Hoofdbegunstiger / Patron The Gurdjieff Folk

Mede mogelijk gemaakt door Embassy of the Republic of Armenia Instruments Ensemble to the Kingdom of the Netherlands © Alber Babelon

Omslagen programma's deel 1.indd 13 22-5-2015 11:55:22 INHOUD CONTENT

THE MUSIC OF GURDJIEFF & KOMITAS ARMENIA: ORIENT & OCCIDENT Podium Mozaïek Muziekgebouw aan ’t IJ

CREDITS 02 CREDITS 08

PROGRAMMA PROGRAMMA PROGRAMME 03 PROGRAMME 09

TOELICHTING TOELICHTING PROGRAMME NOTES 04 PROGRAMME NOTES 10

DE MUZIEK VAN JE INNERLIJKE ZELF THE MUSIC OF YOUR INNER SELF 12

OVER DE ARTIESTEN ABOUT THE ARTISTS 18

HOLLAND FESTIVAL 2015 23

WORD VRIEND BECOME A FRIEND 26

COLOFON COLOPHON 28

1 THE MUSIC OF CREDITS GURDJIEFF & KOMITAS muziek music George Gurdjieff, Komitas

piano piano INFO Lusine Grigoryan

ZO 7. 6 arrangeur, artistiek directeur SUN 7.6 arranger, artistic director Levon Eskenian aanvang starting time 14:30 2:30 pm musici musicians The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble: locatie venue Emmanuel Hovhannisyan, duduk Podium Mozaïek Norayr Gapoyan, duduk, bass duduk Avag Margaryan, pogh duur running time Armen Ayvazyan, kamancha, cymbal 75 minuten, geen pauze Aram Nikoghosyan, oud 75 minutes, no interval Meri Vardanyan, kanon Vladimir Papikyan, santur Davit Avagyan, tar Mesrop Khalatyan, dap Eduard Harutyunyan, tmbuk, cymbal

2 PROGRAMMA Podium Mozaïek

G.I. Gurdjieff (ca. 1866-1949) Komitas arr. Levon Eskenian gearrangeerd door Levon Eskenian voor Chant from a holy book traditionele Armeense instrumenten arranged for traditional Armenian G.I.Gurdjieff, T. De Hartmann instruments by Levon Eskenian Armenian Song Manushaki Bayaty Yerangui No 40 uit from: Asian Songs and Shoror Rhythms uitvoering performed by uitvoering performed by The Gurdjieff Ensemble Lusine Grigoryan, piano Komitas G.I. Gurdjieff Msho shoror (Shoror Dance of Mush ) arr. Levon Eskenian Lusine Grigoryan, piano Armenian song Bayaty No 40 uit from: Asian Songs and Rhythms uitvoering performed by The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble

Komitas (1869-1935) Seven dances - Manushaki of Vagharshapat, in the style of dap - Yerangui of Yerevan, in the style of tar & dap - Unabi of Shushi, in the style of tar - Marali of Shushi, in the style of tar - Shushiki of Vagharshpat, in the style of tar & dap - Het U Araj of Karin, in the style of pogh & tmbuk - Shoror of Karin, in the style of pogh, tmbuk & dap Lusine Grigoryan , piano

3 THE MUSIC OF THE MUSIC OF GURDJIEFF & GURDJIEFF & KOMITAS KOMITAS door Joep Stapel by Joep Stapel

Het Gurdjieff Folk Instruments Ensemble The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble dankt zijn naam aan de spiritueel leider takes its name from the spiritual leader en componist Georges Gurdjieff. Het and composer Georges Gurdjieff. The ensemble is opgericht vanuit de wens ensemble was founded with the aim Gurdjieffs muziek, gebaseerd op volksmu- of using folk instruments to perform ziek maar overgeleverd in pianoversies, Gurdjieff’s music, which is based on folk op volksinstrumenten uit te voeren. Na music but has been handed down to het succes van de Gurdjieff-bewerkingen us in versions for the piano. After the heeft het ensemble nu ook een nieuw success of its Gurdjieff arrangements, programma ontwikkeld rond het werk the ensemble has now developed a new van de legendarische Armeense monnik programme about the work of Komitas, en musicus Komitas. De groep (voor het the legendary Armenian monk and gemak ook wel kortweg Gurdjieff Ensem- musician. The group (for the sake of ble genoemd) brengt in twee concerten convenience also simply called ‘Gurdjieff een combinatie van het werk van beide Ensemble’) is presenting two concerts bijzondere figuren. featuring a combination of the work of both of these exceptional figures. Het Gurdjieff Ensemble werd in 2008 opgericht door de in Libanon geboren The Gurdjieff Ensemble was founded in Armeniër Levon Eskenian. Het gezelschap 2008 by the Lebanese-born Armenian van vooraanstaande Armeense musici Levon Eskenian. The goal of this ensemble heeft tot doel de muziek van Gurdjieff en of leading Armenian musicians is to make Komitas op etnografisch verantwoorde ethnographically authentic arrangements wijze te arrangeren voor authentieke of the music of Gurdjieff and Komitas Armeense instrumenten, zoals de duduk on Armenian instruments, such as the (volkshobo), de zurna (volkshobo met duduk (folk oboe), the zurna (conical folk conische boring), de pku (volksklarinet), oboe), the pku (folk clarinet), the tar (long- de tar (langhalsluit), de saz (dubbel­ necked lute), the saz (double-coursed korige langhalsluit), de kamancha (vedel), long-necked lute), the kamancha (viol), de oed (luit), de kanon (plankciter), de the oud (lute), the kanun (box zither), the dap (lijsttrommel met bellen) en de dhol dap (frame drum with metal ringlets) and (tweevellige trommel). Gurdjieff baseerde the dhol (double-headed drum). Gurdjieff zijn stukken op volksmuziek; het ensemble based his pieces on folk music, so in a vertaalt zijn werk in zekere zin terug naar certain sense the ensemble is translating de bron. De debuut-cd Music of Georges I. his work back to its source. The ensemble’s Gurdjieff verscheen op het prestigieuze debut CD, Music of Georges I. Gurdjieff, 4 Duitse label ECM en werd onder meer appeared on the prestigious German bekroond met een Nederlandse Edison label ECM and received the Dutch Edison Award voor het beste wereldmuziekal- Award for best world music album, among bum. Het album met muziek van Komitas other accolades. A CD with the music verschijnt over een paar maanden. of Komitas will be coming out in a few months. Vanavond speelt het Gurdjieff Ensemble in het Muziekgebouw aan ’t IJ een mix Tonight at the Muziekgebouw aan ’t IJ, uit hun aan Gurdjieff en Komitas gewijde the Gurdjieff Ensemble will be playing a programma’s. Optredens in zeer kleine combination of their programmes devot- bezetting bij het VPRO-programma Vrije ed to Gurdjieff and Komitas. Apart from a Geluiden en tijdens de Edison Award- performance in a much smaller line-up on ceremonie in Eindhoven daargelaten VPRO television’s Vrije Geluiden, and at heeft het Gurdjieff dit programma nooit the Edison Award ceremony in Eindhoven, eerder in Nederland gespeeld. the ensemble has never presented its Gurdjieff programme in the Netherlands Voor het middagconcert in Podium before. Mozaïek is een bijzonder concept rond de pianowerken van Gurdjieff en Komitas For the afternoon concert in Podium uitgedacht. Deze werken worden telkens Mozaïek, the ensemble has devised a spe- éérst in hun overgeleverde vorm op de cial way of presenting the piano pieces piano gespeeld door Lusine Grigoryan. by Gurdjieff and Komitas. First, the works Zij is een befaamd interpreet van Komi- will be heard in the piano version that has tas’ werk, met diepgaande kennis van been handed down to us, performed by zijn muzikale erfenis en esthetica. De Lusine Grigoryan. A renowned interpreter piano-uitvoering door Grigoryan wordt of Komitas’s oeuvre, she has a profound steeds gevolgd door een gearrangeerde knowledge of his musical legacy and aes- ensembleversie van dezelfde compositie, thetics. Each piece that Grigoryan plays gemaakt door Levon Eskenian. Een uit- on the piano will be followed by an en- zondering vormt de verzameling volks- semble version of the same composition dansen Msho Shoror: vanmiddag klinkt arranged by Levon Eskenian. An excep- alleen de pianoversie, de ensembleversie tion to this is the collection of folk dances van Msho Shoror is vanavond te beluiste- called Msho Shoror: only the piano ver- ren in het Muziekgebouw. sion is being presented this afternoon; the ensemble version can be heard tonight in De uitvoeringen in het middagconcert the Muziekgebouw. gaan bovendien vergezeld van uitleg over de muziek door Eskenian zelf. Hij During the afternoon concert, moreover, vertelt over de traditie waaruit de stukken Eskenian himself will provide an explana- zijn voortgekomen én over het transcrip- tion of the music. He will talk about both tieproces. Op deze manier kan men de the tradition that the pieces come from verschillende versies goed vergelijken. and the process of transcribing them, to Voor wie de pianostukken kent zijn Eskeni- enable you to make a good comparison ans instrumentaties soms op een fasci- of the different versions. nerende manier vervreemdend – zelfs For those who are familiar with the piano 5 Eskenian geeft toe er nog weleens van in pieces, Eskenian’s instrumentations are de war te raken. Behalve de pianoversie sometimes alienating in a fascinating way van Msho Shoror staan verder beroemde – even Eskenian admits that they are per- Komitas-stukken als Seven Dances op het plexing at times. In addition to the piano programma. version of Msho Shoror, the programme also includes such famous Komitas pieces Bij het maken van de arrangementen is as Seven Dances. Eskenian uitgegaan van de impliciete in- structies betreffende stijl en genre die de When creating the arrangements, componisten hebben nagelaten, al dan Eskenian started from the implicit instruc- niet in partituren verwerkt. Die aanwij- tions about style and genre that the com- zingen suggereren dat uitvoeringen ook posers left behind, either in the scores or gebruik zouden kunnen maken van tra- elsewhere. These indications suggest that ditionele Armeense instrumenten, zoals traditional Armenian instruments such as de duduk of de dap. Gurdjieff dicteerde the duduk or the dap can also be used melodieën die hij op zijn oosterse reizen to perform the works. Gurdjieff dictated oppikte aan zijn student Thomas de Hart- melodies that he had picked up during his mann, die ze uitwerkte tot pianocomposi- travels in the East to his student, Thomas ties; Komitas slaagde er zelfs in typische de Hartmann, who worked them into pi- Armeense volksmuziekgenres en instru- ano compositions. Komitas even succeed- mentklanken te vertalen naar de piano, ed in translating typical Armenian folk zonder de bron geweld aan te doen. In dit music genres and instrumental sounds to concert vertaalt het Gurdjieff Ensemble the piano without doing violence to them. de stukken van Gurdjieff en Komitas dus So in this concert, the Gurdjieff Ensemble eigenlijk terug naar hun ‹oorspronkelijke› is in fact translating the works of Gurdjieff vorm, zij het op een nieuwe manier. and Komitas back to their ‘original‘ form, albeit in a new way.

6 7 GURDJIEFF GEORGES ARMENIA – CREDITS ORIENT AND muziek music OCCIDENT George Gurdjieff, Komitas, Grigor Narekatsi, Ashough Jivani

arrangeur, artistiek directeur arranger, INFO artistic director Levon Eskenian ZO 7. 6 SUN 7.6 musici musicians The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble: aanvang starting time Emmanuel Hovhannisyan, duduk, zurna, 20:30 8:30 pm pku Norayr Gapoyan, duduk , bass duduk locatie venue Avag Margaryan, pogh, zurna Muziekgebouw aan ’t IJ Armen Ayvazyan, kamancha, cymbal Aram Nikoghosyan, oud duur running time Meri Vardanyan, kanon 80 minuten, geen pauze Vladimir Papikyan, santur, voice 80 minutes, no interval Davit Avagyan, tar Mesrop Khalatyan, dap, dhol, burvar inleiding introduction Eduard Harutyunyan, tmbuk, cymbal 19:45 7:45 pm

8 PROGRAMMA Muziekgebouw aan ’t IJ

Narekatsi (951-1003) Havun (The Fowl of The Air) Tagh (Ode) Sacred music

G.I.Gurdjieff (ca. 1866- 1949) Prayer Trinity Sayyid Chant and Dance No 29 Armenian Song

Ashough Jivani (1846-1909) Kankaravor Enker

G.I.Gurdjieff Bayaty Duduki Ancient Greek Dance Caucasian Dance

Komitas (1869-1935) - Lorva Gutanerg (Ploughing Song of Lori Region) - Tsaghik Asem, Mani Asem (Ritual Song)

Armenian dances - Manushaki of Vagharshapat - Shushiki of Vagharshapat - Yerangui of Yerevan - Het u Araj of Karin - Shoror of Karin - Mankakan Nvag XII, (Piece for Children XII) - Msho Shoror (Shoror Dance of Mush) Series of Pilgrimage Dances

All works are arranged from original piano, voice and piano works by Levon Eskenian.

9 ARMENIA – ARMENIA – ORIENT AND ORIENT AND

OCCIDENT OCCIDENT door Joep Stapel by Joep Stapel

In twee Holland Festival-concerten plaatst In two concerts for the Holland Festival, het Gurdjieff Ensemble de muziek van the Gurdjieff Ensemble is placing the mu- Georges Gurdjieff naast het Armeense sic of Georges Gurdjieff side-by-side with pionierswerk van Komitas. Vanmiddag the pioneering Armenian work of Komi- kon men in Podium Mozaïek van hun stuk- tas. This afternoon at Podium Mozaïek, ken pianoversies en ensemblearrange- the audience had the opportunity of menten vergelijken. In dit avondconcert comparing piano versions of their works in het Muziekgebouw aan ’t IJ wordt het with ensemble arrangements. Tonight’s werk van beide componisten ingebed in concert at the Muziekgebouw aan ’t IJ de vele eeuwen oude Armeense muziek- embeds the work of the two composers traditie. in the centuries-old tradition of Armenian Het avondconcert bestaat uit twee delen: music. in het eerste deel staat de muziek van The evening concert has two parts: the Gurdjieff centraal, een programma dat first revolves around the music of Gurd- het ensemble ook heeft vastgelegd op jieff, a programme that the ensemble zijn bekroonde debuut-cd; het tweede also recorded on its award-winning debut deel, met de muziek van Komitas, betreft CD; the second, featuring the music of een nieuw programma. Elders in dit pro- Komitas, is a new programme. Elsewhere grammaboek geeft de oprichter en artis- on these pages, Levon Eskenian, the tiek leider van het Gurdjieff Ensemble, founder and artistic director of the Gurd- Levon Eskenian, in een interview toelich- jieff Ensemble, explains more about the ting op het programma en de ontstaans- programme and how it got started in an geschiedenis ervan. Behalve Gurdjieff interview. en Komitas staan er nog twee Armeense Besides Gurdjieff and Komitas, there are musici op het programma: Grigor Nare- two other Armenian musicians on tonight’s katsi en Jivani. Jivani, geboren als Serob bill: Grigor Narekatsi and Jivani. Jivani, Stepani Levonian, was een ashik, een born as Serob Stepani Levonian, was an rondreizende bard, net als de vader van ashough, a traveling bard, just like Gurd- Gurdjieff. De twee waren tijdgenoten, jieff’s father. Seeing as these two were zodat de muziek van Jivani de context contemporaries, Jivani’s music can evoke waarin Gurdjieff opgroeide kan evoceren. the context in which Gurdjieff grew up. Narekatsi was een componist van litur- gische muziek uit de tiende eeuw. Zijn Narekatsi was a composer of liturgical muziek is overgeleverd in het Armeense music from the 10th century. His music notatiesysteem, khaz, dat bestond sinds has been handed down to us in the Arme- de negende eeuw en waarin Armeense nian system of notation, khaz, which has 10 kerkmuziek genoteerd werd. Deze bijzon- existed since the ninth century and was dere uitvoering van een millenniumoude used for notating Armenian church music. compositie geeft het publiek een idee This special performance of a thousand- van de traditie waaruit de Armeense year-old composition gives the audience muziek is voortgekomen. an idea of the tradition from which Arme- Narekatsi’s werk maakt eveneens deel nian music originates. uit van het Komitas-programma van het Narekatsi’s work is part of the Gurdjieff Gurdjieff Ensemble: er is namelijk een Ensemble’s Komitas programme to illus- directe link tussen hem en Komitas. Na trate the direct link between him and de 16e eeuw is kennis van het Armeense Komitas. After the 16th century, knowledge notatiesysteem verwaterd en uiteindelijk about the Armenian system of nota- verloren gegaan; Komitas was degene tion petered out and khaz eventually die uitgebreid en diepgravend onderzoek became lost; Komitas was the one who deed naar deze neumennotatie, waarvan did extensive in-depth research into this hij in de loop van twintig jaar de code system based on neumes, whose code he wist te kraken. Hij noemde zichzelf dan managed to crack over the course of 20 ook niet in de eerste plaats componist of years. And indeed, he did not consider musicus, maar khaz-expert. himself a composer or musician in the first De triomf van de ontcijfering herbergt place but a khaz expert. echter ook een triest verhaal: als intel- There is also a sad side to the triumphal lectueel werd Komitas ten tijde van de story of the deciphering of khaz, however. genocide van 1915 gearresteerd en geïn- As an intellectual, Komitas was arrested terneerd, waarna veel van zijn research and interned during the genocide in 1915, eveneens verloren is gegaan. Zo kon after which much of his research was lost. khaz tweemaal verdwijnen. Een deel van Which means that khaz disappeared Komitas’ pionierswerk is in de jaren 50 en twice. Part of Komitas’s pioneering work 60 van de vorige eeuw teruggevonden, was recovered in the 1950s and 60s, so zodat het Gurdjieff Ensemble er nu in in any case the Gurdjieff Ensemble can ieder geval sommige vruchten van kan now reap at least some of its benefits. plukken. Eskenian hoopt dat ook de rest Eskenian hopes that the rest of Komitas’s van Komitas’ papieren ooit nog boven papers will also come to light someday. water komt. Komitas compared the relation between Komitas vergeleek de verhouding tussen Armenian folk music and church music to Armeense volksmuziek en kerkmuziek that of a brother and sister, according to met die tussen broer en zus, aldus Eskenian. Before the advent of Christian- Eskenian. Vóór de komst van het christen- ity, there was no distinction between the dom bestond het onderscheid niet; de two. The music has essentially remained muziek is in essentie hetzelfde gebleven, the same, the only difference being that alleen heeft de kerk de teksten veran- the church changed the words, just as the derd, zoals de kerk ook allerlei heidense church also incorporated all sorts of pa- feesten in de liturgie incorporeerde. Door gan festivals in its liturgy. In its presenta- broer en zus naast elkaar te presenteren tion of brother and sister side-by-side, geven de stukken op het programma een the programme gives a broad, comple- breed en complementair beeld van de mentary picture of the Armenian musical Armeense muziektraditie. tradition. 11 DE MUZIEK VAN THE MUSIC OF JE INNERLIJKE YOUR INNER SELF Interview with artistic director Levon ZELF Eskenian on Gurdjieff and Komitas Artistiek leider Levon Eskenian over Gurdjieff en Komitas by Joep Stapel door Joep Stapel The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble has come to Amsterdam to give two Het Gurdjieff Folk Instruments Ensemble concerts focused on two extraordinary komt naar Amsterdam voor twee concer- composers: Georges Gurdjieff, who was ten rond twee bijzondere componisten: renowned as a spiritual leader; and Georges Gurdjieff, die naam maakte als Komitas, who was ordained as a priest. spiritueel leider, en Komitas, die tot pries- Over the past years, the Gurdjieff Ensem- ter gewijd werd. Het Gurdjieff Ensemble ble has created a furore with its unortho- maakte afgelopen jaren furore met een dox approach to Gurdjieff’s piano music. onorthodoxe benadering van Gurdjieffs Now the ensemble has developed a new pianomuziek. Inmiddels is er een nieuw programme featuring Komitas, with a CD programma rond Komitas ontwikkeld, due out next year on the prestigious ECM waarvan volgend jaar een cd verschijnt, Records label. Levon Eskenian, found- wederom bij het prestigieuze label ECM er and artistic director of the Gurdjieff Records. Levon Eskenian, oprichter en ar- Ensemble, talks about the concert pro- tistiek leider van het Gurdjieff Ensemble, grammes and the similarities and differ- vertelt over de concertprogramma’s en ences between the two composers. over de overeenkomsten en verschillen tussen beide componisten. How did you become acquainted with Gurdjieff’s music? Hoe heeft u de muziek van Gurdjieff leren “Through ECM’s album with cellist Anja kennen? Lechner. Then I started looking around “Via het ECM-album van celliste Anja and found the recordings by Keith Jarrett. Lechner. Vervolgens ben ik op zoek All of that happened fairly recently, by gegaan en heb ik ook de opnames van the way, in 2006. It was a tremendous Keith Jarrett gevonden. Dat was allemaal discovery, which opened a door for me to trouwens pas vrij recent, in 2006. Het was go more deeply into Eastern music. voor mij een enorme ontdekking die een deur opende naar verdere verdieping in “I’ve always been interested in old music, oosterse muziek. both from the East and from Europe. When I heard Gurdjieff’s music for the “Ik heb altijd belangstelling gehad voor first time, it instantly reminded me of the oude muziek, zowel uit het Oosten als uit tradition I grew up with, the music of my Europa. Toen ik voor het eerst muziek van youth in the Armenian community in Gurdjieff hoorde deed deze me onmid- Lebanon. I also immediately wondered 12 dellijk denken aan de traditie waarmee how Gurdjieff’s piano pieces would sound ik ben opgegroeid, de muziek van mijn in an arrangement for Eastern instru- jeugd in de Armeense gemeenschap van ments. Then I started doing research into Libanon. Ik vroeg me ook direct af hoe different Eastern music traditions and die pianostukken van Gurdjieff zouden their respective instruments in order to be klinken in een bewerking voor oosterse able to make transcriptions and arrange- instrumenten. Toen ben ik research gaan ments that are faithful to the traditions doen naar verschillende oosterse mu- that had inspired Gurdjieff.” ziektradities en de bijbehorende instru- menten, zodat ik transcripties en arran- Why did you decide to start an ensemble gementen zou kunnen maken die trouw called by his name? zijn aan de traditie waaraan Gurdjieff zijn “The original idea was to perform inspiratie heeft ontleend.” Gurdjieff’s music with my transcriptions for authentic instruments. I put together Waarom besloot u een ensemble met zijn a group of very good Armenian musi- naam op te richten? cians, none of whom had ever heard of “Het oorspronkelijke doel was het uitvoe- Gurdjieff – that’s how unknown he was. ren van mijn transcripties van Gurdjieffs Manfred Eicher from ECM had heard that muziek voor authentieke instrumenten. Ik a new ensemble in Armenia was busy heb een groep zeer goede Armeense mu- with Gurdjieff’s music, which piqued his sici bijeengebracht, van wie niemand ooit interest. The composer Tigran Mansurian, van Gurdjieff gehoord had – zo onbekend who was present at our concert in Yere- was hij. Manfred Eichner van ECM vernam van, was very enthusiastic and passed dat er in Armenië een jong ensemble be- our video recording to Manfred. In 2011, zig was met Gurdjieff en zijn interesse was our CD came out on ECM records. The onmiddellijk gewekt. De componist Tigran response was very good – in the Nether- Mansurian, die een concert van ons in Je- lands we even received an Edison Award. revan bijwoonde, was erg enthousiast en After that, we soon were getting invita- stuurde Eichner een videoregistratie, en in tions for performances abroad. Because 2011 verscheen onze cd op zijn label ECM. of that success we also started focusing De ontvangst was heel goed – in Neder- on other relevant music, but we have kept land hebben we zelfs een Edison Award the name.” gekregen. Daarna kregen we al snel uitnodigingen voor optredens in het bui- Gurdjieff is primarily known as a spiritual tenland. Door dat succes zijn we ons ook leader. Is there a connection with his music? op andere relevante muziek gaan richten, “Gurdjieff’s music is an integral part of maar de naam hebben we behouden.” his teaching. In France, his piano pieces were performed during meetings with Gurdjieff is vooral bekend als spiritueel his students, in order to put people in a leider. Is er een verband met zijn muziek? properly receptive mood. To understand “De muziek van Gurdjieff maakt integraal the music of Gurdjieff, you need to have deel uit van zijn leer. Zijn pianostukken some knowledge of his teachings – and werden in Frankrijk altijd uitgevoerd voor- vice versa, for that matter. I studied his afgaand bijeenkomsten met zijn studen- philosophy extensively in order to be able ten, om de mensen in de juiste ontvanke- to make these arrangements. 13 lijke stemming te brengen. Om de muziek “Gurdjieff always talks about the trinity van Gurdjieff te kunnen begrijpen is het of mind, body and emotion, which must noodzakelijk enige kennis te hebben van be brought into harmony. Music consists zijn leer – en vice versa, trouwens. Om of vibrations, which can have that kind deze bewerkingen te kunnen maken heb of harmonizing effect on some people. ik me uitgebreid verdiept in zijn filosofie. Gurdjieff’s music rises above subjective judgment and works on an objective “Gurdjieff heeft het over de drie-eenheid level. It’s about making contact with your van geest, lichaam en emotie, die in inner self. harmonie moet worden gebracht. Muziek “For a long time, very little was known bestaat uit trillingen, die op verschillende about Gurdjieff in Armenia, among other mensen een vergelijkbare uitwerking things because his books were forbidden kunnen hebben. De muziek van Gurdjieff during the Soviet era. Nowadays, interest ontstijgt het subjectieve oordeel en werkt in him and his teachings is increasing, op dit objectieve niveau. Het gaat erom but for a long time his music was not contact te maken met je innerlijke zelf. performed there, even though it was “In Armenië was lange tijd heel weinig played in the West. The opposite is true bekend over Gurdjieff, onder meer door- for Komitas, who is a celebrity in Armenia dat zijn boeken verboden waren in de and virtually unknown in Europe.” sovjetperiode. Tegenwoordig neemt de belangstelling voor hem en zijn leer toe, Gurdjieff did not write down his pieces maar zijn muziek werd er lange tijd niet himself. How was his music composed? uitgevoerd. In het Westen werd hij wel “Gurdjieff travelled through the Middle gespeeld. Het omgekeerde geldt voor East for many years and memorized Komitas, die een beroemdheid is in Arme- countless melodies. Because he had no nië en in Europa vrijwel onbekend.” formal musical education, he dictated these melodies later on to his student Gurdjieff noteerde zijn stukken niet zelf. Thomas de Hartmann, who wrote them Hoe is zijn muziek tot stand gekomen? down and created harmonies on the “Gurdjieff reisde lange tijd door het piano for them. This is why people Midden-Oosten en memoriseerde tal- also speak of Gurdjieff-De Hartmann. loze melodieën. Omdat hij geen formele I have taken those piano pieces and muziekopleiding had dicteerde hij deze reverse-transcribed them, as it were, to melodieën later aan zijn leerling Thomas the Eastern instruments on which Gurd- de Hartmann, die ze opschreef en jieff originally must have heard those harmoniseerde voor de piano. Daarom melodies. Sometimes I have dropped the spreekt men ook wel van Gurdjieff-De piano harmonies, in order to come closer Hartmann. Ik heb die pianostukken als to the monodic character.” het ware terug-getranscribeerd naar de oosterse instrumenten waarop Gurdjieff In your opinion, then, was Gurdjieff de melodieën oorspronkelijk gehoord actually a composer? moet hebben. De pianoharmonieën heb “With a term like that, you need to have a ik daarbij soms weggelaten, om dichter good understanding of how its definition bij het eenstemmige karakter van het differs in the East and the West. Gurdjieff origineel te komen.” was a great musician. His father was an 14 Was Gurdjieff in uw ogen dan wel een ashough, a troubadour, and Gurdjieff componist? accompanied him to musical gather- “Bij zo’n term moet je goed begrijpen hoe ings from a very young age. His musical de definitie ervan verschilt in het oosten training was informal, you might say. But I en het westen. Gurdjieff was een groot absolutely consider him a composer.” musicus. Zijn vader was een ashough, een troubadour, en Gurdjieff vergezelde How did you go about making the hem al op jonge leeftijd naar muzikale arrangements? bijeenkomsten. Zijn muzikale opleiding “First of all, there are the hints left by was informeel, zou je kunnen zeggen. Georges Gurdjieff himself. When he calls Maar ik beschouw hem absoluut als een something an ‘Armenian song’, I can im- componist.” mediately picture the combination of in- struments that was used to play the piece Hoe bent u bij het maken van de arrange- in the Armenian tradition. The duduk menten te werk gegaan? has a sound that resembles the human “Allereerst zijn er hints die Gurdjieff zelf voice and acts as a solo instrument, the heeft nagelaten. Wanneer hij iets een kamancha is used for accompaniment, ‘Armeens lied’ noemt, kan ik me meteen and the other instruments, like the kanun voorstellen met welke de combinatie van and the dap, also have a clear role. When instrumenten het stuk in de Armeense Gurdjieff calls something a ‘shepherd’s traditie gespeeld werd. De duduk heeft song’, other guidelines apply. By doing een klank die lijkt op de menselijke stem research on the musical traditions of en wordt gebruikt als solo-instrument, de various ethnic groups, I had something kamancha als begeleiding, een ook de to go by when making the transcriptions. andere instrumenten, zoals de kanon en This wasn’t about what sounded beautiful de dap, hebben een duidelijke rol. Wan- – lots of things sound beautiful with these neer Gurdjieff iets een ‘herderslied’ noemt instruments. My intention was sooner an- gelden andere richtlijnen. Door onder- thropological; each piece has been given zoek te doen naar de muziektradities van its own specific instrumentation. verschillende etnische groepen vond ik houvast voor het maken van transcripties. “Mainly thanks to Komitas, Armenian Het ging daarbij niet om wat mooi klonk – conservatories are a great repository of heel veel klinkt mooi met deze instrumen- knowledge about the Armenian music ten. De intentie was eerder antropolo- tradition, and also about Arab, Kurdish gisch: elk stuk heeft zijn eigen specifieke and Turkish music. Komitas researched instrumentatie gekregen. Armenian music extensively, and he was aware of the music of the Middle East. “Vooral dankzij Komitas is er aan de Based on his research, he was able to Armeense conservatoria veel kennis van compare and define what Armenian de Armeense muziektraditie in relatie tot music and its peculiarities are historically Arabische, Koerdische en Turkse muziek. and ethnographically. That helped me Komitas deed uitgebreid onderzoek tremendously in making the Gurdjieff naar de muziek van het Midden-Oosten adaptations – after all, Gurdjieff and en vanuit die kennis was hij in staat de Komitas were contemporaries. During his historische en etnografische kenmerken travels to the East, Gurdjieff heard the 15 van Armeense muziek te definiëren, in music that Komitas was studying as a vergelijking tot de omringende muziek­ composer and researcher.” culturen. Dat heeft mij enorm geholpen bij het maken van de Gurdjieff-bewerkin- Your ensemble combines the music of gen – Gurdjieff en Komitas waren immers Gurdjieff and Komitas at the Holland tijdgenoten. Gurdjieff hoorde op zijn Festival. What is the connection between reizen naar het Oosten de muziek die them? Komitas als componist en onderzoeker “Folk music is the foundation for both bestudeerde.” of their oeuvres. For instance, there is a piece by Gurdjieff-De Hartmann, Jullie combineren in het Holland Festival Caucasian Dance, that I also found in muziek van Gurdjieff en Komitas. Wat is a version by Komitas. The musicians in het verband tussen beiden? the ensemble recognized it immediately. “Volksmuziek vormt voor allebei de basis Both versions have the same structure van hun werk. Er is bijvoorbeeld een stuk and melody, but that material is varied in van Gurdjieff-De Hartmann, de Caucasian different ways. Dance, dat ik ook heb gevonden in een versie van Komitas. De musici van het “Nevertheless, Komitas is a totally dif- ensemble herkenden het meteen. De ver- ferent case than Gurdjieff. Komitas had sies hebben in de kern dezelfde structuur studied in Berlin and was trained as a en dezelfde melodie, maar variëren dat composer. His transcriptions of folk music materiaal op verschillende manieren. are extremely detailed, comparable even to the work of Béla Bartók, for example, “Niettemin is Komitas een heel ander whereas Gurdjieff dictated from memory. geval dan Gurdjieff. Komitas had ge- Komitas had direct access to the source studeerd in Berlijn en was getraind als through his in-depth research. He applied componist. Zijn transcripties van volks- his thorough knowledge of European muziek zijn juist uiterst gedetailleerd, compositional techniques but based all zelfs te vergelijken met het werk van Béla of his choices on the specific character- Bartók, terwijl Gurdjieff uit zijn geheugen istics of Armenian music. So this is not at dicteerde. Komitas had door zijn diepgra- all a question of Armenian melodies with vende onderzoek directe toegang tot de European harmonies.” bron. Hij zette zijn grondige kennis van de Europese compositietechniek in, maar How much music did Komitas leave hij leidde alle keuzes af uit de specifieke behind? kenmerken van de Armeense muziek. Het “In addition to his compositions, Komitas zijn dus nadrukkelijk níet Armeense melo- collected some 4000 folk melodies, dieën met Europese harmonieën.” roughly three quarters of which have been lost. He was one of the 270 Armenian in- Hoeveel muziek heeft Komitas nagelaten? tellectuals picked up by the Ottoman gov- “Naast zijn compositiewerk verzamelde ernment on 24 April 1915 in Constantinople. Komitas ruim 4000 volksmelodieën, Most of them were murdered, but Komitas waarvan zo’n driekwart verloren is ge- was spared by the intercession of the gaan. Hij was een van de 270 Armeense American ambassador. As a result of this intellectuelen die op 24 april 1915 in Con- horrific experience, Komitas had a nervous 16 stantinopel werden opgepakt door de breakdown and spent the rest of his life in Ottomaanse regering. De meeste van hen an institute in Paris. Partly because of this werden vermoord, maar Komitas werd tragedy, he is a symbol of the Armenian op voorspraak van de Amerikaanse am- people. The culture of western Armenia bassadeur gespaard. Deze afschuwelijke was wiped out, but thanks to Komitas, ervaring bezorgde Komitas een zenuwin- thousands of folk melodies have been zinking en hij bracht de rest van zijn leven preserved. Some of these pieces even door in een instelling in Parijs. Mede door date from the pre-Christian era – which in deze tragedie is hij een symbool van het Armenia means before the year 301.” Armeense volk. De cultuur van westelijk Armenië werd weggevaagd, maar dankzij Komitas zijn duizenden volksmelodieën bewaard gebleven. Sommige van die stukken dateren zelfs uit de voorchriste- lijke periode – dat wil in Armenië zeggen van vóór het jaar 301.”

17 van zijn jarenlange zoektocht. Gurdjieff beweerde dat hij zijn wijsheden had op- gedaan in een afgelegen klooster, maar dat wordt door critici afgedaan als fan- tasie. Ten tijde van de Russische Revolutie trok Gurdjieff via Constantinopel (zoals Istanbul tot 1923 heette) en Berlijn naar Frankrijk, waar hij het hoogtepunt van zijn roem bereikte en een eigen instituut op- richtte: het Instituut voor de Harmonische Ontwikkeling van de Mens. Daarvandaan maakte hij in het Westen naam met zijn gelijknamige doctrine.

Gurdjieffs leer wordt wel de Vierde Weg of simpelweg Het Werk genoemd; het doel ervan is als mens wakker te worden uit de waakslaap waarin de geest sluimert. Een indruk van Gurdjieffs ideeën geeft zijn

GEORGES I. GURDJIEFF GEORGES bekendste Russische leerling, de filosoof en esotericus Ouspensky, in het boek Op zoek naar het wonderbaarlijke: fragmen- ten van een onbekende leer. Gurdjieff stierf in 1949; behalve geschriften heeft hij OVER DE ook muziek nagelaten, een ruime verza- meling van zo’n driehonderd stukken en ARTIESTEN fragmenten voor piano die hij in de jaren twintig dicteerde aan zijn leerling, de Rus- De levensloop van Georges Ivanovich sische componist en pianist Thomas de Gurdjieff is niet bepaald gebruikelijk voor Hartmann. een componist. In de eerste helft van de twintigste eeuw groeide Gurdjieff al- Komitas is de grondlegger van de mo- lereerst uit tot een invloedrijk spiritueel derne Armeense gecomponeerde muziek leider. Gurdjieff werd rond 1866 geboren én een voorloper van de etnomusico- in de Griekse wijk van Alexandropol, logie. Debussy noemde hem briljant: ‘Ik tegenwoordig Gjoemri, in het huidige buig voor uw muzikale genie.’ Hij werd Armenië. Hij reisde jarenlang door het in 1869 als Soghomon Soghomonian ge- Midden-Oosten, Centraal-Azië, India en boren in Kütahya in het huidige Turkije, Noord-Afrika, waar hij in aanraking kwam dat toentertijd deel uitmaakte van het met een breed scala aan muziek-, dans- Ottomaanse Rijk. Zijn Armeense ouders en spirituele tradities. Zijn zoektocht naar stierven jong, waarna hij opgroeide in esoterische en spirituele kennis voerde een seminarie in de buurt van Yerevan. hem langs verschillende leermeesters De naam Komitas (ontleend aan een naar Rusland, waar hij vanaf 1912 in de zevende-eeuwse Armeense dichter) openbaarheid trad met het distillaat nam hij aan na zijn wijding tot priester. 18 op dat moment een wereldstad met een invloedrijke Armeense gemeenschap, en hij groeide rap uit tot een centrale figuur in het muziekleven. In 1915 werd hij samen met andere intellectuelen gearresteerd en gedeporteerd naar Anatolië, waar hij getuige was van het ombrengen van vele andere gevangenen. Hoewel hij de ver- schrikkingen van de genocide zelf over- leefde, greep de ervaring Komitas zo aan dat hij een zenuwinzinking kreeg en nooit meer zou componeren. Vanaf 1919 tot aan zijn dood in 1935 verbleef hij in een Parijs’ sanatorium.

Dat Levon Eskenian als arrangeur en en- sembleleider zou uitgroeien tot een spil in het Armeense muziekleven lag niet onmiddellijk in de lijn der verwachting.

KOMITAS Hij werd in 1978 geboren in Libanon. Daar leeft een grote Armeense minderheid: Eskenians grootouders en vele landge- noten ontvluchtten hun vaderland in 1915 Behalve voor spiritualiteit interesseerde voor de genocide. In Libanon sprak Eske- Komitas zich van kinds af aan tevens voor nian zowel thuis als op school Armeens muziek; zijn zangtalent werd al vroeg op- en groeide hij op met Armeense volks- gemerkt, waarna hij bij componist Makar muziek. In 1996 vertrok hij naar Armenië Yekmalyan in Tiflis kennismaakte met de om aan het conservatorium van Jerevan Europese compositietechnieken en verder piano te studeren, evenals klavecimbel en studeerde in Berlijn. compositie. Hoewel zijn opleiding primair Komitas was een tijdgenoot van Béla gericht was op westerse muziek, besteed- Bartók en had net als de Hongaar grote de het conservatorium veel aandacht belangstelling voor volksmuziek; hij ver- aan oosterse muziek en de Armeense zamelde duizenden liederen en bracht op muziektraditie, waarvan Eskenian in zijn die manier als eerste de traditionele Ar- jeugd reeds een grote impliciete kennis meense muziek in kaart. Maar hij tekende had opgedaan. Maar toen hij zijn di- eveneens Koerdische, Perzische en Turkse ploma op zak had vervolgde Eskenian zijn liederen op – in 1904 publiceerde hij de klavierstudies bij gerenommeerde leraren allereerste bundel met Koerdische volks- in Italië en Oostenrijk. liederen. Over de hele wereld trad Komi- tas op als propagandist van de Armeense Pas in 2006 kwam hij via platen van Anja muziek, door lezingen te geven, maar Lechner en Keith Jarrett in aanraking ook als musicus: hij was actief als koordi- met de muziek van Georges Gurdjieff. rigent, zanger, fluitist en pianist. In 1910 Die ontdekking bracht een omwenteling vestigde Komitas zich in Constantinopel, teweeg en in 2008 richtte Eskenian het 19 Gurdjieff Folk Instruments Ensemble op, but critics dismiss that as a fantasy. met als doel om etnografisch authentieke During the Russian Revolution, Gurdjieff bewerkingen uit te voeren van de muziek travelled by way of Constantinople and van Gurdjieff, die is overgeleverd in piano- Berlin to France, where he reached the transcripties van diens leerling Thomas de height of his fame in the West and found- Hartmann. Het ensemble, dat inmiddels ed his own school, the Institute for the veelvuldig optreedt in Europa en Azië, Harmonious Development of Man. bestaat uit vooraanstaande Armeense musici, die spelen op instrumenten als Gurdjieff’s teaching is called ‘The Fourth duduk, saz, santoor en dhol. Het debuut- Way’ or simply ‘The Work’; its aim is to album uit 2011, The music of Georges I. wake people out of the state of ‘waking Gurdjieff, werd onderscheiden met onder sleep’ in which the spirit slumbers. His meer de Nederlandse Edison Award en de most well-known Russian student, the phi- Armeense Nationale Muziekprijs. losopher and esotericist Ouspensky, gives Eskenian is ook een van de oprichters van an impression of Gurdjieff’s ideas in the de Akna Cultuur Vereniging en Narekatsi book In Search of the Miraculous: Frag- Kamermuziek Vereniging, die zich toelegt ments of an Unknown Teaching. Gurdjieff het onder de aandacht brengen van zel- died in 1949; apart from his writings, he den uitgevoerd repertoire. also left behind a broad collection of music: some 300 pieces and excerpts for piano that he dictated in the 1920s to his student, the Russian composer and pia- ABOUT THE nist Thomas de Hartmann.

ARTISTS Komitas is the founder of modern Arme- nian composed music as well as a precur- The course of Georges Ivanovich sor of ethnomusicology. Debussy called Gurdjieff’s life was not exactly typical for him brilliant: ‘I bow before your musical a composer. In the first half of the 20th genius.’ He was born in 1869 as Soghomon century, Gurdjieff first of all developed Soghomonian in Kütahya in what was into an influential spiritual leader. Gurd- then part of the Ottoman Empire and is jieff was born around 1866 in the Greek now Turkey. His Armenian parents died quarter of Alexandropol, now called young, after which he grew up in a semi- Gyumri in present-day Armenia. nary near Yerevan. He adopted the name He wandered for years throughout the ‘Komitas’ (derived from the seventh cen- Middle East, Central Asia, India and tury Armenian poet) after becoming or- northern Africa, which brought him in dained as a priest. Besides spiritual mat- touch with a wide variety of music, dance ters, Komitas was also interested in music and spiritual traditions. His search for eso- from an early age; his singing talents were teric and spiritual knowledge took him by soon recognized, after which composer way of various teachers to Russia, where Makar Yekmalyan in Tiflis introduced him in 1912 he started coming out in the open to European techniques of composition with the distillation of his years of seeking. and he went on to study composition in Gurdjieff claimed that he had acquired Berlin. his bits of wisdom in a remote monastery, 20 A contemporary of Béla Bartók, Komitas to Eastern music and the Armenian mu- shared the Hungarian composer’s passion sical tradition, about which Eskenian had for folk music. Collecting thousands of already soaked up a lot of implicit knowl- songs, he was the first to chart traditional edge in his youth. But after pocketing his Armenian music. But he also wrote down diploma, Eskenian continued his piano Kurdish, Persian and Turkish songs – pub- studies under renowned teachers in Italy lishing the very first collection of Kurdish and Austria. folksongs in 1904. All across the world, Komitas promoted Armenian music by It was not until 2006 that he found out giving lectures, but also as a musician: about the music of Georges Gurdjieff he was active as a choir director, singer, through the records of Anja Lechner and flutist and pianist. In 1910, Komitas settled Keith Jarrett. That discovery triggered in Istanbul, which at the time was known a complete change of direction, and in as Constantinople and was a cosmopol- 2008 Eskenian founded the Gurdjieff Folk itan city with an influential Armenian Instruments Ensemble, with the goal of community, and soon became a pivotal performing ethnographically authentic figure in the local music scene. In 1915, adaptations of the music of Gurdjieff he and other intellectuals were arrested handed down in the piano transcriptions and deported to Anatolia, where he wit- of his student, Thomas de Hartmann. nessed the killing of many other prisoners. The ensemble, which in the meantime Although he survived the horrors of the performs frequently in Europe and Asia, Armenian genocide himself, it had such comprises leading Armenian musicians an impact on him that he had a complete who play such instruments as the duduk, mental breakdown and would never com- saz, santoor and dhol. The group’s debut pose again. From 1919 until the time of his album from 2011, The Music of Georges I. death, he lived in a sanatorium in Paris. Gurdjieff, received the Dutch Edison Award and the Armenian National Music Becoming a key figure in the contempo- Award. Eskenian is also one of the found- rary Armenian music scene as an arrang- ers of the Akna Cultural Society and the er and ensemble leader was not quite Narekatsi Chamber Music Society, which how Levon Eskenian originally expected specializes in promoting rarely performed his career to develop. He was born in 1978 repertoire. in Lebanon, where there is a large minori- ty of Armenians: Eskenian’s grandparents and many of their compatriots fled the genocide in their homeland in 1915. In Lebanon, Eskenian spoke Armenian both at home and at school and he grew up listening to Armenian folk music. In 1996, he set off for Armenia to study at the Conservatory of Jerevan, where he con- centrated on piano as well as harpsichord and composition. Although his studies primarily focused on Western music, the Conservatory also paid a lot of attention 21 internationale podiumkunsten amsterdam juni 2015

 

22 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft het getroffen – The Holland Festival is lucky – with Friends met Vrienden die gepassioneerd zijn over who are passionate about art, welcoming kunst, die artiesten van wereldklasse to our world class artists, ambitious to verwelkomen en die het festival steunen help the festival to commission brilliant in zijn ambitie om nieuw werk te blijven new work. presenteren. Friends are the heart of the festival and Vrienden vormen het hart van het festival their generous support helps the festival en hun genereuze steun helpt om elk jaar to create an exciting programme each een spannend programma te maken. year.

Het verheugt ons dan ook dat we deze We are therefore delighted to be able to voorstelling mede dankzij de Vrienden present this performance with support van het Holland Festival aan u kunnen from the Friends of the Holland Festival. tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker Directie, Holland Festival Board, Holland Festival

 

23 Stichting, Amerikaanse Ambassade Den HOLLAND Haag, Spaanse Ambassade Den Haag, Ambassade van Armenië in Nederland, FESTIVAL 2015 Oostenrijkse Ambassade in Den Haag, directie Ambassade van de Bondsrepubliek Ruth Mackenzie, artistiek directeur Duitsland Den Haag, Ambassade van de Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur Argentijnse Republiek, MacBike raad van toezicht HF Business Martijn Sanders, voorzitter Beam Systems, De Nederlandsche Bank Mavis Carrilho N.V., Double Effect, G&S Vastgoed, ING Joachim Fleury Groep, Ten Have Change Management, Renze Hasper WPG Uitgevers B.V. Ben Noteboom Marjet van Zuijlen mediapartners NTR, VPRO Het programma van het Holland Festival kan alleen tot stand komen door subsidies, board of governors bijdragen van sponsors en fondsen en De genereuze, meerjarige verbintenis door de gewaardeerde steun van u, ons van de Governors is van groot belang publiek. voor de internationale programmering van het Holland Festival en met name hoofdbegunstiger voor het aangaan van internationale Fonds 21 coproducties. subsidiënten G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Raat, R.F. van den Bergh, J. van den Wetenschap Broek, Bernard en Ineke Dijkhuizen, Gemeente Amsterdam Angela en Leendert van Driel, Jeroen Fleming, J. Fleury, V. Halberstadt, sponsors, fondsen en instellingen H.J. ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en Stichting Ammodo, Rabobank B. Johnson, Irina en Marcel van Poecke, Amsterdam, Stichting Dioraphte, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Sijbolt VSBfonds, Turing Foundation, Ernst Noorda en Mieke van der Weij, Robert von Siemens Music Foundation, Fonds Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Podiumkunsten, European Cultural Françoise van Rappard-Wanninkhof, Foundation, DoubleTree by Hilton, M. Sanders, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, Westergasfabriek/MeyerBergman, Tom de Swaan, Elise Wessels-van Houdt, Clifford Chance LLP, Kempen & Co, H. Wolfert en M. Brinkman WeTransfer, Automobielbedrijf Van Vloten, RoomMate Hotels Aitana hartsvrienden Amsterdam, Lloyd Hotel, Wilhelmina Kommer en Josien Damen, Sabine van E. Jansen Fonds, Goethe-Institut, Institut Delft-Vroom, Huub A. Doek, Tex Gunning, Français des Pays-Bas, Gravin van Bylandt Wendy van Ierschot, Giovanna Kampouri

24 Monnas, Luuk H. Karsten, Frans en Willeke D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, Koffrie, Kristine Kohlstrand, Joost en A. Mees-Lubberman, A. de Meijere, Marcelle Kuiper, Monique Laenen en Titus J. Melkert, E. Merkx, Jaap Mulders, Darley, Cees Lafeber, Ben Noteboom, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen, Marsha Plotnitsky, Pim en Antoinette E. Overkamp en A. Verhoog, C. van de Polak, Anthony en Melanie Ruys, Patty Poppe, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, Voorsmit S. van de Ree, Wessel Reinink, L. Remarque- Van Toorn, Thecla Renders, M. Roozen, beschermers G. Scheepvaart, A. Schneider, H. Schnitzler, Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, G. Scholten, C. Schoorl, E. Schreve- A. van de Beek en S. van Basten Brinkman, Steven Schuit, P. Smit, G. Smits, Batenburg, Irma Boom en Julius I. Snelleman, A. Sonnen, K. Spanjer, Vermeulen, S. Brada, Frans en Dorry C. Teulings, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Cladder-van Haersolte, J. Docter en Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. E. van Luijk, L. Dommering-van Rongen, Vencken, R. Verhoeff, R. Vogelenzang, E. Granpré Moliere, M. Grotenhuis, F. Vollemans, A. Vreugdenhil, A. Wertheim, E. Horlings, J. Houwert, R. Katwijk, M. Willekens, M. van Wulfften Palthe, R. Kupers en H. van Eeghen, J. Lauret, M. Yazdanbakhsh, P. van der Zant, P. van A. van der Linden-Taverne, H. en I. Zwieten en N. Aarnink Lindenbergh-Sluis, F. Mulder, Adriaan en Glenda Nühn-Morris, G. van Oenen, jonge begunstigers H. Pinkster, H. Sauerwein, R. van Schaik Kai Ament, Aram Balian, Ilonka van den en W. Rutten, K. Tschenett, Wolbert en Bercken, Maarten Biermans, Maarten Barbara Vroom, P. Wakkie, R. Walstra, van Boven, Rolf Coppens, Tessa Cramer, A. van Wassenaer, O.L.O. en Tineke de Susan Gloudemans, Jolanda de Groot, Witt Wijnen-Jansen Schoonhoven Marte Guldemond, Pieter Guldemond, Nynke de Haan, Hagar Heijmans, Anna begunstigers van Houwelingen, Jort van Jaarsveld, M. Beekman, E. Blankenburg, Co Bleeker, Daan de Jong, Judith Lekkerkerker, A. Boelee, K. de Bok, Jan Bouws, E. Bracht, Pieter van der Meché, Frans Muller, Boris W.L.J. Bröcker, G. Bromberger, D. de van Overbeeke, Gijs Schunselaar, Farid Bruijn, Rachel van der Brug, M. Daamen, Tabarki, David van Traa, Frank Uffen, J. Dekker, M.H. Dijkgraaf, M. Doorman, Helena Verhagen, Merijn van der Vlies, Chr. van Eeghen, J. van der Ende, Danny de Vries, Marian van Zijll Langhout Ch. Engeler, E. Eshuis, E. Goossens-Post, E. de Graaff-Van Meeteren, liefhebbers F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Alle 677 Liefhebbers. J. Hennephof, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Heugten, S. Hodes, Vrienden die anoniem wensen te blijven. Herma Hofmeijer, J. Hopman, A. Huijser, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Jan de Kater, J. Keukens, P. Krom, A. Ladan, M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, T. Liefaard, A. Ligeon, T. Lodder, A. Man,

25 WORD BECOME VRIEND A FRIEND Het Holland Festival heeft ook uw steun The Holland Festival needs your support nodig: word Vriend! too – become a Friend!

Als Vriend draagt u actief bij aan de bloei As a Friend, you actively contribute to the van het Holland Festival. Festival’s ongoing success and growth. liefhebber - vanaf € 55 per jaar Liefhebber - from € 55 annually U ontvangt dit programmaboek gratis, u You will receive programme books such as heeft voorrang bij de kaartverkoop en u this one for free, have access to advance krijgt korting op tickets. ticket sales and get discounts on tickets. begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of Begunstiger - from € 250 annually € 21 per maand) (or € 21 per month) Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede Your contribution goes directly to the aan de internationale programmering Holland Festival’s international pro- van het Holland Festival. Als Begunstiger gramming. As a Begunstiger, you have a heeft u recht op vrijkaarten en andere right to free tickets and other attractive aantrekkelijke privileges. privileges. jonge begunstiger - vanaf € 250 per jaar Jonge Begunstiger - from € 250 annually (of € 21 per maand) (or € 21 per month) Ontvang dezelfde privileges als de Receive the same privileges as the Begunstigers én: neem deel aan een Begunstigers and also take part in a speciaal programma waarin je elkaar special programme in which you meet ontmoet en voorstellingen geselecteerd each other at selected shows that are too zijn die je niet mag missen. good to miss. beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of Beschermer - from € 1.500 annually € 125 per maand) (or € 125 per month) Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage As thanks for your considerable contribu- aan de internatio­nale programmering tion to the Holland Festival’s international van het Holland Festival ontvangt u een programming, you receive an invitation to uitnodiging voor de openingsvoorstelling the opening performance and exclusive en voor exclusieve bijeenkomsten, naast gatherings in addition to free tickets and vrijkaarten en andere privileges. other privileges.

Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Hartsvriend - from € 5.000 annually Als Hartsvriend van het Holland Festival We invite Holland Festival Hartsvrienden nodigen we u uit om dichter bij de makers to become more closely acquainted te komen. Met gelijkgestemden en gasten with the makers of the Festival and meet van het festival verwelkomen we u graag like-minded people and guests. 26 op speciale gelegenheden en geven u Donations to the Festival are tax- een blik achter de schermen. deductible Between 1 January 2012 and 1 January Geefwet 2018, a special tax law is in effect which Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- makes it more advantageous to make kelijker om het Holland Festival te steunen charitable donations. Called the ‘Geef- vanwege de Geefwet die tot 1 januari wet’, this law allows you to claim your 2018 van kracht is. De Geefwet houdt in deductions to cultural organizations with dat giften aan culturele ANBI’s met 25% ANBI status with an additional 25% for verhoogd mogen worden tot een maximum tax benefits (a total of 125%). The Holland aan schenkingen van € 5.000 per jaar. Festival has such an ANBI status. The fis- Schenkt u meer dan € 5.000, dan kunt u cal advantage applies to donations that het resterende bedrag voor het reguliere total a maximum of € 5.000 annually. percentage (100%) aftrekken van de inkom- If you donate more than € 5.000 to stenbelasting. registered charities, you can deduct the De voordelen van de Geefwet gelden voor remaining amount for the regular per- alle belastingplichtigen (particulieren en centage (100%). The advantages of the bedrijven) en zijn van toepassing op zowel Geefwet apply to all taxpayers (private eenmalige als periodieke schenkingen. parties and businesses) and are applica- ble to both individual and periodical gifts. Voordeel van een periodieke schenking Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar Advantages of a periodical gift voor de belasting. Het totaal van de Restrictions apply to deductions for giften op jaarbasis dient hoger te zijn dan individual gifts. Individual gifts are 1% (drempel) en kan tot maximaal 10% (pla- tax-deductible when the total amount fond) van het inkomen worden afgetrok- of gifts given in one year surpasses 1% of ken. Een periodieke gift is een gift waarbij your income, with a minimum of € 60. voor een periode van ten minste vijf The amount given above the minimum opeenvolgende jaren een gelijke uitkering threshold is tax-deductible. The maximum wordt gedaan, vastgelegd in een perio- deductible amount is 10% of your thresh- dieke akte. De gift is volledig aftrekbaar old income. zonder aftrekdrempel of aftrekplafond. There are fiscal benefits for periodical gifts with an annuity construction for five Wilt u ook Vriend van het Holland Festival years and upwards. If you choose to sup- worden? Ga voor meer informatie en een port the Holland Festival for a minimum aanmeldformulier naar hollandfestival.nl of five years, your gift will be fully tax-de- (steun HF) of neem vrijblijvend contact op ductible. met Leonie Kruizenga, hoofd development op 020 – 788 21 18. If you would like to become a Friend of the Holland Festival, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Leonie Kruizenga, head of development, for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 18.

27 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] www.hollandfestival.nl tekst text Joep Stapel vertaling translation Jane Bemont eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival ontwerp design thonik druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2015

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival. 28 Hoofdbegunstiger / Patron The Gurdjieff Folk

Mede mogelijk gemaakt door Embassy of the Republic of Armenia Instruments Ensemble to the Kingdom of the Netherlands © Alber Babelon

Omslagen programma's deel 1.indd 13 22-5-2015 11:55:22