny masywne, ale równie¿ z licznymi wtr¹ceniami materia³u mioceñskiego, œwiadcz¹cymi o procesach egzaracji pod³o¿a w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Nidy. We wspomnianym otworze 14 gliny zlodowacenia Nidy tworz¹ wraz z nadleg³ymi glinami zlodowacenia Sanu 1 jeden du¿y kompleks glacjalny. Do ich rozdzielenia pos³u¿y³y badania petrograficzne (Gronkowska-Krystek, 2002). Wspó³czynniki petrograficzne1 O/K; K/W; A/B glin zwa³owych zlodowacenia Nidy z partii sp¹gowej wynosz¹ odpowiednio: 1,41; 0,84; 1,30, zaœ z partii centralnej: 1,32; 0,84; 1,08. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ w w¹skim pasie we wschodniej czêœci obszaru arkusza, na wysokoœci oko³o 80–70 m p.p.m. Zosta³y one wyró¿nione na podstawie analizy profilu geoelektrycznego (Jagodziñska, Kalitiuk, 2002). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe w tej samej pozycji stratygraficznej wystêpuj¹ tak¿e na s¹siednim obszarze arkusza Starogard Gdañski (Rabek, 1986a; b), gdzie przewiercono je w otworze kartograficznym Starogard Gdañski.

Zlodowacenie Sanu 1

Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 tworz¹ zwart¹ pokrywê na prawie ca³ym obszarze arkusza Zblewo, z wyj¹tkiem jego zachodnich fragmentów. Mi¹¿szoœæ tego kompleksu w otworze 14 wynosi oko³o 30 m, zaœ w otworze 30 — a¿ 33,5 m. Strop glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 tworzy z regu³y wyrównan¹ powierzchniê, wystêpuj¹c¹ na wysokoœci 40,0–20,0 m p.p.m. Tylko lokalnie wystêpuj¹ wiêksze deniwelacje, zwi¹zane z rynnami subglacjalnymi, powsta³ymi w czasie nasuniêcia l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1. W otworze 14 s¹ to gliny szare i szarobure, zawieraj¹ce znaczne domieszki materia³u mioceñskiego. Ciekawym elementem w obrêbie glin zwa³owych w tym profilu jest wystêpowanie na g³êbokoœci 176,0–172,0 m porwaka starszych glin oraz na g³êbokoœci 168,2–167,2 m — wk³adki warstwowanych osadów zastoiskowych ze strukturami typu dropstones, powsta³ych

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

12 w niewielkim zbiorniku subglacjalnym. Równie¿ w otworze 30 gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 zawieraj¹ liczne domieszki materia³u mioceñskiego z egzarowanego przez l¹dolód pod³o¿a. Wspó³czynniki petrograficzne tych glin s¹ zbli¿one dla obu otworów kartograficznych. W otworze 14 wartoœci O/K; K/W; A/B wynosz¹ 0,67; 1,22; 0,76, zaœ w 30 — odpowiednio 0,87; 1,31; 0,71. Od war- toœci tych odbiegaj¹ wspó³czynniki petrograficzne sp¹gowej czêœci glin w otworze 30 (1,24; 0,89; 0,93). S¹ one zbli¿one do wspó³czynników glin zwa³owych zlodowacenia Nidy i mog¹ sugerowaæ wy- stêpowanie tu porwaka starszych glin w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane by³y w czasie recesji l¹dolodu. Wystêpuj¹ one tylko w niewielkich, wyd³u¿onych obni¿eniach na powierzchniach wysoczyznowych zlodowacenia Sanu 1. Na podstawie badañ geoelektrycznych zlokalizowano tak¿e obni¿enie w centralnej czêœci obszaru arkusza. Ma ono najprawdopodobniej rynnowy charakter i zosta³o wype³nione osadami wodnolodowcowymi zlodowacenia Sanu 1 o mi¹¿szoœci do 30 m. Mu³ki i i³y zastoiskowe zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ zwart¹ pokryw¹ na ca³ym obszarze arkusza. Przewiercono je w obu otworach kartograficznych (otw. 14, 30) oraz najprawdopodobniej nawiercono w hydrogeologicznym otworze 5. Œrednia mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych wynosi oko³o 30 m. Powierzchnia stropowa utworów tego potê¿nego zastoiska jest stosunkowo wyrównana i wystêpuje na wysokoœci od 5,0 m p.p.m. do 10,0 m n.p.m. Osady zastoiskowe z regu³y le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. W obu otworach kartograficznych miêdzy osadami zastoiskowymi a ni¿ej le¿¹cymi glinami zwa³owymi stwierdzono oko³o jednome- trow¹ warstwê inicjalnych osadów zastoiskowych. Jest ona z³o¿ona z naprzemianleg³ych kilkucenty- metrowych warstewek piasków gliniastych i lamin stalowych mu³ków ilastych o mi¹¿szoœci 2–3 mm. Powy¿ej tych utworów wystêpuj¹ ju¿ rytmicznie laminowane, szaro-stalowo-br¹zowe mu³ki ilaste i ilasto-piaszczyste z nieregularnie wystêpuj¹cymi bardzo cienkimi laminkami piasków drobnoziarnistych. W partii sp¹gowej osadów zastoiskowych (2 m) spotyka siê pojedyncze g³aziki o œrednicy do kilku centymetrów. Obecnoœæ tego typu klastów w obrêbie laminowanych osadów mu³kowo-ilastych zwi¹zana jest z wytapianiem siê materia³u morenowego z p³ywaj¹cych po zbiorniku gór lodowych (dropstones). Górn¹ partiê osadów zastoiskowych tworz¹ równie¿ laminowane, silnie zbite, szare i szarozielone mu³ki piaszczyste i piaszczysto-ilaste, w stropie odwapnione. Przeprowadzone analizy strukturalno-teksturalne wskazuj¹, i¿ œrodowiskiem sedymentacyjnym analizowanych osadów by³o rozleg³e jezioro proglacjalne, pocz¹tkowo o marginalnym charakterze, w bezpoœrednim s¹siedztwie krawêdzi aktywnego lodu. Morfologicznym efektem sedymentacji zastoiskowej by³o prawie ca³kowi- te wyrównanie powierzchni terenu, ukszta³towanej w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1. Mo¿na s¹dziæ, i¿ to jezioro zastoiskowe mia³o regionalny zasiêg. Osady zastoiskowe, o zbli¿onym

13 wykszta³ceniu litofacjalnym, du¿ych mi¹¿szoœciach oraz podobnej pozycji hipsometrycznej wystê- puj¹ równie¿ na wschód od obszaru arkusza Zblewo, na obszarze arkusza Starogard Gdañski (Rabek, 1986a; b) oraz na po³udniowy wschód, na obszarze arkusza Skórcz (Listkowska, 1984; 1985). Tam stratygraficznie powi¹zano je z interstadia³em pilickim.

Zlodowacenie Sanu 2

Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 nawiercono na wysokoœci oko³o 3 m n.p.m. w dwóch otworach hydrogeologicznych (otw. 35, 36), znajduj¹cych siê we Fredzie ko³o Starogardu Gdañskiego. Zosta³y one opisane jako ciemnoszare, ilaste gliny zwa³owe. Niewykluczone, ¿e osady te mog¹ byæ elementem wczeœniej opisanego zastoiska, zwi¹zanego z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 (sp³ywowy diamikton ilasty?). Glin zwa³owych tego wieku nie stwierdzono w otworach kartograficznych.

Interglacja³ wielki

Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne wystêpuj¹ wzd³u¿ ca³ej linii przekroju geologicznego A–B warstw¹ o mi¹¿szoœci od kilku do ponad 30 m. Osady interglacja³u wielkiego le¿¹ bezpo- œrednio na utworach zastoiskowych zlodowacenia Sanu 1, a we wschodniej czêœci obszaru prawdopodobnie na glinach zlodowacenia Sanu 2. Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, utwory zastoiskowe zlodowacenia Sanu 1 s¹ w czêœci stropowej stosunkowo g³êboko odwapnione. Wskazywa³oby to na d³ugotrwa³e istnienie tu, miê- dzy akumulacj¹ osadów jednej i drugiej jednostki litostratygraficznej, paleopowierzchni denudacyjnej. Oprócz otworów kartograficznych (otw. 14, 30) opisywan¹ seriê piaszczysto-mu³kow¹ przewiercono jeszcze w otworach 5, 35 i 36. Jej strop wystêpuje na wysokoœci od 5,0 do 30,0 m n.p.m. Pod wzglêdem litologicznym analizowane osady s¹ wykszta³cone w postaci piasków drobnoziarnistych i py³owatych z licznymi, nie- regularnymi przewarstwieniami mu³ków piaszczystych. W obrêbie tych utworów wystêpuje bardzo du¿a iloœæ przewarstwieñ i przemazów ciemnej i ciemnobrunatnej materii organicznej. Niejednokrotnie spotyka siê tak¿e rozproszone okruchy wêgla brunatnego. Cech¹ charakterystyczn¹ opisywanych utworów, obok du¿ej zawartoœci redeponowanych osa- dów neogeñskich, jest ich bardzo niska wapnistoœæ. Litofacjalne wykszta³cenie analizowanych osa- dów oraz, jak to wynika z profilu geoelektrycznego, stosunkowo równomierne rozmieszczenie na wiêkszym obszarze, sk³ania do przyjêcia rzeczno-jeziornego œrodowiska ich sedymentacji. Aktualnie trwaj¹ prace nad okreœleniem wskaŸników eolizacji piasków i mu³ków interglacja³u wielkiego z otwo- rów kartograficznych 14 i 30. Wstêpne wyniki badañ wskazuj¹, i¿ osady poddane obróbce eolicznej wystêpuj¹ w stropowych partiach profilu, a stopieñ tej obróbki roœnie ku górze (Woronko, Jastrzêbski — informacja ustna). Mo¿na wiêc tutaj mówiæ o stopniowym przejœciu akumulacji rzecznej w rzeczno-peryglacjaln¹ wraz ze zbli¿aj¹cym siê och³odzeniem klimatycznym (zlodowacenie Odry).

14 Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) wystêpuj¹ w zachodniej i we wschodniej czêœci obszaru arkusza, bezpoœrednio na osadach interglacja³u wielkiego. W otworze kartograficznym 14 maj¹ oko³o 15 m mi¹¿szoœci, a ich sp¹g znajduje siê na wysokoœci oko³o 27 m n.p.m. S¹ one wykszta³cone w postaci piasków drobno- i œrednio- z domieszk¹ gruboziarnistych. Ich zwi¹zek z transgreduj¹cym l¹dolodem zlodowacenia Odry podkreœlaj¹ tak¿e analizy mineralogiczne oraz wskaŸniki eolizacji. Obserwuje siê tu znaczny udzia³ amfiboli w porównaniu z ni¿ej le¿¹c¹ piaszczyst¹ seri¹ interglacja³u wielkiego i jednoczeœnie bardzo wysokie wskaŸniki eolizacji, œwiadcz¹ce o zdecydowanym och³odzeniu klimatycznym. Podobne wykszta³cenie litofacjalne piasków i ¿wirów wodnolodowcowych dolnych zlodowacenia Odry stwierdzono tak¿e w otworze 30. Tam maj¹ one znacznie mniejsz¹ mi¹¿szoœæ — oko³o 3 m. Piaski i mu³ki zastoiskowe bezpoœrednio poprzedzaj¹ce transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry stwierdzono w dwóch otworach (otw. 5, 14). W otworze 5 osi¹gaj¹ one znaczn¹ mi¹¿szoœæ — prawie 40 m. W partii sp¹gowej i œrodkowej s¹ to piaski py³owate z przewarstwieniami mu³ków piaszczysto-ilastych, natomiast w stropie dominuj¹ ju¿ laminowane mu³ki. W otworze kartograficznym 14 utwory te maj¹ tylko 1,3 m mi¹¿szoœci i s¹ wykszta³cone w postaci naprzemianlegle u³o¿onych laminek mu³ków ilastych i piasków py³owatych (rytmity limnoglacjalne). W ich partii stropowej wystêpuj¹ struktu- ry typu dropstones, a kontakt z wy¿ej le¿¹cymi glinami morenowymi ma sedymentacyjny charakter, wyra¿ony kilkoma naprzemianlegle u³o¿onymi laminami mu³ków ilastych i warstewek glin. Fakty te jednoznacznie wskazuj¹ na marginalny charakter zbiornika, w którym akumulowane by³y piaski i mu³ki zastoiskowe, a nastêpnie jego przekroczenie przez transgreduj¹cy l¹dolód zlodowacenia Odry. Gliny zwa³owe, lokalnie mu³ki zastoiskowe zlodowacenia Odry tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê na ca³ym obszarze arkusza. Ich sp¹g wystêpuje na wysokoœci od 5,0 do oko³o 70 m n.p.m., a maksymalne mi¹¿szoœci przekraczaj¹ 50 m. Tak du¿e zró¿nicowanie wysokoœci wystêpowania tych glin jest zwi¹zane z powstaniem w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry obni¿eñ o charakterze rynnowo-egzaracyjnym. Jedno z najwiêkszych takich obni¿eñ wykaza³y badania geoelektrycz- ne w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Obni¿enie to by³o odtwarzane w czasie kolejnych zlodowaceñ, a obecnie na jego linii znajduje siê du¿a radialna rynna subglacjalna, wykorzystywana przez rzekê Wierzycê. Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry zosta³y przewiercone w otworach: 1, 2 , 5 , 14, 30, 35, 36 oraz nawiercone w g³êbszych otworach hydrogeologicznych, m.in.: 3, 9, 15, 21, 28, 48. W otworze 14 maj¹ one mi¹¿szoœæ 31,3 m. S¹ to szare gliny masywne. W ich czêœci stropowej wystêpuje seria ablacyjna, z³o¿ona z piasków gliniastych z przewarstwieniami sp³ywowych glin piaszczystych. Wspó³czynniki petrograficzne O/K; K/W; A/B tych glin osi¹gaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: 2,37; 0,48; 1,95.

15 W otworze 30 uzyskano odmienne wspó³czynniki. Dla partii sp¹gowej wynosz¹ one 1,26; 0,85; 1,08, zaœ dla czêœci œrodkowej odpowiednio 0,90; 1,23; 0,77. Jak zasugerowa³a autorka analiz petrograficznych (Gronkowska-Krystek, 2002), ró¿nice te mog¹ byæ wynikiem procesów wietrzeniowych, w ró¿- nym stopniu obejmuj¹cych gliny. Procesy te nie dotycz¹ ska³ pochodzenia lokalnego. Ich rozk³ad i udzia³ procentowy s¹ porównywalne dla glin zwa³owych tego wieku, wystêpuj¹cych w obu otworach kartograficznych. Stropowa powierzchnia glin zwa³owych w otworze 30 zosta³a erozyjnie œciêta i le¿y na niej warstwa bruku rezydualnego. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) najwiêksze mi¹¿szoœci, dochodz¹ce do 30 m, osi¹gaj¹ w centralnej czêœci obszaru. Tworz¹ tam one bardzo wydajny poziom wodonoœny, wy- korzystywany przez g³ówne ujêcia wody dla Zblewa (otw. hydrogeologiczne 25, 26). W otworze kartograficznym 14 jest to 8,5-metrowa warstwa piasków œrednio- i drobno- z przewarstwieniami gruboziarnistych i ¿wirów drobnookruchowych. W otworze 30 wody lodowcowe zerodowa³y stro- pow¹ powierzchniê glin zlodowacenia Odry i utworzy³y ponad metrow¹ warstwê g³azow¹, rozpro- szon¹ w materiale piaszczysto-¿wirowym (rezyduum korytowe).

Zlodowacenie Warty

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) stwierdzono w otworach hydrogeologicznych 35 i 36 oraz w otworze kartograficznym 30. W dwóch pierwszych przypadkach s¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami gruboziarnistych i ¿wirów drobnookruchowych. W otworze 30 utwory te s¹ reprezentowane przez prawie 17-metrow¹ seriê dobrze wysortowanych piasków œrednio- i drobnoziarnistych z przewarstwieniami gruboziarnistych. Godny odnotowania jest fakt, i¿ w profilu tym piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne zlodowacenia Warty s¹ oddzielone od poni¿ej le¿¹cych piasków i ¿wirów wodnolodowcowych górnych zlodowacenia Odry wyraŸn¹ paleopowierzchni¹, wyra¿on¹ 20-centymetrow¹ warstw¹ namu³ów torfiasto-piaszczystych. Noryœkiewicz (2002) wykona³a analizy palinologiczne tych osadów. Niestety, bli¿sze okreœlenie wieku namu³ów ze wzglêdu na brak wyraŸnej py³kowej sukcesji roœlinnej, okaza³o siê niemo¿liwe. W ekspertyzie palino- logicznej okreœlono jedynie, i¿ typ sukcesji roœlinnej przedstawionej za pomoc¹ histogramu mo¿e re- prezentowaæ zarówno osady wczesno-, jak i póŸnoglacjalne któregoœ ze zlodowaceñ, jak równie¿ pocz¹tek lub koniec któregoœ z interglacja³ów. Na podstawie pozycji tej warstwy w profilu stratygraficznym mo¿na uznaæ, i¿ reprezentuje ona prawdopodobnie pocz¹tek interglacja³u lubelskiego. Pomi- mo w¹tpliwoœci, ju¿ sama obecnoœæ organicznych osadów le¿¹cych w pozycji in situ pozwoli³a na rozdzielenie tych dwóch ró¿nowiekowych serii piaszczysto-¿wirowych. Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe zosta³y rozpoznane w otworze kartograficznym 14 oraz w otworze hydrogeologicznym 21. W drugim przypadku s¹ to, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 54,0–41,0 m, mu³ki piaszczysto-ilaste oraz piaski py³owate. W otworze 14 osady te tworz¹ rytmicznie

16 laminowan¹ seriê zastoiskow¹ o mi¹¿szoœci 17,0 m. Pod wzglêdem litofacjalnym s¹ to laminowane, br¹zowo-szare mu³ki ilasto-piaszczyste. W czêœci œrodkowej i sp¹gowej warstwy, w obrêbie osadów laminowanych spotyka siê tak¿e partie mu³ków masywnych. Ca³a seria zastoiskowa przechodzi sedy- mentacyjnie w powy¿ej le¿¹ce w profilu gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Wykszta³cenie litofacjalne analizowanych osadów oraz pozycja w profilu jednoznacznie wskazuje na ich akumulacjê w transgresywnym, proglacjalnym zbiorniku zastoiskowym, przekroczonym nastêpnie przez transgreduj¹cy l¹dolód zlodowacenia Warty. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty na obszarze arkusza wystêpuj¹ niezbyt mi¹¿sz¹, kilku-, maksymalnie 10-metrow¹, nieci¹g³¹ warstw¹. Ich strop znajduje siê na wysokoœci od 58,0 do 105,0 m n.p.m. Zosta³y one przewiercone w wiêkszoœci g³êbszych otworów hydrogeologicznych na obszarze arkusza. W otworze 14 ich mi¹¿szoœæ wynosi zaledwie 2,5 m. S¹ to gliny szare, niejednolite strukturalnie, z licznymi przemazami ilastymi i przewarstwieniami ¿wirów gliniastych. Wspó³czynniki petrograficzne O/K; K/W; A/B tych glin wynosz¹ odpowiednio 1,11; 0,95; 1,00. W drugim otworze kartograficznym (otw. 30) gliny zwa³owe zlodowacenia Warty zosta³y prawie ca³kowicie zniszczone przez wody proglacjalne w czasie recesji l¹dolodu. Pozosta³ po nich tylko bruk rezydualny i szcz¹tko- wa, sp¹gowa partia szarych glin o mi¹¿szoœci niespe³na 10 cm. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) tworz¹ kompleks piaszczysto-¿wiro- wy o maksymalnych mi¹¿szoœciach przekraczaj¹cych 30 m. Wystêpuj¹cy w nim poziom wodonoœny zasila wiêkszoœæ ujêæ, znajduj¹cych siê na obszarze arkusza. W otworze 14 mi¹¿szoœæ tych utworów jest niewielka i wynosi 3,5 m. S¹ to piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych. W otworze 30 osi¹gaj¹ ju¿ ponad 15 m mi¹¿szoœci i s¹ wykszta³cone w postaci dobrze wysortowanych piasków œrednio- i gruboziarnistych z przewarstwieniami ¿wirów drobnookruchowych. Ca³a ta seria erozyjnie œcina poni¿ej le¿¹ce gliny zlodowacenia Warty, co jest wyra¿one brukiem rezydualnym, znajduj¹cym siê w jej sp¹gu. Jak mo¿na s¹dziæ z opisów wierceñ hydrogeologicznych w rejonie Fre- dy ko³o Starogardu Gdañskiego (otw. 35, 36), równie¿ tam strop glin zlodowacenia Warty zosta³ obni¿ony w wyniku erozyjnej dzia³alnoœci wód proglacjalnych.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Zlodowacenie Wis³y

Osady zlodowacenia Wis³y na obszarze arkusza Zblewo tworz¹ zwart¹ pokrywê, le¿¹c¹ na kom- pleksie osadów zlodowacenia Warty, a w przypadku wiêkszych rozciêæ — tak¿e na utworach zlodowacenia Odry. Œrednia mi¹¿szoœæ osadów tego zlodowacenia waha siê w granicach 30,0–40,0 m i tylko w nielicznych przypadkach przekracza tê ostatni¹ wartoœæ. Sp¹g osadów zlodowacenia Wis³y le¿y na wysokoœci 70,0–110,0 m n.p.m. Morfologia powierzchni pod osadami zlodowacenia Wis³y

17 jest zbli¿ona do rzeŸby wspó³czesnej. Najwiêksze obni¿enia nawi¹zuj¹ do przebiegu wspó³czesnych obni¿eñ rynnowych na linii doliny Wierzycy i doliny Wietcisy. Mo¿e to oznaczaæ, i¿ niektóre z nich uleg³y odtworzeniu. W obrêbie osadów zlodowacenia Wis³y wyró¿niono dwa poziomy glin zwa³owych, odpowiadaj¹ce stadia³om œrodkowemu i górnemu. Lokalnie gliny zwa³owe tych stadia³ów s¹ nierozdzielone i tworz¹ jeden kompleks glacjalny. Sytuacja taka ma miejsce m.in. na pó³nocny zachód od doliny Wie- rzycy. Podobnie, jak i na s¹siednim obszarze arkusza Stara Kiszewa, nie stwierdzono tu odrêbnego pok³adu glin zwa³owych, który mo¿na po³¹czyæ z faz¹ pomorsk¹. Na obszarze arkusza wystêpuje strefa marginalna, która prawdopodobnie wi¹¿e siê z maksymalnym zasiêgiem fazy pomorskiej. Ma ona charakter jedynie morfostratygraficzny i dokumentuje postój l¹dolodu na tle jego ogólnej recesji. Wyniki analiz petrograficznych pozwoli³y na jednoznaczne rozpoziomowanie osadów zlodowacenia Wis³y w otworze kartograficznym 14. Wiêksze trudnoœci wyst¹pi³y w przypadku otworu 30. Litotyp glin stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y okaza³ siê zbli¿ony do litotypu glin zlodowacenia Warty. Gliny te s¹ w ró¿nym stopniu zwietrza³e, co mog³o wp³yn¹æ na wyniki analiz. Z tego te¿ wzglêdu przy wydzielaniu glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y kierowano siê przede wszystkim przes³ankami geomorfologicznymi oraz ich pozycj¹ w profilach pionowych.

Stadia³ œrodkowy

Gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego wystêpuj¹ nieci¹g³¹ warstw¹ na obszarze arkusza i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 20,0 m. Najczêœciej jednak wynosi ona do 5,0 m. W otworze 14 gliny wystêpuj¹ na g³êbokoœci 17,0–10,0 m. W sp¹gu s¹ to szare gliny piaszczyste z licznymi przewarstwieniami pia- sków gliniastych, natomiast w stropie — szare gliny masywne. Charakteryzuj¹ siê one nastêpuj¹cymi wspó³czynnikami petrograficznymi: 2,41; 0,45; 2,00. W otworze 30 gliny stadia³u œrodkowego s¹ zwietrza³e, masywne, szare i wystêpuj¹ na g³êbokoœci 24,3–23,5 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wotworze 14 maj¹ mi¹¿szoœæ 6,0 m i tworz¹ cykl frakcjonowany prosty. W partii sp¹gowej wystêpuje seria ¿wirowo-piaszczysta, która ku stro- powi przechodzi w piaski œrednio- i drobnoziarniste, a koñczy siê drobnoziarnistymi i py³owatymi. Najwiêksze mi¹¿szoœci piaski i ¿wiry wodnolodowcowe na obszarze arkusza osi¹gaj¹ w wiêkszych obni¿eniach. Piaski i mu³ki wodnolodowcowo-zastoiskowe wystêpuj¹ w rejonie Sucu- mina (otw. 31–33). S¹ tam wykszta³cone w postaci piasków drobnoziarnistych i py³owatych z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych. Ca³a ta seria osi¹ga znaczne mi¹¿szoœci, przekraczaj¹ce miejscami 20 m. Utwory te by³y akumulowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego przez wody proglacjalne przy utrudnionym b¹dŸ czêœciowo zablokowanym ich odp³ywie.

18 Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) stwierdzono w otworze 30. Tworz¹ one dobrze wysortowan¹ seriê piaszczyst¹ i piaszczysto-¿wirow¹ o mi¹¿szoœci 13,6 m, wystêpuj¹c¹ bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego, a na glinach stadia³u œrodkowego. Pomiêdzy tymi glinami a piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi znajduje siê kilkunastocentymetrowa war- stewka namu³ów piaszczystych z drobnymi przewarstwieniami ciemnobr¹zowej materii organicznej. Namu³y wskazuj¹ na istnienie tutaj, po recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego, paleopowierzchni inter- stadialnej. Fakt ten pozwala jednoznacznie po³¹czyæ powy¿ej le¿¹c¹ seriê piaszczysto-¿wirow¹ z faz¹ anaglacjaln¹ stadia³u górnego. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne stwierdzono tak¿e na pó³noc od Zblewa. Wystêpuj¹ tam one pod cienk¹, niespe³na 2-metrow¹ pokryw¹ piasków, ¿wirów i g³azów lodowcowych oraz glin zwa³owych w sp³ywach stadia³u górnego. Gliny zwa³owe stadia³u górnego wystêpuj¹ powszechnie na powierzchni obszaru arkusza oraz miejscami pod piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi górnymi stadia³u górnego, gdzie by³y czêœciowo rozmywane przez wody proglacjalne. S¹ one najm³odszymi osadami akumulacji lo- dowcowej na obszarze arkusza. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych waha siê od kilku do prawie 20 m. S¹ to z regu³y masywne, br¹zowe gliny piaszczyste i piaszczysto-ilaste. Ich strop tworz¹ ablacyjne utwory gliniasto-piaszczyste, w ró¿nym stopniu przekszta³cone przez wody p³yn¹ce. Zró¿nicowany stopieñ zwietrzenia glin zwa³owych stadia³u górnego przysporzy³ znacznych trudnoœci w interpretacji analiz litologiczno-petrograficznych (Gronkowska-Krystek, 2002). Gliny zwa³owe drumlinów wystêpuj¹ na niewielkim polu drumlinowym, po³o¿o- nym na pó³nocny zachód od Jeziora Sumiñskiego. Pole to tworzy kilkanaœcie bardzo wyraŸnych form wa³owych o przebiegu N–S i NNE–SSW, pooddzielanych od siebie wanienkami obni¿eñ miêdzy- drumlinowych. Poszczególne drumliny osi¹gaj¹ znaczne d³ugoœci, w kilku przypadkach nawet ponad 1 km. Deniwelacje na polu drumlinowym dochodz¹ do 5–8 m, a po uwzglêdnieniu mi¹¿szoœci osadów deluwialnych, wype³niaj¹cych dna obni¿eñ miêdzydrumlinowych, znacznie przekraczaj¹ 10 m. Wa³y drumlinowe i obni¿enia miêdzydrumlinowe pokryte s¹ warstw¹ glin zwa³owych o mi¹¿szoœci rzêdu 3–4 m (punkty dok. 7, 8). S¹ to br¹zowe gliny masywne, ilaste i ilasto-piaszczyste. W j¹drach drumli- nów, pod glinami zwa³owymi, wystêpuj¹ piaski i mu³ki wodnolodowcowo-zastoiskowe prawdopodobnie stadia³u œrodkowego. Godny podkreœlenia jest fakt, ¿e pole drumlinowe wystêpuje na zapleczu strefy marginalnej P³aczewo–Szteklin–Cis. Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy oraz lokalnie gliny zwa³owe w sp³ywach, moren czo³owych wystêpuj¹ w dwóch miejscach na obszarze arkusza Zblewo: w rejonie Cisu i P³aczewa. W pierwszym przypadku jest to pagórkowata, niewysoka forma czo³owo-

19 morenowa, w budowie której dominuj¹ ziarna frakcji grubszych z t³okiem g³azowym w³¹cznie. W rejonie P³aczewa jest to krótki sto¿ek marginalny, zbudowany g³ównie z warstwowanych osadów piaszczystych. Obie te formy, ³¹cznie ze strefami proksymalnymi sandrów, wyznaczaj¹ równole¿ni- kowo przebiegaj¹c¹ na obszarze arkusza strefê marginaln¹ P³aczewo–Szteklin–Cis. W zachodniej i centralnej czêœci obszaru arkusza wystêpuje szeœæ ozów zbudowanych z piasków i ¿wirów. Wyró¿nione ozy maj¹ d³ugoœæ od kilkuset metrów do ponad 1 km. Wyso- koœæ wzglêdna tych form dochodzi do 5,0 m. Z regu³y maj¹ one nieregularny przebieg, co szczególnie widaæ w przypadku ozu w Nowym Cisie, którego kszta³t jest zbli¿ony do rozci¹gniêtej litery S. W ozach dominuj¹ dobrze wysortowane piaski œrednio- i gruboziarniste z licznymi przewarstwieniami ¿wirów drobnookruchowych. W strukturze wewnêtrznej ozów bardzo czêsto obserwuje siê liczne uskoki normalne. W wierzchowinie ozu ko³o Nowego Cisu (punkt dok. 4) zaobserwowano roz³am powsta³y w wyniku utraty podparcia (boczne œciany lodowe uleg³y wytopieniu). Mi¹¿szoœæ osadów ozo- wych w niektórych miejscach mo¿e dochodziæ do 20 m, formy s¹ wiêc g³êboko zakorzenione. Ozy na arkuszu Zblewo wystêpuj¹ zarówno na obszarach wysoczyznowych, jak i sandrowych. Budowa geologiczna ozów oraz ich morfologia i usytuowanie geomorfologiczne wskazuj¹, i¿ s¹ to g³ównie formy powsta³e w subglacjalnych tunelach lodowcowych. Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry, z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, kemów tworz¹ liczne formy rozsiane na ca³ym obszarze arkusza. Najwiêksze po- wierzchniowo dwa wzgórza kemowe wystêpuj¹ w rejonie Sucumina. W jednym z nich (punkt dok. 5) znajduj¹ siê wyrobiska cegielni. Ods³ania siê tam ponad 8-metrowa seria osadów zastoiskowych. S¹ to rytmicznie warstwowane mu³ki ilasto-piaszczyste o mi¹¿szoœci 0,6–0,8 m oraz kilkucentymetrowe warstewki piaszczyste. Ca³oœæ pokryta jest sp³ywowymi osadami ablacyjnymi o mi¹¿szoœci oko³o 1 m, wykszta³conymi w postaci wstêgowanych piasków gliniastych. Równie du¿y kem znajduje siê ko³o leœniczówki Wygoda, na zapleczu strefy marginalnej P³aczewo–Szteklin. W budowie geologicznej tej formy dominuj¹ rytmity z³o¿one z laminowanych piasków py³owatych i drobnoziarnistych oraz mu³ków piaszczystych (punkt dok. 10). Podobnego typu utwory wystêpuj¹ równie¿ w pozosta³ych ke- mach, m.in. w wyró¿niaj¹cym siê w morfologii wzgórzu ko³o Zielonej Góry (punkt dok. 16). Na uwa- gê zas³uguje równie¿ du¿y kem, znajduj¹cy siê na zachód od rynny Jeziora Niedackiego. W jego morfologii mo¿na wyró¿niæ szereg wynios³oœci oraz niewielkich obni¿eñ wytopiskowych. Tu rów- nie¿ dominuj¹ laminowane piaski py³owate i mu³ki piaszczyste. Na powierzchni tego kemu bardzo czêsto spotyka siê nieci¹g³e pakiety sp³ywowych utworów ablacyjnych o mi¹¿szoœci do 3 m. Wiêkszoœæ wyró¿nionych kemów po³o¿ona jest w obrêbie wysoczyzny morenowej. Kilka wy- stêpuje w dnach obni¿eñ rynnowych.

20 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ przede wszystkim w po³u- dniowo-zachodniej i zachodniej czêœci obszaru arkusza oraz na niewielkiej powierzchni w jego pó³nocno-wschodniej czêœci. Wyznaczaj¹ one szlaki odp³ywu wód roztopowych, powi¹zanych z postojem i recesj¹ l¹dolodu fazy pomorskiej. Na obszarze arkusza mo¿na wyró¿niæ dwie grupy szlaków sandrowych. Na po³udnie od Osowa Leœnego (po³udniowo-zachodni fragment obszaru) wystêpuje du¿y obszar sandrowy, który jest elementem potê¿nego pola sandrów wschodniopomorskich. Sandr ten kontynuuje siê na obszarach arkuszy s¹siednich. By³ on kszta³towany przez wody roztopowe, nap³ywaj¹ce od pó³nocnego zachodu i kieruj¹ce siê na po³udniowy wschód, poza obszar arkusza. Po- wierzchnia tego sandru jest urozmaicona licznymi bezodp³ywowymi zag³êbieniami wytopiskowymi. W rejonie rynny Lisie Jamy oraz na jej po³udniowo-wschodnim przed³u¿eniu wystêpuj¹ praktycznie dwa poziomy morfologiczne omawianego sandru. Jednak¿e w czasie odp³ywu wód proglacjalnych tworzy³y one jedn¹ powierzchniê, a jej obecne zró¿nicowanie hipsometryczne zwi¹zane jest z postsedymentacyjnym wytopieniem siê bry³ martwego lodu, wystêpuj¹cych w pod³o¿u osadów sandrowych. Wœród osadów sandrowych dominuj¹ warstwowane piaski drobno- i œrednioziarniste z niewielkimi przewarstwieniami utworów frakcji grubszych. Mi¹¿szoœæ ca³ej serii piaszczystej waha siê od kilku do ponad 10 m. Do opisanego pola sandrowego prowadz¹ dwa szlaki sandrowe, przebiegaj¹ce na linii NE–SW. Pierwszy z nich powi¹zany jest z bardzo wyraŸn¹ stref¹ marginaln¹ P³aczewo–Szteklin. Wystêpuje tam szereg krótkich sto¿ków sandrowych, ³¹cz¹cych siê nastêpnie w jeden szlak sandrowy towa- rzysz¹cy rynnie Jezior Borzechowskich. Utworami dominuj¹cymi w strefie korzeniowej sandru s¹ piaski gruboziarniste i ¿wiry o warstwowaniu przek¹tnym i rynnowym (punkt dok. 9). Charaktery- styczn¹ cech¹ tych sto¿ków jest ich powi¹zanie z subglacjalnymi rynienkami wód roztopowych. Ko- lejny szlak sandrowy rozpoczyna siê na przed³u¿eniu rynny Jeziora Piekie³ko oraz na po³udnie od Nowego Cisu i dalej przebiega wzd³u¿ rynny Jeziora Niedackiego, gdzie nastêpnie ³¹czy siê z sandrami wschodniopomorskimi. Tu równie¿ dominuj¹ piaski gruboziarniste z przewarstwieniami ¿wirów drobnookruchowych. M³odszy obszar sandrowy znajduje siê na zachód od Pinczyna. Mi¹¿szoœæ osa- dów sandrowych na tym obszarze nie jest du¿a, z regu³y nie przekracza 3–4 m. Najm³odszy obszar sandrowy wystêpuje w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, na pó³noc od ¯abna. W budowie obu pól sandrowych, w rejonie Pinczyna i ¯abna, dominuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste. Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry, z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, wodnolodowcowo-zastoiskowe wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, gdzie tworz¹ kilka stosunkowo du¿ych powierzchni. Najwiêksza z nich znajduje siê w rejonie Nowej Wsi Rzecznej i Jeziora Staroleskiego oraz na po³udniowy wschód od Jeziora Semliñskie- go. RzeŸba terenu w tym rejonie jest bardzo urozmaicona. Jest to szczególnie widoczne na pó³nocny wschód

21 od Jeziora Staroleskiego, gdzie wystêpuje szereg wynios³oœci oraz zag³êbieñ wytopiskowych z deniwelacjami przekraczaj¹cymi 20 m. W wynios³oœciach dominuj¹ piaski py³owate i drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³ków piaszczysto-ilastych. Omawiany rejon wystêpuje na przed³u¿eniu niewielkiego szlaku sandrowego, przebiegaj¹cego wzd³u¿ doliny Wierzycy. Geomorfologia oraz budowa geologiczna tego obszaru wskazuj¹ na akumulacjê wodnolodowcowo-zastoiskow¹ w obecnoœci bry³ martwego lodu. Czêœciowe zablokowanie i stopniowy zanik przep³ywu wód roztopowych na tym obszarze prowadzi³o do akumulacji mi¹¿szej pokrywy piaszczysto-mu³kowej, a wytopienie siê pogrzebanych bry³ martwego lodu nada³o rzeŸbie charakter wytopiskowy. Zbli¿on¹ genezê maj¹ tak¿e obszary po³o¿one wzd³u¿ doliny Wie- rzycy, w rejonie rynny jeziora Czy¿on. Równie¿ tutaj dominuj¹ utwory piaszczysto-mu³kowe o znacznych mi¹¿szoœciach, dochodz¹cych do 10 m. Na obszarze arkusza utwory te wystêpuj¹ równie¿ m.in. na po³udnie od Jeziora Rokociñskiego oraz na pó³noc od Pinczyna. Jednak¿e mi¹¿szoœæ utworów piaszczysto-mu³kowych jest tam ju¿ znacznie mniejsza i z regu³y nie przekracza 2–3 m. Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe oraz gliny zwa³owe w sp³ywach wystêpuj¹ przewa¿nie na glinach zwa³owych stadia³u górnego. Wyj¹tkiem jest niewielki obszar po³o¿ony na zachód od rynny Jeziora Niedackiego, na którym utwory te przykrywaj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe górne oraz w rejonie rynny Jeziora Kazubskiego, gdzie le¿¹ na piaskach, mu³kach, miejscami ¿wirach z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, wodnolodowcowo-zastoiskowych. S¹ one bardzo powszechne na obszarach wysoczyznowych. Najczêœciej tworz¹ nieci¹g³e, stosunkowo cienkie (1–3 m) pokrywy. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to bardzo s³abo wysortowane piaski drobno- i œrednioziarniste z licznymi przewarstwieniami ró¿noziarnistych piasków gliniastych. Niejedno- krotnie spotyka siê tak¿e wk³adki glin zwa³owych w sp³ywach oraz g³azy lodowcowe, które najczêœciej wystêpuj¹ przy powierzchni. Genetycznie s¹ to ablacyjne osady sp³ywowe, które miejscami zosta³y przekszta³cone w œrodowisku wód p³yn¹cych (osady wodnomorenowe). Godny uwagi jest znajduj¹cy siê na wschód od Pinczyna najwiêkszy g³az narzutowy na Kociewiu, tzw. Diabelski Kamieñ. Ma on w obwodzie ponad 14 m i wystaje 2,2 m ponad powierzchniê terenu. Piaski i mu³ki tarasów kemowych udokumentowano w obrêbie niektórych obni¿eñ, m.in. w odnodze rynnowej ko³o Bytoni, w rynnie Jeziora Kleszczewskiego i Semliñskiego oraz w rynnowym odcinku doliny Wierzycy ko³o Góry. Tworz¹ one poziomy morfologiczne, po³o¿one kilka metrów ponad dna obni¿eñ i s¹ od nich pooddzielane mniej lub bardziej wyraŸnymi za³omami. Nie- jednokrotnie na ich powierzchni zaznaczaj¹ siê niewielkie zag³êbienia wytopiskowe. W budowie geologicznej tarasów kemowych dominuj¹ piaski py³owate i laminowane mu³ki piaszczysto-ilaste. W szurfie dokumentuj¹cym osady tarasu kemowego w rynnowym odcinku doliny Wierzycy (punkt dok. 2) ods³aniaj¹ siê naprzemianleg³e warstewki piaszczysto-mu³kowe i mu³kowo-ilaste, tworz¹ce 3-metrow¹ seriê osadów zastoiskowych. Ca³a seria jest porozcinana sieci¹ uskoków normalnych, powsta³ych w efekcie wytapiania siê lodu bêd¹cego jej pod³o¿em i podparciem.

22 Piaski i ¿wiry rzeczne erozyjno-akumulacyjnych tarasów nadzalewowych wystêpuj¹ w dolinach Wdy i Wierzycy. Na obszarze arkusza, obok fragmentów rynnowych tych dolin, gdzie procesy erozyjne pe³ni³y i nadal pe³ni¹ jedynie drugorzêdn¹ rolê, wystêpuj¹ tak¿e wy³¹cznie erozyjne odcinki. W przypadku doliny Wierzycy fragment erozyjny jest zlokalizowany poni¿ej Oko- la, natomiast doliny Wdy — poni¿ej rynny Jezior Borzechowskich. Na odcinkach tych, a szczególnie w obrêbie tzw. erozyjnych meandrów zeœlizgowych wystêpuj¹, nachylone w stronê osi doliny, tarasy nadzalewowe o wysokoœci 2,0–5,0 m n.p. rzeki.Pokrywa akumulacyjna na tarasach jest niewielka i z regu³y nie przekracza 2,0 m. Tworz¹ j¹ najczêœciej piaski ró¿noziarniste i ¿wiry, które na kontakcie z poni¿ej le¿¹cymi utworami przechodz¹ w ¿wiry grubookruchowe z otoczakami, tworz¹c bruk korytowy. Pomiêdzy piaskami i ¿wirami tarasów nadzalewowych a poni¿ej le¿¹cymi utworami wystêpuje wyraŸna powierzchnia erozyjna (punkty dok. 3, 20). Morfologia tarasów na omawianych wy¿ej odcinkach dolin Wdy i Wierzycy oraz ich budowa geologiczna œwiadcz¹ o wybitnie erozyjnym charakterze procesów, które je ukszta³towa³y.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski eoliczne w wydmach wystêpuj¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych górnych szlaku sandrowego, po³o¿onego w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. S¹ to dobrze wysortowane piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ œrednioziarnistych. Piaski te tworz¹ niewielkie wydmy paraboliczne oraz pod³u¿ne i poprzeczne wa³y wydmowe o maksymalnych wyso- koœciach 3–4 m. W wiêkszoœci wyró¿nionych na obszarze arkusza wydm, na kontakcie osadów eolicznych i wodnolodowcowych nawiercono piaski organiczne o niewielkich mi¹¿szoœciach (punkty dok. 17, 18), a w niektórych przypadkach nawet wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê poziomy gleb kopalnych (punkt dok. 19). Wydmy wspó³wystêpuj¹ czêsto z niewielkimi nieckami deflacyjnymi. Piaski i gliny deluwialne osi¹gaj¹ z regu³y niewielkie mi¹¿szoœci, rzadko przekraczaj¹ce 2,0 m. S¹ one zwi¹zane zarówno z póŸnym plejstocenem, jak i holocenem. Wystêpuj¹ w nie- których zag³êbieniach bezodp³ywowych, np. w g³êbokich zag³êbieniach wytopiskowych w rejonie P³aczewa, a tak¿e na pó³nocny zachód od Pinczyna.

c. Holocen

Z okresem holoceñskim na obszarze arkusza s¹ zwi¹zane osady jeziorne i rzeczne. Piaski, miejscami mu³ki i i³y, jeziorne tworz¹ nisko po³o¿one (do 2,0 m nad poziom zwierciad³a wody) tarasy jeziorne wiêkszych jezior, m.in.: Borzechowskiego Wielkiego, Sztekliñskiego, Sumiñskiego, Niedackiego i Wielkiego. Wystêpuj¹ tak¿e w pod³o¿u mineralnym biogenicznych wype³nieñ mis jeziornych. Wykszta³cone s¹ w postaci dobrze wysortowanych piasków drobno- i œrednioziarnistych, w górnych partiach czêsto z domieszk¹ detrytusu roœlinnego.

23 Kreda jeziorna wystêpuje na powierzchni holoceñskiego tarasu jeziornego o wysokoœci 1–2 m, na zachodnim brzegu Jeziora Borzechowskiego Wielkiego. Mi¹¿szoœæ kredy jeziornej wynosi œrednio 0,4–0,6 m, a zawartoœæ wêglanu wapnia przekracza 80%. Kreda jeziorna le¿y na piaskach, miejscami mu³kach i i³ach, jeziornych. Powstanie tego tarasu i akumulacja kredy jeziornej prawdopodobnie zwi¹zane by³y z subborealnym podniesieniem wody w Jeziorze Borzechowskim Wielkim. Gytie wystêpuj¹ powszechnie pod torfami górnymi w wiêkszoœci du¿ych obni¿eñ znajduj¹cych siê na obszarze arkusza b¹dŸ te¿ jako osady wspó³czesnej akumulacji w profundalu jezior. Mi¹¿szoœci i rozk³ad gytii dokumentuj¹ etap ewolucji jezior. W ramach opracowywania arkusza, a tak¿e prowadzenia badañ w³asnych przez autora, wykonano szereg wierceñ w osadach jeziornych, szczegól- nie w rejonie kontaktu rynny Jezior Borzechowskich z dolin¹ Wdy, a tak¿e na Jeziorze Borzechowskim Ma³ym (wiercenia z lodu). Stwierdzono, ¿e mi¹¿szoœæ gytii mo¿e przekraczaæ 15,0 m. Niejednokrotnie w ich sp¹gu wystêpuj¹ stosunkowo cienkie, do 10 cm mi¹¿szoœci, warstewki torfów dolnych (bazal- nych). Próbki osadów jeziornych rynien na styku z dolin¹ Wdy, pobranych z punktów dokumentacyjnych 11, 12 i 14 poddano analizom palinologicznym (Noryœkiewicz, 2002) oraz datowaniom metod¹ radiowêglow¹ (Pazdur, 2002). Okaza³o siê, ¿e wystêpuj¹ce w sp¹gu gytii torfy, ju¿ bezpoœrednio na pod³o¿u piaszczystym, pochodz¹ z okresu preborealnego. Sedymentacja osadów jeziornych zatem roz- poczê³a siê tu na pocz¹tku holocenu. W innych miejscach na obszarze arkusza pocz¹tek akumulacji jeziornej mo¿na wi¹zaæ z póŸnym glacja³em, np. w przypadku Jeziora Borzechowskiego Ma³ego. W sp¹gu osadów jeziornych, którymi s¹ g³ównie gytie wêglanowe i wêglanowo-mu³kowe, wystêpuj¹ torfy allerödu (punkt dok. 13; Noryœkiewicz, 2002). Szczególnie interesuj¹cy jest fakt, i¿ misy jeziorne, w których sedymentacja jeziorna rozpoczê³a siê w okresie preborealnym oraz te, w których nast¹pi³o to ju¿ wczeœniej, w póŸnym glacjale, le¿¹ w tej samej rynnie subglacjalnej i oddzielone s¹ od siebie jedynie piaszczysto-¿wirowym ryglem. Analiza sytuacji geomorfologicznej poszczególnych mis wskazuje, ¿e g³ównym czynnikiem ró¿nicuj¹cym pocz¹tek sedymentacji by³ kszta³tuj¹cy siê w póŸnym glacjale drena¿ powierzchniowy. Obni¿enia, w których sedymentacja jeziorna nast¹pi³a dopiero w preboreale, by³y w póŸ- nym glacjale drenowane przez szybko wcinaj¹c¹ siê Wdê i tkwi¹ce w dnach tych obni¿eñ bry³y martwego lodu mog³y siê zachowaæ d³u¿ej. Z kolei woda zbieraj¹ca siê w tym czasie w Jeziorze Borzechowskim sta- gnowa³a, a jej termiczne oddzia³ywanie na poni¿ej le¿¹cy lód doprowadzi³o do bardzo wczesnego odpre- parowania misy jeziornej, ju¿ z pocz¹tkiem póŸnego glacja³u (B³aszkiewicz, 2005). Torfy wystêpuj¹ powszechnie w dnach obni¿eñ. Reprezentuj¹ najczêœciej typ torfowisk niskich. Ich œrednia mi¹¿szoœæ wynosi 1,5–3,0 m. Torfy wystêpuj¹ przewa¿nie na gytiach, piaskach, miejscami mu³kach i i³ach, jeziornych, a w niektórych przypadkach tak¿e na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych górnych oraz glinach zwa³owych. Piaski i ¿wiry oraz namu³y den dolinnych, zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych wystêpuj¹ przede wszystkim w dnach dolin rzecz-

24 nych Wdy, Wierzycy, Piesienicy oraz w szeregu wiêkszych i mniejszych obni¿eñ na obszarze arkusza. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to osady bardzo zró¿nicowane: od piasków py³owatych poprzez drobnoziarniste do gruboziarnistych i ¿wirów. Utwory te zawieraj¹ znaczne domieszki materii organicznej. Mi¹¿szoœæ piasków i namu³ów w wiêkszych dolinach rzecznych i zag³êbieniach przewa¿nie przekracza 2,0 m, w mniejszych nie osi¹ga tej wartoœci.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Informacje dotycz¹ce tektoniki pod³o¿a osadów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Zble- wo s¹ bardzo ubogie i ograniczaj¹ siê do danych pochodz¹cych z dwóch otworów kartograficznych oraz dokumentacji badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2002). Powierzchnia podczwar- torzêdowa wzd³u¿ linii przekroju A–B charakteryzuje siê s³abo urozmaicon¹ rzeŸb¹ i kszta³tuje siê na wysokoœci 82,1–30,0 m p.p.m (tabl. II). Najbardziej charakterystycznym elementem jest tu szerokie, nieckowate obni¿enie, znajduj¹ce siê w zachodniej czêœci obszaru arkusza. W otworze kartograficznym 14, usytuowanym w centralnej czêœci tego obni¿enia, stwierdzono bardzo zredukowan¹ (do 8,4 m) mi¹¿szoœæ osadów neogeñskich. W otworze tym, w glinach zwa³owych Nidy i Sanu 1 wystêpu- je znaczna iloœæ materia³u mioceñskiego. Fakty te w po³¹czeniu z morfologi¹ obni¿enia wskazuj¹ na egzaracyjn¹ i deformacyjn¹ dzia³alnoœæ l¹dolodu w starszym czwartorzêdzie. Najprawdopodobniej równie¿ w czasie m³odszych zlodowaceñ dochodzi³o do powstawania de- formacji glacitektonicznych, na co mog¹ wskazywaæ porwaki starszych utworów w m³odszych glinach zwa³owych (otw. 15 — osady zastoiskowe w glinach zlodowacenia Odry). Jednak¿e brak jest wyraŸnych przejawów procesów glacitektonicznych, zachodz¹cych w tym okresie. Mo¿na przypusz- czaæ, i¿ j¹dra wyró¿nionych na obszarze arkusza drumlinów zosta³y glacitektonicznie zdeformowane. Stwierdzono natomiast, ¿e w formach powsta³ych z wytopienia bry³ martwego lodu deformacje wy- stêpuj¹ doœæ powszechnie. S¹ to przede wszystkim uskoki normalne o zrzutach dochodz¹cych do 1 m, tworz¹ce przewa¿nie sieci uskoków komplementarnych.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W wyniku oligoceñskiej transgresji morskiej utwory kredy górnej (margle mastrychtu) pokryte zosta³y piaskami glaukonitowymi (tab. 2). W schy³kowym okresie neogenu powierzchniê obszaru arkusza Zblewo tworzy³y piaszczysto-mu³kowe utwory mioceñskie.

25 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Namu³y den dolinnych, zag³êbieñ bezodp³ywowych Akumulacja mineralno-organiczna na rów- i okresowo przep³ywowych — Q ninach zalewowych rzek oraz w obni¿eniach nh bezodp³ywowych

Piaski i ¿wiry den dolinnych, zag³êbieñ bezodp³ywo- Erozja i akumulacja rzeczna w zag³êbieniach wych i okresowo przep³ywowych — Q p¿ h bezodp³ywowych i dolinach rzecznych

Torfy — Q Akumulacja organiczna w obni¿eniach th Gytie — Q gy h Akumulacja organiczna, jeziorna

Kreda jeziorna — Q Akumulacja organiczno-mineralna, jeziorna Holocen kj h

Piaski, miejscami mu³ki i i³y, jeziorne — li Q Akumulacja mineralna, jeziorna pm h

Piaski i gliny deluwialne — d pgQ Ruchy masowe i sp³ukiwanie materia³u Piaski eoliczne w wydmach — ewQ Akumulacja eoliczna p Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m Erozja i akumulacja rzeczna n.p. rzeki — f Q B3 t p¿ p4

Piaski i mu³ki tarasów kemowych — tk Q B3 Akumulacja zastoiskowa miêdzy zbocza- pm p4 mi obni¿eñ a wype³niaj¹cymi je bry³ami martwego lodu Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe oraz gliny zwa³owe Depozycja i redepozycja supraglacjalnych w sp³ywach — g Q B3 osadów ablacyjnych p¿ p4 Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry, z wk³adkami glin Akumulacja wodnolodowcowo-zastoiskowa w zwa³owych w sp³ywach, wodnolodowcowo-za- wyniku czêœciowego zablokowania odp³ywu stoiskowe — fg- b Q B3 wód proglacjalnych, w obecnoœci bry³ martwe- pm p4 go lodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q B3 Akumulacja wodnolodowcowa przez wody p¿2 p4 proglacjalne w czasie recesji l¹dolodu Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry, z wk³adkami glin Akumulacja zastoiskowa w obrêbie jezior zwa³owych w sp³ywach, kemów — k Q B3 glacjalnych, w obecnoœci bry³ martwego pm p4 lodu o B3 Akumulacja wodnolodowcowa w lodowco- Piaski i ¿wiry ozów — Q 4 p¿ p wych tunelach subglacjalnych Stadia³ górny Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy oraz lokalnie gliny Akumulacja wodnolodowcowa i grawita- zwa³owe w sp³ywach, moren czo³owych — gc Q B3 cyjna w czasie postoju l¹dolodu p¿ p4 Gliny zwa³owe drumlinów — d Q B3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p4 g B3 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 4 Zlodowacenie Wis³y gzw p

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fgQ B3 Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p4 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Zlodowacenia pó³nocnopolskie Piaski i mu³ki wodnolodowcowo-zastoiskowe Akumulacja wodnolodowcowo-zastoisko- — fg- bQ B2 wa w wyniku czêœciowego zablokowania pm p4 odp³ywu wód proglacjalnych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B2 Akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p4 recesji l¹dolodu g B2

Stadia³ œrodkowy Gliny zwa³owe — Q gzw p4 Akumulacja lodowcowa Czwartorzêd fg W Plejstocen Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿2 p3 czo³em wycofuj¹cego siê l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q W Akumulacja lodowcowa gzw p3

b W Akumulacja zastoiskowa przed czo³em na- Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — Q 3 Warty mi p suwaj¹cego siê l¹dolodu Zlodowacenia Zlodowacenie œrodkowopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fgQ W Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p3 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

26 cd. tabeli 2

fg O Akumulacja wodnolodowcowa w czasie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q p¿2 p3 recesji l¹dolodu Gliny zwa³owe, lokalnie mu³ki zastoiskowe Egzaracja i akumulacja lodowcowa, po- — g Q O wstawanie porwaków gzw p3

Odry b O Akumulacja zastoiskowa przed czo³em na- Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q 3 Zlodowacenie pm p suwaj¹cego siê l¹dolodu Zlodowacenia œrodkowopolskie fg O Akumulacja wodnolodowcowa przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q p¿1 p3 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

Interglacja³ f-li Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne — Q Akumulacja rzeczno-jeziorna wielki pm p23– Zlodowacenie Gliny zwa³owe — g QG Akumulacja lodowcowa Sanu 2 gzw p2

Mu³ki i i³y zastoiskowe — bQ S Akumulacja zastoiskowa w marginalnych mi p2 zastoiskach

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fgQ S Akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p2 recesji l¹dolodu

Sanu 1 g S Plejstocen Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 2 Zlodowacenie gzw p Egzaracja lodowcowa, powstawanie porwa- ków Zlodowacenia

po³udniowopolskie fg N Akumulacja wodnolodowcowa w czasie Czwartorzêd Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Zlodowacenie p¿ p recesji l¹dolodu Nidy Gliny zwa³owe — g Q N gzw p2 Akumulacja lodowcowa

Mu³ki piaszczyste i piaski z przewarstwieniami Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym wêgla brunatnego — mp M Miocen Neogen

Piaski glaukonitowe — pGkOl Akumulacja morska Oligocen Paleogen

Mastrycht Margle — meCr m Akumulacja morska Kreda górna Kreda

Morfologia powierzchni podczwartorzêdowej by³a stosunkowo wyrównana. Najstarszymi osadami czwartorzêdowymi na obszarze arkusza s¹ gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy. L¹dolód tego zlodowacenia egzarowa³ pod³o¿e i pozostawi³ po sobie nieci¹g³¹ pokrywê glin, akumulowan¹ przede wszystkim w obni¿eniach terenu, m.in. w obni¿eniu egzaracyjnym, znajduj¹cym siê w zachodniej czêœci obszaru. Z faz¹ kataglacjaln¹ zlodowacenia Nidy zwi¹zane s¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, wystêpuj¹ce we wschodniej czêœci obszaru arkusza. Kolejna oscylacja klimatyczna w czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich spowodowa³a trans- gresjê l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 i ju¿ ca³a powierzchnia mioceñska pokryta zosta³a utworami czwartorzêdowymi. L¹dolód zlodowacenia Sanu 1 egzarowa³ pod³o¿e, w efekcie czego w obrêbie kompleksu glacjalnego wystêpuj¹ liczne porwaki. Z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 wi¹¿e siê powstanie potê¿nego zbiornika zastoiskowego, który obj¹³ swym zasiêgiem praktycznie ca³y obszar. Zastoisko to w pocz¹tkowym okresie swego rozwoju podparte by³o krawêdzi¹ aktywnego lodu. W efekcie obszar arkusza pokryty zosta³ mi¹¿sz¹ seri¹ warstwowanych osadów zastoiskowych. Pro- blematyczna na obszarze arkusza Zblewo jest obecnoœæ osadów zlodowacenia Sanu 2. Na przekroju

27 geologicznym A–B, we wschodniej czêœci obszaru wydzielono gliny zwa³owe tego zlodowacenia. Jednak¿e nie mo¿na wykluczyæ, ¿e s¹ to osady zastoiskowe zlodowacenia Sanu 1. Interglacja³ wielki zapisa³ siê mi¹¿sz¹ pokryw¹ drobnopiaszczysto-mu³kowych osadów rzeczno-jeziornych. Wystêpuj¹ce w ich stropie wysokie wskaŸniki eolizacji zwiastowa³y zlodowacenia œrodkowopolskie. Przed transgreduj¹cym l¹dolodem zlodowacenia Odry tworzy³y siê sandry piaszczysto-¿wiro- we, a w niewielkich zbiornikach wodnych akumulowane by³y osady zastoiskowe. L¹dolód pozostawi³ po sobie mi¹¿sz¹, ci¹g³¹ pokrywê glin zwa³owych, zawieraj¹c¹ liczne porwaki starszych utworów czwartorzêdowych. W czasie tego zlodowacenia, w rejonie Górnych Malik, powsta³a g³êboka forma rynnowa, która by³a odtwarzana po kolejnych zlodowaceniach, a obecnie na jej linii znajduje siê du¿a rynna subglacjalna, wykorzystywana przez Wierzycê. W fazie anaglacjalnej zlodowacenia Warty akumulowane by³y osady sandrów transgresyw- nych. Jednak¿e prawdopodobnie ju¿ wiêksze utrudnienia w odp³ywie wód proglacjalnych doprowadzi³y do powstania du¿ych zastoisk, które nastêpnie zosta³y przekroczone przez transgreduj¹cy l¹dolód. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty zosta³y w du¿ym stopniu zniszczone w czasie recesji l¹dolodu przez wody roztopowe. W wielu miejscach pozosta³y po nich tylko osady rezydualne. W czasie zlodowaceñ pó³nocnopolskich l¹dolód nasun¹³ siê na obszar arkusza dwukrotnie. L¹do- lód stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y (stadia³u Œwiecia; Drozdowski, 1986; Makowska, 1992; Mojski, 1992), zaznaczy³ siê nie tylko pok³adem glin zwa³owych i recesyjnych osadów wodnolodowcowych, ale tak¿e mi¹¿szymi seriami osadów proglacjalnych, pochodz¹cych z fazy kataglacjalnej. Zasadnicze rysy rzeŸby obszar arkusza Zblewo zawdziêcza dzia³alnoœci l¹dolodu stadia³u gór- nego. W fazie transgresji akumulowane by³y piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) oraz kompleks glin zwa³owych. Zespo³y osadów i form wystêpuj¹cych na powierzchni oraz ich wzajemny uk³ad wskazuj¹, i¿ recesja l¹dolodu na tym obszarze mia³a przede wszystkim arealno-strefowy charakter. Na linii P³aczewo–Szteklin–Cis stwierdzono wystêpowanie strefy marginalnej, któr¹ mo¿na najprawdopodobniej powi¹zaæ z maksymalnym zasiêgiem l¹dolodu fazy pomorskiej. Strefa ta jest kontynuacj¹ strefy marginalnej, wyró¿nionej na obszarze arkusza Stara Kiszewa (B³aszkiewicz, 1999) w postaci sedymentacyjnej krawêdzi wysokiego poziomu sandrowego. Na obszarze arkusza Zblewo, w rejonie miejscowoœci P³aczewo–Szteklin, tworz¹ j¹ krótkie sto¿ki sandrowe powi¹zane z dochodz¹cymi do nich od pó³nocy rynienkami wód roztopowych. Dalej, w kierunku zachodnim, przebieg tej strefy jest ju¿ mniej wyraŸny i wyznacza j¹ proksymalna czêœæ szlaku sandrowego w rejonie Jeziora Piekie³ko i niewielka morena czo³owa ko³o Nowego Cisu. Na zapleczu strefy marginalnej ko³o Szteklina wystê- puje niewielkie pole drumlinowe, wskazuj¹ce na aktywnoœæ l¹dolodu w czasie jej formowania. Po- dobnie jak na obszarze arkusza Stara Kiszewa, tu równie¿ brak przes³anek geomorfologicznych

28 i litostratygraficznych, aby stwierdziæ, ¿e mamy do czynienia z wyraŸn¹ oscylacj¹ l¹dolodu. Nale¿y raczej s¹dziæ, i¿ strefa ta powsta³a w wyniku ustabilizowania siê czo³a aktywnego l¹dolodu na tle jego ogólnej recesji. Mog³o to byæ zwi¹zane z przejœciowo mniej negatywnym bilansem mas lodowych na tej linii. W czasie postoju l¹dolodu na jego przedpole wyp³ywa³y wody roztopowe, tworz¹ce szlaki sandrowe. Przebiegaj¹ one najczêœciej wzd³u¿ wiêkszych rynien i ³¹cz¹ siê nastêpnie z sandrami wschodniopomorskimi. Wszechobecnoœæ form kemowych, szczególnie na zapleczu strefy marginalnej wskazuje, i¿ po tym chwilowym frontalnym postoju l¹dolodu nastêpowa³ jego arealny zanik. Wczeœniej powsta³e obni¿enia, przede wszystkim rynny subglacjalne, zosta³y zakonserwowane bry³ami martwego lodu. Z pocz¹tkow¹ faz¹ ich zaniku wi¹¿e siê powstanie piaszczysto-mu³kowych tarasów kemowych. Kolejny etap, ju¿ póŸnoglacjalnego wytapiania siê bry³ martwego lodu w obni¿e- niach, prowadzi³o do powstawania jezior. Przeprowadzone badania wykaza³y, i¿ bry³y martwego lodu tkwi¹ce w obni¿eniach mog³y siê zachowaæ w niektórych sytuacjach do pocz¹tku holocenu. W sposób szczególny takim sytuacjom sprzyja³ sta³y drena¿ obni¿enia, który móg³ byæ spowodowany bezpo- œrednim s¹siedztwem szybko wcinaj¹cego siê w póŸnym glacjale cieku powierzchniowego. Tak¹ sy- tuacjê udokumentowano na kontakcie rynien Jezior Borzechowskich z dolin¹ Wdy. Wraz z ustaniem odp³ywu proglacjalnego i powoln¹ ekshumacj¹ obni¿eñ na obszarze arkusza zaczê³y kszta³towaæ siê doliny rzeczne Wdy oraz Wierzycy z Piesienic¹. Rzeki te wykorzysta³y po- szczególne obni¿enia, tworz¹c m³odoglacjalne systemy rzeczno-jeziorne. Na odcinkach prze³omo- wych tych dolin, gdzie dominuje erozja rzeczna, tworz¹ siê charakterystyczne erozyjne meandry zeœlizgowe wraz z wystêpuj¹cymi w ich obrêbie tarasami nadzalewowymi. Powrót warunków klimatu ch³odnego pod koniec póŸnego glacja³u (m³odszy dryas) oraz w œrod- kowym preboreale spowodowa³ rozwój procesów eolicznych. Doprowadzi³y one do powstania na nie- których obszarach sandrowych niewielkich form wydmowych — g³ównie wydm parabolicznych oraz wa³ów poprzecznych. W holocenie na obszarze arkusza zachodzi³y przede wszystkim procesy akumulacji mi¹¿szych serii osadów jeziornych i bagiennych. Dosz³o do zaroœniêcia i zaniku wielu zbiorników jeziornych i powstania licznych torfowisk, g³ównie niskich. W mniejszych obni¿eniach i podmok³oœciach groma- dzi³y siê namu³y. Najwiêksze powierzchnie osady te zajmuj¹ w dolinach rzecznych, gdzie po póŸno- glacjalnej erozji wg³êbnej zaczê³a dominowaæ erozja boczna, prowadz¹ca do kszta³towania coraz szerszych równin zalewowych.

IV. PODSUMOWANIE

Badania geologiczne przeprowadzone w celu opracowania arkusza Zblewo Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, pozwoli³y na okreœlenie litologii, genezy oraz pozycji stratygraficznej

29 wystêpuj¹cych tu osadów czwartorzêdowych. Obszar arkusza dotychczas by³ bardzo s³abo rozpoznany. Wykonane tu dwa otwory kartograficzne s¹ jedynymi, które przebi³y osady czwartorzêdowe. Jeden z nich zosta³ zakoñczony w utworach mioceñskich, a drugi dotar³ do margli kredy górnej. Otwory te wraz z wykonanym na obszarze arkusza profilem geoelektrycznym (Jagodziñska, Kalitiuk, 2002) oraz badaniami litologiczno-petrograficznymi (Gronkowska-Krystek, 2002) by³y podstaw¹ do sporz¹dzenia przekroju geologicznego, na którym dokonano rozdzielenia osadów poszczególnych zlodowaceñ. W obrêbie osadów czwartorzêdu wyró¿niono szeœæ poziomów glin zwa³owych, oddzielonych od siebie przede wszystkim seriami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Odpowiadaj¹ one kolejno zlodowaceniom: dwa — po³udniowopolskim, dwa — œrodkowopolskim i dwa — pó³nocnopolskim. Pomiêdzy osadami zlodo- waceñ po³udniowopolskich i œrodkowopolskich wyró¿niono tak¿e osady interglacja³u wielkiego. Szczegó³owe kartowanie geologiczne przeprowadzone na obszarze arkusza pozwoli³o na wy- dzielenie szeregu osadów i form ró¿nej genezy, powi¹zanych z transgresj¹ i recesj¹ l¹dolodu ostatniego na tym terenie zlodowacenia — stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Koñcowym efektem prac kartograficznych sta³o siê wykonanie mapy utworów powierzchniowych. Do najwa¿niejszych wyników przeprowadzonych prac zwi¹zanych z opracowaniem arkusza Zblewo nale¿y zaliczyæ: — wyró¿nienie strefy marginalnej P³aczewo–Szteklin–Cis — udokumetowanie ró¿nic czasowych pocz¹tku sedymentacji jeziornej w obni¿eniach oraz okreœlenie ich przyczyn. Szereg problemów pozostaje nadal nie do koñca rozwi¹zanych b¹dŸ prawie zupe³nie nieroz- strzygniêtych. Dotyczy to przede wszystkim zagadnieñ stratygraficznych, obejmuj¹cych starszy czwartorzêd.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Pañstwowego Instytutu Geologicznego PAN w Warszawie, w Warszawie Zak³adzie Geomorfologii i Hydrologii Ni¿u w Toruniu

Toruñ, 2003 r.

LITERATURA

Augustowski B., 1974 — RzeŸba terenu. W: Studium geograficzno-przyrodnicze i ekonomiczne województwa gdañskiego. Gdañskie Tow. Nauk., Gdañsk. 37–90. Augustowski B., Sylwestrzak J., 1973 — Z morfogenezy centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego. Prz. Geogr., 45,1.

30 Berendt G., 1888 — Die Beiderseitige Fortsetzung der südlichen baltischen Endmoräne. Ib. Preuss. Geol. Lande- sanst., 9. 110–122. Berendt G., Wahnschaffe F., 1887 — Ergebnisse eines Ausfluges durch die Uckermark und Mecklen- burg-Strelitz. Ib. Preuss. Geol. Landesanst., 8. 363–371. B³aszkiewicz M., 1998 — Dolina Wierzycy, jej geneza oraz rozwój w póŸnym plejstocenie i wczesnym holocenie. Dok. Geogr., 10. B³aszkiewicz M., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Stara Kiszewa (wraz z Objaœnie- niami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. B³aszkiewicz M., 2002 — Spätglaziale und frûhholozäne Seebeckenentwicklung im östlichen Teil von Pommern (Polen). Greifswalder Geographische Arbeiten, 26. 11–14. B³aszkiewicz M., 2005 — PóŸnoglacjalna i wczesnoholoceñska ewolucja obni¿eñ jeziornych na Pojezierzu Ko- ciewskim (wschodnia czêœæ Pomorza). Pr. Geogr., 201. Drozdowski E., 1986 — Stratygrafia i geneza osadów zlodowacenia wistulian w pó³nocnej czêœci dolnego Powiœla. Pr. Geogr. Inst. Geogr. i Przestrz. Zagosp. PAN, 146. Galon R., 1949a — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bydgoszcz, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1949b — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bydgoszcz, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska-Krystek B., 2002 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych, arkusz Zblewo Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2002 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych na Szczegó³owej mapie geologicznej Polski 1:50 000, ark. Zblewo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Keilhack K., 1889 — Der baltische Höhenrücken in Hinterpommern und Westpreussen. Ib. Preuss. Geol. Landesanst., 10. Keilhack K., 1901 — Geologisch-morphologische Übersichtskarte der Provinz Pommern, Masstab 1:500 000. Königl. Preuss. Geol. Landesanst. u. Bergakad., Berlin. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Listkowska H., 1984 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Skórcz. Inst. Geol. Warszawa. Listkowska H., 1985 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Skórcz. Inst. Geol. Warszawa. Makowska A., 1974a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Grudzi¹dz, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1974b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Grudzi¹dz, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1975 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Grudzi¹dz. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1979 — Interglacja³ eemski w Dolinie Dolnej Wis³y. Stud. Geol. Pol., 63. Makowska A., 1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. Makowska A., 1990 — Nowe stanowisko plejstoceñskich osadów morza krastudzkiego na Dolnym Powiœlu. Kwart. Geol., 34, 3: 465–488. Makowska A., 1991 — Profil geologiczny otworu w Pagórkach ko³o Elbl¹ga oraz znaczenie wyników badañ py³kowych jego osadów dla stratygrafii m³odszego plejstocenu w Polsce. Prz. Geol., 39, 5–6. 262–269.

31 Makowska A., 1992 — Stratigraphy of the Younger Pleistocene in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation based on mapping and boreholes. Kwart. Geol., 36, 1. 97–120. Mojski J. E., 1992 — On the stratigraphy of the Last Glaciation in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation area (Northern Poland). Kwart. Geol., 36, 2. 221–232. Noryœkiewicz B., 2002 — Ekspertyza palinologiczna osadów biogenicznych z czterech stanowisk (Sucumin, Je- zioro Borzechowskie, Borzechowo — Pazda V, Borzechowo — Pazda IX). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pazdur A., 2002 — Sprawozdanie nr 2/2002 z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ 14C. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rabek W., 1986a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Starogard Gdañski. Inst. Geol., Warszawa. Rabek W., 1986b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Starogard Gdañski. Inst. Geol., Warszawa. Roszko L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. 65–100. Sonntag P., 1919 — Geologie von Westpreussen, Berlin. Sonntag P., 1927 — Die Grosse Baltische Endmoräne vom Turmberg bis Neuenburg an der Weichsel, Gdañsk. Sylwestrzak J., 1978 — Rozwój sieci dolinnej na Pomorzu pod koniec plejstocenu. Gdañskie Tow. Nauk., Gdañsk. Szupryczyñski J., 1987 — Reliefentwicklung des Wda-Sanders, Wiss. z. Ernst-Moritz-Arndt-Univ. Greifswald. Math.-nat. wiss. Reihe, 36, 2–3. Wrotek K., 1985 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Gniew. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1986 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Gniew. Inst. Geol., Warszawa.

32 Tablica I Wydmy Copyright by Ministerstwo Œrodowiska Dolinki, parowy i m³ode rozciêcia erozyjne Tarasy jeziorne Dna dolin rzecznych Krawêdzie dolin rzecznych Równiny torfowe Piaskownie-¿wirownie (P¯), glinianki (G) Opracowa³: M. B£ASZKIEWICZ ã Formy eoliczne Formy jeziorne Formy utworzone przez roœlinnoœæ Formy antropogeniczne Formy rzeczne and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 P¯ o Skala 1:100 000 Ark. Zblewo (129) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Wysoczyzna morenowa falista (wysokoœci wzglêdne 2–5 m, nachylenie do 5 ) Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Ozy Wynios³oœci i progi w dnach rynien Moreny czo³owe akumulacyjne Drumliny Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólnoœci Obszary wodnolodowcowo-zastoiskowe Rynny subglacjalne Kemy Tarasy kemowe Rynny wykorzystane przez rzeki i czêœciowo przez nie przekszta³cone Formy wodnolodowcowe Formy lodowcowe o o 53 50’ 54 00’ o o 18 30’

18 30’ J. P³aczewo

Wierzyca

P¯

J. Czarnoleskie

J. J. Sumiñskie

J. Grygorek

J. Sztekliñskie

J. Lubichowskie

J. Raduñskie

J. Semliñskie

Wielkie

J. Borzechowskie J. Piekie³ko

012345km

Ma³e J. Borzechowskie

Wda

ZBLEWO

J. Niedackie

J. Pinczyñskie

J. Pani

J. Ostrowite

Wierzyca

J. Wielkie

J. Czy¿on

J. Ostrowite

J. Struga J. Iwiczek o o 18 15’ 18 15’ o o 54 00’ 53 50’ Tablica II h w m n.p.m. , w m n.p.m.) Copyright by Ministerstwo Œrodowiska ã : M — miocen, liczba — wysokoœæ stropu and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Skala 1:100 000 Ark. Zblewo (129) Opracowa³: M. B£ASZKIEWICZ Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹(symbol wed³ug oznacza mapy wiek geologicznej utworów starszych od czwartorzêdu lubw rzêdn¹ osadach zakoñczenia czwartorzêdowych otworu Mu³ki piaszczyste i piaski zwêgla przewarstwieniami brunatnego Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowyc B

M 30

-40 M -59,8 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY A Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 MIOCEN

NEOGEN

50’

00’

18 30’

Q<1,5 Q<-6,1

Wierzyca

Q<63,9

Q<38,7

J. Rokociñskie

J. Staroleskie

Q<56,7

Q<70,7

M -59,8

J. Sumiñskie

Q<70,5

Q<74,5 J. Sztekliñskie

-80 -60

-60

Q<50,2

Wielkie

Q<83,5

J. Borzechowskie

Wda

Q<84,6 15

012345km

Ma³e

J. Borzechowskie

Q<34,8

-80

-60

ZBLEWO

-40

M -82,1

J. Pinczyñskie

Q<99,4

-20

Q<4,4

Q<97,5

J. Ostrowite

J. Pani

J. Niedackie

Q<99,3 4

Wierzyca

J. Czy¿on

Q<112,0

Q<93,4

o o

J. Struga

J. Wielkie

Q<32,0

J. Iwiczek

Q<90,0

18 15’ 18 15’

00’

50’ 53