D IER O SS DOSS#01 IER EDITORJAL#WERREJ
ĦARĠA NUMRU 1 - SETTEMBRU 2020
Fil-MUMENT TAL-PROVA
ed ngħixu fost l-aktar żminijiet diffiċli. Għandna għadu. Nafu Qx’jismu. Iżda m’aħniex narawh. Ma nafux fejn ser jattakka u sa fejn ser iwassal. Il-Covid-19 ħalla mhux biss għexieren ta’ eluf bla ħajja, iżda ħarbat l-andamenti ekonomiċi BEJN IL-LINJI: u magħhom ġab problemi li L-EKONOMIJA TAN-NIES għalissa ma nistgħux nibdew 02 nikkwantifikawhom għax abbli l-istampa għadha ferm lura milli STATISTIKA - TAQBEL LI tibda tingħaqad. Iżda tal-fehma li 12 JIDĦOL L-ABORT FIL-PAJJIŻ? l-akbar ħsara li għamel dan il-virus hija fuq is-saħħa mentali ta’ kull JONQOS IŻJED NISA BIEX wieħed u waħda minna. 18 IDURU MAL-MEJDA F’DOSSIER ser nittrattaw EDITUR: l-ekonomija fiċ-ċirkostanzi preżenti. SENA DELIKATA GĦAS-SISTEMA PRIVATE WEALTH | FUNDS & ASSET MANAGEMENT | INSURANCE & REINSURANCE Melvic Zammit Iżda fuq kollox ser nitkellmu wkoll FINANCIAL INSTITUTIONS | CAPITAL MARKETS | FINTECH & BLOCKCHAIN – [email protected] 22 EDUKATTIVA, GĦAT-TFAL U L-PAJJIŻ ma’ min qed jiltaqa’ wiċċ imb wiċċ ma’ min qed iħoss il-morsa tagħfas QARI TAL-PROVI: Daniela Attard Bezzina fuqu f’dawn iż-żminijiet diffiċli. Il- ĦIDMET MONSINJUR karikatura tal-faċċata tirrappreżenta Disinn: 30 VICTOR GRECH dak li Malta, din il-mara sbejħa, Ryan Bezzina [email protected] qed iġġarrab bħalissa. Lil hinn mill- IL-PRESIDENT EMERITU effetti tal-imxija, fadlilna x’naqdfu Karikatura tal-faċċata u f’paġna 3: MARIE LOUISE COLEIRO PRECA f’ħarsien adegwat għall-ambjent, Robert Caruana 32 diskussjoni serja dwar l-abort u – WARA L-PRESIDENZA Reklamar: ħidma iżjed assertiva biex l-appelli [email protected] għall-ugwaljanza bejn is-sessi ma +356 2590 0200 IL-KANĊELLERIJA FIL-PALAZZ jibqgħux biss fuq il-karta. TAL-INKWIŻITUR Stampar u Pubblikazzjoni: 42 Union Print Co. Ltd, Workers’ Memorial Building, ĠIMGĦAT BOGĦOD MINN ELEZZJONI M It-Tielet Sular, Triq Nofsinhar, Valletta +356 2590 0200 48 PRESIDENZJALI FL-ISTATI UNITI
Your structuring opportunities start here financemalta.org 1 BEJN IL-LINJI: Minn Melvic Zammit
Sa Frar li għadda, xahar qabel faqqgħet il-pandemija tal-Coro- hemm żieda daqs fl-għoxrin sena ta’ qabel meħudin navirus, l-industrija tat-turiżmu f’Malta kienet għaddejja flimkien. Fl-aħħar seba’ snin in-numru ta’ turisti rdoppja b’ritmu mgħaġġel. Ċifri tal-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika għal kważi 2.8 miljun turist. Kien għalhekk li l-impatt tal- L-EKONOMIJA turi li fi Frar ġew Malta kważi 146,000 turist – 21,000 turist coronavirus kien xokk qawwi. Din hija industrija li kienet aktar minn Frar tas-sena l-oħra. qed tespandi b’mod qawwi biex tlaħħaq mad-domanda, u f’daqqa waħda spiċċat b’rati ta’ okkupanza baxxi ħafna. L-2020 mistennija tkun l-agħar sena għat-turiżmu mad- Fil-fatt statistika riċenti tal-Eurostat tindika li s-settur kellu war id-dinja, inkluż Malta, meta dan is-settur huwa wieħed 75% anqas attività f’Ġunju mqabbel ma’ Frar li għadda. mill-pilastri ewlenin tal-ekonomija. Għalkemm pajjiżi barranin seta’ kellhom ftit vantaġġ fuq TAN-NIES AG: Is-settur turistiku huwa wieħed importanti għal pajjiżna, Malta għax għandhom turiżmu intern relattivament aktar anke jekk Malta għandha ekonomija ferm diversifikata. qawwi minn f’pajjiżna, xorta jidher li kienu ftit dawk li l-viruses jikkaġunaw Minbarra li jiġġenera dħul barrani, is-settur għandu marru għal btala. Dan jirrifletti l-fatt li f’kull pajjiż bħalissa firxa wiesgħa u hemm telf qawwi ta’ impjiegi, bir-rata ta’ qgħad madwar il-pandemiji. Iżda kull jiggarantixxi l-Unjoni Ewropea titla’ minn 6.5% għal 7.2% f’ħames xhur. d-dħul ta’ ħafna Biex it-turiżmu jirpilja mhux biss irid ikun hawn soluzzjoni darba jiddettaw forma familji b’mod għall-problema medika, iżda trid ukoll tirkupra l-ekonomi- indirett. Fl- ġdida tad-dinja. Apparti ja Ewropea. Huwa għalhekk importanti l-pjan maqbul aħħar snin mill-Gvernijiet u l-Kummissjoni Ewropea li ser iwassal I konna rajna t-telf tal-ħajjiet, l-imxija għall-akbar stimulu finanzjarju li qatt ingħata fl-istorja. l-ammont Daqstant huwa importanti wkoll li fuq livell nazzjonali, kull ta’ turisti tal-Covid-19 ħalliet ħerba gvern Ewropew, inkluż dak Malti, jibqa’ jsostni l-ekonomi- jikber b’rati ja permezz ta’ miżuri fiskali. Jekk il-qgħad jieqaf jiżdied ferm għolja, fuq is-saħħa mentali u terġa’ tidħol il-kunfidenza, it-turiżmu jerġa’ jirpilja. Im- tant li f’ħames portanti li sakemm dan iseħħ, l-operaturi turistiċi jieħdu snin kien ta’ ħafna individwi u l-okkażjoni biex iħarsu mill-ġdid lejn il-mudell tal-operat l-ekonomiji. tagħhom. Huwa importanti ħafna li jitjiebu l-ħiliet tal-ħad- diema ħalli nkunu nistgħu ntejbu l-prodott turistiku. L-in- DR AARON GRECH, DR PHILIP VON vestiment fil-lukandi jrid ikun sostnut b’investiment fit-tis- Chief Economist tal-Bank BROCKDORFF, biħ tal-lokalitajiet u titjib fl-infrastruttura. Ċentrali ta’ Malta il-Kap tad-Dipartiment tal-Ekonomija fl-Università PvB: Meta wieħed jikkunsidra l-effetti diret- ta’ Malta ti u indiretti, il-kontribut tat-turiżmu f’pajjiżna huwa ta’ madwar 17%. Evidenti li l-imxija was- slet biex dan is-setter jieqaf ħesrem għal Ma’ DR AARON GRECH, Chief Economist tal-Bank Ċentrali ta’ numru ta’ xhur u Malta, u DR PHILIP VON BROCKDORFF, il-Kap tad-Dipartiment kien biss wara Lulju li reġa’ tal-Ekonomija fl-Università ta’ Malta, ser nanalizzaw l-impatt fetaħ għat-tur- fuq it-turiżmu, it-tbassir tal-aġenziji ta’ kreditu fuq l-andament isti. Madank- tal-ekonomija lokali, l-effetti tal-pakketti finanzjarji fuq ir-rota ollu għadna ‘l bogħod ħafna milli ekonomika, u fuq kollox jekk il-gvern hux ser ikun kostrett li jżid nilħqu livelli li konna taxxi ġodda biex jagħmel tajjeb għall-għajnuniet finanzjarji li qed mdorrijin bihom. Għalhekk meta jagħti fi żmien fejn ħafna setturi ma jafux fejn ser jagħtu rashom. jkollok settur bħat-
2 3 BEJN IL-LINJI:
il-livell ta’ qgħad qed jgħolli rasu u dan hu ta’ tħassib PvB: Kollox jiddependi minn sa meta se tinstab soluzzjoni għall-Unjoni Ewropea fejn spikkat in-nuqqas ta’ azzjoni medika. Jekk soluzzjoni tinstab is-sena d-dieħla, possib- kollettiva fir-rigward tal-miżuri restrittivi li ttieħdu minn bilment fl-ewwel xhur, naħseb li r-rota ekonomika tibda stati individwali. Dan wassal biex ħafna turisti Ewropej ddur f’setturi bħat-turiżmu u l-ivvjaġġar. Għalhekk mhux jaqtgħu qalbhom milli jivvjaġġaw. Jidher li din is-sitwazz- eskluż li nilħqu livelli ta’ tkabbir ta’ madwar 4 jew 5% fl- joni se tkun parzjalment rimedjata f’Ottubru iżda fl-opin- 2021, iżda qed ngħixu f’mument ta’ inċertezza u dment joni tiegħi, il-Kummissjoni Ewropea kellha tkun ferm aktar li din l-inċertezza tibqa’ huwa impossibbli li tagħmel pre- proattiva biex għall-anqas tinsisti mal-Istati Membri biex viżjonijiet. ikun hemm aktar kordinament dwar il-miżuri li ttieħdu Aktar milli nħarsu lejn previżjonijiet, huwa ferm aktar im- s’issa. portanti li jkollna direzzjoni ekonomika fuq bażi sostenib- bli u jitfasslu miżuri li jgħinu biex ikollna tkabbir ekono- miku konsistenti mal-Programm ta’ Rkupru u Reżiljenza li L-AĠENZIJI TA’ KREDITU mhumiex ipinġu stampa daqshekk minnu Malta se tingħata fondi Ewropej. Dan il-programm negattiva dwar l-andamenti ekonomiċi għal pajjiżna. Kif tin- huwa rilevanti ħafna iżda għandna nibdew minn issa biex terpreta l-previżjonijiet? ninvestu aktar fl-ekonomija diġitali u fil-Green Deal, u AG: Il-Bank Ċentrali jżomm djalogu kontinwu mal-aġenziji ta’ fl-istess waqt insaħħu l-produttività fis-setturi ekonomiċi kreditu, u l-istampa li qed jindikaw hija bbażata fuq analiżi kollha, speċjalment fis-settur tal-manifattura li jista’ jkol- rigoruża u serja. Ta’ min ifakkar li dawn l-esperti minbarra lu sehem kritiku f’ekonomija aktar reżiljenti għal xokkijiet li jsegwu lil Malta jkunu qed isegwu pajjiżi simili, u għal- ekonomiċi. hekk ikunu ferm aktar f’pożizzjoni li jinterpretaw dak li Il-kundizzjonijiet tal-ħaddiema, il-pensjonanti u l-kwalità qed jiġri f’Malta f’kuntest aktar wiesa’. tal-ħajja, inkluż fl-aspett ambjentali, jistgħu jitjiebu biss Bħala Bank Ċentrali aħna wkoll nagħmlu l-proġettazzjoniji- jekk inkomplu nsaħħu l-ekonomija permezz ta’ miżuri li et tagħna permezz ta’ mudelli ekonometriċi li żviluppajna għadni kif semmejt. L-isfida se tkun it-trasformazzjoni lejn maż-żmien, anke bl-għajnuna ta’ akkademiċi u ekonomisti ekonomija aktar sostenibbli u aktar reżiljenti. Din mhix se turiżmu li jintlaqat daqshekk ħażin ifisser tnaqqis fl-at- Il-mudell ekonomiku tagħna jiddependi ħafna fuq attività barranin. It-tbassir tagħna jsir bi djalogu mal-Bank Ċentrali tkun triq faċli, speċjalment wara snin ta’ tkabbir ekono- tività ekonomika f’pajjiżna. Dan jissarraf f’nuqqas ta’ ekonomika li ma timxix neċessarjament fuq linji sostenib- Ewropew, u allura jgħaddi minn proċess ta’ review rigoruż. miku straordinarju, u mhux eskluż li jkun hemm xi skossi dħul għall-investituri u l-ħaddiema f’dan is-settur. Mhux bli. Iżda kien dan l-istess mudell ekonomiku li wassal biex Fl-aħħar tbassir li għamilna wrejna li filwaqt li l-Prodott ekonomiċi u soċjali. Madankollu hi triq li rridu ngħaddu biss. Setturi relatati mas-settur turistiku, bħall-akkomo- insostnu l-ispiża fuq pensjonijiet, servizzi soċjali oħra, Domestiku Gross ser jonqos din is-sena, ħafna minn dan minnha. dazzjoni (apparti l-lukandi), ir-ristoranti, u l-ħwienet in- saħħa u edukazzjoni, u nfiq infrastrutturali. Jekk dan il- it-telf ser ikun irkuprat matul l-2021. tlaqtu ħażin ukoll u għalhekk dan wassal biex il-Prodott mudell jinbidel u nħaddnu mudell fejn is-sostenibbiltà Domestiku Gross jonqos sew, bil-konsegwenzi kollha li hi prijorità, dan irid jieħu ż-żmien tiegħu biex jitwettaq u Aktar importanti minn hekk, aħna Kif tinterpreta l-miżuri tat-TLIET GĦAJNUNIET FINANZJARJI li jirriżultaw meta l-konsum u l-investiment jonqos. Dan x’aktarx iwassal għal tkabbir ekonomiku ferm anqas milli ħabbar fl-aħħar xhur il-Gvern? Liema miżuri tinterpreta bħa- kollu jfisser tnaqqis fid-dħul għall-Gvern f’taxxi, bolol konna mdorrijin qabel l-imxija. Naturalment l-effetti fuq nistmaw li mhux ser ikun hemm la l-aktar effettivi? u VAT. Jekk din is-sitwazzjoni ttul, il-konsegwenzi fuq impjiegi kien ikun devastanti kieku ma tteħdux il-miżuri l-istess daqqa fl-impjiegi bħal dik AG: L-ekonomisti tagħna analizzaw bir-reqqa l-miżuri li ħab- is-settur turistiku, l-ekonomija u l-finanzi pubbliċi jistgħu fejn il-Gvern iggarantixxa wage supplement lill-ħaddiema bar il-Gvern. Din hija funzjoni li hija meħtieġa mill-Bank jkunu negattivi ħafna. L-ekonomija ma tistax tissostit- f’setturi milquta ħażin. Il-mistoqsija tiġi waħedha: sakemm fil-Prodott Domestiku Gross. Ċentrali Ewropew, u anke sa ċertu punt mill-Fond Mone- wixxi settur daqshekk kbir bħat-turiżmu f’ħakka t’għajn. jista’ l-Gvern jibqa’ jsostni din l-għajnuna? tarju Internazzjonali. Ir-rata tal-okkupanza bħalissa fis-settur tat-turiżmu hija ta’ Dan ifisser li l-qgħad ser jibqa’ taħt il-5% u s-sena d-dieħla Mill-istimi tagħna jidher li l-miżuri li introduċa l-Gvern ser bejn 10 u 20%. Wieħed jifhem għalhekk it-tħassib ta’ min jkun qrib l-4%. Aħna qed inbassru li d-dħul tal-familji ser ikunu tejbu l-ġid nazzjonali bi 3%. Dan ifisser li naqqsu L-argument li l-ekonomija m’għandhiex investa f’dan is-settur u l-konsegwenzi jekk din is-sitwazz- jonqos b’madwar 1%, u dan it-telf ikun irkuprat totalment l-impatt ekonomiku tal-COVID-19 b’terz. tibqa’ daqshekk dipendenti fuq it-turiżmu joni ttul. L-ebda negozju ma jista’ jsostni pożizzjoni bħal sa nofs l-2021. Barra minn hekk qed inbassru li l-għoli tal- din, minkejja l-għajnuna kollha li qed tingħata mill-Gvern, ħajja ser ikun taħt il-1% għal sentejn konsekuttivi, u din Filwaqt li ma hemmx dubju li skemi bħall-COVID-19 Wage għax mhux sostenibbli hu validu iżda dment li ma tinstabx soluzzjoni medika fis-sena 2021. mistennija tkun xi ħaġa pożittiva għal dawk li jiddependu Supplement kellhom impatt ferm pożittiv fuq l-impjiegi minn benefiċċji, fosthom il-pensjonanti. u l-vouchers sostnew il-konsum, il-mudelli tagħna juru li mhux realistiku fl-immedjat. Pajjiżi oħra li jiddependu mit-turiżmu għandhom l-istess livell ta’ okkupanza u għaddejjin ukoll minn diffikultajiet kbar. Id-differenza hi li fil-każ ta’ pajjiżi bħall-Portugall,
4 5 BEJN IL-LINJI: Malta bħala Ċentru Internazzjonali għat-Teknoloġija u l-Innovazzjoni l-aktar li ħallew effett ekonomiku kienu l-miżuri ta’ likwid- ità. Dawn jinkludu l-posponiment tat-taxxi, il-moratorju Fl-2019, il-Gvern Malti bi ftehim mal-Kamra tal-Kummerċ, Intrapriża Tech.mt qed tioka wkoll fuq opportunitajiet għal studenti li qed u Industrija, waqqaf l-entità Tech.mt, bil-għan ewlieni li tippromwovi jistudjaw suġġetti l-qasam tat-teknoloġija sabiex ikomplu javvan- fuq id-dejn eżistenti, u s-self garantit u b’imgħax sussidjat. lil Malta bħala ċentru ewlieni għal teknoloġiji innovattivi. zaw ir-riċerki tagħhom. Flimkien dawn il-miżuri ammontaw għal nofs is-sostenn lill-ġid nazzjonali. Fil-fatt huwa mbassar li kellhom effett Il-Gvern Malti qed jistinka sabiex ikun minn ta’ quddiem f’dan Il-promozzjoni huwa l-pilastru ewlieni li fuqu twaqqfet Tech.mt biex is-settur, b’viżjoni diġtali maħsuba sabiex tkattar l-iżvilupp u t-tkab- permezz ta’ komunikazzjoni eettiva u rabtiet b’saħħithom ma’ darba u nofs is-sussidji li ngħataw lill-kumpaniji u l-familji. bir ekonomiku. Għal dan il-għan Tech.mt hija mpenjata biex tassigu- partijiet interessati kemm l-kamp lokali u dak internazzjonali, ra li Malta tkun pożizzjonata bħala destinazzjoni attraenti biex tattira tistabbilixxi pożizzjoni vibranti u ċara l-qasam tat-teknnoloġija u Wieħed irid jifhem li l-moratorju waħdu naqqas l-ispiża Biex nagħti indikazzjoni, l-innovazzjoni ekonomika u talent -oqsma tal-Cloud Computing, l-innovazzjoni. Permezz ta’ parteċipazzjoni attiva f’simpożji u eri tal-kumpaniji bi kważi €170 miljun f’imgħax, u dan min- Internet of Things, Distributed Ledger Technology, Intelliġenza lokali u internazzjonali, Tech.mt tori pjatatforma lil kumpaniji sa minn meta bdiet il-pandemija Artiċjali, Blockchain u teknoloġiji oħra innovattivi. tat-teknoloġija lokali sabiex jesponu x-xogħol tagħhom u jirnexxu barra l-posponiment tar-ripagament tad-djun. It-taxxi bil-għan li jespandu l-operat tagħhom. posposti jammontaw għal tal-anqas €200 miljun oħra, fil- d-depożiti tal-familji mal-banek żdiedu Il-mandat ta’ Tech.mt huwa li jassisiti l-ekosistema diġitali biex waqt li d-dejn garantit sussidjat ser jisboq is-€700 miljun. tistabbilixxi lilha nnisha bħala kontributur ewlieni għall-prodott L-innovazzjoni huwa pilastru ieħor li permezz tiegħu Tech.mt taspira b’aktar minn nofs biljun ewro. gross domestiku ta’ pajjiżna. Tech.mt hija strumentali biex l-industri- li tesponi professjonisti l-qasam tat-teknoloġija għal teknoloġiji Din hija likwidtà addizzjonali li flimkien tammonta għal ja tat-teknoloġija lokali tilħaq il-livell li jmiss, hekk kif se tkun qed innovattivi u tixpruna riċerka akkademika bil-għan aħħari li tkun aktar minn biljun ewro fuq medda ta’ disa’ xhur. tassigura li l-kumplament tad-dinja tinnota l-potenzjal b’saħħtu li ippreżentata lil udejnzi ta’ kwalità u -aħħar mill-aħħar timmaterjal- s-settur tat-teknoloġija f’Malta għandu x’jori sfond ta’ andament izza f’soluzzjonijiet innovattivi. Dan kollu seta’ jseħħ għax il-Gvern kien likwidu biżżejj- ekonomiku b’saħħtu u stabbiltà nanzjarja. ed li jgħaddi mingħajr dħul għal perjodu limitat, filwaqt Ħafna mill-miżuri li qed jieħu l-Gvern huma temporanji. It-talent – Tech.mt qed tassigura komunikazzjoni eettiva kemm ma’ Il-Covid-19 Wage Supplement mhix bħall-introduzzjoni ta’ Imfassla fuq l-oqsma ewlenin tat-teknoloġija u l-innovazzjoni, istutuzzjonijiet edukattivi lokali u anki internazzjonali sabiex jiġu li l-banek għandhom likwidità biżżejjed biex ikunu ta’ Tech.mt mhux biss għandha l-għan li televa l-istatus ta’ Malta identikati oqsma ta’ kollaborazzjoni li permezz tagħhom ikunu sostenn għan-negozji. Il-Bank Ċentrali pparteċipa b’mod benefiċċju soċjali ġdid – jiġifieri spiża li se tibqa’ għal dejjem. l-qasam tat-teknoloġija fuq pjattaforma lokali u internazzjonali, jistgħu jibbenekaw kemm l-istudenti u anki l-akkademiċi, u sabiex attiv biex l-awtoritajiet regolatorji internazzjonali jħal- Tant hu hekk li aħna qed inbassru li f’sena, id-defiċit ser jon- iżda wkoll li tħeġġeġ sinerġija bejn il-Gvern, l-industrija u l-akka- ikun attirat iktar talent ta’ kwalità lejn xtutna. Tech.mt qed taħdem qos b’aktar minn 5%. Qed nantiċipaw li l-piż tad-dejn nazz- demja. mill-qrib ma’ istituzzjonijiet akakdemiċi lokali biex tifhem aħjar kif lu l-banek jagħtu moratorju, fassal id-direttivi neċessarji suġġetti relatati max-Xjenża, Teknoloġija, Inġinerija, u l-Matematika filwaqt li assista b’mod attiv il-likwidità permezz ta’ pro- jonali ser jibqa’ taħt is-60% anke fis-snin li ġejjin. Il-mudelli Sabiex verament timmaterjalizza l-viżjoni ta’ Malta li ssir ċentru (STEM) jistgħu jsiru aktar attraenti biex jintgħażlu bħala l-bażi għal grammi tal-Bank Ċentrali Ewropew. tagħna jindikaw li sakemm l-ekonomija terġa’ tirpilja, il- internazzjonali għal teknoloġiji innovattivi, Tech.mt bniet l-istrateġi- karriera t-teknoloġija, u anki sabiex jiġu kkunsidrati oqsma ġodda Gvern jista’ jkompli jiffinanzja l-programm finanzjarju. Huwa ja tagħha fuq erba’ pilastri ewlenin: il-promozzjoni, l-innovazzjoni, ta’ speċjalizzazzjoni l-qasam tat-tekonoloġija diġitali u kreattiva. PvB: Naħseb li l-miżuri kollha kienu importanti, iżda bla dubja it-talent u l-assistenza. Fuq dawn il-pilastri Tech.mt qed twettaq importanti li, bħala pajjiż, ikollna ħaddiema u investimenti il-missjoni tagħha li tipprovdi l-mezzi neċessarji sabiex negozji lokali Assistenza – Tech.mt hija kommessa wkoll li tikkontribwixxi permezz l-wage supplement kellu l-impatt li jevita kriżi ekonomika produttivi biex nibqgħu kompetittivi u nattiraw aktar inves- stabbiliti l-qasam tat-teknoloġija jkunu jistgħu jesportaw il-prodot- ta’ riċerka rigoruża u rapporti interessanti fuq is-settur u biex tkun ta’ u soċjali li kienet titfa’ l-pajjiż f’sitwazzjoni allarmanti. Dan timent biex l-ekonomija Maltija tibqa’ tikber b’ritmu tajjeb. ti u s-servizzi tagħhom, lwaqt li investituri barranin jistgħu bl-istess gwida għal kumpaniji eżistenti tat-teknoloġija, kif ukoll investituri s’issa ġie evitat iżda minn issa ’l quddiem kollox jiddependi mod jistabbilixxu intrapriżi teknoloġiċi ġodda f’Malta. Qed naraw li prospettivi biex ikompli jiżviluppaw in-negozju tagħhom. Fl-istess waqt, il-Gvern irid jibqa’ juri responsabilità fiskali nassistu wkoll startups tat-teknoloġija lokali u nressquhom lejn mill-istrateġija u l-miżuri li l-Gvern ser jadotta fil-politika biex meta tgħaddi din il-pandemija nerġgħu nibdew naraw inċentivi sabiex verament jirnexxu. Trid tkun taf iktar dwar Tech.mt jew għandek bżonn ta’ assistenza mit-tim tagħna? Ikkuntattjana fuq [email protected] ekonomika tiegħu biex insostnu l-irkupru tal-ekonomija, titjib fil-qagħda finanzjarja tal-Gvern. filwaqt li nittamaw li tinstab soluzzjoni medika kemm jista’ jkun malajr. L-esperjenza turina li jekk il-gvernijiet jirrikorru biss għal https://tech.mt/ [email protected] @Tech.mtMalta Tech.mt @TechmtMalta tech.mtMalta żidiet fit-taxxi biex itejbu l-qagħda fiskali, dawn jistgħu Ta’ min isemmi wkoll li l-miżura biex ażjendi privati ma jkollhom l-effett mixtieq għal żmien qasir, iżda fl-aħħar jħallsux taxxi għal perjodu indefinit għenet biex ittaffi mill-aħħar ixekklu l-attività ekonomika, li terġa’ twassal l-problema ta’ likwidità. Hemm miżuri oħra li ttieħdu bħal għal qagħda finanzjarja ħażina tal-Gvern. Jekk ser isi- fuq kontijiet tad-dawl u kirjiet. Madankollu dawn il-miżuri ru bidliet fit-taxxi jkun aħjar li dan iseħħ għal raġunijiet għandhom ikunu temporanji. ekonomiċi u soċjali, bħal ngħidu aħna biex nikkumbattu l-bidla fil-klima. Huwa importanti li jkun hemm razzjonal- Tech.mt hija strumentali biex izzazzjoni fl-operat tal-Gvern, u trazzin fl-ispiża. Pereżemp- l-industrija tat-teknoloġija lokali Jista’ l-Gvern ikompli jiffinanzja programmi finanzjarji ju, inċentivi u programmi biex inaqqsu d-dipendenza fuq tilħaq il-livell li jmiss, hekk kif se benefiċċji soċjali huma importanti għaliex iwasslu biex -ak mingħajr taxxi ġodda fil-futur? tkun qed tassigura li l-kumplament tar nies jaħdmu u jinħoloq aktar ġid. AG: Il-fattur ewlieni li wieħed irid jikkunsidra huwa l-likwidità. tad-dinja tinnota l-potenzjal Kieku f’pajjiżna ma hawnx tfaddil, u għandna bżonn fondi PvB: Kull miżura għandha tkun temporanja, inkella huwa in- b’saħħtu li s-settur tat-teknoloġija evitabbli li l-Gvern idaħħal taxxi ġodda. Is-sena d-dieħla se barranin, kieku wieħed ikollu jkun kawt ferm. Iżda sa issa f’Malta għandu x’joffri fi sfond ta’ għadna ferm ’il bogħod minn din is-sitwazzjoni. Fil-fatt sa tkun kruċjali u dment li l-Covid-19 tkun taħt kontroll, bil- andament ekonomiku b’saħħtu u issa, minkejja li l-Gvern żied is-self, kien ftit biss li ġie ffi- mod il-mod l-ekonomija tista’ terġa’ taqbad ritmu li jwas- nanzjat mill-pubbliku. Il-maġġorparti tal-istokks ġodda nx- sal biex il-Gvern ma jkollux għalfejn ikompli jagħti l-wage stabbiltà finanzjarja. traw mill-banek, u dawn xorta fadlilhom likwidità f’livelli supplement. Minflok, il-prijorità għandha tkun fuq miżuri ferm għoljin. biex jgħinu t-tkabbir ekonomiku. Dana Farrugia, CEO - Tech.mt
6 AVVIŻ BI ĦLAS “Il-figuri msemmija kienu possibbli li jintlaħqu mhux biss minħabba ż-żie- da fir-ritmu ekonomiku, iżda l-isforzi tad-Dipartiment biex isaħħaħ il-mek- kaniżmi tiegħu ta’ infurzar qed iħallu l-frott; u r-rata ta’ osservanza mill-ope- Lenti fuq id-Dipartiment raturi ekonomiċi Maltin żdiedet sew,” qal id-Direttur Ġenerali tad-Dwana, Joseph Chetcuti intervista ma’ DOSSIER.
Stqarr li għadu kmieni wisq biex wieħed jara jekk fl-2020 hux se nkomplu fuq din ix-xejra. “Iċ-ċirkostanzi tal-pandemija ser ikollhom impatt fuq l-erar- ju mid-Dwana, anke għaliex iddaħħlu miżuri ta’ sostenn fiskali lill-operaturi JOSEPH CHETCUTI ekonomiċi. Sa mill-bidu nett tal-pandemija, id-Dipartiment tad-Dwana in- Direttur Ġenerali troduċa pakkett ta’ għajnuna.” tad-Dwana tad-Dwana Fakkar li sa Ottubru 2020, ingħata ħelsien mill-ħlas tad-Dazju ta’Im- portazzjoni u Taxxa Fuq il-Valur Miżjud fuq ammont kbir ta’ prodotti li l-im- ejn jidħol Is-seba’ s-snin tal-abbundanza portazzjoni tagħhom kienet, jew hi, intiża għal sptarijiet u djar tal-anzjani. l-infurzar, is- Il-lista tinkludi apparat mediku, għodod mediċi, mediċini, ilbies protettiv, Sur Chetcuti ventilators, termometri, sodod u kull ħaġa oħra meħtieġa fi sptar; u ngħata qal li d-Dwana differiment ta’ xahrejn minn kull ħlas tat-taxxa tas-sisa. qed tkun iżjed Feffiċjenti. Fil-fatt, Għalkemm Brexit daħal fis-seħħ mill-1 ta’ Frar, in-negozju bejn Malta kull sena, id-Dwana u r-Renju Unit ma ġiex affettwat mill-ewwel. Dan għaliex bħalissa ninsabu qed tirreġistra f’perjodu ta’ tranżizzjoni ta’ 11-il xahar biex l-Unjoni Ewropea u r-Renju Unit rekord fuq ieħor ta’ idaħħlu fis-seħħ it-tariffi li jibdew mill-bidu tas-sena dieħla. qbid, b’tali mod li:
• Fl-2013 inżammu 910,000 oġġett Negozjati bejn l-UE u r-Renju Unit dwar eżenzjoni ta’ tariffi kontrafatt, u wara żieda kull sena, fl-2019 il-figura telgħet għal 3,040,000 oġġett; Is-Sur Chetcuti qal li għadhom għaddejjin negozjati bejn iż-żewġ naħat li jwasslu għal forma ta’ eżenzjoni tat-tariffi fuq prodotti importati jew -espor tati bejn l-UE u r-Renju Unit. “Wieħed jittama li jkun hemm forma ta’ ftehim • Fl-2013 ġew miżmuma 1,300 kummerċjali mill-aktar fis. Dan ikun jaqbel għaż-żewġ partijiet.” flixkun xorb alkoħoliku tal-kuntra- bandu, u wara żieda reġistrata kull Mill-1 ta’ Jannar tas-sena d-dieħla, il-passiġġieri li jaslu mir-Renju Unit sena, fl-2019 il-figura telgħet għal mhux ser ikunu jistgħu jgħaddu aktar mill-Blue Channel. Din hija linja riser- 12,600 flixkun; vata biss għall-passiġġieri li jaslu minn pajjiżi fl-Unjoni Ewropea. Iridu jibdew jgħaddu mill-Green Channel jekk ma jkollhom xejn x’jiddikjaraw lid-Dwana, Fl-2017, id-Dwana jew jgħaddu mir-Red Channel jekk ikollhom oġġetti x’jiddikjaraw. Dan ser • Fl-2013 ġew interċettati kważi 29 daħħlet €309.3 miljun iwassal għal kju itwal ta’ nies, anke għaliex f’ċirkostanzi normali kienu jgħad- miljun sigarett tal-kuntrabandu. du madwar 2,240 passiġġier kuljum minn u lejn ir-Renju Unit. Fl-2019 ġew interċettati kważi 56 f’taxxa, fl-2018 daħħlet miljun sigarett; €316.5 miljun u s-sena
li għaddiet daħħlet • Fl-2013 ġew interċettati 4 kilogram- €336.3 miljun. mi droga. Fl-2016 sar investiment fl-ewwel scanner, segwit fl-2018 Fuq perjodu ta’ seba’ minninvestiment fit-tieni scanner. snin, bejn l-2012 u Dawn ħallew il-frott għax fl-2016 inqabdu 26 kilo, fl-2017 459 kilo, fl- l-2019, mid-Dipartiment 2018 16,100 kilo u fl-2019 753 kilo. tad-Dwana ġiet
irrappurtata żieda • Fl-2013 inqabdu €600,000 fi flus ta’ €197.3 miljun, mhux iddikjarati lid-Dwana. Fl- 2019 ġew interċettati miljun ewro żieda ta’ kważi 150%. u nofs. 8 9 what a great ID-DWANA KIENET combination WAĦDA MILL- “Biex jilqa’ għal din iż-żieda fl-influss ta’ passiġġieri, id-Di- partiment tad-Dwana qed isaħħaħ il-preżenza tiegħu fis-sala AKTAR ENTITAJIET tal-wasliet fl-ajruport. Id-Dipartiment investa wkoll f’luggage GOVERNATTIVI your Firm Benefiting from screening module ġdid li se tgħinna nanalizzaw il-bagalji tal- Membership to FinanceMalta passiġġieri qabel jintefgħu fuq iċ-ċinga biex jinġabru mill- LI APPLIKAW passiġġieri. Dan se jgħin fil-ħidma biex nieħdu stampa iżjed ċara minn qabel ta’ x’fihom il-bagalji u għalhekk neżaminaw B’SUĊĊESS GĦAL Membership advantages include: biss dawk li jqanqlu suspett. L-ajruport se jkun qed ikabbar Company listing on our website • il-parti tal-ħruġ tal-passiġġeri.” KOFINANZJAMENT Participate in webinars & podcasts • MILL-UNJONI Opportunities to showcase your firm • Tisħiħ fil-ħidma kontra l-evażjoni tat-taxxa Business networking & educational events • EWROPEA. u tad-dazju u s-sisa Complimentary passes to some of Europe’s most important events • Opportunity to take part in road shows, press briefings & workshops • Access to market intelligence reports & branded marketing materials • Id-Dwana kompliet issaħħaħ il-ħidma tagħha kontra l-evaż- Thought leadership articles featured on our website & quarterly newsletter • joni tat-taxxa u tad-dazju u s-sisa waqt li tkompli tgħasses il- fruntieri mill-importazzjoni ta’ oġġetti illegali. Is-Sur Chetcuti qal li bħala Dipartiment, id-Dwana kienet waħda mill-aktar entitajiet governattivi li applikaw b’suċċess għal kofinanzja- “Mis-sena d-dieħla se nibdew naħdmu fuq proġett kbir, more information on: ment mill-Unjoni Ewropea. Fost oħrajn, inxtara scanner van stmat li jiswa €5 miljun, biex tinbena Scanning Facility fil-Port mobbli, b’investiment ta’ €864,000, li jintuża f’diversi stazz- www.financemalta.org il-Kbir. Dan jirreplika l-istess investiment li sar fil-Port Ħieles,” jonijiet; inxtara n-Nuctech Scanner għall-Freeport, b’investi- qal is-Sur Chetcuti b’ton ta’ sodisfazzjon. ment ta’ żewġ miljun ewro; u fl-istess sena nxtraw tmint ikli- eb, b’investiment ta’ €350,000. Is-sena li għaddiet sar xogħol Id-Direttur Ġenerali tad-Dwana żied jgħid li din is-sena se Effective | Secure | Skilled infrastrutturali fuq kumpless ġdid f’Ħal Luqa, li ġabar fih l-In- jinxtraw żewġ x-ray machines għall-ajruport, b’investiment telligence Unit, ir-Risk Management Unit, l-Anti-Money Laun- ta’ €236,000 u fi ftit tal-jiem oħra se jiġi inawgurat il-Canine dering Team u l-Enforcement Unit, b’investiment ta’ €70,000. Compound, f’Ħal Far, b’investiment ta’ ftit iżjed minn miljun Find us on: FinanceMalta FinanceMalta@ FinanceMaltaYT FinanceMalta Din is-sena nxtara luggage scanner van. u mitt elf ewro.
FinanceMalta - Garrison Chapel, Castille Place, Valletta VLT1063 - Malta | [email protected] | tel. +356 2122 4525 | fax. +356 2144 9212 FinanceMalta is the public-private initiative set up to promote Malta as an International Financial Centre. 11 BL-ISTATISTIKA JISMA’ KIF L-GĦAJTA KONTRA IĦABBAT IL-POLZ TAL-POPLU L-ABORT ITTARRAX
ħalli l-istatisika u l-metodi xjentifiċi jwassluh biex Attitudni b’saħħitha tal-Maltin kontra l-abort kienet riflessa meta kważi 82 jifhem u jagħraf xi jħoss, persuna minn kull mija wieġbu “LE” meta mistoqsijin jekk jaqblux li f’Malta jidħol l-abort, waqt li 18 minn kull mija wieġbu li jaqblu. x’jaħseb u x’jagħżel il-poplu meta affaċċjat b’mistoqsijiet Taqbel li jidħol iva 18.1% diretti u drabi oħra ta’ natura l-abort fil-pajjiż? Isensittiva. Magħruf li r-riżultati tal-elezzjonijiet, permezz tal- istħarriġ tal-opinjoni pubblika u l-kalkoli xjentifiċi, iġibhom żewġ. Dan l-aħħar sar wiċċ familjari wkoll le 81.9% b’rabta mal-COVID-19. In-nies tfittxu ħafna biex tagħraf x’inhi r-rata L-inqas distakk kien irreġistrat fost żgħażagħ ta’ bejn is-16 u l-25 sena. Waqt tal-infezzjonijiet minn persuna għal li kważi 54% ta’ din il-faxxa wieġbu “LE”, ftit iktar minn 46% wieġbu “IVA”. Iżda oħra. kuntrarjament għal dan, fil-kumplament tal-faxex, l-għajta kontra l-introduzzjoni ttarrax. Iktar minn 96% tal-faxex li għandhom bejn is-56 u l-65 sena u minn 66 “Meta taħdem fuq l-istatistika xjentifika sena ’l fuq wieġbu li ma jaqblux mal-introduzzjoni tal-abort. u sondaġġi trid tinsa l-opinjoni tiegħek, 96.4% bl-għan ewlieni jkun li tibqa’ leali lejn 100.0% 97.2%
81.1% il-polz tal-poplu. Il-missjoni tiegħek hija 79.1% li twassal l-istatisika b’mod sempliċi 80.0% 73.5%
53.7% lill-poplu u li tgħolli l-livell tar-riċerka 60.0% 46.3% Iva xjentifika f’Malta,” stqarr l-istatistiku DOTT. VINCENT MARMARÀ. 40.0% Le 26.5% 20.9% 18.9% Din id-darba, sondaġġi kkummissjona- 20.0% 2.8% 3.6% ti minn DOSSIER u li saru minn Dott. 0.0% Marmarà jitfgħu dawl fuq l-interess tal- 16-25 26-35 36-45 46-55 56-65 66+ Maltin fil-politika, jekk jaqblux li l-abort jidħol fil-pajjiż, u kemm-il quddies L-istħarriġ juri li hemm distakk minimu bejn kif jaħsbuha n-nisa u l-irġiel; semgħu fix-xahar qabel il-pandemija. U iżda waqt li kienu 5% biss tal-persuni li għandhom livell ta’ edukazzjoni pri- fuq kollox jafu min kien l-ewwel Presi- marja li wieġbu li jaqblu mad-dħul tal-abort fil-pajjiż; kważi 36% tal-persuni li dent tar-Repubblika? għandhom edukazzjoni terzjarja wieġbu fl-affermattiv.
12 13 Taqbel li jidħol l-abort fil-pajjiż?
Iva
95.0% 100.0% 100.0% 91.0% Le 81.6% 82.1% 90.0% 80.8% mill-bankijiet 80.0% 80.0% 70.0% 64.4% 60.0% 60.0% 50.0% 35.6% tal-knejjes 40.0% 40.0% 30.0% 18.4% 17.9% 19.2% 20.0% 20.0% 9.0% 10.0% 5.0% Attwalment sitta minn kull 0.0% 0.0% għaxra wieġbu li qabel Primarja Sekondarja Postsekondarja Terzjarja Mara Raġel il-pandemija ġeneralment kienu qed jattendu għall- Ġeneralment kont tmur tisma’ quddies qabel l-imxija tal-covid-19? quddies. Iż-żgħażagħ ta’ bejn is-16 u l-35 sena u l-adulti ta’ 100.0% 86.7% bejn is-46 u l-55 sena kienu
80.0% 66.7% 73.6% l-iżjed żewġ setturi mis-soċ- 64.2% 60.2% jetà li wieġbu li ma marrux 60.0% 57.4% 54.7% 42.6% 45.3% għall-quddies. Persuni ta’ 39.8% 35.8% 40.0% 33.3% bejn is-36 u l-45 sena u ta’ 26.4% iżjed minn 56 sena kienu 20.0% 13.3% Le l-aktar li wieġbu li marru jisimgħu quddies qabel bdiet 0.0% Iva 16-25 26-35 36-45 46-55 56-65 66+ Total l-imxija f’Marzu li għadda.
ETÀ RIŻULTAT 16-25 2.1 Apatija politika NOFS PAJJIŻ MA JAFX MIN KIEN 26-35 2.4 Kemm tinteressak L-EWWEL PRESIDENT TIEGĦU 36-45 2.5 il-politika minn 1 sa 5? 46-55 2.9 Min kien l-ewwel President tar-Repubblika ta’ Malta? 16-25 26-35 36-45 46-55 56-65 66+ Total Huma biss 50.6% li jafu li Sir Anthony 56-65 2.7 Mamo kien l-ewwel President ta’ Malta. Waqt Sir Anthony Mamo 25.9% 26.5% 31.3% 60.4% 70.8% 78.3% 50.6% 66+ 3.3 li 43% wieġbu li ma kinux jafu min kien l-ewwel Mill-istħarriġ irriżulta wkoll li l-persuni li għandhom edu- Ma nafx 68.5% 66.2% 56.7% 32.1% 25.0% 19.3% 43.1% President, il-kumplament semmew l-ismijiet TOTAL 2.7 kazzjoni terzjarja huma l-inqas nies li għandhom interess George Borg Olivier 0.0% 1.5% 3.0% 5.7% 0.0% 1.2% 1.8% tal-eks Prim Ministru George Borg Olivier u Dom fil-politika, waqt li l-persuni li għandhom livell ta’ edukazzjoni Anton Buttigieg 0.0% 1.5% 3.0% 1.9% 1.4% 1.2% 1.5% Mintoff. Oħrajn semmew lil Anton Buttigieg u (1 – “ma tinteressani xejn” u 5 – “tinteressani ħafna”) primarja għandhom l-iżjed interess fl-isfera politika. Agatha Barbara 0.0% 1.5% 4.5% 0.0% 0.0% 0.0% 1.0% Agatha Barbara li rispettivament kienu t-tieni u t-tielet president ta’ dan il-pajjiż. Dom Mintoff 3.7% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.5% LIVELL TA’ EDUKAZZJONI RIŻULTAT Jidher li l-pensjonati huma l-aktar faxxa li tinteressahom Sir Temi Zammit 0.0% 1.5% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.3% il-politika. Isegwu warajhom dawk li għandhom bejn is-46 u Primarja 2.9 Pawlu Boffa 0.0% 1.5% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.3% l-65 sena. Żgħażagħ ta’ bejn is-16 u l-25 sena kienu l-aktar li Alfred Sant 1.9% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.3% esprimew apatija. Il-faxex ta’ bejn is-26 u l-45 sena wkoll ma Sekondarja 2.8 L-erba’ mistoqsijiet saru bejn is-7 u s-16 ta’ tantx esprimew entużjażmu għall-politika. Dr Marmarà jinno- Ugo Mifsud Bonnici 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 1.4% 0.0% 0.3% Settembru, permezz tat-telefown, b’kampjun Postsekondarja 2.7 ta’ sitt mitt persuna fost il-popolazzjoni ta’ ta li l-apatija fost l-elettorat hija riflessa fis-sondaġġi lisaru Ċensu Tabone 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 1.4% 0.0% 0.3% persuni li għandhom iżjed minn 16-il sena. fl-aħħar xhur, fejn madwar 25% tal-elettorat jgħidu li ‘ma jiv- Terzjarja 2.4 George Abela 0.0% 0.0% 1.5% 0.0% 0.0% 0.0% 0.3% vutawx’ jew ‘għadhom indeċiżi jekk jivvutawx’ li kellha ssir L-istħarriġ għandu margin of error ta’ +/- 4% TOTAL 2.7 Total 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% elezzjoni. u confidential interval ta’ 95%.
14 15 Qawmien ekonomiku: nibdew min-negozji ż-żgħar
DR JOSIANNE CUTAJAR LL.B., LL.D., LL.M. EUROPEAN & COMPARATIVE LAW (MELIT.)
MEMBRU PARLAMENTARI EWROPEW
Ebda diskors ekonomiku fl-Ewropa ma jista’ jitbiegħed mill-ekosistema Malta tan-negozji ż-żgħar u medji. A member of Reanda International Aktar minn 95% tan-negozji Ewropej meqjusin SMEs li WE FOCUS ON BUILDING MUTUALLY jfisser li mill-manifattura BENEFICIAL CLIENT RELATIONSHIPS sas-servizzi kollha offruti, u magħhom l-impjiegi, marbutin ilkoll man-negozji ż-żgħar.
Laqatni s-sens t’adattament li rajt. Ħafna d-diskussjoni dwar kif se nkomplu nimxu ’l rrivoluzzjonaw l-operat biex kisbu preżenza diġitali u quddiem b’modi ġodda u li jġibu inqas dannu pprovdew is-servizz xorta. Il-ftuħ tal-ekonomija ħaduh għal saħħitna u għall-ambjent ta’ madwarna b’kawtela u ma beżgħux jinvestu f’mezzi primarjament ma bediex ilbieraħ tant li l-Unjoni Ewropea diġitali biex żiedu s-sigurtà, serrħu ras il-klijenti imma kienet bdiet taħmi strateġija mibnija fuq qalba baqgħu għaddejjin. industrijali u proċess intiż ta’ diġitalizzazzjoni. Il-politika trid tindokra dan is-sens intraprenditorjali Ġara iżda li faqqgħet pandemija u l-agħar seħħ. I responsabbli. L-appoġġ Ewropew fil-ħlas tal-pagi juri Waqfet il-ħajja. It-toroq żvujtaw u r-rota waqfet iddur għan soċjali; jonqos issa li nkebbsu l-innovazzjoni f’dawn bil-konsegwenza ta’ telf imdaqqas u inċertezza. l-intrapriżi u ma nħallux l-għarfien tagħna jkompli jiżloq Who we assist? Issa mhux talli ridna naraw kif in-negozji Ewropej lejn il-Lvant u l-Punent. Limited Liability Companies jibdew jikkompetu aħjar f’suq globali aħrax, talli qabel Għal min se jonqos milli jiżviluppa l-lat diġitali xejn ridna naraw li nerġgħu nkebbsu fihom il-fiduċja. Partnerships tal-operat se tkun diffiċli jsalva fit-tul. L-istrateġija li Dak li nsistejna fuqu sa minn qabel is-sajf sab post fil- qed naħdem fuqha taħseb qabel xejn għat-taħriġ tal- What we do? Sole-Traders Pjan ta’ Rkupru Ekonomiku għall-Ewropa. Minflok ma ħaddiema biex insaħħu l-ħiliet tagħhom. n-negozji ġew sfurzati jbiddlu l-operat f’salt u minn Audit & Assurance Business Start-Ups jeddhom, rajna l-ewwel li nagħtu l-għodod finanzjarji It-triq ’il quddiem trid tkun imsejsa fuq l-użu sfiq Accounting and book-keeping f’għotjiet u self biex iħallu t-telf warajhom, isalvaw tar-riżorsi biex inkomplu noħolqu, niżviluppaw u nibnu xogħol il-ħaddiema tagħhom, u jkollhom il-kapaċità li hawn fl-Ewropa u fil-gżejjer tagħna stess. Hekk jikber in- Taxation negozju ż-żgħir b’kawża u effett. jħarsu ’l quddiem. Payroll & Outsourcing A3 Towers, Block A3, Level 12 Business Plans & Consultancy Triq il-Kanonku M Bologna, AVVIŻ BI ĦLAS Paola PLA 1211, Malta. T: (+356) 2123 5064 - E: [email protected] 16 www.reandamalta.com tal-familja, tfal u qraba xorta għadhom primar- jament f’idejn in-nisa. Għalkemm hawn irġiel li joffru kontribut siewi fil-familja, il-mara baqgħet terfa’ l-ikbar piż anki meta jkollha impjieg. Ftit huma dawk in-nisa, imqabbla mal-irġiel li jokk- upaw karigi għoljin f’oqsma pubbliċi, li jmexxu REBECCA bordijiet, ażjendi jew organizzazzjonijiet, li huma rappreżentati fil-politika. Ftit huma dawk BUTTIGIEG in-nisa li jistgħu jieħdu deċiżjonijiet ħielsa fuq il- Opinjonista ħajja tagħhom bħalma jagħmlu l-irġiel li ħafna minnhom jafu li hemm il-mara tieħu ħsieb it-tfal Jonqos jekk se jdumu x-xogħol, jekk għandhom laqgħa filgħaxija, jekk iridu jmorru l-Parlament kuljum, Min jaf kemm-il darba staqsewni nsemmi min huma dawk in-nisa iżjed nisa jekk iridu jsiefru. li jispirawni u li nammira. Fil-verità tgħoddhom fuq id waħda. Mhux għax m’hawnx nisa kapaċi, anzi xejn minn dan. Iżda pjuttost għax biex iduru L-ostakli li tiltaqa’ magħhom mara fil-ħajja sfortunatament m’hawnx biżżejjed nisa f’karigi ta’ tmexxija li jistgħu pubblika kienu u għadhom jeżistu anke jekk forsi jservu ta’ role models. Ninsabu fis-sena 2020 u filwaqt li għamilna mal-mejda naqsu xi ftit u mhux dejjem jidhru. progress f’ħafna oqsma tal-ħajja, in-nuqqas tan-nisa madwar il- Ir-responsabbiltajiet tal-familja mhumiex mejda tad-deċiżjonijiet għadu problema kbira. Minkejja kull avvanz li ’laqgħa riċenti li saret bejn il-Kunsill għall- l-uniċi ostakli li jaffaċċjaw in-nisa f’soċjetà patri- għamilna, xorta waħda l-mara qiegħda tibqa’ żvantaġġata fil-konfront Iżvilupp Ekonomiku u Soċjali (l-MCESD) u jarkali. F’dinja ddominata mill-irġiel, in-nisa jri- tar-raġel. Ir-ritratti li ċċirkolaw minn din il-laqgħa nessew l-Prim Ministru Robert Abela dwar l-effetti tal- du jistinkaw iktar biex jiksbu dak li l-irġiel jiks- Xorta, b’xi mod, issib xi forma ta’ ostaklu, f’xi stadju partikolari, li għal mument l-imxija u l-ħerba tagħha u reġgħu qajmu COVID-19 fuq l-andament soċjali u ekonomiku bu mingħajr wisq sforzi. In-nisa li jkunu f’kariga jfixkilha milli tkompli tavvanza f’ħajjitha. tal-pajjiż, spikkat id-dominanza tal-irġiel mistoqsijiet dwar is-sehem tan-nisa madwar il-mejda għolja jafu jsibu reżistenza minn irġiel li jkunu Fmadwar il-mejda tat-taħditiet. L-unika mara li kienet tad-deċiżjonijiet. DOSSIER iħares mil-lenti ta’ erba’ nisa f’kariga inqas minn tagħhom u li jridu joqogħ- Ma nilludux ruħna. Dan insibuh anke f’Malta. Anke jekk kellna preżenti għal din il-laqgħa kienet is-Supretendent tas- li fetħulha fuq l-ostakli u l-isfidi li għadha qed taffaċċja du għad-deċiżjonijiet tagħhom. In-nisa jafu jsibu President tar-Repubblika mara. Anke jekk kellna u għandna ministri u Saħħa Pubblika, il-Professur Charmaine Gauci. l-mara fl-2020. fastidju sesswali iktar milli jsibu l-irġiel, ikollhom membri parlamentari nisa. Anke jekk għandna membri tal-ġudikatura inqas opportunitajiet għal promozzjoni u taħriġ nisa. Avvanzi, mela le, iżda huwa avvanz adegwat? Huwa avvanz inqas mill-irġiel, fost raġunijiet oħra għax min biżżejjed? Saret ħafna riċerka u jeżistu bosta teoriji dwar x’seta’ jimpjegahom jaħseb li jistgħu jitilqu jekk ikoll- wassal għal din is-sitwazzjoni, iżda l-mistoqsijia hi: Issa x’ser nagħmlu? hom it-tfal. In-nisa, b’mod ġenerali, jaqilgħu X’azzjoni ser tittieħed biex naraw li n-nisa ma jibqgħux lura u jkollhom F’dawn l-aħħar xhur, isem u wiċċ salarji inqas mill-irġiel madwar id-dinja kollha, siġġu madwar il-famuża mejda tad-deċiżjonijiet? Charmaine Gauci saru familjari ma’ u għalkemm qed jiggradwaw iktar mill-irġiel, Is-sehem tan-nisa fil-proċess demokratiku u fil-gvern huwa kulħadd. Il-fatt li Prof. Gauci hija tabi- għadhom mhux rappreżentati biżżejjed fil-ħajja kruċjali. Mhux biżżejjed li sempliċiment insemmgħu leħinna; jeħtieġ ba, professur u tokkupa kariga għolja pubblika. li nkunu parti mill-proċess tat-teħid tad-deċiżjonijiet. Is-sistema u fil-qasam tas-saħħa filwaqt li hija mara li s-soċjetà attwali jagħmluha ferm aktar diffiċli biex in-nisa jokkupaw għandha familja jirrifletti diversi affarijiet F’soċjetà fejn fil-prattika għadu diffiċli għal karigi ta’ tmexxija. Filwaqt li tul is-snin l-attitudnijiet tas-soċjetà fuq is-soċjetà tagħna. Fosthom li Malta ħafna nisa li jiksbu dak li l-irġiel jiksbu mingħa- lejn il-mudell tal-familja tradizzjonali nbidlu, l-ommijiet għadhom nbidlet xi ftit għax fil-passat ħafna nisa jr tfixkil u ostakli, ikun qed jintilef ħafna po- jitqiesu responsabbli mit-trobbija ta’ wliedhom. Minkejja li l-postijiet kienu jaslu sa infermiera fil-qasam tas- tenzjal, ikunu qed jintilfu ħafna ħiliet u espe- tax-xogħol qed joffru ħinijiet tax-xogħol flessibbli u kundizzjonijiet li saħħa. rjenzi li n-nisa jistgħu jagħtu, ikunu qed jintilfu ħafna opportunitajiet li n-nisa jixtiequ jieħdu huma dejjem aktar favur il-familja, in-numru ta’ missirijiet li jagħżlu li Meta n-nisa jingħataw l-opportuni- iżda jaqtgħu qalbhom għax ma jsibux biżżejjed joqogħdu d-dar mal-familja minflok il-mara huwa żgħir wisq. tajiet biex jistudjaw, biex jidħlu fil-qasam strutturi ta’ appoġġ. Dan iċaħħad lin-nisa minn Biex is-sehem u l-interessi tan-nisa fis-soċjetà jistgħu jittejbu u tax-xogħol, f’oqsma tradizzjonalment kapital ekonomiku, politiku u soċjali u mill- jimxu ’l quddiem, irridu nifhmu s-soċjetà b’mod ħolistiku u aħjar, fejn iddominati mill-irġiel bħalma huma aċċess għall-poter u għall-privileġġi li ħafna soċjali fejn jidħlu n-nisa u l-irġiel u l-es- in-nisa u l-irġiel jaħdmu flimkien bħala sħab ugwali. l-mediċina, ix-xjenza u l-amministrazz- perjenzi tagħhom fil-ħajja pubblika u dik rġiel għandhom sempliċiment għax huma rġiel joni pubblika, dawn jistgħu jagħmlu privata. u qatt ma kellhom għalfejn jiddeċiedu jaqilbux L-ugwaljanza bejn is-sessi tħalli frott kbir fid-dinja tax-xogħol, suċċess u jiksbu l-fiduċja li tixirqilhom. part-time jew le, jiqfux mix-xogħol għal xi żmien, mhux biss għax tikber l-ekonomija, iżda għax ħafna mid-deċiżjonijiet Fl-istess ħin għalkemm xi affarijiet in- Għalkemm in-nisa daħlu fil-politika, jiħdux leave għax it-tfal ma jifilħux, jilbsux dak biex insolvu l-problemi li qegħdin niffaċċjaw hemm bżonn li jittieħdu bidlu, ma ngħaġġlux wisq. Għalkemm qed isiru tobba, avukati u anke mħallfin, id-dublett għax forsi qasir wisq u joqogħdu bis-sehem tal-mara. Il-ġenerazzjoni tagħna kellha ħafna aktar Dott. Angele teknikament in-nisa f’Malta llum għand- professuri u sewwieqa tal-karozzi tal-lin- jgħaddulhom il-kummenti. F’soċjetà fejn in-nisa opportunitajiet minn dawk li ġew qabilna. Issa f’idejna biex nużaw Deguara hom iktar opportunitajiet, il-Professur ja jew trakkijiet, l-affarijiet ma nbid- għadhom jitqiesu bħala sekondarji, kulħadd ikun dawk l-opportunitajiet biex flimkien niksbu l-bidla li tant ilna nitkellmu Charmaine Gauci ma tirriflettix ix-xejriet lux drastikament. Ir-responsabbiltajiet Soċjologa qed jitlef - mhux in-nisa biss. u nisimgħu dwarha.
18 19 Evidentament, il-miżien tal-ideat, tal-proposti u l-esper- Nadia jenzi għadu jxaqleb drastikament lejn il-ġeneru maskili. Wieħed irid jirrikonoxxi l-progress sinjifikanti li għamlet Abdilla Malta fl-aħħar snin biex il-mara terġa’ ssib postha fis-suq tax-xogħol u, bil-mod il-mod, qed jirnexxilha titla’ tarġa tarġa Soċjologa fil-karriera tagħha. Iżda l-pass li bih qed ikollha timxi mhuwiex wieħed mgħaġġel biżżejjed. Riċerka riċenti turi kif f’Malta, bejn l-2013 u l-2018, Dott. in-numru ta’ rġiel f’pożizzjonijiet maniġerjali kien bil-wisq ak- bar minn dak tan-nisa. Għaldaqstant, il-mara tibqa’ mhux rap- Kimberley preżentata biżżejjed f’pożizzjonijiet ta’ tmexxija, bħal karigi għolja fis-settur bankarju u finanzjarju, u lanqas fil-ħajja pub- Grech blika partikolarment fil-ħajja politika. Ir-riżultat ta’ dan kollu hu li kull deċiżjoni li tittieħed tkun qed tħalli barra l-element Tabiba fundamentali tad-diversità fil-ħsieb.
Tibdiliet leġiżlattivi f’waqthom huma neċessarji biex iwittu t-triq għal bidla fil-kultura soċjo-politika patrijarkali, fil-men- talità u fl-imġiba u l-perċezzjoni tagħna lejn l-isterjotipi li bi- hom nikkategorizzaw lin-nisa u lill-irġiel. Il-konċentrazzjoni inekwa fis-setturi differenti tax-xogħol bejn in-nisa u l-irġiel hi problema persistenti u sakemm karigi partikolari jibqgħu riservati u ddominati mill-irġiel, in-nisa ser jibqgħu jżommu lura milli javvanzaw. Dan għal diversi raġunijiet, fosthom id-deċiżjonijiet marbuta mat-trobbija tat-tfal kif ukoll it-tqa- Emmeline Pankhurst u Evaline Burkitt. Fl-għoxrinijiet “Għandha tfal?” “Ser taħseb għat-tfal?” Fhimtuni. ssim tal-ħin bejn il-karriera u x-xogħol bla ħlas tad-dar. Il-kar- stinkaw biex id-dublett u l-fardal jinbidlu wkoll f’qalziet u pin- riera m’għandhiex tiġi a skapitu tal-familja, u viċi versa. Iżda F’riċerka elaborata li saret is-sena li għaddiet fil-Ġermanja, na. Tgħid dawn iħarsu lejn is-soċjetà tal-lum u jkunu kburin? din din tal-aħħar mhix applikabbli sempliċiment għal ġeneru fl-Awstrija u fl-Iżvizzera, minn O’Becker et al, instab li minn partikolari. Huwa minnu li għamilna passi kbar. Illum il-mara ssibha 9,000 applikazzjoni għal xogħol part-time kien hemm - dif f’diversi setturi tax-xogħol, saħansitra anke f’industriji ‘maski- Li jiġi indirizzat l-istatus quo u jingħelbu l-ostakli li jtell- ferenza ta’ 15% bejn nisa miżżewġa bi tfal ta’ età adolexxenti li’. Iżda, inti li int mara, tħoss li xorta tgħaddi mill-inugwaljanza fu lin-nisa kkwalifikati milli jitilgħu s-sellum u jipprogressaw, u dawk in-nisa miżżewġin mingħajr tfal li ġew mgħajta għal diplomatika tal-2020? Qiegħda xxengel rasek. Iva, hekk hu. mhix biss importanti fiha nnifisha għaliex tippermetti aktar interview. Dan għaliex għal min iħaddem, ‘ir-riskju’ tal-fertilità u t-tqala huwa fattur li kapaċi joħloq inugwaljanza f’opportu- ugwaljanza iżda hemm ukoll gwadann soċjo-ekonomiku sos- Illum il-mara titqies iktar bħala ‘magna’ effiċjenti li kapaċi nitajiet ta’ xogħol. tanzjali. Aktar rappreżentanza xierqa ta’ nisa f’pożizzjonijiet tiffunzjona kullimkien. għolja tippermetti aktar perspettivi wesgħin, iżżid il-kreattività U xi ngħidu għall-fattur sesswali? Ħafna jiddejqu jqajmu u l-innovazzjoni u tippermetti diskussjonijiet fuq temi speċifiċi Ix-xogħol għall-mara ma jiqafx mal-iskrivanija tal-kump- dan is-suġġett, iżda nkunu qegħdin nitfgħu t-trab taħt it- li possibbilment ma jiġux inklużi meta jkollok rappreżentan- anija, iżda jkompli minn mal-bieb tad-dar. Mhux hi riedet tmur tapit jekk dan ma nittrattawhx. Kemm-il darba l-mara kellha za maskili biss. In-nuqqas ta’ rappreżentanza ma jsarraf xejn għax-xogħol? Mhux hi riedet karriera? Mela jkollha tlaħħaq tgħaddi minn kummenti dispreġjattivi fuq il-persuna tagħha għajr telf ta’ valur, talent u għarfien, li jistgħu jiġu attwati biss ma’ kollox. M’hemmx lok li tkun għajjiena jew ma tiflaħx. fuq il-post tax-xogħol u jiġu skużati bħala ‘ċajta’. Kieku dawn f’ambjent soċjali fejn hemm ugwaljanza sħiħa. Studji juruna li Għaliex il-ħtiġijiet tad-dar ma jieqfu qatt. il-kummenti jsiru lejn l-irġiel, ikunu aċċettabbli? Xi ngħidu meta kumpaniji investew il-ħin biex tiżdied ir-rappreżentanza Allura din mhijiex kapaċità? Kapaċità fuq il-post tax-xogħol għall-qlajjiet foloz biex insibu raġuni għaliex mara rnexxielha femminili, dan issarraf fi frott ta’ tkabbir fl-attività ekonomika u kapaċità li tieħu ħsieb familja fl-istess ħin? Iżda xorta ma tilħaq f’kariga għolja minflok raġel? u fl-effettività tal-organizzazzjoni. nitqisux kapaċi daqs l-irġiel, għax għall-irġiel u s-soċjetà Malt- Ġurnata fost l-oħrajn, inzertajt smajt konverżazzjoni bejn Sabiex ninstigaw il-bidla meħtieġa għal soċjetà aktar ġusta ija jibqa’ ‘dak li hu mistenni mill-mara’. żewġt irġiel bil-ġlekk pulit u b’Malti elokwenti. “Xi jridu iktar u ekwa rridu mhux biss inbiddlu l-istrutturi fejn in-nisa jkunu Meta jkun wasal iż-żmien għal promozzjoni jew inter- dawn in-nisa? Mhux diġà tajniehom biżżejjed? Dalwaqt jitil- jistgħu jimxu bl-istess pass fuq il-pjan ekwu mal-irġiel fid-dinja views, l-irjus il-kbar jiddiskutu: “X’taħseb minn dak? X’kapaċi għu fuq rasna!” tax-xogħol iżda wkoll dak soċjali f’sens wiesa’ u sħiħ. joffri?” ... “Smajt li dik interessata għal din il-pożizzjoni wkoll.” F’dan il-ħin jaqa’ s-skiet. Mistoqsijiet iqumu bħal “Miżżewġa?” Xejn kbir. Rispett u ugwaljanza onesta.
20 21 L-IMXIJA U L-ISKEJJEL:
Il-Professur Carmel Borg SENA DELIKATA • F’ittra miftuħa, iffirmata minn 1,500 membru tar-Royal College GĦAS-SISTEMA of Paediatrics and Child Health (RCPCH) tar-Renju Unit, il-firmatarji, ilkoll speċjalizzati fis-saħħa u l-kura tat-tfal, talbu għall-ftuħ tal-iskejjel. EDUKATTIVA, ŻELQIET KBAR U Skont dawn l-ispeċjalisti, l-għeluq fit- tul tal-iskejjel jista’ jwassal għat-telf GĦAT-TFAL U GĦALL-PAJJIŻ DEĊIŻJONIJIET ta’ ġenerazzjoni ta’ tfal u żgħażagħ. ĦŻIENA JAFU JKUNU • Il-firmatarji ddeskrivew bħala gravi “ l-ħsara għas-saħħa u l-benesseri DAQQA MORTALI tat-tfal, kawża tal-għeluq tal-iskejjel. ” Il-pedjatri jsostnu li l-akbar impatt GĦAL ĦAFNA TFAL. tal-pandemija qegħdin iħossuh it-tfal u l-familji fil-bżonn; dawk li r-riżorsi tagħhom huma limitati, u ” l-aktar dipendenti fuq l-appoġġ tal- mard, operazzjonijiet li ma sarux jew empiriku, applikabbli għall-kuntest lokali, istituzzjonijiet speċjalizzati fl-oqsma mewt fil-familja, u kirjiet, kontijiet u djun li li parti mis-suċċess akkademiku tat-tfal hija differenti tal-wens uman. ’Marzu, l-iskejjel ta’ Malta ma setgħux jitħallsu. F’dawn iċ-ċirkustanzi marbuta mal-kapital ekonomiku, soċjali għalqu l-bibien tagħhom biex u oħrajn, li ħafna minnhom ġew ħabta u kulturali tal-ġenituri. “Tfal li ġejjin minn • L-ispeċjalisti fakkruna li l-iskejjel huma ferm aktar minn siti tat- l-esperjenza umana tat-tagħlim, u sabta fuq il-familji, it-tfal batew min- ambjenti umli, b’diffikultajiet fit-tagħlim, nuqqas ta’ rutina, mill-iżolament soċjali, subien aktar minn bniet, huma fost it-tfal li tagħlim. Permezz tal-istituzzjonijiet kif konna mdorrijin ngħixuha, mill-firda fiżika tal-akbar ħbieb u miċ- l-aktar jispikkaw fl-istatistika ta’ nuqqas ta’ edukattivi, it-tfal jingħataw appoġġ inbidlet għal waħda virtwali; IL-PROFESSUR CARMEL BORG, il-Kap tad- ċaħda tal-għeżież tagħhom. suċċess akkademiku. Filwaqt li l-pandemija ħolistiku li jinkludi l-ikel, li fil-każ ta’ esperjenza ġdida għal ħafna Dipartiment tal-Arti, Komunitajiet Miftuħa u “Tfal ansjużi, neqsin mill- affettwat lit-tfal kollha, il-marda kiddet Malta jlaħħaq il-mijiet ta’ studenti, Fmsieħba tal-proċess edukattiv li, minn l-Edukazzjoni tal-Adulti, fl-Università ta’ Malta, konċentrazzjoni u l-motivazzjoni, uħud l-aktar lit-tfal li dejjem batew minħabba u diversi servizzi ta’ ġid għas- banda, urietna kemm nistgħu nkunu jitkellem fost oħrajn dwar kemm din is-sena diżorjentati, frustrati, imdejqin u ma jafux limitazzjonijiet edukattivi kbar fl-ambjent saħħa u l-iżvilupp ta’ eluf ta’ tfal. versatili fl-att tat-tagħlim, iżda mill-banda skolastika li għadha kemm bdiet hija delikata għas- x’se jaqbdu jagħmlu b’ħinhom. Ħafna tad-dar; limitazzjonijiet li jvarjaw minn L-ispeċjalisti, li għandhom kuntatt kontinwu u dirett mat-tfal u l-familji l-oħra wasslet għal ħafna weġgħat, fosthom sistema edukattiva, għat-tfal u għall-pajjiż. Bla mlew il-ħin b’sigħat twal itektku fuq il- spazji żgħar, neqsin mill-privatezza jew tlaqliq stqarr li żelqiet kbar u deċiżjonijiet ħżiena kompjuter, b’għalliema jirrappurtaw li mill-kumditajiet ideali għat-tagħlim, sa tagħhom, jappellaw lill-awtoritajiet nuqqas ta’ tagħlim u sfidi soċjo-emozzjonali. jafu jkunu daqqa mortali għal ħafna tfal. xi tfal baqgħu reqdin wara lejl imkaħħlin nuqqas ta’ teknoloġija u internet għaġġiel, kompetenti biex irażżnu l-pandemija, Xhur wara, il-pandemija għadha magħna u mat-teknoloġija,” stqarr imħasseb il- u ġenituri li ma jridux jew ma jistgħux għax jekk dan ma jsirx, il-problemi l-iskejjel fetħu mill-ġdid il-bibien tagħhom; Lura għax-xhur li għaddew, ma’ stejjer pożittivi Professur Borg. jgħinu lil uliedhom.” soċjo-ekonomiċi li kienu magħna ftuħ li filwaqt li huwa mgħarraf mill-uġigħ ta’ tagħlim effettiv u edukazzjoni produttiva fid-djar, Imsakkrin fi djarhom, ħafna tfal Tfal li flimkien ma’ familthom jgħixu qabel l-imxija se jkomplu jiżdiedu, u ta’ dawn l-aħħar xhur, ma nistgħux ngħidu li bosta kienu dawk li rrakkuntaw stejjer ta’ tbatija ġew dipendenti fuq il-ħin u r-riżorsi tal- f’kuntesti diffiċli u periferali għas-soċjetà, l-inugwaljanzi strutturali se jkomplu jinfirxu. huwa ħieles mir-riskju tal-infezzjoni. fil-familja minħabba nuqqas ta’ xogħol, dħul baxx, familja. L-akkademiku qal li huwa fatt bħal djar fqar u ambjenti mifnija bi
22 23 problemi ta’ saħħa mentali u diversi forom ta’ sieq.” abbuż, huma fost l-aktar milquta mill-pandemija. “Aktar minn qatt qabel, l-iskejjel “Għal dawn it-tfal, is-sigħat fl-iskola joffru wens iridu jwieġbu b’attenzjoni, kura u • Minn kmieni f’Ġunju, madwar 20 temporanju mill-flaġelli li jiffaċċjaw fil-kuntesti mħabba għall-istat emozzjonali ta’ pajjiż reġgħu fetħu l-bibien tal- soċjali li jimirħu fihom. L-għeluq tal-iskejjel mhux kull membru tal-iskola, studenti u iskejjel tagħhom. Dawn ingħaqdu biss għarraq soċjalment u emozzjonalment lil dawn professjonisti. F’dan il-kuntest, tajjeb ma’ pajjiżi bħall-Iżvezja u t-Tajwan, it-tfal, iżda wassal għal bruda totali u skartar mill- li kull skola tikkomunika mal-familja li qatt ma għalqu l-iskejjel. Xi skejjel iskola fuq skala ħafna akbar min-normal. Uħud tagħha kif se twennes is-saħħa mentali imponew restrizzjonijiet kbar fuq minn dawn l-istudenti għebu mir-radar edukattiv,” ta’ kulħadd, u x’passi se tieħu biex l-istudenti. Oħrajn ħallew lit-tfal ilmenta l-Professur Borg. tevita l-istigma u l-bullying marbut jilagħbu mingħajr xkiel. Uħud Filwaqt li s-suċċess akkademiku huwa marbut mal-marda, jekk l-imxija titfaċċa fl- imponew l-ilbies tal-maskra, filwaqt mal-kwalità edukattiva tad-djar tagħna, il-progress iskola.” li oħrajn ħallew l-għażla f’idejn edukattiv huwa wkoll dipendenti fuq il-kwalità Lil hinn mill-protokolli, il-Prof. l-iskola. Xi skejjel għalqu minnufih, edukattiva offruta mill-iskejjel u s-servizzi li Borg qal li l-iskola trid tħejji qafas hekk kif wasal l-ewwel każ; oħrajn jappoġġjawhom. Il-Professur Borg qal li riċerka ta’ ħidma biex twieġeb għad- baqgħu miftuħin, anke meta fis- internazzjonali, flimkien ma’ rapporti ta’ ġenituri diversità akkademika. Jinnota li siti edukattivi tfaċċaw numru ta’ u tfal Maltin, jindikaw li l-kwalità tal-edukazzjoni internazzjonalment, insibu varjetà każijiet, b’dawk morda u dawk li ġew virtwali li l-ulied irċevew, minn Marzu sa tmiem sħiħa ta’ reazzjonijiet. Numru ta’ skejjel f’kuntatt dirett magħhom, studenti u is-sena skolastika li għaddiet, kienet tvarja minn bdew is-sena skolastika b’materjal għalliema, jinżammu kwarantina. tajba ħafna sa relattivament fqira. Ġenituri ta’ tfal mis-sena l-oħra. Oħrajn qegħdin b’diżabilità u/jew b’diffikultajiet fit-tagħlim kienu l-istudenti, biex ikunu jistgħu jilħqu lit-tfal b’mod progress edukattiv. Qal li l-istess riċerka jagħtu xogħol miżjud biex jiġi żgurat • Skont Otto Helve, pedjatra Finlandiż fost l-akbar kritiċi tas-servizz li wliedhom irċevew effiċjenti u effettiv, f’kull ċirkustanza; u istituzzjoni tbassar li fost l-aktar tfal li se jbatu fis- li l-pedament li fuqu se jibnu din is- speċjalizzat fil-mard infettiv, huwa mill-iskejjel. edukattiva li tamministra b’mod demokratiku, bi sena skolastika kurrenti hemm dawk li sena jkun tassew sod. Qal li hemm min inevitabbli li l-marda titfaċċa f’xi L-akkademiku qal li dawk l-iskejjel li offrew xrieki li jiffukaw fuq l-operat varju tal-iskola, mill- se jgħaddu minn settur edukattiv għal waqqaf kumitati, b’ġenituri u membri skejjel. Għalhekk, filwaqt li hemm servizz virtwali ta’ kwalità baqgħu leali għall-prinċipji kurrikulu għall-politika edukattiva. ieħor, ngħidu aħna mill-Primarja għas- fil-komunità mitlubin joffru l-ħidma qbil ġenerali li semestru ieħor ta’ u prattiċi li jirrispettaw l-inklużjoni. Stqarr li dawn Il-Professur Borg qal li għandna biżżejjed Sekondarja. edukattiva tagħhom taħt id-direzzjoni tagħlim mid-dar mhuwiex fl-aħjar jinkludu: l-impenn li l-iskola toffri l-aħjar edukazzjoni riċerka preCOVID biex iddawwalna dwar il-fatt li Il-Professur Carmel Borg qal li tal-għalliema esperti. Oħrajn kienu interess akkademiku u soċjo- bi tweġiba għall-kunċett ta’ edukazzjoni bħala dritt skejjel virtwali tajbin iħabbtuha sew ma’ skejjel kif r-ritorn tat-tfal fl-iskejjel minn dan drastiċi u ddeċidew li jirrepetu s-sena. emozzjonali tat-tfal, importanti li tat-tfal kollha, huma x’inhuma ċ-ċirkustanzi soċjali, nafuhom tradizzjonalment. Iżda, żied jgħid, l-istess ix-xahar mhux se jkun avveniment Enfasizza li l-mazz għandu jitħalla nkunu konxji li ebda protokoll ma ekonomiċi u kulturali tagħhom; l-insistenza tal- riċerka twissina li l-ambjenti virtwali li jlaħħqu fir- normali. Aktar mis-soltu, l-iskejjel se f’idejn l-iskejjel u l-imsieħba kollha li jista’ jiggarantixxi l-ħarsien assolut iskola li ssarraf il-prinċipji inklużivi f’pedagoġiji li riżultati akkademiċi ma’ dawk miksubin minn skejjel jiffaċċjaw tfal li se jkun waqgħu lura jiffurmaw il-komunità tal-iskola. mill-imxija, u li r-riskju li l-istudenti jirrispettaw id-diversità; komunità edukattiva li tara tradizzjonali, mhumiex ħafna, u li fil-maġġoranza akkademikament, f’oqsma bażiċi u L-akkademiku qal li din is-sena jxerrdu l-marda mhuwiex żero. li t-tfal jintlaħqu mhux biss akkademikament iżda tagħhom, l-ambjenti virtwali ma jwasslux għall- kruċjali tal-proċess edukattiv. Stqarr li skolastika “hija sena delikata ħafna wkoll soċjalment u emozzjonalment, fost aspetti istess riżultati akkademiċi ta’ skejjel tradizzjonali. din is-sitwazzjoni titlob assessjar robust għas-sistema edukattiva, għat-tfal u • L-aħbar it-tajba li qegħdin ixerrdu oħra tal-iżvilupp; skola li żżomm kuntatt b’saħħtu Huwa qal li l-analiżi tar-riċerka l-aktar riċenti fuq livell ta’ skola ġenerali u klassijiet għall-pajjiż. Żelqiet kbar u deċiżjonijiet pedjatri bħal Otto Halve hija li, mad-djar tal-ulied; skola li toffri opportunitajiet tikkonkludi li l-edukazzjoni remota, li ħafna tfal partikolari. Konvint aktar minn ħżiena jistgħu jkunu daqqa mortali b’tibdil fir-rutina tal-iskola, il- għall-ħolqien ta’ komunitajiet ta’ prattika li jinkludu esperjenzaw minn Marzu sal-aħħar tas-sena qatt qabel li t-tfal kollha għandhom għal ħafna tfal. Il-Unesco qiegħda benefiċċji tal-attendenza huma lill-ġenituri bħala protagonisti tat-tagħlim ta’ skolastika, kienet anqas effettiva u laħqet anqas jiġu assessjati għat-tagħlim, b’mod tisħaq li l-iskejjel għandhom iservu akbar mir-riskji. Dan dejjem jekk wliedhom; skola b’tolleranza żero għall-iskartar; studenti. Fi kliem ieħor, żied jgħid il-Professur Borg, formali jew informali, qabel ma tibda ta’ oasi, fejn il-ġid komuni jisseddaq u nimxu mal-pariri tal-Għaqda Dinjija komunità edukattiva li tapprezza l-importanza tal- il-progress tat-tfal f’dawn l-aħħar xhur, bħal dejjem, l-esperjenza kurrikulari ta’ din is- l-komunità edukattiva tixxettel. Kliem tas-Saħħa (il-WHO) u nżommu rata iżvilupp professjonali kontinwu, li jwieġeb għall- u b’mod ġenerali, kellu ħafna x’jaqsam mal-kwalità sena. “Konvint ukoll li jrid jiżdied is- stilla li għandu jiggwidana f’mument baxxa ta’ infezzjoni fil-komunità, bżonnijet attawali tal-għalliema u ta’ dawk kollha li tal-edukazzjoni remota u l-ħajja edukattiva fid-dar, servizz personalizzat; servizz li jaqdi li daqskemm għandu sfidi jista’ jkun filwaqt li nsaħħu s-sorveljanza u jservu lill-iskola; skola li taħdem qatigħ biex twennes bi studenti li kienu qegħdin jieħdu tagħlim remot l-bżonnijiet personali tat-tfal. Żgur li produttiv,” temm jgħid il-Professur s-sistema ta’ identifikazzjoni, biex lill-professjonisti li joffru appoġġ lill-għalliema u ta’ kwalità baxxa u appoġġ fqir mid-dar jieqfu juru żarbuna waħda ma tistax tlibbes kull Borg. niżolaw b’effiċjenza l-infezzjoni u kull min jiġi f’kuntatt magħha.
24 25 Ser jinfetħu HUBS biex jiġu aċċessati l-korsijiet online Opportunitajiet ġodda ta’ tagħlim għall-adulti “Forsi ftit jirrealizzaw li l-provvista ta’ Tagħlim tul il- Ħajja, jew kif inhuma l-aktar magħrufa - il-korsijiet tal- Lifelong Learning, illum huma istituzzjoni li tħabbatha mal-- popolazzjonit tal-MCAST u l-Università”, qal is-Sur Farrugia.
Żied jgħid li l-inizjattiva li jkun hemm numru ta’ korsijiet ta’ tagħlim għall-adulti online kienet ilha tberren f’moħħ id- Dipartiment tal-Edukazzjoni. Iżda l-pandemija u l-għeluq tal- iskejjel f’Marzu li għadda ħaffew il-proċess.
“Fuq medda ta’ tlett ijiem qlibna numru kbir ta’ korsijiet online biex l-istudenti jkunu jistgħu jkomplu l-korsijiet li kienu bdew. B’kollox qlibna mal-200 kors, tajna taħriġ lil aktar minn mitt edukatur u mat-3,000 student adult fl-użu tat-teknoloġija għat-tagħlim, u waqqafna helpdesk għall-edukaturi u l-istudenti, li għal 12-il siegħa kuljum kien qed jipprovdi l-assistenza meħtieġa. Dan kien esperiment li rnexxa sew u l-istħarriġ li għamilna mal-istudenti u l-edukaturi wera li kien hemm rata għolja ta’ sodisfazzjon. Kienet ukoll esperjenza li tgħallimna ħafna minnha.”
Id-Direttur għat-Tagħlim Tul il-Ħajja qal li minn din is- sena akkademika, il-korsijiet online m’għadhomx miżura ta’ emerġenza, iżda parti integrali mil-lista ta’ korsijiet li jiġu offruti.
Spjega li bil-għan li jintlaħqu persuni li mhumiex intiżi jew m’għandhomx aċċess għat-teknoloġija diġitali, ser jinfetħu hubs fil-komunità biex jingħataw taħriġ dwar l-użu tal- kompjuter u l-mowbajl. Ser ikun hemm numru ta’ kompjuters li ser ikunu disponibbli għat-tagħlim.
“Kemm jista’ jkun irridu li l-aċċess għat-tagħlim ikun miftuħ għal kulħadd, anke b’sens ta’ ġustizzja soċjali, u allura rridu naraw kif inkissru l-ħitan li jnaqqsu l-aċċess tal-persuni għall-edukazzjoni.”
s-sena li għaddiet mat-8,600 student adult IL-KORSIJIET ONLINE Is-Sur Farrugia qal li l-għan aħħari huwa li l-parteċipazzjoni ħadu xi kors jew ieħor minn lista ta’ madwar M’GĦADHOMX MIŻURA tal-adulti fl-edukazzjoni tlaħħaq minn tal-inqas il-15%. “Din 400 kors. Din is-sena, flimkien mal-korsijiet mhix mira biex nidhru sbieħ fl-istatistika Ewropea; ngħid tradizzjonali, ġew introdotti numru ta’ għalija ma nimpressjonax ruħi b’daqshekk. Il-mira tagħna TA’ EMERĠENZA, IŻDA hi b’mod speċjali li nagħtu opportunità lil min għal raġuni korsijiet online. Aleks Farrugia, Direttur għat- jew oħra ma kellux, li nsewwu żbilanċ soċjali permezz tal- ITagħlim tul il-Ħajja fid-Dipartiment tal-Edukazzjoni, PARTI INTEGRALI edukazzjoni, li niftħu bibien ta’ opportunitajiet ġodda. Matul stqarr li d-domanda kienet tali li, “Kellna nżidu l-għeluq tal-iskejjel tgħallimna aħjar kif nużaw it-teknoloġija ma’ dawn il-korsijiet u f’Ottubru qed nimmiraw MIL-LISTA TA’ KORSIJIET tal-informazzjoni għal dan il-għan - issa rridu nkomplu nibnu Aleks Farrugia, li nniedu korsijiet oħrajn online biex inkomplu Direttur għat-Tagħlim tul il-Ħajja LI JIĠU OFFRUTI. fuq dak li nkiseb.” fid-Dipartiment tal-Edukazzjoni nlaħħqu mad-domanda li hemm.”
26 27 PICCIOLO IL-FLUS FI ŻMIEN L-ORDNI TA’ SAN ĠWANN
1/6 grano Bħala Ordni Sovran, Il-Kavallieri ta’ San Ġwann kellhom il-jedd li jipproduċu l-flus tagħhom. 1 picciolo 3 piccioli Fil-fatt, matul il-268 sena li damu jaħkmu fuq il-Gżejjer tagħna, il-munita (currency) ewlenija li Malti: Dinier 1/1440 scudo 1/720 scudo kienet tiċċirkola f’Malta kienet l-iscudo (Malti: skud) maħruġa mill-istess Ordni. ram ram
KIF JINQASAM L-ISCUDO? Bid-differenza tas-sistema deċimali tal-ewro, l-iscudo kien jinqasam fi 12-il-taro (pl: tari). It-taro kien jinqasam f’20 grano (pl: grani), u l-grano kien jerġa' jinqasam f’6 piccioli (sing: picciolo).
GRANO Fl-istess waqt, sabiex jiffaċilitaw l-għadd t’ammonti kbar ta’ flus, l-Ordni kellu wkoll 1/20 taro denominazzjoni ogħla mill-iscudo. Din kienet tissejjaħ zecchino (pl: zecchini) u kienet ekwivalenti għal 4 scudi u 3 tari. Malti: Ħabba 1 grano 21/2 grani (1/2 cinquina) 5 grani (cinquina) 10 grani (carlino) 1/240 scudo 1/96 scudo 1/48 scudo 1/24 scudo ram ram jew fidda ram jew fidda ram jew fidda
TARO 1/12 scudo
Malti: Rbajja' 1 taro 2 tari 3 tari 4 tari 6 tari 8 tari 15 tari 16 tari 30 tari 1/12 scudo 1/6 scudo 1/6 scudo 1/3 scudo 1/2 scudo 2/3 scudo 11/4 scudi 11/3 scudi 21/2 scudi ram jew fidda ram jew fidda fidda ram jew fidda fidda fidda fidda fidda fidda
KEMM -IL TIP TA’ MUNITA KIEN HAWN? SCUDO Bl-istess mod li llum għandna diversi muniti u karti tal-flus ta’ valur differenti, l-Ordni kien jipproduċi muniti ta’ valur differenti sabiex jiffaċilita t-transizzjonjiet. B’kollox, l-Ordni ħareġ Malti: Skud xejn anqas minn 25 denominazzjoni differenti matul il-268 sena li dam f’Malta. L-aktar munita ta’ valur għoli kienet it-12-il zecchino, filwaqt li l-anqas waħda kienet il-picciolo. 1 scudo 2 scudi 5 scudi 10 scudi 20 scudi fidda fidda deheb deheb deheb KELLHOM XI LAQMIJIET PARTIKULARI? Dawk il-muniti li kienu jintużaw l-aktar fil-ħajja ta’ kuljum kellhom ismijiet partikulari. Fost dawn insibu l-5 u l-10 grani li kienu magħrufa bħala cinquina u carlino, rispettivament.
GĦALIEX INSIBU METALLI DIFFERENTI? Fil-maġġoranza tal-każi, dawn il-muniti kellhom il-valur reali tal-ammont li jirrappreżentaw. ZECCHINO Għaldaqstant, il-muniti ta’ ċertu valur kienu jkunu magħmula 41/4 scudi mid-deheb u mill-fidda, filwaqt li d-daqs bejn denominazzjoni u oħra kien ivarja għax kien jirrifletti l-valur tagħhom fil-piż. Malti: Zekkin 1 zecchino 2 zecchini 4 zecchini 10 zecchini 12 zecchini 41/4 scudi 81/2 scudi 17 scudi 421/2 scudi 51 scudi © 2020 Publishing deheb deheb deheb deheb deheb li biċ-ċentri u s-servizzi li toffri l-Caritas, il-vittmi tal-vizzji Għadu jiltaqa’ għandhom l-opportunità biex jerġgħu jibdew jagħmlu sens ma’ persuni minn ħajjithom u jikkontribwixxu għall-ġid tas-soċjetà. Baqa’ jsaħħar il-folol warajh li jabbużaw – jesprimi xewqa għal Knisja aħjar Il-kariżma, it-taħditiet u l-omeliji ta’ Monsinjur Grech mid-droga u baqgħu jiġbdu l-ammirazzjoni tal-ħafna li jfittxu li jsegwu l-quddies tiegħu. Wara li serva bħala Direttur tal-Caritas għal Għad hawn nies kważi 40 sena, illum għadu qalb il-komunità, jifhem u jagħder ma jfittxux lill-imġarrab. li, iva, għadhom Appena rfisna fil-knisja tal-parroċċa tal-Ibraġ, il-Ħadd filgħodu, sibna kongregazzjoni tisma’ b’attenzjoni l-quddies l-għajnuna jieħdu l-loqom li iċċelebrata mill-Monsinjur Victor Grech. In-numru tan-nies, jaqgħu minn fuq speċjalment qabel l-imxija tal-Covid-19, ma jirriflettix l-apatija riflessa fl-aħħar riżultati taċ-ċensiment tal-quddies uta’ il-mejda tal-ġid stħarriġ li sar mill-Knisja f’Diċembru tal-2017 li wera li mal- komuni li għandna. 40% biss tan-nies jattendu l-quddies kull nhar ta’ Ħadd. X’jaħseb Monsinjur Victor Grech dwar dan? “Irridu ntuhom xi ħaġa li n-nies iħossu li qed tagħmlilhom il-ġid. Iħossu li dak il-bniedem li qed ikellimhom huwa l-bniedem li jafhom mill- qrib. Li huwa viċin tagħhom. Bniedem li qed iħoss it-tbatijiet u l-problemi tagħhom,” stqarr Dun Victor. Bosta huma dawk li mhumiex mill-parroċċa tal-Ibraġ, iżda li jagħżlu li jisimgħu l-quddiesa tal-Monsinjur Grech. (Ritratti: tvm.com.mt) “Bħalissa qed tfakkarni meta l-Mulej Ġesù deher lil San Franġisk u qallu biex jirriformalu l-Knisja. San Franġisk ħaseb li Alla ried minnu li jirriformalu l-Knisja ta’ San Damjan, iżda ma kienx hekk. Jirriforma l-Knisja billi jressaq il-Kelma t’Alla; Malli l-pjaga tad-droga bdiet jilqa’ għall-problema. Dar diversi l-aħħar snin il-problema billi hu - Franġisku - jgħix din il-Kelma t’Alla u jippritkaha bl- terfa’ f’pajjiżna, Dun Victor Grech pajjiżi bħall-Irlanda, l-Istati Uniti, tad-droga f’pajjiżna eżempju tiegħu. U jien naħseb l-ikbar riforma hekk tkun – li kien minn tal-ewwel li ntebaħ li se l-Ingilterra, l-Italja u l-Ġermanja u Monsinjur Grech stqarr li mas-snin il-problema kompliet aħna naċċettaw dan il-mandat, ngħixuh ġo fina u nkunu kompliet tikkarga, tkun problema kbira. wasal għall-konklużjoni li l-mudell tinfirex fil-pajjiż. Qal li minn irqajja’ żgħar, illum m’hawnx xhieda tiegħu quddiem in-nies,” qal Dun Victor. b’ħafna aktar vittmi Il-Monsinjur Grech spjega Irlandiż u dak Taljan kienu l-aħjar toqba f’Malta fejn ma jkunx hemm tentazzjonijiet għaż- Żied jgħid li l-Knisja m’għandhiex tkun maqtugħa minn li, “Erbgħin sena ilu għidt li fil- għal Malta. Ħa xi ideat minnhom żgħażagħ biex jistimulaw ruħhom bid-droga. jaqgħu għan-nassa u ħareġ b’mudell kompletament dak li jiġri fil-pajjiż. Stqarr li meta serva bħala Direttur tal- pajjiż daħlet id-droga u jekk Minkejja li ma baqax iservi bħala Direttur tal-Caritas, Fta’ min japprofitta ruħu minn ma noqogħdux attenti se nfuru għall-Maltin. Caritas kien joħroġ riċerki biex jgħin lill-Gvern jitfa’ dawl fuq għadu jiltaqa’ ma’ persuni li jabbużaw mid-droga li jwebbsu it-tbatijiet tan-nies u l-problemi soċjali li jridu jiġu indirizzati dan is-suq illegali. Fost il- biha. Dak iż-żmien ma kien hawn Dun Victor Grech qal li, “Fl- rashom u ma jfittxux l-għajnuna. biex il-ġid li qed jinħoloq jasal ukoll għand in-nies li qegħdin xejn – la kien hawn programmi 1984 kont daħħalt f’Malta l-ewwel professjonisti li għal snin twal Dun Victor Grech qal li, “Ma jkunux iridu li jidħlu fi fit-trufijiet. preventivi u lanqas programmi programmi preventivi fl-iskejjel. programm ta’ riabilitazzjoni għax jgħidlek ‘din il-problema ħadmu spalla ma’ spalla ma’ riabilitattivi. Jien ħadt ħsieb li Imbagħad wara, fil-85, ftaħt “Għad hawn nies li, iva, għadhom jieħdu l-loqom li jaqgħu nsolviha waħdi u meta rrid jien – din hija problema tiegħi u ndaħħalhom.” l-ewwel riabilitazzjoni fil-Furjana minn fuq il-mejda tal-ġid komuni li għandna. U meta ngħidu min spiċċa mitluq mal-kurrent ħadd ma jindaħalli, la l-familja u lanqas ħadd.’” Malli fis-snin tmenin laħaq – l-ewwel ċentru ta’ riabilitazzjoni ġid komuni, fih suppost jidħol kulħadd u mhux jeskludi ċerti minħabba t-teħid tad-droga Direttur tal-Caritas, Dun Victor għax ħassejt li l-problema kienet Dun Victor stqarr li m’għandu l-ebda bakketta maġika għal nies. Iva, għad hawn nies li jbatu biex jgħixu ħajja dinjituża,” – Dun Victor Grech. ried jiżviluppa programmi biex imdaqqsa però ser tikber.” din il-pjaga soċjali. Qal li kieku kellu kien jużaha iżda jemmen qal Dun Victor Grech.
30 31 “Għandna problemi soċjali moħbija. Il-faqar materjali u l-esklużjoni soċjali għadhom magħna, minkejja li pajjiżna għadda minn snin ta’ prosperità finanzjarja,” qalet Il-President Emeritu Marie Louise Coleiro Preca. GĦANDNA Stqarret li jiddispjaċiha li għandna nies li jħarsu lejn min hu fqir u vulnerabbli bħallikieku ġab il-faqar u/jew il-gwaj b’idejh. “Ħadd ma jagħżel li jkun fqir. Jekk ma PROBLEMI jkollniex policies effettivi li jqisu t-twettiq tal-ġustizzja soċjali bħala fundamentali, minkejja l-ġid li nistgħu noħolqu, f’pajjiżna ser nibqgħu naffaċċjaw l-isfidi tal- SOĊJALI faqar, tal-vulnerabbiltà u tal-inugwaljanzi.” Dr Coleiro Preca qalet li l-faqar jintiret jekk ma jkunx indirizzat. Dan nafuh mir-riċerka xjentifika, iżda jispikka MOĦBIJA mill-esperjenzi reali. “Il-problema tal-faqar fost it-tfal tinkwetani wisq. Jekk ma ninvestux fit-tfal biex nassiguraw li ma jibqgħux fil-faqar u fi ċrieki ta’ vulnerabbiltà u f’sitwazzjoni żvantaġġjata, ser ikollna parti mill- ġenerazzjonijiet futuri b’potenzjal li ma jkunx żviluppat b’mod sħiħ, b’konsegwenza li ma jbatux biss l-individwi u l-familji, iżda s-soċjetà kollha.”
Żiedet tgħid li l-inugwaljanzi jwasslu għal tensjoni soċjali u t-telf tal-armonija fil-komunitajiet, żieda fil- kriminalità u żieda fil-problemi ta’ saħħa mentali u L-ekonomija qiegħda l-abbuż minn sustanzi.
hemm għan-nies, Dr Coleiro Preca qalet li f’dan il-kuntest ta’ faqar u mhux in-nies u esklużjoni soċjali, tinkwetaha r-rata tal-illitteriżmu u l-assenteiżmu fl-iskejjel. “Il-pandemija ma għenitx, għall-ekonomija. anzi mbeżżgħa li tista’ tkun kaġun għal żieda f’dawn ir- rati. Tfal u żgħażagħ qaluli li kien hemm minn sħabhom li qatt ma rawhom online għal-lezzjonijiet. X’sar minnhom dawn it-tfal?”staqsiet imħassba.
B’ħidmitha tarka għall-ġustizzja soċjali u l-inklużività, il- Sfidi li jridu jiġu indirizzati “immedjatament” President Emeritu Marie Louise Coleiro Preca baqgħet tħabrek b’mod volontarju fis-settur soċjali anke wara Isservi wkoll fil-kariga ta’ President tal-Bord t-terminu presidenzjali li ntemm ftit aktar minn sena u tad-Diretturi tal-FONDAZZJONI NAZARETH - li Il-President Emeritu appellat biex il-politiċi, Maltin u nofs ilu. Hija ċ-chairperson tal-FONDAZZJONI GĦALL- twaqqfet minn Dun Anġ Seychell 25 sena ilu u llum Ewropej, jassiguraw li l-oqsma ekonomiċi u soċjali jimxu ĠID TAS-SOĊJETÀ, IL-MALTA TRUST FOUNDATION tmexxi tlett idjar li joffru ambjent ta’ familja għal id f’id. “Jeħtieġ li l-awtoritajiet u l-politiċi jagħrfu aktar Bu THE EMANUEL CANCER RESEARCH FOUNDATION. It-tliet persuni b’diżabilità diversa - kif ukoll President li l-ekonomija qiegħda hemm għan-nies, u mhux in- fondazzjonijet jikkonċentraw fuq setturi li jolqtu mill-qrib lit-tfal, ta’ EUROCHILD, network ta’ madwar mitejn nies għall-ekonomija. Jeħtieġ li jkun hemm aktar bilanċ iż-żgħażagħ u l-familji. organizzazzjoni li jaħdmu mat-tfal f’35 pajjiż fl-Ewropa. fil-mod kif l-awtoritajiet jikkonċentraw l-għajnuniet
32 33 l-edukaturi fil-kindergarten. L-iżgħar ċittadini ta’ pajjiżna għandhom dritt għal esperjenzi ta’ kwalità għolja fl- edukazzjoni bikrija – iċ-ċavetta għas-suċċess fl-edukazzjoni u l-ħajja ta’ kull tifel u tifla.” Malta li kull wieħed u waħda minna nixtieq Għexieren ħabbtu l-bieb tal-Malta Trust Foundation li ngħixu fiha.
Fis-sehem tagħha bħala chairperson tal-Malta Trust - Nemmen li kull waħda u wieħed minna, li ngħixu Foundation, Dr Coleiro Preca qalet li għexieren ħabbtu fuq dawn il-gżejjer u rridu l-ġid lil għajrna, l-bieb ta’ din il-fondazzjoni li serviet ta’ spalla għal familji u nixtiequ l-paċi u l-prosperità. Iżda l-paċi u individwi li fiċ-ċirkostanzi sabuha diffiċli biex ilaħħqu mal- l-prosperità jiġu, fost affarijiet oħra, billi: ħajja wara li tiflu x-xogħol kawża tal-pandemija. - Nassiguraw li l-ugwaljanza tirrenja f’kull Fl-eqqel tas-sitwazzjoni, għadd ta’ voluntiera ngħaqdu sitwazzjoni. L-ugwaljanza tal-ġeneru teħtieġ mal-fondazzjoni u, bl-għajnuna sħiħa ta’ għadd ta’ negozji, tkun il-mod naturali kif naħsbu u nwettqu. ġie pprovdut ikel bażiku lil madwar elfejn familja, madwar Jeħtieġ li n-nisa f’dan il-pajjiż, jiehdu l-spazju 6,000 persuna. Terz tagħhom huma tfal li kienu qed ibatu taghhom fil-livelli kollha u diversi ta’ tmexxija. anke l-ġuħ. Irridu ngħelbu l-isfida tal-kultura patrijalkali li għadna ngħixu fiha. B’hekk ikollna opportunità Il-pandemija Dr Coleiro Preca qalet li l-pandemija ġabet dimensjoni aħjar li ngħelbu l-abbuż u l-vjolenza, li jxekklu oħra ta’ faqar. “Mhux biss dawk li kienu diġà vulnerabbli bil-kbir il-potenzjal soċjo-ekonomiku tan-nisa; wrietna li qabel il-pandemija ħassew aktar l-għafsa ta’ dan il-gwaj, iżda kellna esperjenzi ta’, fost oħrajn, koppji żgħażagħ - Naħdmu biex l-ekonomija u d-dinjità tal-bniedem ħadd ma li kienu qed jaħdmu t-tnejn u li sfaw bla impjieg u ikunu marbutin flimkien u għaldaqstant neqirdu għaldaqstant ġew biss bi dħul bażiku u ma setgħux ilaħħqu l-prekarjat u l-esplojtazzjoni; jista’ jgħix mal-impenji finanzjarji li kellhom. Dawn koppji li kellhom - Il-ħarsien tal-ambjent fil-kuntest ta’ saħħet ħajjithom ippjanata u bis-saħħa tax-xogħol kienu qed uliedna ikun prijoritarju fl-aġenda nazzjonali. għal rasu jagħmlu darhom, irabbu t-tfal u jgħixu komdi. Iżda f’daqqa l-iżvilupp tal-arkitettura tal-moħħ, li tipprovdi l-pedament Għandu jsir kull sforz biex inħarsu l-kampanja waħda sabu ruħhom ma jistgħux ilaħħqu max-xiri tal-ikel.” mingħajr ma għat-tagħlim, l-imġiba u s-saħħa. Hekk kif pedament dgħajjef li fadal u li jiġu assigurati spazji ħodor u siguri jaħseb f’ħadd. jikkomprometti l-kwalità u s-saħħa ta’ dar, esperjenzi avversi F’dan l-istess perjodu, il-fondazzjoni qassmet ikel lil għat-tfal fil-qalba tal-komunitajiet tagħna; kmieni fil-ħajja jistgħu jfixklu l-arkitettura tal-moħħ, b’effetti madwar 24 organizzazzjoni u għaqdiet volontarji, inkluż - L-inklużjoni ma tistax tibqa’ sempliċiment kelma negattivi li jdumu sal-età adulta. Dan ifisser li l-edukazzjoni u lill-fondazzjonijiet Richmond, St Jeanne Antide u Foodbank għad-dizzjunarju jew inkella f’liġijiet li ma jiġux kura bikrija ta’ kwalità tipproduċi benefiċċji fit-tul.” Lifeline, kif ukoll lill-YMCA, Little Sisters of the Poor, infurzati, b’policies effettivi; Millennium Chapel, Caritas u lid-djar tal-anzjani tal-Knisja. finanzjarji fi żminijiet ekonomiċi diffiċli. Il-ġustizzja soċjali Żiedet tgħid li għalhekk huwa essenzjali li jkollna nies - Il-meritokrazija għandha tkun ir-riga li biha trid tieħu prijorità fl-aġenda nazzjonali, bħalma tieħu professjonisti li jipprovdu esperjenzi ta’ kwalità għolja f’dawn Faħħret il-kollaborazzjoni bejn l-organizzazzjonijiet, nimxu ’l quddiem u nassiguraw li kulħadd igawdi l-ekonomija. Irridu nkejlu mhux biss l-ekonomija, iżda wkoll il- iċ-ċentri. “Dawn iċ-ċentri ma jistgħux jibqgħu jitqiesu bħala il-parroċċi u l-Kunsilli Lokali. “Ilkoll qamu għall-okkażjoni d-drittijiet tiegħu; benesseri tan-nies. Dan huwa l-aqwa kejl biex jiġi determinat ċentri fejn ‘babysitters’ jieħdu ħsieb it-tfal biex il-ġenituri – xempju ta’ ġenerożità u solidarjetà. Apparti l-komunità is-suċċess tal-policies u l-inizjattivi li jidħlu fis-seħħ.” jaħdmu. Hemm bżonn li l-impjegati fiċ-childcare centres jiġu tan-negozju - li minkejja li għal xi wħud minnhom il-profitti - Il-ġustizzja trid issir u tidher li qed issir bis- rikonoxxuti bħala professjonisti f’xogħolhom billi jsibu toroq naqsu drastikament, xorta raw kif għamlu biex jgħinu serjetà; Dr Coleiro Preca qalet li l-inizjattivi tajbin li jittieħdu miftuħin biex ikomplu jitħarrġu, u li jwasslu għal kundizzjonijiet – kien hemm ukoll bosta qlub ġenerużi li resqu ’l quddiem m’għandhiex issirilhom biss evalwazzjoni ekonomika iżda - Is-sens ta’ etika u r-rispett lejn xulxin, għandhom ta’ xogħol bħal ta’ għalliema f’livelli oħrajn. Dan il-bżonn jinħass biex b’mod volontarju kkontribwew b’risq tant familji u wkoll soċjali. Iddeskriviet l-introduzzjoni taċ-ċentri taċ- ikunu l-valuri fundamentali li jkunu l-gwida f’dak ukoll fost l-għalliema tal-Kindergarten li sfortunatament individwi li kellhom bżonn, u wħud għad għandhom bżonn, childcare bħala waħda pożittiva. “Iżda meta tevalwaha, kollu li naghmlu; u għadhom ma jitqisux professjonisti bħall-kollegi tagħhom li l-għajnuna.” kienet xprunata mill-perspettiva ekonomika biss. F’temp ta’ jgħallmu fil-primarja.” - L-għaqda u s-solidarjetà huma valuri li jekk se ftit snin infetħu aktar minn mitt ċentru ta’ childcare f’Malta Il-President Emeritu qalet li l-pandemija wrietna nitilfuhom kompletament ser nitilfu ruħna u u Għawdex. Filwaqt li tajjeb li jkun hemm il-kwantità għal Stqarret li bħalissa għad m’għandniex pjan b’saħħtu li ħadd ma jista’ jgħix għal rasu mingħajr ma jaħseb l-identità li dejjem iddistingwietna. aktar aċċessibilità u biex aktar ġenituri f’pajjiżna jkunu jistgħu biżżejjed biex inwittu t-triq għall-professjonalizzazzjoni tal- f’ħadd. “Il-pandemija wrietna li fil-ħajja jitfaċċaw sfidi jagħmlu parti mid-dinja tax-xogħol, irridu wkoll inħarsu lejn ħaddiema fis-snin bikrin f’pajjiżna. “Hemm bżonn li jiġi mhux mistennija u li għaldaqstant hemm bżonn li nkunu il-kwalità tal-esperjenzi li t-tfal qed jgħaddu minnhom f’dawn indirizzat dan il-bżonn biex jiġi rikonoxxut is-sehem kruċjali reżiljenti u miftuħa għal tibdil li saħansitra ma jkunx pjanat iċ-ċentri. Ir-riċerka turina li l-esperjenzi bikrin jaffettwaw li għandhom il-persuni li jaħdmu fiċ-ċentri taċ-childcare u fit-tul.”
34 35 Bla tlaqliq qalet li l-bżonn ta’ taħriġ lil min diġà qiegħed fl-industrija huwa ċar u għalhekk din hija waħda mill-isfidi tal- Awtorità li ser tkun qed taħdem fuqhom. Spjegat li l-Awtorità minn żmien għal Ix-xandir huwa żmien torganizza eżerċizzji ta’ taħriġ, bl- • Il-kwalità fix-xandir mera tas-soċjetà aktar riċenti jkun l-użu tal-lingwa Maltija tista’ tinqasam f’setturi fix-xandir billi kritika li spiss nisimgħu hija differenti: ir-riċerka fil- minn fejn joriġina kemm il-livell tal-lingwa fix-xandir qed programmi, l-iskript imur lura. u l-lingwa li tintuża, u filwaqt li xandir L-Awtorità wkoll qed tippjana li tqarreb il-lingwa tax-xandir li esperti barranin, akkademiċi jew nies li tintuża bħal framing, politiku jirrifletti jaħdmu fil-qasam, mal-produtturi Maltin dawl, awdjo, x’tip ta’ d-demokrazija biex filwaqt li jagħrfu l-limitazzjonijiet u parteċipazzjoni tintuża L-AwtoritÀ d-diffikultajiet tas-suq Malti, jaħdmu biex fil-programmi, l-iskedar tal-pajjiż, xandir jiġġieldu kontra sfida bħal din bl-għan u t-taħlita tal-ġeneri tal- aħħari jkun titjib fil-kwalità. programmi. ta’ kwalità “L-isfida għall-Awtorità hija biex in- nies li jaħdmu fl-industrija tħajjarhom • L-Awtorità għandha aktar TAx-xandir jirrifletti minn sempliċi aspett jattendu għal eżerċizzji bħal dawn u B’GĦERUQ ANTIKI IŻDA l-kultura u jagħrfu li minkejja l-iskeda mimlija li regolatorju. Għandha jkollhom fil-ġurnata, it-tagħlim irid responsabbiltà għal- QED TIĠĠEDDED U TEVOLVI l-edukazzjoni jagħmel parti mir-rutina.” liċenzjar ta’ stazzjonijiet Bħal kull regolatur, l-Awtorità tax- tar-radju jew televiżjoni, tas-soċjetà. Xandir, filwaqt li tħares lill-istakeholders stazzjonijiet tar-radju tal- d-29 ta’ Settembru jaħbat tagħha u tara li apparti li jaderixxu mal-liġi komunità, stazzjonijiet joffru servizz ta’ kwalità, għandha wkoll tas-satellita jew servizzi id-59 sena mit-twaqqif tal- ir-responsabbiltà lejn il-konsumatur tal- oħra. Awtorità tax-Xandir. Din hija midja. Dott. Spiteri qalet li bħal kull regolatur waħda mill-ftit awtoritajiet ieħor, l-Awtorità timplimenta l-liġijiet imwaqqfin bil-Kostituzzjoni li huma elenkati fl-Att dwar ix-Xandir ta’ Malta u għalhekk il- u numru ta’ leġiżlazzjonijiet sussidjarji (Ritratti: Alan Saliba) oħra. Dawn jidħlu ferm aktar fid-dettall Ifunzjoni tagħha hija waħda mill-Kostituzzjoni u jittrattaw materji awtonoma u indipendenti minkejja bħal reklamar, protezzjoni tal-minuri u Dott. Joanna Spiteri, Kap Eżekuttiv tal-Awtorità tax-Xandir, protezzjoni ta’ nies vulnerabbli. perċezzjoni jew kritika li jkollha bdiet id-diskursata hekk: “Ix-xandir huwa mera tas-soċjetà minn Il-Kap Eżekuttiv tal-Awtorità spjegat f’mumenti partikolari, l-aktar fejn joriġina u filwaqt li xandir politiku jirrifletti d-demokrazija li l-konsumatur u l-provditur tas-servizzi jridu jifhmu li s-sehem tar-regolatur Dott. Joanna Spiteri meta tinqala’ xi kontroversja tal-pajjiż, xandir ta’ kwalità jirrifletti l-kultura u l-edukazzjoni tas-soċjetà.” mhuwiex li joħnoq l-industrija tal- ilha Kap Eżekuttiv tal- fix-xandir f’Malta. Il-funzjoni Spjegat li fid-dawl ta’ dan, l-Awtorità bdiet taħdem fuq pjan midja, iżda li jara li bħal kull provditur Awtorità tax-Xandir għal kostituzzjonali tal-Awtorità biex mhux biss tara li l-provdituri tas-servizzi tax-xandir ikunu ta’ servizz ieħor għandu l-obbligi u dawn l-aħħar erba’ snin. qed isegwu l-leġiżlazzjoni tax-xandir, iżda tara wkoll li dawk li r-responsabbiltajiet lejn il-konsumaturi Fl-2014 kisbet id-Dottorat hija msejsa fuq l-imparzjalità qed jagħtu servizz ikunu qed jagħtu servizz tajjeb, ġust, akkurat li jsegwuh. Għalhekk l-Awtorità tara li fil-Media mill-Università fi programmi tar-radju u u ta’ kwalità. l-kontenut li qed jiġi pprovdut jaderixxi ta’ Stirling fl-Iskozja. “Wara studju li għamlet fuq il-midja lokali, l-Awtorità qed mal-leġiżlazzjoni tax-xandir u dan Ir-riċerka tagħha kienet t-televiżjoni, iżda hemm aspetti tippjana sensiela ta’ proġetti biex tħarreġ lill-industrija. Qed mhux qed jiġri biss f’Malta iżda wkoll tittratta l-imparzjalità fi oħa li jiġu trattati fl-Att dwar tħoss li m’għandhiex tkun biss ir-regolatur iżda katalista fix- f’pajjiżi oħra Ewropej li jimxu ma’ qafas programmi tal-aħbarijiet regolatorju ta’ xandir. u ta’ ġrajjiet kurrenti. ix-Xandir. xandir u tkun ukoll l-aġent tal-bidla.”
36 37 Awtorità li tmur lil hinn mill-politika
IL-BŻONN TA’ Filwaqt li l-Kostituzzjoni hija ffukata biss fuq l-aspett politiku tal- TAĦRIĠ LIL MIN Awtorità, l-Awtorità nnifisha tmur lil hinn mill-politika, kif fil-fatt jindika BANK MALTI TA’ ŻVILUPP l-Att u leġiżlazzjoni sussidjarja oħra. Iżda anke fis-sehem tagħha fis-soċjetà, nappoġġjaw it-tkabbir sostenibbli ta’ pajjiżna DIĠÀ QIEGĦED FL- l-Awtorità twettaq dmirha biex kull ċittadin ikollu livell kemm jista’ jkun tajjeb ta’ xandir. INDUSTRIJA HUWA Żiedet li fil-fatt fl-aħħar xhur l-Awtorità nediet rapport dwar il-kwalità fix-xandir televiżiv u numru ta’ rakkomandazzjonijiet bil-għan li ttejjeb il- jkomplu joperaw u jikbru minkejja l-isfidi tal-pandemija. Il- ĊAR U GĦALHEKK kwalità fix-xandir. GĦAJNUNA LIL CGS qed tgħin biex meta n-negozji jmorru biex jissellfu mill- Spjegat li hemm numru ta’ sfidi li l-Awtorità se tkun qed tidħol għalihom 400+ NEGOZJU banek, huma jintalbu ferm anqas garanziji, jingħataw rati DIN HIJA WAĦDA fis-snin li ġejjin, fosthom proposti ta’ tibdil fil-leġiżlazzjoni biex ikun hemm tal-imgħax b’sussidji ogħla u anke jingħataw moratorji fuq konsolidazzjoni tal-Att, u dan anke wara l-fatt li se tkun daħlet id-Direttiva ħlasijiet li jridu jagħmlu fuq kapital u imgħax. MILL-ISFIDI TAL- Sa mit-tnedija tal-CGS, kien hemm parteċipazzjoni Ewropea. Impenn ukoll ta’ taħriġ lix-xandara f’diversi setturi fosthom it- Min aħna? qawwija mill-imprendituri biex jibqgħu sodi f’dan iż-żmien AWTORITÀ LI tkomplija ta’ taħriġ fl-użu tal-ilsien Malti fix-xandir, taħriġ biex ix-xandara Il-Bank Malti ta’ Żvilupp (MDB) twaqqaf lejn l-aħħar ta’ sfida. Sal-lum, grazzi għall-garanzija tal-MDB, in-negozji joffru prodott ta’ kwalità mil-lat estetiku u tekniku, kif ukoll bħala prodott tal-2017 mill-Gvern biex jappoġġja l-iżvilupp soċjo- Maltin u Għawdxin issellfu mal-€285 miljun. Grazzi għall- SER TKUN QED riċerkat u maħsub tajjeb. ekonomiku ta’ pajjiżna, billi jidħol biex jikkontribwixxi appoġġ tal-banek kummerċjali li qed jimplimentaw din Dott. Spiteri, li hi wkoll għandha esperjenza fil-ġurnaliżmu, qalet li għal finanzjament f’dawk l-oqsma fejn is-swieq TAĦDEM FUQHOM. l-iskema mal-MDB, il-Bank għadu qed jilqa’ applikazzjonijiet sfida oħra tal-Awtorità hija li tara li l-ġurnaliżmu jkun imsejjes fuq il-fatti u finanzjarji jżommu lura kif ukoll billi jgħin lill-ekonomija ġodda. l-akkuratezza u dan anke fid-dawl li ż-żieda ta’ aħbarijiet fuq il-midja soċjali f’mumenti ta’ attività aktar kajmana. B’din l-għajnuna, kienu mħarsa aktar minn 400 negozju tat lok għal żieda ta’ fake news. L-MDB mhux bank fis-sens tradizzjonali: huwa jidħol u 15,000 impjegat. Kompliet tgħid li l-Awtorità tara wkoll li jiġu indirizzati nuqqasijiet li f’dawk is-setturi fejn għal raġunijiet differenti, il-banek hemm fix-xandir, pereżempju d-diskrepanza fir-rappreżentazzjoni tan- tradizzjonali mhumiex lesti li jipprovdu s-self meħtieġ, aktarx għaliex ir-ritorn li jkunu jistgħu jiksbu fuq proġett nisa u l-irġiel fi programmi ta’ diskussjoni u ġrajjiet kurrenti. Għaldaqstant €285 MILJUN bħalissa qed isir xogħol biex jitfasslu linji gwida aġġornati bil-għan li din ir- partikolari jista’ ma jiġġustifikax ir-riskju li jkunu qed F’LIKWIDTÀ LIN-NEGOZJU rappreżentanza tersaq aktar lejn l-ugwaljanza fix-xandir. jidħlu għalih. PERMEZZ TA’ DISA’ BANEK Għalhekk, l-ghan tal-MDB huwa li jaħdem u
jikkollabora mal-banek kummerċjali u jżomm kuntatt Lejn regoli li jipproteġu lill-konsumatur L-għajnuna lil hinn mill-COVID-19 dirett mal-komunità kummerċjali biex jifhem fejn hemm Ir-rwol tal-MDB mhux restritt għal għajnuna fil-kuntest dawn in-nuqqasijiet, x’inhuma l-isfidi li għandhom in- Dott. Spiteri qalet li partijiet mill-Att dwar ix-Xandir ser ikunu qed jinbidlu tal-kriżi, iżda għandu skemi oħra li jgħinu lill-imprendituri negozji u kif jistgħu jingħataw l-għajnuna meħtieġa. b’Direttiva dwar is-Servizzi Awdjo-Viżivi u dan se jkun ifisser bidliet kemm fir- fil-proġetti varji li jkollhom. Miżura importanti u ta’ suċċess regolamentazzjoni tax-xandir kif ukoll bidliet fl-implimentazzjoni tagħhom. – li għadha miftuħa wkoll – hija l-SME Invest Scheme, li Din hija Direttiva Ewropea li ser tkun qed tidħol f’kull pajjiż membru tal-UE. tgħin lin-negozji żgħar, fosthom dawk li għadhom jibdew, Żiedet tgħid li din se ġġib bidliet l-aktar minħabba li se tkopri servizzi ġodda IMĦARSA 15,000+ billi ssaħħaħ l-aċċess tagħhom għall-finanzjament mill- ta’ xandir li s’issa ma kinux regolati. IMPJIEG banek għal investimenti ġodda. Kważi 50 negozju diġà “B’dan il-mod l-Ewropa qed tara li jkun hemm level playing field mifrux sselfu €22.6 miljun biex jagħmlu investimenti ġodda grazzi
kemm fuq servizz awdjo-viżiv lineari, kif ukoll online u on demand. Il- għal din l-iskema. bażi ta’ dawn ir-regoli huma li jipprovdu protezzjoni lill-konsumaturi tal- Appoġġ lir-riġenerazzjoni Il-Bank jinvesti wkoll fi skemi oħra li jappoġġjaw midja, inkluż partikolarment lill-minuri, is-servizzi jkunu aktar aċċessibbli, ekonomika ta’ pajjiżna l-għanijiet tiegħu, bħal għajnuna lill-proġetti kbar fuq tipproteġi l-valuri Ewropej, u se ġġib ukoll l-introduzzjoni aktar sistematika Filwaqt li l-MDB inħoloq bl-għan li fuq tul ta’ żmien skala nazzjonali, fosthom fil-qasam tal-infrastruttura u ta’ litteriżmu fil-midja kif ukoll il-promozzjoni ta’ programmi Ewropej.” jgħin it-tkabbir ekonomiku ta’ Malta b’mod sostenibbli s-sostenibbiltà, kif ukoll appoġġ lil dawk l-istudenti li jridu Stqarret li konvinta li bir-rieda tajba ta’ kulħadd, kemm tal-leġiżlatur li se u inklussiv, aktarx li ħadd ma seta’ jobsor li r-rwol jkomplu jistudjaw wara li jiksbu kwalifiki fuq livell terzjarju. jaħdem fuq il-liġi, kemm tal-provdituri ġodda tas-servizzi tal-midja kif ukoll tiegħu se jkun tant kruċjali wara biss sentejn. L-imxija Dwar dan tal-aħħar, kważi mitt student gawdew b’total ta’ provdituri oħrajn li ilhom jaħdmu mal-Awtorità, “fiż-żmien li ġej ser ikollna tal-coronavirus tat daqqa qawwija lil bosta negozji €4.2 miljun f’self minn skema ta’ €5.5 miljun permezz tal- qafas regolatorju li jkun qed iħares l-interess pubbliku u jkollna xandir li f’pajjiżna. Grazzi għall-Iskema ta’ Garanzija tal-COVID-19 istrument “Further Studies Made Affordable”. jimmira lejn kwalità aħjar.” (CGS), l-MDB qed jipprovdi injezzjoni li tlaħħaq is-€780 miljun f’likwidità lis-sidien ta’ negozji biex jiġu megħjuna Aktar tagħrif www.mdb.org
38 AVVIŻ BI ĦLAS OPINJONI [email protected]
użata li qed twassal għal bdil fil-klima, il-bniedem qatt ma wasal għal ftehim iżda dan il-virus naqqas Virus li dan il-ħruġ ta’ gass. Is-saħħa ta’ din il-virus, fil-ftit xhur tal- l-armamenti għajxien tiegħu, wasslet biex għal numru ta’ xhur, kontra r-rieda għamja tal-bniedem, twaqqaf ħafna mit-trasport fuq l-art, fuq il-baħar u anke ġabhom jidhru fl-ajru. Tant li studjużi xjentifiċi sabu li d-dijossidu tal-karbonju (CO2) fl-arja naqas. ġugarelli Dan in-nuqqas kollettiv ta’ trasport wassal biex anke xi annimali bdew jidhru aktar qrib il- bniedem. Anke hawn Malta rajna dniefel qrib ix-xtut tagħna. Kellna wkoll numru ta’ fkieren tal- Il-virus wasslilna numru ta’ tagħlimiet. baħar li biedu fuq xtutna ramlin, bħal kif qatt ma L-ewwel waħda hija li l-bniedem m’għandux għamlu qabel. ibagħbas man-nisġa ekoloġika mingħajr ma Tagħlima oħra li wieħed ma jistax iwarrab hija jaħseb fit-tul x’ser jkunu l-effetti ta’ danit- li matul il-firxa mgħaġġla tal-virus, numru kbir ta’ tbagħbis. Nafu li dan il-virus twelled f’Wuhan, nies ingħalqu f’darhom, kemm bħala mezz biex fiċ-Ċina, fejn numru ta’ annimali minn kull parti ma jaħkimhomx dan il-virus u anke minħabba tad-dinja kienu magħluqa mħalltin fuq xulxin, l-biża’. U forsi dan iż-żmien wassal lill-bniedem f’suq mingħajr ebda kundizzjonijiet sanitarji. biex jifhem u jagħraf kif iħossuhom l-annimali Alfred E. Baldacchino, Fost l-annimali kien hemm xadini, għasafar, magħluqa fiż-zoos, għal skopijiet kummerċjali ikkwalifikat fl-ippjanar friefet il-lejl, ħut, kukkudrilli, sriep, gremxul, wkoll, mingħajr il-possibbiltà li jiġru, jimirħu u l-immaniġġjar fkieren, klieb, ħnieżer, pangolini, żibetti, ħielsa u joktru fl-ambjent naturali tagħhom. tal-ambjent badgers, rospi u oħrajn, kollha jistennew il-qatla Wieħed ma jistax ma jsemmix il-kliem ta’ LEJN KWALITÀ fuq il-post biex jinbiegħu. Papa Franġisku, meta fl-Enċiklika tiegħu Laudato Uħud minn dawn l-annimali ġew mill-Afrika, Si widdeb lill-bniedem li, “Il-qawwiet ekonomiċi TA’ ĦAJJA AĦJAR mill-Amerika, mill-Asja, u qatt ma kellhom jissoktaw jiġġustifikaw is-sistema dinjija tal- il-possibbiltà li b’mod naturali jiltaqgħu ma’ lum, fejn fuq quddiem hemm l-ispekulazzjoni xulxin. Il-kundizzjonijiet fis-suq għamluha faċli u l-kilba ta’ gwadann finanzjarju... Hekk jidher Titjib l-kundizzjonijiet tax-xogħol tal-ħaddiema; li virus fuq speċi li fis-selvaġġ kellha kontrolli kif it-tħassir ambjentali u t-taħsir uman u etiku Ma naħsibx naturali fuqu, beda jaqbeż fuq speċi oħrajn huma marbuta sew ma’ xulxin... Għalhekk illum Salvati madwar 25,000 impjieg waqt il-COVID-19 b’intervent mid-Dipartiment qribu li kienu ġew minn partijiet oħra tad-dinja li hawn kull ħaġa li hi dgħajfa, bħall-ambjent, tispiċċa tar-Relazzjonijiet Industrijali u tal-Impjiegi; mingħadu u hekk ma kellhom l-ebda kontroll naturali biex m’għandhiex min jiddefendiha kontra l-interessi iwaqqfuh. Ma għandniex xi ngħidu li dan, waqt ta’ suq meqjus bħala l-alla tagħna, liema ma semax li biddel l-għaġna ġenetika tiegħu, qabeż ukoll interessi jsiru huma r-regola assoluta.” Fi 3 snin, madwar 80% tal-Manifest Elettorali mwettaq jew stadju avvanzat; bil-Covid-19. fuq il-bniedem. U minn fuq il-bniedem f’Wuhan, Il-mentalità tal-bniedem li jaħseb li mhux Veru li hawn infirex mad-dinja kollha, saħansitra f’pajjiżna. parti minn din in-nisġa ekoloġika, u li wasslet Djalogu b’saħħtu -MCESD, mar-rappreżentanti tal-ħaddiema u min iħaddem; min ma jeħdux Dan minkejja twissijiet, sa mill-2007, li għall-ħolqien ta’ dan il-virus, wasslitu biex qed
bis-serjetà l-kummerċ f’kultura li hija mġewħa għall-ikel ta’ iħallas sewwa għal għemilu. Il-messaġġ qawwi u saħansitra annimali eżotiċi huwa bomba li tisplodi fi żmien ta’ dan il-virus huwa li Ommna, id-dinja tagħna Lejn Xandir Nazzjonali ta' iktar kwalità u aċċessibiltà; hawn min, anke fil-qrib. lkoll, ma għandha bżonn lil ħadd biex issalva lilha Dan il-virus ma jidhirx bl-għajnejn, iżda nnifisha, lanqas lil dik l-ispeċi li taħseb u tgħid li xi politiċi, li Assistenza mill-Aġenzija MEUSAC l-mili ta applikazzjonijiet għall-Fondi Ewropej; tant huwa b’saħħtu li l-armamenti sofistikati u hija l-aktar speċi intelliġenti fuq din il-pjaneta. jaħsbu u jgħidu qerrieda tal-bniedem għamilhom ġugarelli tat- Jekk il-bniedem mhux se jara, jifhem, jixtarr u li dan huwa tfal. U minkejja snin twal ta’ laqgħat u taħditiet jomgħod dan it-tagħlim, allura se jkompli jħaffer Kordinazzjoni ħolistika għall-futur ibbażat fuq Żvilupp Sostenibbli. xi ħrafa. biex jikkontrolla l-ħruġ ta’ gassijiet mill-enerġija b’rata aktar mgħaġġla l-qabar tiegħu stess.
40 AVVIŻ BI ĦLAS IL-KANĊELLERIJA TAS-SEKLU 19 TINBENA MILL-ĠDID FIL-PALAZZ TAL-INKWIŻITUR
(Ritratti: Pierre Balzia - Heritage Maltaa)
IL-PALAZZ Pjanta tal-Kanċellerija tal-1700 TAL-INKWIŻITUR li jinsab fil-qalba tal-Birgu IS-SEJBA TA’ PJANTI ANTIKI huwa wieħed mill-ftit binjiet tax-xorta tiegħu li rnexxielu Madwar erba’ snin ilu, waqt li kien qed jagħmel riċerka fl- jsalva matul iż-żminijiet. Arkivju Sigriet tal-Vatikan f’Ruma, il-Professur William Zammit iltaqa’ ma’ dokumenti relatati ma’ dan il-Palazz. Fosthom kien Bosta binjiet bħalu madwar hemm pjanti li xeħtu dawl fuq l-għamara li kienet mogħnija l-Ewropa u l-Amerika t’Isfel biha l-Kanċellerija fl-1700. inqerdu sforz il-filosofija “Ġeneralment, il-pjanti jittrattaw il-binja iżda f’dan il-każ, antiklerikali li nħolqot wara għall-ewwel darba, qed naraw it-tqassim tal-għamara tal- r-Rivoluzzjoni Franċiża. Kanċellerija kif kienet fl-1700. L-Inkwiżitur Giacinto Ferrero di Messerano ppreżenta dawn il-pjanti biex jiġġustifika s-somma li ntefqet għal dan il-proġett,” spjega Kenneth Cassar, Kuratur ta’ Heritage Malta. Dettall tar-rikostruzzjoni li qed issir fil-Kancellerija
42 43 Kenneth Cassar, Kuratur ta’ Heritage Malta
X’KIENET IL-KANĊELLERIJA?
Issa li kellha t-tagħrif kollu biex tifforma stampa kompluta, kien opportun li Heritage Malta tvara x-xogħol tal-konservazzjoni, ir-restawr u r-rikostruzzjoni ta’ din il-kamra.
Il-funzjonijiet ewlenin tal- Il-binja nnifisha, Kanċellerija kienu li sservi bħala Tribunal id-dekorazzjonijiet u tal-każi ċivili u tar-Reverenda Fabrica di l-għamara li jżejnuha, San Pietro. Kienet isservi wkoll bħala l-ammont u l-kwalità ta’ nies arkivju għad-dokumentazzjoni kollha li jaħdmu fiha, u saħansitra li kienet tinħoloq minn dawn iż-żewġ minn kemm bogħod jinġiebu tribunali. Dettall mill-armarji li qed l-ingredjenti li jiġu servuti “Normalment l-Inkwiżitur kien iservi jerġgħu jinbnew fl-ikel mill-kċina tal-Palazz, bħala mħallef tat-tribunal spiritwali. kollha kienu mezz li bihom Iżda kellu wkoll impenji oħra, fosthom tal-Inkwiżitur’, jew inkella l-‘ippatentati’, għax l-Inkwiżitur jikkonferma li jservi bħala Delegat Appostoliku li kellhom privileġġi speċjali meta tqabbilhom s-saħħa li kellu. jirrappreżenta lill-Papa u l-interessi tal- ma’ nies oħra fil-pajjiż. Fosthom, kellhom id- Vatikan. Infatti, il-Palazz tal-Birgu nbena dritt li jżommu fuqhom xi armi biex jipproteġu b’dan il-mod biex jaqdi dawn iż-żewġ l-Inkwiżitur kif ukoll eżenzjonijiet minn xi funzjonijiet primarji.” taxxi,” qal Kenneth Cassar.
Dak kollu li kien imdawwar bih Iżda l-iktar ħaġa importanti kienet li dawn l-Inkwiżitur kien rappreżentazzjoni tal- kienu jaqgħu taħt il-ġuriżdizzjoni diretta tal- awtorità u tal-poter tiegħu. Għalhekk Inkwiżitur. “B’hekk, jekk dawn jew xi membri kien hemm bżonn li kollox jinżamm tal-familja tagħhom jagħmlu offiża ta’ natura f’ċertu kobor u eleganza. ċivili, minflok jiġu ġġudikati fil-Castellania tal- Ordni ta’ San Ġwann bħal ħaddieħor, kienu “Il-binja nnifisha, id-dekorazzjonijiet jidhru quddiem l-Inkwiżitur, u dan kien jagħti u l-għamara li jżejnuha, l-ammont s-sentenza. Dawn il-każi kienu jsiru f’din il- u l-kwalità ta’ nies li jaħdmu fiha, u Kanċellerija.” saħansitra minn kemm bogħod jinġiebu l-ingredjenti li jiġu servuti fl-ikel mill- Is-Sur Cassar żied jgħid li t-Tribunal tar- kċina tal-Palazz, kollha kienu mezz li Reverenda Fabrica di San Pietro kien jieħu bih l-Inkwiżitur jikkonferma s-saħħa li ħsieb każi li kienu jinqalgħu fuq legati u flus li kellu.” jitħallew lill-Knisja biex jinbena l-Vatikan.
L-Inkwiżitur ma kienx jaħdem waħdu Mal-wasla tal-Franċiżi, l-Inkwiżizzjoni f’dan il-Palazz iżda kellu dipartiment ntemmet minn Malta u kien hemm il-periklu sħiħ ta’ uffiċjali biex jassistuh f’xogħlu. li d-dokumenti li kien hemm fil-Palazz jintilfu Ma’ dawn kellu wkoll persuni oħra kollha. Madanakollu, bis-saħħa ta’ Ignazio li kienu responsabbli miż-żamma tal- Debono li kien l-aħħar Kanċillier tat-Tribunal Palazz u mill-kċina. tal-Inkwiżizzjoni f’Malta, u bis-saħħa tal-Isqof Vincenzo Labini, l-arkivji tat-Tribunal Ċivili “Dawn in-nies li kienu jaħdmu u tat-Tribunal tar-Reverenda Fabrica di San miegħu kienu magħrufa bħala ‘il-familja Pietro ġew salvati flimkien mad-dokumenti l-oħra kollha tal-Inkwiżizzjoni. Illum dawn Dehra antika tal-Kanċellerija jinsabu fl-Arkivji tal-Katidral tal-Imdina.
44 45 Id-direzzjoni tal-proġett imexxieha l-Kuratur u f’din il-kamra ġie deċiż li l-ewwel nevalwaw l-elementi li jsawruha. Wara nippruvaw nagħtuha l-perspettiva tas-seklu 18.
Qabel sar ir-restawr fuq wieħed miż-żewġ anġli
l-attakki. Kien Vincenzo Bonello li ħadem bis-sħiħ biex din il- binja tingħaraf bħala binja storika u tieħu l-prestiġju ta’ Mużew. Restawr tad-dekorazzjonijiet Il-viżjoni kuratorjali għal dan il-palazz hi li jerġa’ jinħoloq l-ambjent li kien hemm fi żmien l-Inkwiżituri. Il-Kanċellerija hija parti integrali mill-mod kif kien jippreżenta ruħu u kif kien Anthony Spagnol, jagħmel xogħlu l-Inkwiżitur, u għalhekk huwa essenzjali li ssir Konservatur ta’ Heritage Malta rikostruzzjoni kemm jista’ jkun preċiża ta’ dak li kien hemm f’dak il-perjodu.
“Issa hemm żewġ ħsibijiet. Jiena bħala konservatur- Brian Caruana restawratur stajt niddeċiedi li nneħħi ż-żebgħa żejda li tpoġġiet fuq id-dekorazzjonijiet oriġinali fis-snin għoxrin u sittin u nħalli l-frammenti li fadal, u dak prinċipju li jgħodd. Iżda peress li ġie deċiż li ssir rikostruzzjoni, allura dawk il-frammenti reġgħu tlibbsu l-libsa tal-bidu tas-seklu 18, din id-darba b’mod professjonali, mingħajr ma nnaqqsu jew inżidu xejn magħhom.”
Permezz ta’ ritratti li ttieħdu qabel sar ir-restawr, Spagnol seta’ juri aħjar l-interventi skorretti li kienu saru fuq dawn IR-RIKOSTRUZZJONI kien hemm biss frammenti tal-oriġinali fil-partijiet t’isfel tal- id-dekorazzjonijiet. Fosthom kien hemm ix-xogħol li sar fuq ħitan fejn jintlaħqu faċilment.” ix-xagħar u l-wiċċ taż-żewġ anġli fil-parti t’isfel tal-kamra u Il-Konservatur ta’ Heritage Malta, Anthony Spagnol, spjega l-għenieqed tal-frott fil-freġju tal-parti ta’ fuq. Spjega li skont dokumenti li nstabu, fis-snin għoxrin u sittin li f’intervent ta’ konservazzjoni u restawr hemm ammont ta’ tas-seklu 20 saru xi interventi fuq id-dekorazzjonijiet murali “Naturalment, qabel isiru r-restawr u r-rikostruzzjoni, suġġettività, speċjalment fir-restawr. Fil-konservazzjoni hemm ta’ din il-kamra. Jidher li min għamel dan ix-xogħol ma kellux jeħtieġ li ssir il-konservazzjoni li l-għan tagħha hu li ttawwal prassi fissi li jridu jiġu segwiti, inkella tista’ tinħoloq aktar ħsara. sensittività għall-idjoma barokka li xi darba kellhom u għalhekk kemm jista’ jkun il-ħajja tal-oġġett. F’dan il-każ, ngħidu aħna, “Mis-suġġettività, imbagħad, trid tasal għal dak li hu oġġettiv,” ipprova jirranġa kif għoġob lilu. Dan wassal biex intilef l-istil kellna nikkonsolidaw l-istrati preparatorji li fuqhom tpittru stqarr is-Sur Spagnol. barokk li d-dekorazzjonijiet kienu jirriflettu. dawn id-dekorazzjonijiet peress li kien hemm ammont “Id-direzzjoni tal-proġett imexxiha l-Kuratur u f’din il-kamra ta’ degradazzjoni. Jekk ma nagħmlux hekk, maż-żmien id- Il-konservatur qal li dan il-palazz għadda minn bosta tibdiliet ġie deċiż li l-ewwel nevalwaw l-elementi li jsawruha. Wara dekorazzjonijiet jistgħu jintilfu.” matul is-snin. L-Inkwiżituri nfushom wettqu ħafna interventi nippruvaw nagħtuha l-perspettiva tas-seklu 18.” fuq il-binja. Meta din bdiet isservi bħala residenza għas-suldati Flimkien ma’ Brian Caruana, li jassisti fil-laboratorju tal- “Waqt id-dokumentazzjoni inizjali, hekk kif bdejna Ingliżi, saru wkoll xi arranġamenti biex jadattaw il-binja għall- pittura, Spagnol ilu jaħdem fuq din il-kamra minn Marzu. nistudjaw l-istat kurrenti tad-dekorazzjonijet ta’ din il-kamra, ħtiġijiet tagħhom. Fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija, din il-kamra Sadanittant, il-mastrudaxxi ta’ Heritage Malta qegħdin jibnu sibna li fil-freġju li hemm fil-parti ta’ fuq kien għad hemm u t-tnejn l-oħra ta’ quddiemha nbidlu fi knisja tal-patrijiet kopja tal-armarji li kien hemm fil-kamra fl-1700, biex ikompli ammont konsiderevoli ta’ xogħol oriġinali. Min-naħa l-oħra, Dumnikani wara li dawn tilfu l-kunvent u l-knisja tagħhom waqt jinħoloq l-ambjent oriġinali tal-Kanċellerija.
46 47 OPINJONI
bħal donnhom waqgħu lura, wara li l-globalizzazzjoni laqtet fl-Istati Uniti jappartjenu għall-Partit Demokratiku, filwaqt li lill-istati tagħhom u ħafna fabbriki mxew għal postijiet oħrajn. r-Repubblikani għandhom sieq fuq quddiem fejn jidħlu l-bo- Ġimgħat bogħod Għaldaqstant ir-retorika ta’ Trump fuq kif kien ser iġib aktar jod, l-akbar razza fl-Amerka. Il-mod kif inhuma magħmula xogħol lejn dawn l-istati, u fuq kif ma kienx ser iħalli aktar l-partiti jinfluwenza l-pożizzjoni tagħhom fuq is-saħħa li xogħlijiet jimxu lejn il-Messiku u lejn iċ-Ċina, ħadmet ferm għandhom il-pulizija fl-Amerka. Ilna żmien naraw diskrepan- mit-tiġdid jew ma’ dawn in-nies. Hawnhekk toħroġ l-importanza tal-kandi- za bejn kif jiġu trattati nies ta’ karnaġġjon skur u nies oħra- datura ta’ Joe Biden għaliex huwa twieled fi Scranton, Penn- jn mill-pulizija fl-Amerka. Fil-25 ta’ Mejju ta’ din is-sena, l-eliminazzjoni sylvania, għex l-ewwel snin ta’ ħajtu f’dawn il-komunitajiet u il-breaking point kien il-qtil ta’ George Floyd, li miet wara li b’hekk jista’ jirrelata ħafna magħhom. pulizija mhux talli arrestah, iżda żammu taħt irkopptu għal tul ta’ ħin bil-konsegwenza li qatlu. Dan wassal għal diversi ta’ Trump protesti fl-ibliet Amerikani. Filwaqt li l-Partit Demokratiku L-alternattiva li qed joffru d-Demokratiċi jrid jindirizza din is-sitwazzjoni, il-Partit Repubblikan - li jqis lilu nnifsu bħala l-partit tal-liġi u l-ordni - qed jagħti prijorità lill-pulizija u mhux neċessarjament lill-azzjonijiet tagħhom. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, Ma jfissirx li s-sitwazzjoni dejjem iż-żewġ poteri maġġuri kienu ser tibqa’ kif inhi. Anzi ċ-ċans huwa li ’l Hemm diversi kuntrasti bejn il-Partit Repubblikan l-Unjoni Sovjetika u l-Istati quddiem jaf ikollna dinja b’numru ta’ ta’ Trump u l-Partit Demokratiku ta’ Biden. Filwaqt li L-eżitu tal-elezzjoni qawwiet oħra. Tul dawn l-aħħar ftit snin, Uniti. M’hemm l-ebda dubju d-Demokratiċi huma partit taċ-ċentru xellug, ir-Repubb- jekk rajna pajjiż li għamel passi ta’ ġgant għaldaqstant li kull min kien isir likani huma partit taċ-ċentru lemin. Tajjeb jekk niftakru li f’dan ir-rigward, bla dubju huwa ċ-Ċina. l-politika Amerikana hija miġbuda iżjed lejn il-lemin, u għal- F’Jannar u Frar li għadda, kieku kellek tistaqsi lil diversi President tal-Istati Uniti waqt il- Il-President Trump tal-Istati Uniti dan jafu daqstant dak li fl-Ewropa huwa kkunsidrat xi ħaġa ċentrista, opinjonisti x’jaħsbu dwar l-eżitu tal-elezzjoni, kienu jgħidulek Gwerra Bierda kien meqjus bħala sew, u din hija waħda mir-raġunijiet għala fl-Amerka kapaċi jkun ikkunsidrat xellug estrem. Jekk nib- li qed jistennew li jirbaħ Trump. L-istorja llum inbidlet għax ‘Il-Mexxej tad-Dinja Ħielsa’. beda Gwerra Kummerċjali maċ-Ċina. dew mill-identità tal-partiti, naraw li Donald Trump għamel id-distakk bejn iż-żewġ kandidati żdied. Ma jfissirx li t-tiġrija lill-Partit Repubblikan Partit Nazzjonalist. Anke l-kunċett ta’ hija mitmuma, għaliex il-kulleġġ elettorali jagħmilha possibbli Amerka l-Ewwel huwa indikattiv ħafna tal-messaġġ li jrid li kandidat jitlef il-vot popolari b’miljuni ta’ voti iżda jirbaħ bżonn irid ikollok xi forma ta’ assigurazzjoni. Jekk iwassal Trump. Dan narawh ukoll fil-politika barranija ta’ xorta (kif ġara fl-2016), u allura l-għajnejn kollha ser ikunu Il-polz tal-poplu Amerikan ma jkollokx, ma tinqediex. Madwar tletin miljun Trump, fejn il-prijorità tiegħu dejjem kienet li jżomm l-Amer- fuq dawk l-istati li huma kkunsidrati bħala swing states jiġifi- minn ċittadin Amerikan m’għandhomx assigurazzjoni, ka iżolata minn ħafna kwistjonijiet li hu ma jarax bħala kwist- eri stati li daqqa jivvutaw naħa u drabi jivvutaw oħra. Barra Dott. Brendan Zerafa Jekk wieħed iħares lejn il-polls tal-opinjoni u għaldaqstant dawn in-nies jekk jiġu bżonn op- jonijiet importanti. Imbagħad meta jkun hemm kwistjoni li minn hekk, din is-sena ser ikollok ħafna nies li ser jivvutaw pubblika bħalissa, isib li l-kandidat tal-Partit erazzjoni, anke jekk din tkun id-differenza bejn tolqot lill-Amerka, rajna wkoll li Trump jidħol għaliha bir-ras bil-posta minħabba l-imxija, u ġeneralment il-voti bil-posta Demokratiku Joe Biden jinsab fuq quddiem ħajja u mewt, ikollhom jew jiddejnu flejjes kbar u b’ċerta forza. Mill-aspett ekonomiku, minħabba li Trump jingħaddu aktar tard minn voti oħrajn. fit-tiġrija għall-White House. jew inkella jibqgħu mingħajrha. Dan il-kunċett huwa wkoll negozjant, dejjem kien favur politika li tagħmil- rajnieh ukoll waqt il-Covid-19 fejn kellek diversi Għaldaqstant jaf ikollna sitwazzjoni fejn jidher li qed ji- Hemm żewġ raġunijiet għala s-sitwazz- ha aktar faċli għan-negozji biex ikomplu jinvestu. Allura ra nies li talli ngħataw kura għall-Covid-19 spiċċaw rbaħ Trump fil-bidu iżda mbagħad ir-riżultat idur favur Joe joni tinsab kif inhi bħalissa. L-ewwel waħda li jnaqqas il-piż fuq il-kbir, ħalli dan ikun jista’ jinvesti iżjed riedu jħallsu eluf ta’ dollari. Is-sitwazzjoni tal- Biden, b’konsegwenzi xejn sbieħ jekk Trump jiddikjara lilu hija l-Covid-19 u l-effetti tagħha fl-oqsma tas- u jkun hemm dak li jissejjaħ trickle down economics, fejn Covid-19 kixfet il-qagħda fis-settur tas-saħħa nnifsu rebbieħ mill-ewwel. Dan biex ma nsemmux id-diżgwid saħħa u l-ekonomija. L-għajta tal-President il-flus mingħand il-kbir jinżlu għand iż-żgħir permezz tal-in- fl-Istati Uniti, xi ħaġa li probabbilment l-ebda li nqala’ mal-mewt tal-Imħallef tal-Qorti Suprema Ruth Bader Trump għal din l-elezzjoni kienet ser tkun vestiment. Id-Demokratiċi hawnhekk huma aktar inklinati mexxej ma ried jiffoka fuqha. It-tieni kwistjoni Ginsburg li hija meqjusa bħala Mħallef Liberali. Trump u r-Re- l-ekonomija b’saħħitha li kellha l-Amerka. Iżda li jgħidu li l-ekonomija taħdem minn isfel għal fuq u mhux li rridu nżommu f’moħħna hija li l-avversarju pubblikani jridu jimlew is-siġġu tagħha qabel jibda t-terminu fid-dawl ta’ ħafna telf ta’ impjiegi dan l-argu- minn fuq għal isfel. Xi jfisser dan? Huma jippreferu jagħtu ta’ Trump fl-2020 huwa Joe Biden, persuna li ġdid ta’ President, filwaqt li d-Demokratiċi jridu li jintuża ment sar irrelevanti. għajnuna liż-żgħir u lill-ħaddiem biex dan ikollu aktar x’jon- twieldet fil-klassi tal-ħaddiema, u mhux Hillary l-istess kejl ta’ erba’ snin ilu, jiġifieri li f’sitwazzjoni hekk ikun foq. Għalhekk, għad-Demokratiċi għandhom ikunu dawk Mill-banda l-oħra, fejn tidħol is-saħħa rridu Clinton bħall-2016, li kienet ikkunsidrata aktar il-President il-ġdid li jinnomina l-Imħallef. fl-istrata ta’ isfel nett li jiggwadanjaw l-aktar mit-tkabbir nispjegaw li l-Amerka m’għandhiex sistema ta’ bħala parti mill-establishment politiku - Amer ekonomiku, u mhux in-negozjanti jew dawk li qegħdin fuq Huwa għalhekk li din l-elezzjoni hija verament importanti saħħa differenti minn dik Ewropea. Fl-Ewro- ikan. Fl-2016, Trump rebaħ l-elezzjoni għaliex in-naħa ta’ fuq. għall-futur Amerikan: għaliex hemm ċans li mhux biss tkun pa mdorrijin li jekk jinqalagħlek xi ħaġa, tmur rebaħ tliet stati fir-reġjun tal-Mid West li s-soltu qed tivvota għall-eżekuttiv (il-Presidenza) iżda wkoll għall-ġu- Id-Demokratiċi huma wkoll ħafna aktar inklużivi mir-Re- l-isptar u tinqeda. Iżda minħabba li fl-Ista- jmorru għand id-Demokratiċi. F’Michigan, dikatura (l-Imħallfin). tit Uniti l-isptarijiet huma kollha mmexxija Pennsylvania u Wisconsin għandek ħafna nies pubblikani u dan huwa effett ukoll tal-presidenza ta’ Barack Dott. Brendan Zerafa jsegwi l-politika Amerikana. mill-privat, biex tingħata l-kura li jkun hemm li ġejjin mill-klassi tal-ħaddiema li ħassewhom Obama (2009 u l-2017). Il-maġġoranza tal-minoritajiet
48 49 INTERVISTA mal-Ministru Edward Zammit Lewis
Għaliex daħal fil-politika?
Jiena dħalt fil-politika għaliex dejjem emmint li huwa l-Partit Laburista li jista’ jagħti ugwaljanza u ġustizzja soċjali f’pajjiżna, fejn bin il-ħaddiem jista’ jimxi ‘l quddiem permezz ta’ poltika ta’ mobilità soċjali effettiva.
Tista’ tgħid li jien ma dħaltx fil-politika iżda trabbejt fiha, u involvejt ruħi minn età żgħira. Għalkemm ġej minn familja La- burista, ħadd qabel ma kien ikkontesta elezzjoni. Missieri kien qrib ferm l-eks-deputat Laburista, llum mejjet Gontran Borg u wara l-eks-Prim Ministru u Mexxej Laburista, Alfred Sant.
Minn età żgħira wrejt ukoll interess fil-politika, hekk kif Fatt Kurjuza Dwaru ġejt elett bħala President tal-Forum Żgħażagħ Laburisti, waqt li meta kont għadni student Universitarju kont diġà elett Jiena nemmen li soċjalment persuna ċajtier ħafna, u dilettant f’Kunsill Lokali. kbir tal-mużika tas-snin tmenin.
Bħala Avukat umilment nemmen li lħaqt ċertu suċċess speċjalment fil-kamp tal-liġi ċivili u kostituzzjonali. Kif ihobb jirrilassa EZL? Min hu Madanakollu, s-sejħa għall-politika kienet qedha hemm, Inħobb nirrilassa ma’ persuni ħbieb verament qrib tiegħi, fejn l-Ministru Edward Zammit Lewis? u nemmen li servejt rwol integrali minn dak li wettaq il-Partit hemmhekk inħossni ninqata’ għal kollox mill-politika. Inħobb Laburista lura fis-sena 2013. EDWARD ZAMMIT LEWIS huwa l-Minist- inżur xi restaurant tajjeb, u nqata ħafna ħin ta’ kwalità speċ- ru responsabbli mid-dekasteri tal-Ġustizz- jalment ma’ binti Lucia. ja, l-Ugwaljanza, u l-Governanza. Dan wara li fil-15 ta’ Jannar ta’ din is-sena il-Prim X’jaħseb li huma l-kisbiet politiċi tiegħu? Ministru Robert Abela fdani b’dawn id- Nista’ ngħid li l-kisbiet politiċi tiegħi kienu erbgħa: Min hi l-mara ta’ EZL? dekasteri tant importanti. Għandi 47 sena, u minkejja li ma nikkunsidrax lili nnifsi kbir 1 – Fis-sena 2013 huwa daħħal programm ta’ residenza Il-mara tiegħi hija n-Nutar Pubbliku, d-Dottoressa Elena Far- ħafna fl-età, xorta waħda nħossni wieħed f’pajjiżna wara li dan kien twaqqaf mill-Partit Nazzjonalis- rugia. Għalkemm għandha l-professjoni Notarili tagħha u mill-iktar Ministri ‘antiki’ ta’ dan il-Gvern. ta fil-Gvern, hekk imsejjħa ‘Global Residence Programme’, ċertament li ma tiddependix mill-politika, niddeskrivi lill-mar- li kien importanti ferm għall-ispinta ekonomika li kien ħa ti bħala persuna b’karattru sod, determinata, u iffukata fuq Lura fl-2013 ikkontestajt l-ewwel l-pajjiż dak iż-żmien. dak li tkun qedha tagħmel. Nikkunsidra lil marti bħala spalla elezzjoni ġenerali tiegħi, fejn ġejt elett soda, speċjalment fejn jidħol l-aspett organizzattiv tax-xogħol 2 – Meta kont Ministru tat-Turiżmu, komplejt inkabbar b’suċċess, bl-eks-Prim Ministru Joseph u l-kampanja politika tiegħi. Muscat jagħżilni biex nifforma parti in-numru tal-Ministru Karmenu Vella u qtajt għal kollox mill-kabinett tiegħu mill-ewwel ġurnata l-istaġjonalità fis-settur turistiku minn pajjiżna. bħala Segretarju Parlamentari. Sena wara 3 – Bħala l-Ministru responsabbli mis-settur tal-films f’pajjiż- X’jghidilna EZL dwar it-tifla tieghu? inħtart Ministru għat-Turiżmu, kariga li na, irnexxielu jkollna l-aħjar sena li qatt kellha Malta f’dan żammejt sal-2017. Wara ġejt maħtur ukoll Inqis lil Lucia bħala l-mimmi t’għajnejja. Nipprova dejjem is-settur, b’investiment annwali dirett ta’ €105 miljun. bħala Ministru għall-Ugwaljanza u l-Af- nagħtiha l-aqwa trobbija u valuri. Llum Lucia għandha ħmi- farijiet Ewropej, biex issa qed inservi fl-ir- 4 – Bħala l-Ministru risponsabbli mill-Ġustizzja, matul din stax-il sena, u għandha karattru sodi u diġà taf fejn trid timxi wol kurrenti ta’ Ministru għall-Ġustizzja, is-sena għamilt riformi kostituzzjonali u istituzzjonali fil-ħajja. Hi persuna akkademikament tajba ħafna, u bi ħiliet l-Ugwaljanza,u l-Governanza. f’pajjiżna bla preċedent fi żmien rekord. soċjali tajbin ferm.
AVVIŻ BI ĦLAS 50 51 AVVIŻ BI ĦLAS Tliet siti ġodda ta’ l-baħar. Deskritt mill-poeta naz- il-wiċċ? Tal-iġfna li għerqu, u n-nies li zjonali Malti bħala żagħżugħ ta’ għebu, u l-ajruplani li mis-sema sabu dejjem għax għalkemm minn ruħhom fil-qiegħ? Heritage Malta fuqu “jgħaddu s-snin bil-mija, qed tagħmel ħilitha biex dak li tisko- bl-eluf u bl-għaxart elef”, wiċċu pri dwar wirt storiku f’qiegħ il-baħar Heritage Malta qatt ma jixhed xjuħitu. Min jis- madwar il-gżejjer tagħna tqarrbu lejn Ita’ qatt ikollu għarfien sħiħ tal-misteri il-pubbliku billi tniedi siti marittimi jistennewk iżżurhom fil-fond kollha mistura taħt l-immensità ta’ dak ġodda u tagħmilhom aċċessibbli għa- u l-ħemda ta’ qiegħ il-baħar lih. Tliet siti ġodda f’qiegħ il-baħar dan l-aħħar ġew miżjuda mill-aġenzija naz- Ritratti: Dipartiment għall-Wirt Kulturali ta’ Taħt il-Baħar fi ħdan Heritage Malta zjonali għall-wirt kulturali mat-tnax li kellha diġà, biex b’hekk kompliet issaħħaħ qasam tal-wirt kulturali ta’ pajjiżna li qed jevolvi f’niċċa unika u It-tliet siti mfittxija qatigħ, mhux biss mit-turis- ti iżda wkoll mill-Maltin li qed- jagħr li tnedew fu dejjem aktar x’teżori imprezzabbli għandhom ħalliet warajha l-milja taż-żmien fil- fond ħiemed u kiesaħ taħt wiċċ l-il- ġrajjiet ma. Il-ħmistax-il sit ta’ Heritage Mal- ta f’qiegħ il-baħar jikkumplimentaw mimlijin lill-aktar minn 35 sit li għandha fuq l-art, filwaqt li wkoll xhieda tal-ħi- intriċċi u la tal-Aġenzija li tiftaħ il-kunċett ta’ aċċessibbiltà minn wieħed tradizzjon- eċċitament ali għal dak imwieżen mit-teknoloġija x’jirrakkontaw u mezzi moderni oħra. Bħat-tnax-il sit l-oħra ta’ taħt il- lil min baħar, it-tliet siti li tnedew mid-Di- partiment għall-Wirt Kulturali ta’ Taħt iżurhom il-Baħar fi ħdan Heritage Malta għand- hom ġrajjiet mimlijin intriċċi u eċċita- ment x’jirrakkontaw lil min iżurhom. Il-protagonisti ewlenin tagħhom huma tliet ajruplani li ġġarrfu u għerqu fl- ibħra territorjali Maltin fit-Tieni Gwer- ra Dinjija jew ftit wara. Tnejn minnhom huma ajruplani militari Amerikani – B24 Liberator u Douglas A-1 Skyrider. L-ieħor huwa Ju88, ajruplan operat mil-Luftwaffe Ġermaniża.
52 53 d-Douglas Skyraider, min-naħa l-oħra, kien tip ta’ ajruplan IAmerikan li ntuża għall-attakki mill-ajru bejn tmiem is-snin 40 u l-bidu tas-snin 90 tas-seklu 20. Kien ajruplan b’seat wieħed li gawda karriera twila mhux biss fi ħdan il-qawwiet tal-ajru u tal-baħar Amerikani iżda wkoll fil-flotta navali rjali tal-Gran Britannja u fil-qawwa tal-ajru Franċiża, fost oħrajn. Kien kapaċi jġorr ammont kbir ta’ bombi għal distanzi twal u għalkemm id-disinn u l-produzzjoni tiegħu ma ppermettewlux li jintuża matul it-Tieni Gwerra Dinjija, intuża ħafna fil-gwerra tal-Korea (1950 – 1953) u fil-gwerra tal-Vjetnam (1955 – 1975). Sakemm waslet fi tmiemha l-produzzjoni tad-Douglas Skyraider, kienu ħarġu b’kollox seba’ verżjonijiet tiegħu, b’total ta’ 3,180 ajruplan manifatturati.
l-B24 Liberator, iddisinjat mill-Consolidated Aircraft ta’ San IDiego, kien ajruplan tat-tip heavy bomber. Fil-fatt il-B24 Fdalijiet tal-B24 Liberator kien l-aktar heavy bomber u l-aktar ajruplan militari Amerikan instabu fil-Lbiċ ta’ Marsaxlokk manifatturat, tant li matul it-Tieni Gwerra Dinjija ntuża b’mod estensiv fil-fergħat kollha tal-Forzi Armati Amerikani kif ukoll fil- forzi ta’ wħud mill-Alleati. Ħafna mill-bumbardamenti mill-ajru fejn ġew attakkati territorji fl-Ewropa tal-Punent saru b’ajruplani B24 Liberator.
Iżda kif sab ruħu f’qiegħ il-baħar id-Douglas A-1 Skyraider li Heritage Malta llum qed tistiednek iżżur? Dan l-ajruplan, li waqa’ Il-ġrajja tal-B24 Liberator li llum huwa wieħed ta’ taħt fuq, żamm fil-wiċċ għal ftit minuti u Douglas Skyraider waqa’ lil hinn lil hinn mill-kosta ta’ Birżebbuġa, ġie identifikat bħala dak bis-serial mis-siti ta’ Heritage Malta laħqet il-qofol tagħha mbagħad beda jegħreq, bid-denb jgħib l-ewwel. mill-kosta ta’ Birżebbuġa code 09236, li kellu lil-Logutenent Robert HL Reeb bħala pilota. f’Mejju tal-1943, meta Reggio Calabria ġiet L-ekwipaġġ kien magħmul minn għaxra min-nies, Kien wieħed minn erba’ ajruplani li kienu jwasslu l-posta mill- attakkata repetutament mill-ajru. Fis-6 ta’ Mejju li wieħed minnhom baqa’ qatt ma nstab filwaqt mitjar ta’ Ħal Far lejn l-aircraft carrier USS Midway u lura. Il-USS l-bumbardamenti komplew jiħraxu, b’xejn inqas li d-disgħa l-oħra ġew salvati minn membri tar- Midway ġiet varata ġimgħa biss wara t-tmiem tat-Tieni Gwerra minn ħamsin ajruplan B24 jitilqu mill-Afrika ta’ Royal Air Force. Dinjija u kienet l-akbar bastiment fid-dinja sal-1955. Fuq u jixħtu 110 tunnellati ta’ bombi fuq il-belt Il-fdalijiet tal-B24 Liberator instabu ħames Taljana, partikolarment fl-inħawi tal-port. F’Diċembru tal-1947, meta l-aircraft carrier kienet ilha xahrejn snin ilu fuq roqgħa ramel f’fond ta’ 55 metru, fil-Mediterran, id-Douglas A-1 Skyraider ġratlu ħsara fil-magni ftit Wieħed minn dawn l-ajruplani ġratlu ħsara daqs kilomteru u nofs fil-Lbiċ ta’ Marsaxlokk. Is- minuti wara li telaq minn Ħal Far fi triqtu biex iwasslilha l-posta. fil-magni u għalhekk, wara li xeħet il-bombi sejba saret bis-saħħa ta’ remote sensing survey L-ajruplan ħabat mal-ilma kemxejn angolat u b’veloċità ta’ bejn kollha, l-ekwipaġġ qatagħha li jipprova jniżżel u kienet segwita b’investigazzjoni fis-sit fl-2016 75 u 90 knot. Dam fil-wiċċ għal madwar minuta u nofs qabel ma l-ajruplan Malta billi dak iż-żmien fi gżiritna minn tim ta’ nies mill-Università ta’ Malta u għereq. Il-Logutenent Reeb irnexxielu joħroġ mill-kabina għal spiss kienu jinżlu għall-kenn ajruplani bil-ħsara l-Forzi Armati ta’ Malta. Is-sit ġie skavat fl- fuq id-dinghy ta’ emerġenza. Huwa ġie salvat minn helicopter li fi triqthom lura minn Sqallija jew l-Italja. Wara 2018 u fl-2019. L-istruttura tal-ġwienaħ tal-B24 ntbagħat mill-USS Midway stess, f’dak li llum huwa meqjus bħala li fallew it-tentattivi biex l-ajruplan jitniżżel fil- Liberator għadha f’kundizzjoni tajba ħafna, iżda l-ewwel salvataġġ dokumentat minn helicopter fil-Mediterran. mitjar ta’ Ħal Luqa, il-B24 spiċċa fil-baħar. Malli l-imnieħer saritlu ħsara kbira u l-kabina tal-pilota r-roti messew wiċċ l-ilma, l-ajruplan inqaleb hi miftuħa beraħ.
54 55 Register Today on arms.com.mt
Fir-rigward tal-Ju88, ma għandniex dettalji dwar il-ġrajja tal-ajruplan partikolari li nstab f’qiegħ il- baħar lil hinn mill-kosta ta’ Wied il-Għajn, iżda għandna ħafna tagħrif dwar dan it-tip ta’ ajruplan u fejn u meta kien jintuża. L-ajruplani Ju88 tal-qawwa tal-ajru Ġermaniża huma meqjusa fost l-aktar ajruplani versatili tat-Tieni Gwerra Dinjija. L-ewwel prototip tnieda f’Diċembru tal-1936 u mill-bidu nett ġibed l-attenzjoni fl-oqsma militari. Lejn tmiem l-1939, il-Ju88 daħal fis-servizz mal-Luftwaffe bħala medium range bomber. Il- produzzjoni tiegħu kienet mifruxa fost 14-il fabbrika li sa tmiem il-gwerra bnew madwar 15,000 ajruplan ta’ dan it-tip. L-aktar mudell popolari kien il-Ju88 A-4, li kien jieħu ekwipaġġ ta’ erbgħa min-nies.
Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, Malta kienet l-unika bażi tal-Alleati bejn Ġibiltà u Lixandra u bil-wasla tal-Luftwaffe fi Sqallija, gżiritna saret mira ewlenija fil-bumbardamenti mill-ajru. Id-distanza qasira bejn Malta u Sqallija għamlitha faċli għall-ajruplani Ġermaniżi biex jattakkaw lil pajjiżna bosta drabi ARMS Malta App kuljum, u l-aktar ajruplan użat f’dawn l-attakki kien Download Today! il-Ju88.
Illum inti tista’ żżur il-Ju88 li nstab f’fond ta’ 110 metri, wieqaf f’parti ramlija ta’ qiegħ il-baħar lejn il- Majjistral ta’ Wied il-Għajn. B’mod ġenerali, l-ajruplan għadu f’kundizzjoni tajba. Il-ħsara li għandu fin-naħa tad-denb taf tindika l-possibbiltà li l-ajruplan twaqqa’ minn ajruplan tal-Alleati.
Kif qal Noel Zammit, il-Kap Eżekuttiv ta’ Heritage Malta, “pajjiżna diġà hu rinomat għall-kwalità ta’ siti f’qiegħ il-baħar. Dawn it-tliet siti ġodda jikkonsolidaw il-pożizzjoni ta’ Malta fuq il-mappa għall-komunità tal-għaddasa internazzjonali.” Huwa fakkar ukoll li għat-tieni darba konsekuttiva, Heritage Malta qed tisponsorja għadsa f’waħda mis-siti l-ġodda għall- għaddasa lokali reġistrati mal-Aġenzija, bħala appoġġ lill-komunità lokali.
Fil-ħidma bla heda biex tidentifika u tiftaħ dawn is-siti, Heritage Malta ma kinitx waħedha iżda sabet kollaborazzjoni mill-Forzi Armati ta’ Malta, Transport Malta, l-Università ta’ Malta u s-Sovrintendenza tal- Patrimonju Kulturali, kif spjega l-Professur Timmy Gambin, il-Kap tad-Dipartiment għall-Wirt Kulturali ta’ Taħt il-Baħar fi ħdan Heritage Malta. “Flimkien se nkomplu naħdmu biex is-sena d-dieħla niftħu iktar siti,” wiegħed il-Professur Gambin.
56 YOUR PURPOSE IS YOUR BIGGEST ASSET
www.cigroup.mt