Eregalerij van Nederlandse Nobelprijswinnaars zomer 2011

Meeneemexemplaar • Gratis

1

2

3

4

5

6

7

8

9 Grafeen Alfred Nobel (1833-1896)

 Toen het testament van de Zweedse industrieel en miljonair Alfred Nobel werd geopend, schokte de uitkomst de familie en de wereld. Nobel wenste de rente op zijn aan- zienlijke fortuin te benutten voor het toekennen van een jaarlijkse Nobel- prijs aan degenen die de mensheid het meest hadden gediend op het gebied van de natuurkunde, schei- kunde, fysio­logie of geneeskunde, literatuur en vrede. Nobel had zich het hoofd op hol laten brengen door schuldgevoelens of was beïnvloed door antimilitaristen, vonden velen. Nu had Nobel inderdaad last van schuldgevoelens. Hij had zijn fortuin vooral vergaard met het ontwikkelen van explosieven. In 1867 vroeg hij patent aan op zijn uitvinding van dynamiet. Dit explosief combineerde het krachtige en gevaarlijke vloeibare nitroglycerine met de absorberende grondsoort diatomeeënaarde (of kiezelaarde). Bij de ontwikkeling van dynamiet was Nobels jongere broer om het leven gekomen. En ook later zouden productie, transport en gebruik van het explosief nog vele levens eisen. Maar Nobel was behalve uitvinder ook internationalist en idealist, had op diverse locaties in Europa huizen, was een liefhebber van romantische literatuur en bezat een omvangrijke bibliotheek. Volgens Alfred Nobel moesten wetenschap, technologie en literatuur ten dienste staan van de mensheid en broeder- schap onder de volkeren bevorderen. Precies die gedachte wilde Nobel via de door hem ingestelde prijs laten voortleven.

De serie van vijf Nobelprijzen werd voor het eerst in 1901 toegekend en groeide al snel uit tot de meest prestigieuze internationale prijs die een wetenschapper, schrijver of politicus kan krijgen. De uitreiking vindt jaarlijks plaats in het koninklijk paleis in Stockholm, op 10 december, de sterfdag van Alfred Nobel. Laure- aten ontvangen een uniek ontworpen diploma, een gouden medaille en 10 miljoen Zweedse kronen (circa 1 miljoen euro).

Nobelprijs-medailles van Van ’t Hoff (chemie) en Einthoven (geneeskunde)

NOBELPRIJS NL is een uitgave van Museum Boerhaave. De krant verschijnt bij de gelijknamige tentoonstelling die vanaf 15 juni 2011 in Museum Boerhaave te bezichtigen is.

Redactie Dirk van Delft Esther van Gelder Mieneke te Hennepe

Ontwerp en realisatie KEEN/TYPE 3 Den Haag

Verspreiding NOBELPRIJS NL is te verkrijgen in Museum Boerhaave Lange St. Agnietenstraat 10 Leiden

Copyright 2011 Museum Boerhaave Het overnemen van artikelen als bedoeld in artikel 15 van de auteurswet is niet toegestaan

ISBN 9062921671

Met dank aan Nico Bloembergen Paul Crutzen Gerard ’t Hooft Andre Geim Martinus Veltman Nederland heeft tot nu toe negentien Nobelprijswinnaars voortgebracht, een prima score. De prijzen geven een prachtig overzicht van toponderzoek, maar tonen ook het doorzettingsvermogen en de creativiteit van onze beroemdste wetenschappers uit de twintigste en eenentwintigste eeuw. Wat waren hun drijfveren? Welke bijzondere objecten zijn verbonden met hun ontdekkingen? In Nobelprijs NL maak je kennis met de personen die tijdens de succesvolle periode rond 1900, de Tweede Gouden Eeuw, de Nederlandse wetenschap op de kaart zetten. Je vindt er ook de pioniers die zich op nieuwe gebieden in de biologie en de economie waagden en de toekomstvisies van artsen, economen en chemici over het einde van ziekte, armoede en milieuvervuiling. Zonder twijfel voldoen deze wetenschappers aan de voorwaarde die Alfred Nobel in zijn testament opnam: de prijzen moeten toegekend worden aan hen ‘die de mensheid het afgelopen jaar het meest hebben gediend’.

In 1901 werden voor het eerst Nobel- formidabele bedrag. Een grotere voor de Natuurkunde van 2010. maar ook op de museumwebsite en in prijzen uitgereikt. Alfred Nobel, de wetenschappelijke eer bestaat er niet. Wetenschap werkt en wetenschap deze speciale NOBELPRIJS NL krant. Zweedse chemicus en industrieel Direct in het eerste jaar viel Nederland is mensenwerk. Dat wil de eregalerij NOBELPRIJS NL heeft alles te die met de productie van dynamiet in de prijzen: Jacobus van ’t Hoff won NOBELPRIJS NL in beeld brengen. maken met Nederland kennisland. fortuin maakte, had in zijn testament de Nobelprijs voor de Scheikunde. Een breed publiek op toegankelijke We kunnen niet buiten jonge onder- beschikt dat er jaarlijks vijf Nobel- Het jaar daarop was het weer raak: wijze ervan doordringen dat de zoekers, onze welvaart hangt ervan prijzen moesten worden uitgereikt: Hendrik Lorentz en Pieter Zeeman nieuwsgierigheid, lef, creativiteit, be- af. NOBELPRIJS NL is er voor ieder- voor de natuurkunde, scheikunde, sleepten die voor de natuurkunde in zetenheid, koppigheid en het doorzet- een, maar in het bijzonder wil deze fysiologie of geneeskunde, literatuur de wacht. Daarbij zou het niet blijven. tingsvermogen die nodig zijn om de ere­galerij jongeren de fascinatie en vrede. In 1968 kwam daar nog In totaal hebben we tot nu toe 19 top te halen van alle tijden zijn – daar voor wetenschappelijk onderzoek een Nobelprijs voor de Economie bij. winnaars, onder wie de broers Jan is het Museum Boerhaave om te doen. bij­brengen. Als dat eenmaal lukt, Winnaars moesten de mensheid ‘de (economie, 1969) en Niko (fysiologie Foto’s, filmpjes, instrumenten, aan- komt nummer 20 vanzelf! grootste weldaad’ hebben bewezen. of geneeskunde, 1973) Tinbergen. tekenboekjes, brieven, publicaties en Al snel waren de Nobelprijzen een Andre Geim is in deze succesreeks tot parafernalia brengen de ‘knappe kop- Dirk van Delft begrip, daarbij geholpen door het nu toe de laatste, met de Nobelprijs pen’ tot leven, in de tentoonstelling, directeur Museum Boerhaave Tobias Asser Jacobus van ’t Hoff (1838-1913) 1 (1825-1911)

Nobelprijs voor de Vrede in 1911 Nobelprijs voor de Scheikunde in 1901 (met Alfred Fried) ‘vanwege zijn ‘voor zijn ontdekking van de wetten rol bij het tot stand komen van het van chemische evenwichten en Permanente Hof van Arbitrage osmotische waarde in oplossingen’. op de eerste Haagse vredesconferentie in 1899’. foto Spaarnestad Photo

Winnende ontwerp­  Als student aan de Poytech- die liet zien dat moleculen 3D-voor- tekening Haagse nische School in Delft (de huidige werpen waren. Alleen op die manier Vredespaleis van Technische Universiteit) was Jacobus is te verklaren dat er links- en rechts- M.L. le Cordonnier, Henricus van ’t Hoff al gek op ge- draaiende yoghurt bestaat. 1905 dichten. Henry, zoals hij door zijn (foto Nederlands naaste omgeving werd genoemd, in- Toen in 1901 voor het eerst Nobel­ Architectuurinstituut) teresseerde zich naast de scheikunde prijzen werden uitgereikt, won ook voor filosofie en de poëzie van Van ’t Hoff de prijs voor scheikunde. Lord Byron. Na een snel doorlopen Hij kreeg de medaille voor zijn bij­ studie overwoog hij even om zich dragen aan de beschrijvingen van helemaal op het dichten te storten, het chemisch evenwicht en de osmo- maar besloot toch om verder te gaan tische druk in vloeistoffen. Tijdens de met de studies wis- en natuurkunde. Nobelceremonie prees de voorzitter Vervolgens studeerde hij scheikunde van de Zweedse Academie van bij de beroemde geleerden Kekulé Wetenschappen vooral de praktische in Bonn en Wurz in Parijs. Van een in gevolgen van Van ’t Hoffs ideeën zichzelf gekeerde jongeman ontwik- over osmose. Cellen, ook die in ons kelde hij zich tot de grondlegger van eigen lichaam, kunnen door osmose de fysische chemie en de stereo­ water uit de omgeving aanzuigen en chemie. Al in 1874 schreef hij zijn vasthouden. Van ’t Hoff onderzocht belangrijkste artikel over de ruimte- de achterliggende mechanismen lijke bouw van organische moleculen door gericht allerlei experimenten uit en hun verbindingen. te voeren. Dankzij Van ’t Hoff heb-  Tobias Michael Carel Asser was Asser vertegenwoordigde Nederland ben we een beter begrip gekregen voorbestemd voor een carrière bin- op de eerste Haagse Vredescon- Mede door zijn zelf gemaakte papie- van veel biologische processen in nen de rechtswetenschap. Zijn opa, ferentie in 1899. Deze conferentie ren modelletjes die hij meestuurde het lichaam waarbij uitwisseling van vader en broers waren allen juristen. was bijeengeroepen op initiatief bij het artikel raakten zijn ideeën water een rol speelt. In 1862 werd hij, pas 24 jaar oud, van de Russische tsaar Nicolaas II. bekend bij collega-wetenschappers. hoogleraar Rechtswetenschap aan Vertegenwoordigers van 44 landen Hoewel hij op veel kritiek stuitte, was het Atheneum Illustre, de latere Uni- beraadden zich twee maanden lang Van ’t Hoff wel degelijk de eerste versiteit van Amsterdam. Asser was over het internationaal oorlogsrecht altijd meer geïnteresseerd in praktisch en het terugdringen van de wapen- recht dan in de theorie of filosofie productie. Asser zette zich in voor van zijn gebied. Zo organiseerde hij de oprichting van een Permanent Papieren pleitwedstrijden voor zijn studenten Hof van Arbitrage. Dit Hof moest molecuulmodellen en behield hij lange tijd zijn advoca- een belangrijk middel gaan vormen tenkantoor naast zijn leerstoel. Asser in het vreedzaam oplossen van gold als een autoriteit op het gebied internationale meningsverschillen. De van het internationaal privaatrecht, Amerikaanse staalgigant en filantroop maar het bekendst is hij geworden Andrew Carnegie doneerde anderhalf vanwege zijn gaven als diplomaat. miljoen dollar voor de bouw van een Vredespaleis ter huisvesting van het Hof en een bijbehorende handbiblio- theek. In 1913 werd het Vredespaleis in gebruik genomen. Kort daarvoor was de Nobelprijs voor de Vrede aan Asser toegekend voor zijn rol bij het tot stand komen van het Hof.

Het verhaal gaat dat Alfred Nobel ook een prijs voor de Vrede in zijn testament opnam omdat hij diep beïnvloed was door zijn vriendschap en correspondentie met de pacifiste Bertha von Suttner. Deze Oostenrijk- se barones was actief in de internati- onale vredesbeweging en had faam verworven met haar antimilitaristi- sche roman Die Waffen nieder! (1889), een boek dat Nobel in zijn bibliotheek had staan. In mei 1899 nam Von Bertha von Suttner, Suttner, als enige vrouw, deel aan de Presse-papier met Die Haager Friedensconferenz: eerste Haagse Internationale Vredes- granaatscherf en Tagebuchblätter conferentie, waar ook Asser was. Haar reisdagboek (Dresden 1900) verslag van de bijeenkomsten, feesten en ontmoetingen werd gepubliceerd. In 1905 ontving zij de Nobelprijs voor de Vrede vanwege haar werk voor de vredesbeweging.

Verzekeringen Granaat Niet vanwege zijn universitaire werk, maar in zijn functie als advocaat In september 1870 kon Van ’t Hoff met een vriend van zijn ouders mee naar speelde Asser een rol in het publieke leven van Amsterdam. Door zijn het slagveld Sedan in de Franse Ardennen. Napoleon III was kort daarvoor specialisatie in het verzekeringswezen was hij een belangrijk figuur door de Pruisen krijgsgevangen genomen. Van ’t Hoff raapte petjes, in de zakenwereld. In 1870 werd Asser voor de tussentijdse Tweede- patroonhulzen, epauletten en een flinke granaatscherf van de grond en Kamerverkiezingen slechts met een klein verschil verslagen door de noteerde zijn belevenissen in zijn reisdagboek. De granaatscherf kreeg thuis populaire oud-burgemeester van Amsterdam G.C.J. van Reenen. op de schrijftafel een plekje als presse-papier. Hendrik Lorentz Pieter Zeeman (1853-1928) 2 (1865-1943)

Nobelprijs voor de Natuurkunde in 1902 Nobelprijs voor de Natuurkunde in 1902 (met Pieter Zeeman) ‘als blijk van erkenning (met Hendrik Lorentz) ‘als blijk van erkenning voor de buitengewone dienst die zij verleenden voor de buitengewone dienst die zij verleenden door hun onderzoek naar de invloed van door hun onderzoek naar de invloed van magnetisme op stralingsverschijnselen’. magnetisme op stralingsverschijnselen’.

 Hendrik Antoon Lorentz was internationale wetenschappelijke Het Zeeman-laboratorium zoon van een Arnhemse kweker en commissies. Zo zat hij zestien jaar in Amsterdam een waar wonderkind. Pijlsnel en met lang de beroemde Brusselse Solvay- de allerhoogste cijfers doorliep hij de congressen voor, waar de top van de Hogere Burgerschool, dé kweekvijver natuurkunde elkaar ontmoette. Na de voor natuurwetenschappelijk talent. Eerste Wereldoorlog spande hij zich Op 22-jarige leeftijd promoveerde hij als geen ander in voor herstel van en drie jaar later was hij hoogleraar de wetenschappelijke banden tussen mathematische fysica aan de de landen die elkaar bevochten Universiteit Leiden. In Leiden hadden. Albert Einstein zou hem werkte hij de eerste jaren in alle later ‘een levend kunstwerk’ rust aan zijn ‘elektronentheorie’, noemen, omdat hij niet alleen een uitbreiding van de ideeën een uitzonderlijke intelligentie van Maxwell over elektro­ had ven zijn ideeën heel helder magnetisme. Lorentz argu- uiteen kon zetten, maar ook menteerde dat de kleinste een heel vriendelijke en aima- delen van materie uit be- bele man was. wegende elektrisch geladen deeltjes bestonden. Lorentz zette zich ook in voor De elektromagnetische kracht de praktische toepassing van die de beweging van deze de theoretische natuurkunde. deeltjes beïnvloedt, werd naar In 1918 werd hij voorzitter van hem vernoemd: de lorentz- de Staatscommissie Zuider- kracht. Met kathodestraal- zee. Zijn berekeningen van de  Pieter Zeeman kreeg al op 37- Pieter Zeeman was een experimenta- buizen kon de lorentzkracht waterstromingen in de Wad- jarige leeftijd de Nobelprijs voor de tor in hart en nieren. Als tiener had hij gedemonstreerd worden. denzee waren bepalend voor Natuurkunde toegekend, vanwege al belangstelling voor allerlei lichtver- de hoogte en ligging van de zijn experimentele onderzoekingen schijnselen die hij met diverse instru- In 1902 ontving Lorentz samen Afsluitdijk. In 1925 kreeg hij naar de invloed van magnetisme menten registreerde en onderzocht. met Pieter Zeeman de Nobel­ van ingenieur J.T. Thijsse een op licht. Maar op de dag van de Zo observeerde hij nauwkeurig het prijs voor de Natuurkunde prachtig fotoalbum als aan- uitreiking, 10 december 1902, was hij Noorderlicht, zoals dat in november vanwege hun theoretische en denken aan hun gezamenlijke ziek. Medewinnaar Hendrik Antoon 1882 in Noord-Europa te zien was. Zijn experimentele onderzoek naar boottochtjes op de Zuiderzee Lorentz moest daarom de Zweedse waarnemingen haalden het tijdschrift de invloed van een magneet- en de afsluiting van het koning en andere genodigden uitleg- Nature, waardoor Zeeman op 17-jarige veld op licht. Vanaf die tijd trad Amsteldiep. gen wat het onderzoek van zijn voor- leeftijd al enige bekendheid verwierf. Lorentz steeds meer naar bui- malige student nu eigenlijk inhield. In een bijdrage in Philosophical ten met zijn werk. Het krimpen Zeeman had een preparaat keuken- Magazine werden zijn observaties van meetlatten bij snelheden zout dat zich tussen de polen van vervolgens vergeleken met die van in de buurt van de lichtsnel- een magneet bevond zodanig verhit anderen. Een overdruk van dit artikel heid was een hypothese van dat het ging gloeien, met de karakte- werd naar het ouderlijk huis van de Lorentz, in 1905 door Einstein ristieke gele kleur die we van straat- jonge onderzoeker in Zonnemaire tot postulaat van zijn relati- lantaarns kennen. De spectraallijnen (Zeeland) gestuurd, geadresseerd aan viteitstheorie verheven. In zijn Kathodestraalbuis van het uitgezonden licht bleken ‘professor Zeeman’. Uiteindelijk werd latere loopbaan nam Lorentz ter demonstratie van zich te splitsen wanneer de magneet Zeeman pas in 1908 daadwerkelijk plaats in allerlei nationale en de lorentzkracht, werd aangezet. Dit ‘zeemaneffect’, gewoon hoogleraar aan de Universi- 1900-1925 zoals het al snel werd gedoopt, wist teit van Amsterdam (al eerder was hij Lorentz met behulp van zijn elektro- daar tot buitengewoon hoogleraar be- nentheorie binnen de kortste keren noemd). Ook kreeg hij eredoctoraten te verklaren, waarmee die theorie aan allerlei universiteiten, waaronder tegelijkertijd ook bevestigd werd. die van Oxford. Zeeman onderzocht de splitsing van Zand spectraallijnen in vele verschillende stoffen, waarbij hij de resultaten in een fotoserie vastlegde. Zijn werk was van belang voor al het verdere Spectraalfoto’s van onderzoek naar de structuur van ijzerlijnen met en atomen. zonder magneetveld, gemaakt door Zeeman, 1899

Lorentz met Einstein Ongehoorzaam Albert Einstein had enorme bewondering voor Lorentz en bezocht hem Pieter Zeeman was assistent van Heike Kamerlingh Onnes, de man van geregeld. Lorentz’ vrouw beschreef ooit in een reisverslag een gezamenlijk ‘door meten tot weten’. Die had er in zijn Natuurkundig Laboratorium uitje naar het Gooi. Wandelend over de heide had zij Einstein en Lorentz goed de wind onder en het was beslist niet de bedoeling dat assistenten achter zich gelaten, zodat de heren in alle rust over ‘de zwaartekracht’ zomaar eens iets gingen onderzoeken. Zeeman zag zijn kans schoon in de konden spreken. Op een gegeven moment zag ze hen niet meer en liep ze zomer van 1896, toen zijn baas in de Alpen zat om te kuren. Het was in die een heel eind terug. Daar trof ze de wetenschappers aan, ze hadden zitten zomer dat hij de splitsing van de spectraallijnen voor het eerst waarnam. tekenen in het zand. Ongehoorzaamheid in de wetenschap kan heel goed uitpakken! Johannes van der Waals Heike Kamerlingh Onnes (1837-1923) 3 (1853-1926)

Nobelprijs voor de Natuurkunde in 1910 Nobelprijs voor de Natuurkunde in ‘voor zijn verrichtingen op het gebied van 1913 ‘voor zijn onderzoek naar de de toestandsvergelijking van gassen en eigenschappen van materie bij lage vloeistoffen’. temperaturen, dat onder andere tot de productie van vloeibaar > Gipsmodel op basis van helium heeft geleid’. de vanderwaalsvergelijking, gemaakt voor het laboratorium van Heike Kamerlingh Onnes, 1898

Schetsboek van Kamerlingh Onnes, 1896-97

 Toen Kamerlingh Onnes begin was het werk van Van der Waals, december 1913 naar Stockholm reisde dat stelde dat ieder gas vloeibaar om de Nobelprijs voor de Natuurkun- kon worden gemaakt, mits de tempe- de in ontvangst te nemen, kwam hij ratuur beneden een kritische waarde er tot zijn ontzetting achter dat van lag. Kamerlingh Onnes had een hem ook een tafelspeech verwacht ware onderzoeksfabriek in het leven < Zilveren portretmedaille geslagen n.a.v. de werd ten overstaan van het voltallige geroepen, waar hij met een groot toekenning van de Nobelprijs aan Van der Waals in Zweedse koningshuis, de overige lau- team van natuurkundigen, assistenten 1910, met een afbeelding van hetzelfde gipsmodel reaten en andere vips. Gelukkig waren en technici zeer planmatig werkte de tafelredes van zijn voor­gangers aan het vloeibaar maken van gassen, uitgegeven en op zijn hotelkamer met als culminatie de aanval op het nam hij ze snel door. De speech van edelgas helium. In 1908 slaagde hij Röntgen, die in 1901 de eerste Nobel­ erin bij een temperatuur van -269 °C prijs voor de Natuurkunde kreeg, dat laatste der permanente gassen te vond hij maar ‘soep’. Die van zijn condenseren. Drie jaar na deze triomf collega-hoogleraar aan de Leidse ontdekte hij dankzij het vloeibare Fragment uit gedicht van Johannes van der Waals, 1882 Universiteit, Lorentz, kon hem echter helium bij toeval de supergeleiding, (privé-bezit, foto Anne Kox) wel bekoren. Vlijtig noteerde hij: ‘De het effect dat de elektrische weer- wetenschap kent geen Vaderland, stand van een stroomgeleider  Johannes Diderik van der Waals Van der Waals was de vader van maar iedere natuuronderzoeker wel!’ beneden een bepaalde temperatuur was een Leidse timmermanszoon met de dichteres Jacqueline van der opeens wegvalt. een enorm doorzettingsvermogen. De Waals. Zelf dichtte de hoogleraar Deze woorden waren ook op het weg van het arbeidersmilieu naar het ook. In 2010 zijn die gedichten te- onderzoek van Kamerlingh Onnes Vaderlandse natuurkunde internati- hoogleraarschap was lang en in die ruggevonden, tientallen stuks. Het zelf van toepassing. Na zijn aantre- onaal aanzien geven, daar was het tijd allesbehalve vanzelfsprekend. Via merendeel stamt uit de periode direct den als hoogleraar experimentele Kamerlingh Onnes om begonnen. de MULO en allerlei onderwijsaktes na de dood van zijn geliefde vrouw natuurkunde in Leiden in 1882 had hij In die filosofie paste het uitnodigen werd hij uiteindelijk tot de universiteit Anna Magdalena, die in 1881 aan een koudelaboratorium uit de grond van gastonderzoekers uit alle wind- toegelaten, waar hij naast zijn drukke tuberculose overleed, slechts 34 jaar gestampt en was hij met buitenlandse streken, onder wie Madame Curie. baan als leraar zijn doctoraal natuur- oud. Jarenlang werd Van der Waals onderzoekers in een felle concurren- Zo groeide zijn Leidse laboratorium kunde haalde. In 1873 promoveerde door depressies gekweld, waardoor tiestrijd verwikkeld over het vloeibaar uit tot een internationaal centrum Van der Waals op een legendarisch hij nauwelijks nog buitenkwam of maken van gassen. Zijn inspiratiebron voor lage temperaturenonderzoek. geworden proefschrift: Over de publiceerde. De gedichten tonen de continuiteit van den gas- en vloeistof- passie en de emoties van een voor de toestand. Daarin formuleerde hij zijn buitenwereld altijd zeer afstandelijke veelgeprezen toestandsvergelijking. en gesloten man. Die wet gaat over het verband tussen druk, volume en temperatuur van een stof in de gas- en de vloeistof- fase. Hierbij hield hij rekening met de omvang van de moleculen en hun onderlinge aantrekkingskracht (later de vanderwaalskrachten gedoopt). Kamerlingh Onnes zou zich als Van der Waals Telegram hoogleraar experimentele natuur- gefotografeerd toekenning kunde tot taak stellen Van der Waals’ na het winnen Nobelprijs, theorieën experimenteel te testen. van de Nobelprijs 12 november 1913 Het proefschrift van Van der Waals geldt, samen met de elektronen­ theorie van Lorentz, als het startpunt van een enorme bloei in de Neder- landse natuurwetenschap: de Tweede Gouden Eeuw. In 1910 kreeg Van der Waals alsnog de Nobelprijs voor de Natuurkunde toegekend. Het feit dat Kamerlingh Onnes in 1908 helium vloeibaar had weten te maken, en daarbij Van der Waals’ toestands­ vergelijking als baken hanteerde, heeft zeker geholpen het Nobel­ Artistiek comité tot dat besluit te brengen. Kamerlingh Onnes was een harde werker met zwakke longen. Gedwongen door zijn chronische bronchitis maakte hij vaak tochtjes naar het strand en de zomervakanties reisde hij steevast naar de Alpen. Die uitjes en vakanties legde hij met vaardige hand vast in schetsboeken: Zwoegen imposante berglandschappen, vrouw en kinderen op het strand. Ook zijn Van der Waals was geen gemakkelijk mens. Hij eiste veel van zichzelf laboratoriumaantekenboekjes bevatten trefzekere schetsen. Op zijn cijferlijst en van zijn studenten. Een luie student las hij als volgt de les: ‘Ik, ik! … van de HBS in Groningen prijkte dan ook een 10 voor zowel hand- als ik werkte van ’s morgens vier tot ’s avonds elf. Toen ik zoo jong was als u, lijntekenen. Dat artistieke talent zat in de familie: broer Menso en neef Harm zwóegde ik!’ Kamerlingh Onnes waren gevierde kunstenaars. Willem Einthoven Christiaan Eijkman (1860-1927) 4 (1858-1930)

Nobelprijs voor de Geneeskunde Nobelprijs voor de in 1924 ‘voor de ontdekking van Geneeskunde in 1929 het mechanisme van het (met Frederick Gowland Hopkins) elektrocardiogram’. ‘voor de ontdekking van diverse vitamines’.

 Het begon met zwakte en verlies Toch duurde het nog tot 1926 eer van gevoel in de benen. Uiteindelijk men de beschermende stof uit het kon de ziekte polyneuritis, beriberi zilvervlies van rijst wist te isoleren. genoemd door de Indonesiërs, leiden Eijkman zelf dacht lange tijd dat tot de dood. De Nederlandse arts een rijstvergif beriberi veroorzaakte. Christiaan Eijkman reisde in 1886 af Ook schreef hij over kakkerlakken naar ‘ons Indië’ om als lid van een die mogelijk beriberi verspreidden commissie de ziekte te onderzoeken en over elektrisch onderzoek als die vele Nederlandse soldaten het diagnose bij beriberi. Pas in 1919 ECG-afname leven kostte. Juist nu de Atjeh-oorlog kwamen bij Eijkman vitamines in bij patiënten woedde was iedere soldaat hard beeld. Toch zullen de kippen uit het nodig. Als jonge officier van gezond- lab van Eijkman altijd de belangrijkste heid van het Koninklijk Nederlands- acteurs blijven in de ontstaans­ Indisch Leger (KNIL) zocht Eijkman geschiedenis van de vitamineleer. met de rest van de commissie naarstig naar een oorzaak van de ziekte. De meest logische weg leek de zoektocht naar een bacterie als ziekte­verwekker. Eijkman zelf had nota bene gewerkt in het laboratorium van Robert Koch, de ontdekker van de cholera- en tuberculosebacterie.­ Het bleek echter niet om een bacterie te gaan. Het Beriberi wordt veroorzaakt door een Eijkman gebrek aan vitamine D. Cruciaal voor Instituut deze ontdekking waren Eijkmans observaties aan zijn kippen in het  Willem Einthoven is de ontdek- laboratorium in Indië. De ziektever- ker van het electrocardiogram (EGC), schijnselen, die leken op die van het hartfilmpje. Andere onderzoekers beriberi, (polyneuritis gallinarum) registreerden al eerder de kleine elek- hadden te maken met de voeding die trische stroompjes van het hart. Maar de kippen kregen. Van gepelde rijst het was Einthoven die in 1902 met zijn zonder zilvervliesje werden ze ziek, zelfontworpen snaargalvanometer maar kippen gevoerd met ongepelde op een toegankelijke en nauwkeurige ECG-opnamen rijst bleven in leven. Eijkman ontleed- manier de nu bekende curve tevoor- gemaakt door de de weefsels van de dode kippen schijn kon toveren. Ruim een eeuw Einthoven en onderzocht deze onder de micro- later is het ECG nog steeds onmisbaar scoop. De publicaties van Eijkman uit als eenvoudige en pijnloze techniek bij 1890 en 1896 over zijn bevindingen bij het vaststellen van hartaandoeningen. de kippen behoren tot de klassieke werken van de medische literatuur. Einthoven raakte tijdens zijn oplei- Na een onderzoek onder inlandse ding tot arts eerst geïnteresseerd in gevangenen op Java bevestigde de Rijstvoorraad de oogheelkunde. Al op zijn 26ste inspecteur van de gezondheidsdienst voor vitamine­ werd hij hoogleraar fysiologie aan de Eijkmans conclusies. productie Leidse Universiteit, waar hij aan de slag ging in het Leids Physiologisch Laboratorium. Daar verschoof zijn aandacht al snel van het oog naar het hart. Het ontwikkelen van de snaar- afstand: er zat anderhalve kilometer galvanometer was een ingewikkelde tussen laboratorium en ziekenhuis. en tijdrovende klus. Probleem was dat Via de telefoonkabels registreerde de snaargalvanometer zeer gevoelig de snaargalvanometer zo de eerste was voor trillingen in de ondergrond. ‘telecardiogrammen’. Omdat Heike Kamerlingh Onnes in zijn nabijgelegen koudelaboratorium Elk individu heeft zijn eigen ECG. iedere dag pers- en zuigpompen liet Toch hebben alle normale ECG’s dreunen, kon Einthoven vaak weinig ongeveer dezelfde vorm. Een ECG uitrichten De heren maakten flinke van iemand met een hartprobleem ruzie en er kwam een geschillencom- wijkt daar juist weer van af, zodat de missie om een oplossing te bedenken. aandoening opgespoord kan wor- den. Einthoven kon bovendien het Uiteindelijk kon de snaargalvano­ mechanisme van het hart achter de meter in 1905 ingezet worden bij verschillende curven uitleggen. Voor patiënten. Er was alleen één probleem. deze bevindingen kreeg hij in 1924 De zwakke hartpatiënten konden de Nobelprijs voor de Fysiologie of Beriberi- niet naar het laboratorium komen om Geneeskunde. patiënten, aangesloten te worden op het appa- 1888 raat. Omdat het instrument te zwaar was om te kunnen worden verplaatst, maakte Einthoven zijn ECG’s op Medaille Bij de huldiging van Christiaan Eijkman op 1 oktober 1923 werd Het Eijkman Punt – uit Medaillefonds opgericht. De stichting wilde baanbrekend wetenschappelijk Einthoven registreerde niet alleen de trillingen van het hart, maar ook die onderzoek op het gebied van tropische geneeskunde stimuleren, onder van zijn eigen stem! Op zijn oude dag sprak hij artikelen en brieven in op de meer door de Eijkman Medaille uit te reiken aan beoefenaren van tropische ‘parlograaf’, een soort dicteermachine. Hij eindigde het dictaat met ‘punt – geneeskunde. Sinds 1927 hebben vijftig personen deze medaille gekregen uit’. Hiermee is zijn stem voor altijd bewaard gebleven op de opnamerollen. voor onderzoek naar ziekten zoals malaria, HIV en lepra. Peter Debije Frederik Zernike (1884-1966) 5 (1888-1966)

Nobelprijs voor de Nobelprijs voor de Natuurkunde Scheikunde in 1936 in 1953 ‘voor zijn demonstratie van ‘voor zijn verdiensten de fasecontrastmethode, en met op het gebied van de name voor zijn uitvinding van de moleculaire structuur foto ANP fasecontrastmicroscoop’. door onderzoek naar dipoolmomenten en de diffractie van röntgenstralen en elektronen in gassen.’  “Als dit enige praktische waarde telescoop. Na zijn studie en promotie zou hebben, dan hadden we het al in de scheikunde werkte hij vanaf 1915 lang zelf uitgevonden”. Dat kreeg de eerst als lector en later als hoogleraar natuurkundige Frits Zernike te horen mathematische fysica en theoretische toen hij zijn uitvinding in 1932 de- mechanica aan de Groninger Univer- monstreerde bij een Duitse fabrikant siteit. Ook daar bleef Zernike bezig van microscopen. Een misvatting. met experimenteren. Hij ontwierp De nieuwe techniek van de fasecon- een gevoelige galvanometer (ofwel trastmicroscopie zou na de Tweede ampèremeter) en vervolgens de fase- Wereldoorlog juist enorm belangrijk contrastmethode. Hoewel Zernike de worden in de biologie en de genees- techniek al in de vroege jaren dertig kunde. Vóór de uitvinding van Zernike voor de microscoop had toegepast, moesten wetenschappers levende duurde het tot na de Tweede We- cellen kleuren (en dus doden) om ze reldoorlog voordat fabrikanten de goed onder de microscoop zichtbaar verbeterde fasecontrastmicroscoop te maken. Het fasecontrastmecha- in productie namen. Intussen had een nisme zorgde ervoor dat je levende gedreven Zernike de techniek verder transparante objecten zoals bacteriën ontwikkeld. en menselijke cellen nu onder de microscoop kon volgen. Als licht door Behalve de Nobelprijs in 1953 kreeg een transparant object loopt ontstaat Zernike vele andere prijzen en on- een faseverschil met het licht uit de derscheidingen. Toch zullen juist de omgeving: de golven lopen niet in praktische toepassingen van zijn de maat. Zernike ontwikkelde in zijn werk de bescheiden Zernike goed labo­ratorium het ‘fase-plaatje’ boven- hebben gedaan. Ook nu nog is de in de microscoop dat dit faseverschil fasecontrastmethode onmisbaar in versterkt. Levende cellen zijn beter het onderzoek naar levende organis- te zien doordat het contrast tussen men en weefsels; van hersen-, bloed-, object en omgeving groter wordt. huid- en eicellen tot virussen, para- sieten en bacteriën. De ontwikkeling Als jongen was Zernike al een ver- van commerciële producten als zeep, Debye-Scherrer woed knutselaar. Bij gebrek aan oliën, vetten, textiel, pigmenten, verf, camera voldoende zakgeld zette hij zelf een voeding en medicijnen is niet voor te fotocamera in elkaar. Van een oude stellen zonder de fasecontrastmicro- kijker, een tafelpoot, wat afval en een scoop. Praktischer kan niet! oude platenspeler maakte hij een  Veel ontdekkingen van Petrus schappen van poeders (en later ook (Pie) Josephus Wilhelmus Debije van vloeistoffen) vast op een fotogra- dragen zijn naam: de ‘Wet van fische plaat. De ringenpatronen zien Debye’, de ‘Debye-Scherrer Camera’, er voor een buitenstaander wonderlijk ‘Debye-temperatuur’, de ‘Debye- uit maar betekenen een bijzonder Waller factor’ en de ‘debije’, de inter- krachtig hulpmiddels in de studie van nationale eenheid van dipoolmoment­ kristalstructuren. – je stelt als geleerde pas echt wat voor als je naam met een kleine letter Naast al deze wetenschappelijke wordt geschreven. Het laat zien op wapenfeiten is de naam Debije ook hoeveel terreinen de fysisch-chemicus verbonden met de discussie over zijn uit Maastricht wetenschappelijk actief eventuele betrokkenheid bij het Nazi­ is geweest en hoe baanbrekend zijn regime. Als president van de Duitse werk was. Physikalische Gesellschaft onder­ Debije behaalde in 1905 zijn diploma tekende hij in 1938 een brief met ‘Heil elektrotechnisch ingenieur aan de Hitler’. In Nederland kwam er in 2006 Technische Hochschule in Aken. een rel van. Uiteindelijk kwam een Vervolgens bekleedde hij posities onderzoekscommissie van het NIOD aan verschillende universiteiten in (Nederlands Instituut voor Oorlogs- Duitsland (met een kort intermezzo in documentatie) tot de conclusie dat Utrecht), tot hij in 1934 directeur werd het gedrag van Debije zich kenmerkte van het Kaiser Wilhelm Instituut door een combinatie van idealisme en Levende cellen met voor Fysica in Berlijn. Ook werd hij in opportunisme. De Universiteit Utrecht (boven) en zonder Berlijn hoogleraar in de theoretische kwam terug op haar besluit het fasecontrast fysica. Debye Instituut van zijn naam te ontdoen, maar Maastricht bleef bij In 1936 kreeg Debije de Nobelprijs zijn besluit dat een Debye-onder- voor Scheikunde voor zijn onderzoek scheiding niet langer kon. naar de structuur van moleculen, Onomstreden is dat Debije een inclusief het ontwikkelen van meet- bijzonder vruchtbare carrière heeft methoden. Samen met zijn assistent doorlopen. Tot op de dag van Scherrer had hij een methode voor vandaag behoort hij tot de meest het analyseren van stoffen ontwik- geciteerde natuurwetenschappers keld. Een fotocamera die röntgen- uit de vroege twintigste eeuw. beelden maakte legde de eigen-

Spion? Levende cellen In nieuw onderzoek uit 2010 oppert een ex-scheikundedocent en historicus Biomedici gebruiken levende cellen veelvuldig om allerlei ziekten te dat Peter Debije wellicht een informant is geweest van de belangrijke bestuderen. Een fasecontrastmicroscoop brengt veel details in celculturen in MI6 spion Paul Rosbaud. De twee hielpen in 1938 de Joods-Oostenrijkse beeld. Zernike maakte deze beelden zelf in 1955. De celkernen zijn als ronde wetenschapper Lise Meitner uit Berlijn te ontsnappen. stippen te zien in het linker fasecontrastbeeld. Jan Tinbergen Nikolaas Tinbergen (1903-1994) 6 (1907-1988)

foto Spaarnestad Nobelprijs voor de Economie in 1969 Nobelprijs voor de (met Ragnar Frisch) ‘voor het ontwikkelen Geneeskunde in 1973 en uitvoeren van dynamische modellen (met Karl von Frisch en voor analyses van economische processen’. Konrad Lorenz) ‘voor het onderzoek naar het gedrag van sociale dieren’. foto ANP

Meeuwenkopmodellen­ gebruikt voor veld­ Jan Tinbergen, onderzoek op Paul Ehrenfest en Terschelling, 1947-48 andere studenten (foto Emilio Segre Visual Archives)  Nikolaas (Niko) Tinbergen raakte al op jonge leeftijd geïnteres- seerd in de natuur en in veldwerk. experimenten in het veld. Beroemd is  In 1969 ontving Jan Tinbergen Zoals veel kinderen in die tijd groeide zijn onderzoek naar de functie van de de allereerste Nobelprijs voor de hij op met de Verkadealbums. Deze rode vlek op de snavel van de zilver- Economie. Samen met de Noorse populariserende en rijk geïllustreerde meeuw. Tijdens enkele zomerkampen econoom Ragnar Frisch werd hij boeken over de Nederlandse flora op Terschelling zette Tinbergen samen beloond voor zijn baanbrekende en fauna waren geschreven door met studenten observatieposten op onderzoek op het gebied van een Jac. P. Thijsse, een bekende veld- bij meeuwennesten. Als de ouders op spiksplinternieuw wetenschappelijk bioloog en vurig pleitbezorger van jacht waren naar voedsel, hielden ze vakgebied: de econometrie. De natuureducatie. De groeiende inte- zelfgemaakte modellen van meeu- oorsprong van deze nieuwe weten- resse in de natuur bij de jeugd leidde wenkoppen bij de kuikens om te zien schap lag in Leiden. Jan Tinbergen in 1920 tot de oprichting van de hoe ze reageerden. Met variaties in studeerde van 1921 tot 1925 wis- en Nederlandse Jeugdbond voor vorm en kleur van de snavel kwam natuurkunde aan de Universiteit Natuurstudie. Niko Tinbergen werd men erachter welke elementen welk Leiden en werd promovendus van Jan Tinbergen, Minimum­ direct lid. Hij organiseerde excursies, gedrag opwekten. de Oostenrijkse theoretisch natuur- problemen in de natuurkunde schreef stukjes voor het verenigings- kundige Paul Ehrenfest, in 1912 en de economie (Proefschrift blad en maakte er vrienden die later Niko Tinbergen was onder de indruk de opvolger van Hendrik Antoon Universiteit Leiden 1929) net als hij biologie zouden gaan van de ideeën over gedrag en in- Lorentz. Tinbergen profiteerde van studeren. Niko was in het bijzonder stinct van de Oostenrijkse bioloog het bruisende wetenschappelijke geïnteresseerd in vogels, die hij zo Konrad Lorenz, met wie hij later de klimaat in Leiden: hij volgde de veel mogelijk in het wild observeerde Nobelprijs zou delen. Steeds sterker beroemde maandagmorgencolle- en ook tekende en fotografeerde. ging Tinbergen gedragingen zien als ges van Lorentz, discussieerde met Als gevierd etholoog zou Tinbergen patronen waarvan de afzonderlijke Kamerlingh Onnes en ontmoette er zijn artikelen en boeken nog steeds elementen zich systematisch lieten Albert Einstein, die in het kader van Tinbergen was van mening dat kwan- illustreren met tekeningen of foto’s bestuderen en verklaren. Zijn theo- een bijzonder hoogleraarschap af en titatieve methoden uit de wiskunde van eigen hand. Ook de filmcamera retische opvattingen legde hij neer toe een maand uit Berlijn overkwam. en statistiek van pas kwamen bij kreeg een steeds grotere rol in het in The study of instinct, dat in 1951 De jonge Tinbergen bewonderde het ontwikkelen van economische veldwerk. Op zijn beurt wist Niko verscheen. Het is een hoogtepunt de beschrijvende en voorspellende modellen. In 1929 promoveerde hij Tinbergen, net als Jac. P. Tijsse, met in de ontstaansgeschiedenis van kracht van de natuurwetenschap- bij Ehrenfest op een theoretisch zijn boeken en films grote groepen de ethologie, de wetenschappelijke pelijke methode. Maar als fanatieke natuurkundig proefschrift met een jonge mensen te enthousiasmeren studie van dier­gedrag. sociaal-democraat was hij gefrus- aanhangsel waarin hij de besproken voor de studie van de natuur. treerd dat hij met zijn studie niet natuurkundige principes toepaste op direct kon bijdragen aan oplossingen economische problemen. Het legde Tinbergen deed pioniersonderzoek voor de grootste problemen van zijn de kiem voor zijn latere werk. Direct naar het gedrag van dieren. Er was tijd, zoals de economische crisis en voor en na de Tweede Wereldoorlog al langer interesse in diergedrag, toenemende sociale tegenstellingen. ontwikkelde Tinbergen de eerste maar onderzoek beperkte zich tot macro-economische modellen voor laboratoriumwerk met witte ratten het herstel en de wederopbouw of duiven en was sterk beïnvloed van Nederland. Als eerste directeur door de psychologie. Tinbergen vond van het Centraal Plan Bureau kwam dat dieren in hun eigen omgeving hij vanaf 1947 met talloze sociaal­ onderzocht dienden te worden en economische beleidsadviezen. was ervan overtuigd dat hun gedrag Later richtte hij zijn aandacht op niet psychologisch maar biologisch een rechtvaardiger verdeling van was te duiden. Zijn aanpak stoelde de internationale welvaart en op op nauwkeurige waarnemingen en J.P. Thijsse, ontwikkelingssamenwerking. simpele, gecontroleerde en elegante Texel (1927)

Broer Jan Tinbergen was de oudere broer van de bioloog Niko Tinbergen, die Profhockeyer in 1973 de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde kreeg voor zijn Het had nogal wat voeten in de aarde om Niko Tinbergen aan de studie onderzoek naar diergedrag. Twee Nobelprijswinnaars in één gezin, dat is te zetten. Veel liever werd hij profhockeyer. Zijn ouders deden ten einde tot nu toe niet vaker vertoond. Beide broers hadden een voorliefde voor raad een beroep op zijn biologieleraar Abraham van Schierbeek en op Jan kwantitatief onderzoek, maar voor het overige hadden ze weinig gemeen. Tinbergens promotor Paul Ehrenfest, om op de onwillige jongen in de te Jan was van jongs af aan een hard werkende jongen die veel binnen zat, praten. Zij slaagden erin Niko te motiveren een zomer lang in een bijzonder terwijl Niko liever hockeyde of door de duinen zwierf. Tot op hoge leeftijd vogelgebied en observatiecentrum nabij Kalingrad te verblijven. Deze hadden ze maar weinig contact. ervaring deed hem alsnog besluiten biologie in Leiden te gaan studeren. Tjalling Koopmans Nico Bloembergen (1910-1985) 7 (1920)

Nobelprijs voor de Economie in Nobelprijs voor de Natuurkunde in 1981 1975 (met Leonid Kantorovich) (met Arthur Leonard Schawlow, ‘voor de theorie van de Kai Manne Börje Siegbahn) optimale toewijzing van ‘voor hun bijdrage aan de ontwikkeling productiemiddelen’. van de laserspectroscopie.’

foto ANP

Bloembergen In discussie met Publicatie PhD student op van Koopmans Harvard, 1964 uit 1949

 Zelfs bij de Nobelprijs voor de techniek voor het analyseren van Economie van Tjalling Koopmans samenhangende gegevens (bijvoor- kwam natuurkunde om de hoek beeld mooi weer en ijsjesverkoop). kijken. Koopmans groeide op als In 1938 volgde hij Jan Tinbergen jongste zoon in een protestants op als onderzoeker in Genève om onderwijzersgezin in ’s Gravenland. macro-economische modellen te Na het gymnasium kon hij op zijn ontwikkelen. Met het uitbreken van zeventiende met een beurs wis- en de Tweede Wereldoorlog vertrok het natuurkunde studeren in Utrecht. gezin Koopmans naar de Verenigde Omdat hij zowel iets wilde doen met Staten. Na een barre tocht arriveer- wiskunde als met een onderwerp dat den Koopmans en zijn vrouw in New dichtbij het echte leven stond, koos York met alleen hun zes weken oude hij voor theoretische natuurkunde. baby in een mandje en wat geleend  Nicolaas (Nico) Bloembergen is Maar het bloed kroop waar het niet geld. Na aanstellingen bij verschillen- geboren in Nederland maar maakte gaan kon. De economische crisis in de de universiteiten werkte Koopmans furore als fysicus in de Verenigde jaren dertig zette Koopmans aan het van 1942 tot 1944 als statisticus bij Staten. Na het gymnasium in Utrecht denken. Met socialistische studenten de British Merchant Shipping Mission koos hij voor de studie natuurkunde bediscussieerde hij de maatschap- en Combined Shipping Adjustment omdat die hem het meest uitdagend pelijke toestand en las hij zijn eerste Board te Washington. Daar ontwik- leek. Net voor de Bezetter in 1943 de boek op het gebied van economie: kelde hij een wiskundige techniek om universiteiten sloot lukte het hem zijn Das Kapital van Karl Marx. Koop- de beschikbare scheepsruimte van doctoraalexamen te doen. mans was onder de indruk van het de geallieerde oorlogsvloot op de beroemde hoofdstuk over de Engelse meest efficiënte manier te gebruiken. Na de oorlog wilde Bloembergen zijn arbeiders, maar accepteerde Marx’ Zo legde hij de basis van de ‘lineaire natuurkundige blik verruimen en koos Datzelfde jaar keerde hij terug naar theorie nooit. programmering’, optimaliseren met voor de Verenigde Staten. De beno- Harvard, waar hij een glorieuze car- behulp van een stappenschema dat digde dollars voor de reis peuterde rière als natuurkundige doormaakte. Na ontmoetingen met econoom en la- te vertalen is naar een computer­ hij met veel moeite los op het hoofd- Amerika, vond Bloembergen, bood tere Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen programma. In 1955 werd hij hoog­ kantoor van De Nederlandse Bank. een stimulerender omgeving dan (ook opgeleid als theoretisch fysicus) leraar aan Yale University. Samen Op de universiteit van Harvard werkte Leiden als het ging om nieuwe specialiseerde Koopmans zich in met de Russische econoom hij mee aan baanbrekend onderzoek ontwikkelingen in de natuurkunde. econometrie en statistiek. Aan de L.V. Kantorovich won hij in 1975 naar kernspinresonantie (NMR), Zijn overstap in 1951 naar toegepaste Universiteit Leiden promoveerde de Nobelprijs voor Economie voor een natuurkundig fenomeen van de natuurkunde bleek een briljante zet. hij in 1936 op een proefschrift over theoretisch werk over de optimale atoomkern. Hij bouwde de eerste Bloembergens pionierswerk op het regressieanalyse, een statistische inzet van natuurlijke hulpbronnen. NMR-machine, een apparaat dat gebied van de voorloper van de later resulteerde in de MRI-scanner laser en de vastestoflaser zouden (magnetic resonance imaging). fMRI hem in 1981 de Nobelprijs voor Uit het artikel is tegenwoordig één van de belang- Natuurkunde opleveren. Hij kreeg de Statistical rijkste technieken bij het onderzoek prijs samen met Arthur Schawlow Estimation of naar hersenactiviteit. en Kai Siegbahn voor zijn bijdrage Simultaneous Na zijn avontuur op Harvard pro- aan laserspectroscopie. Het door Economic moveerde Bloembergen in 1948 in Bloembergen opgezette niet-lineaire Relations, Leiden op zijn onderzoek naar opticaprogramma, dat nieuwe wet- 1945 kernspinresonantie. ten voor de optica formuleert bij zeer grote lichtintensiteiten, is enorm invloedrijk gebleken.

Inmiddels zijn de toepassingen van de vastestoflaser breed verspreid: naast gebruik in de industrie bij het lassen, snijden en boren van metalen is er de toepassing in de geneeskunde bij oogchirurgie en het verwijderen van tatoeages, en ook komen lasers van pas in precisie­ Harvard, 1964 wapens in gevechtsvliegtuigen. Zoals Bloembergen zelf zei: “Alfred Nobel zou blij zijn met al deze technologi- sche voordelen die voortkomen uit de natuurkunde van de laser.”

Passie Zelfs de oorlog kon de passie voor natuurkunde bij Nico Bloembergen niet stoppen. Bij het licht van een stormlamp las hij aan de keukentafel Psychiater over kwantummechanica in een boek van Hendrik Kramers, hoogleraar Na een protestante opvoeding keerde Koopmans zich tot grote schrik van theoretische natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Vanwege zijn ouders als student af van de kerk. Hij verdiepte zich in de psychologie het gebrek aan goede olie moest de lamp iedere twintig minuten en psychiatrie en overwoog zelfs even om psychiater te worden. schoongemaakt worden. Simon van der Meer Martinus Veltman (1925-2011) 8 (1931)

Nobelprijs voor de Natuurkunde in 1984 Gerard ’t Hooft (1946) (met Carlo Rubbia) ‘voor hun beslissende bijdragen aan het grote project dat leidde tot de Nobelprijs voor de Natuurkunde ontdekking van de velddeeltjes in 1999 ‘voor het Algoritme van (het W- en het Z-deeltje) die Renormalisatie binnen de verantwoordelijk zijn voor het kwantumveldentheorie’. overbrengen van de zwakke kernkracht’.  Rekenen. Heel stevig rekenen. Dat was iets dat Martinus Veltman als theoretisch fysicus bij de CERN- deeltjesversneller in Zwitserland vaak deed. Al tijdens het schrijven van zijn foto Emilio Segre Visual Archives Visual Emilio Segre foto proefschrift legde hij de basis voor het uitrekenen van de natuurkundige Plattegrond problemen waarmee hij later samen CERN, met zijn student Gerard ’t Hooft Genève de Nobelprijs zou winnen. Na het behalen van zijn HBS-diploma ver-  De jacht op nieuwe elementaire trok Veltman uit zijn geboorteplaats deeltjes, bijvoorbeeld in de Large Waalwijk naar Utrecht om wis- en Hadron Collider in Genève, begint natuurkunde te studeren. Toen hij in met de voorspelling van die deeltjes. 1963 zijn proefschrift afrondde, zat hij Gerard ’t Hooft ontwikkelde samen al bij CERN. Hij werkte aan berekenin- met zijn promotor Martinus Veltman gen om de uitkomsten van botsings­ begin jaren zeventig een theorie die experimenten, inclusief nieuw te nieuwe deeltjes beschreef. Het model vormen deeltjes, beter te voorspellen. van Veltman en ’t Hooft voorspelde Soms staarde hij maanden naar een de massa van het top quark en de formule. eigenschappen van het W-boson en het Z-boson, die later in experi- Antiproton-lens De volharding om wiskundige proble- menten in CERN bleken te kloppen. men op te lossen uitte zich ook in het Steeds gaat het om basisbouwstenen ontwerpen en schrijven van compu- van de natuur. Het voorspelde Higgs-  Op een diepte van 25 meter terprogramma’s. In 1963 ontwikkelde boson is nog niet waargenomen, onder de grond, in een kilometer- Veltman het eerste programma dat maar iedereen verwacht dat hij in de slange buis in Genève gebeurde het. niet alleen met cijfers maar ook met Large Hadron Collider zal opduiken. Daar maakte Simon van der Meer wiskundige formules uit de voeten W- en Z-deeltjes, waarvan het be- kon: ‘Schoonschip’. Rond 1988 zette ’t Hooft groeide op in Den Haag, waar staan theoretisch was voorspeld, via hij eigenhandig een vroege versie van hij al vroeg uitblonk in de exacte botsingsexperimenten­ zichtbaar. Als de draagbare computer in elkaar. Er weten­schap. Op zijn tiende bouwde ingenieur in de hightech omgeving zat geen beeldscherm bij, dat moest hij een ruimteschip van papier, van CERN, het Europese deeltjes- je maar op de werkplek vinden en helderwit geschilderd, met strakke versnellerinstituut, leverde Van der aansluiten, en het draaide op een zelf rode en zwarte strepen en met Meer een essentiële bijdrage aan ontwikkeld besturingssysteem: VSOS, zwarte patrijspoorten om het krach- het experiment dat onder leiding Veltmans Simple Operating System. tige ultraviolette licht in de ruimte van Carlo Rubbia de deeltjes liet Toen werkte Veltman al enige tijd in buiten te houden. Eenmaal geland ontstaan. W-deeltjes ontstaan wan- de Verenigde Staten als hoogleraar rustte het toestel op stabiliteitsvinnen neer protonen en anti-protonen met aan de universiteit van Michigan. Na met kleine motoren die werkten op voldoende hoge energie frontaal op zijn pensioen in 1996 keerde hij terug de anti-zwaartekracht die de kleine elkaar botsen. Van der Meer kwam op naar Nederland. Gerard voor de gelegenheid had het briljante idee van de ‘stochasti- Ontwerp van uitgevonden. In de vijfde klas van de sche koeling’, waarbij deeltjes die in Simon van der Meer middelbare school won hij de tweede de Geneefse botsingsring uit de maat in CERN prijs op de Nationale Wiskunde begonnen te lopen weer in de juiste Olympiade. Hij kreeg toen een boek baan gebracht werden. De kans op van Georg Pólya cadeau, Mathematik botsingen – en dus op het vinden van und Plausibles Schliessen. Gerard de nieuwe deeltjes – nam daarmee Simon van der Meer is geboren in verslond het meteen.. sterk toe. Voor het bijeenbrengen van Den Haag, waar hij het gymnasium anti-protonen ontwikkelde Van der doorliep. Hij hielp zijn natuurkunde- Met Frits Zernike (Nobelprijswinnaar Meer een andere, al even ingenieuze leraar met het opzetten van proefjes in 1953) als oudoom zat de weten- technische vondst in de vorm van en installeerde thuis allerlei gadgets. schap hem in het bloed. Zijn oom een magnetische aluminium hoorn. Zijn handigheid en technisch inzicht Nico van Kampen was hoogleraar Een reserve-exemplaar schonk hij kon hij tijdens zijn studie technische foto Emilio Segre Visual Archives theoretische natuurkunde in Utrecht aan Museum Boerhaave. Hij was de natuurkunde in Delft verder ontwikke- en dus ging ’t Hooft daar wis- en eerste natuurkundige van de CERN- len. Na zijn studie werkte hij bij Philips Van 1966 tot 1981 was Veltman natuurkunde studeren. Hij promo- deeltjesversneller die geëerd werd in het Eindhovense onderzoeks­ hoogleraar theoretische natuurkunde veerde in 1972 bij Veltman en zag hun met de Nobelprijs. laboratorium (NatLab), waarna hij in aan de Universiteit Utrecht. Samen onderzoek in 1999 bekroond. met de 1956 bij CERN aan de slag ging. Daar met Gerard ’t Hooft ontwikkelde hij Nobelprijs. Na zijn promotie werkte bleef hij tot zijn pensionering in 1991. die jaren een theorie voor de zwakke ’t Hooft enkele jaren bij CERN (Centre Simon van der Meer overleed op wisselwerking, een van de fundamen- Européen pour la Recherche Nucle- 4 maart 2011. tele krachten in de natuur. Voor hun aire) in Genève en ook had hij een grensverleggende resultaten kregen aanstelling op Harvard. Sinds 1977 is ze samen de Nobelprijs voor Natuur- hij hoogleraar theoretische natuur- kunde van 1999. kunde in Utrecht.

Loodgieter Elektronica is een grote hobby van Veltman. Hij keek de kunst af Puzzel bij de plaatselijke loodgieter toen ’t Hooft ziet de natuur als een grote hij op de HBS zat. Naast de fijne legpuzzel, “een intelligentietest Lummelen kneepjes van het loodgietersvak die de mensheid als geheel werd Van der Meer vertelde dat hij zijn beste ingevingen kreeg als hij thuis aan fungeerde hij in Waalwijk ook als voorgelegd. Steeds weer vinden we lummelen was: ‘Je moet open staan om warrige, rare ideeën uit te werken. lokale radioreparateur. Als student kleine of grotere puzzelstukjes die Als je denkt: dit is krankzinnig, dat ziet iedere gek, dan moet je het juist niet in Utrecht gaf hij natuurkundeles op een schitterende manier op hun aan de kant schuiven’. (uit: de Volkskrant, 11 maart 2011) aan loodgieters. plaats vallen.” Paul Crutzen Andre Geim (1933) 9 (1958)

foto ANP Nobelprijs voor de Scheikunde in 1995 Nobelprijs voor de Natuurkunde (met Mario Jose Molina en Frank Sherwood in 2010 (met Konstantin Rowland) ‘voor hun verrichtingen op het Novoselov) ‘voor baanbrekende gebied van de atmosfeerchemie, in het experimenten met betrekking bijzonder het ozongat’. tot het tweedimensionale materiaal grafeen’.

 ‘Wetenschap is nodig om de Hoewel de relatie niet zo duidelijk negatieve gevolgen van technolo- is als in geval van CFK’s en ozon, gische ontwikkelingen in kaart te gelooft Crutzen dat de uitstoot van brengen en ervoor te waarschuwen’, kooldioxide effect heeft op de opwar- zo besluit Paul Crutzen een interview ming van de aarde. Hij waarschuwt naar aanleiding van de toekenning dan ook voor een enorme toename van de Nobelprijs voor de Scheikunde van die uitstoot wanneer de ontwik- in 1995. Het vat goed samen waar het kelingslanden ons huidige niveau van Crutzen in zijn onderzoek om gaat: energieverbruik nastreven. wetenschappelijk aantonen wat de gevolgen zijn van de kunstmatige uit- stoot van stoffen in onze atmosfeer.

Iedereen die de jaren tachtig bewust heeft meegemaakt, herinnert zich de wereldwijde discussies over het gebruik van CFK’s (chloorfluor- koolstofverbindingen) als drijfgas in spuitbussen. Crutzen toonde eerder al aan dat stikstofoxide en andere gassen invloed hebben op Atoomstructuur van grafeen de ozonproductie in de stratosfeer. (foto Alexander Alus. Licensed by De ozonlaag filtert de voor de mens Wikimedia Creative Commons 3.0) schadelijke UV-straling uit het zon- licht. Wetenschappers ontdekten een flink gat in de ozonlaag op een  Voor de in Rusland geboren Tweedimensionaal grafeen is grafiet plek waar ze het niet verwachtten: natuurkundige Andre Geim is het (de koolstof in een potlood) van één Antarctica. De mens veroorzaakt met spelelement van vitaal belang bij atoomlaag dik. Het oogt als een ‘mat’ zijn technologische vooruitgang dus wetenschap. Het botvieren van van koolstofatomen in een acht- problemen in de wereld, en uitein- nieuwsgierigheid en het lef buiten de hoekige structuur. Het is simpel te delijk leidt dat tot aantasting van de gebaande paden te treden houdt je maken. Geim gebruikte huis-tuin-en- kwaliteit van zijn eigen leefomgeving. onderzoek interessant, leuk en spring- keukenplakband en pelde daarmee In 1996 werden CFK’s verboden, levend. De brainstormsessies met zijn laag voor laag van een stukje grafiet waarna een langzaam herstel van de leerling Konstantin Novoselov heb- af, tot hij één atoomlaag overhield: ozonlaag kon intreden. Crutzen kreeg ben Geim al heel wat gekke, maar ook grafeen. Moeilijk werd het pas daarna: de Nobelprijs voor zijn onderzoek in vernieuwende ideeën opgeleverd. Eén onderzoek doen naar de speciale de atmosferische chemie samen met daarvan is het onderzoek naar het eigenschappen van dit wondermate- twee collega’s uit de VS, het land nieuwe materiaal grafeen, wat voor riaal, zoals de elektrische geleiding. waar hij jarenlang werkzaam was. het grootste deel aan de Radboud De uitkomsten zijn veelbelovend. Universiteit Nijmegen plaatsvond. Grafeen is het allerdunste materiaal Hiervoor kreeg dit duo de Nobelprijs ter wereld, maar ook extreem flexibel, voor de Natuurkunde in 2010. hard, transparant en geleidend. Het zou een superieure vervanging van siliconen of plastic kunnen zijn en bij- voorbeeld toepassing kunnen vinden in ultradunne, flexibele touchscreens.

Bijzonder aan Andre Geim is dat hij in 2000 de IG-Nobelprijs won, een parodie op de echte prijs. IG-Nobel- prijzen zijn er voor onderzoek dat je eerst aan het lachen maakt en vervol- Oude spuitbus gens tot nadenken stemt. Geim kreeg met CFK de IG-Nobelprijs voor zijn ‘zwevende Cover Time Magazine kikker’. Met inzet van supermagneten met de ‘Heroes who slaagde hij erin een kikker te laten save the planet’, 2000 zweven. Een grapje, maar met een se- rieuze ondertoon: zijn experimenten waren eigenlijk bedoeld om pseudo- wetenschappelijke claims omtrent magnetisme te ontkrachten. Geim is Deze de enige wetenschapper die zowel ‘zwevende kikker’ de IG-Nobel als de Nobelprijs voor leverde Geim Natuurkunde kreeg. ‘De wetenschap de IG-Nobelprijs op neemt zichzelf soms iets te serieus’, vindt hij.

Frustratie Andre Geim werd Nederlander uit frustratie. Als Nijmeegs onderzoeker met de Russische nationaliteit kreeg hij steeds opnieuw te maken met de Antropoceen wurgende bureaucratie van de IND, de Immigratie en Naturalisatiedienst. Crutzen bepleit de invoering van een nieuw geologisch tijdvak: Op een gegeven moment was hij het zo zat dat hij van de weeromstuit het antropoceen. Met de komst van de Industriële Revolutie is de Nederlander werd. Omdat het academische systeem van Nederland, waar aarde volgens Crutzen na 1800 een nieuwe fase ingetreden, een alleen de hoogleraar subsidies kan aanvragen, hem te hiërarchisch was, en tijdperk waarin de mensheid een grote (en misschien wel desastreuze) omdat zijn onalledaagse onderzoeksvoorstellen te vaak werden afgewezen, invloed uitoefent op de planeet. besloot hij in 2000 zijn heil in Manchester te zoeken.