Teka Kuia 47-19 Do Internetu.Indd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ARCHITEKTURA ARCHITECTURE TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY PAN ODDZIAŁ W KRAKOWIE URBANITY AND ARCHITECTURE FILES TOM XLVII (2019) PL eISSN 2450-0038 s. 85–109 PL ISSN 0079-3450 DOI: 10.24425/tkuia.2019.131168 WOJCIECH JAN CHMIELEWSKI Dr hab. inż. arch., prof. PK KATARZYNA ZAWADA-PĘGIEL Dr inż. arch. MACIEJ ZŁOWODZKI Prof. dr hab. inż. arch. Cracow University of Technology Faculty of Architecture Institute of Architectural Design e-mail: [email protected] [email protected] [email protected] O ARCHITEKTURZE ZACHODNIEJ UKRAINY W ASPEKCIE ESTETYCZNO-WRAŻENIOWYM NOSTALGII HISTORYCZNEJ ON THE ARCHITECTURE OF WESTERN UKRAINE IN AESTHETIC-IMPRESSIONIST ASPECT OF HISTORICAL NOSTALGIA STRESZCZENIE Zachodnia Ukraina budzi u nas spory ładunek emocji o historycznym rodowodzie. Na tym terenie znajduje się wiele obiektów i założeń powstających od XIV stulecia, będących świadkami polskiej obecności i naszego wkładu w kulturę tych ziem. Szczególne jest miejsce zabytków architektury sakralnej i licznych — militarnej. W krótkim okresie międzywojnia powstał szereg obiektów i założeń świadczących o wysokim poziomie warsztatu projektowego. Obecny ich stan techniczny jest przeważnie nader zły. Korzystny byłby nasz udział w przywróceniu świetności świadkom naszej tam, już historycznej, wielowiekowej obecności. Słowa kluczowe: architektura zachodniej Ukrainy, architektura Pierwszej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, architektura Drugiej Rzeczypospolitej ABSTRACT Western Ukraine arouses a high emotional charge of historical origin. There are a number of buildings and complexes in this area created since the 14th century, that are the witnesses of the Polish presence and our contribution to the culture of these lands. The monuments of sacred architecture and numerous military ones occupy a special place. In the short interwar period a number of structures and complexes that demonstrate a high level of design technique were created. Their current technical state is usually very bad. Our participation in restoring splendour to the witnesses of our, historical centuries-old presence, would be beneficial. Key words: architecture of western Ukrainne, architecture of the First Polish-Lithuanian Commonwealth, architecture of the Second Polish Republic 85 1. WSTĘP to ziemie podległe Rzeczypospolitej Obojga Naro- dów, a więc Polaków i Litwinów. Smutek budzi czas Ukraina, a zwłaszcza jej część zachodnia, która wojen i wzajemnych okrucieństw, który zarówno dla w minionych wiekach była integralną częścią naj- nas, jak i Ukraińców przyniósł wiele cierpień i poli- pierw Pierwszej, a potem — Drugiej Rzeczypospo- tycznych upadków. Momentem przełomowym było litej, związana jest dla nas ze sporym ładunkiem — eufemistycznie określane — Powstanie Chmiel- emocjonalnym. Przemiany, które trwają w nieza- nickiego. W rzeczywistości była to bowiem wojna wisłym obecnie państwie ukraińskim, rysują przed domowa, wypowiedziana przez jedną z trzech części nim jeszcze długą i wymagającą wielu kosztownych Rzeczypospolitej. Sytuacja politycznie i społecznie działań drogę. Na Ukrainie jest wiele historycznych była złożona, ale odpowiedzialność ponosi zawsze ta obiektów i zespołów architektonicznych, świad- warstwa, która sprawuje władzę. Nie byliśmy wtedy ków minionych okresów. Nas najbardziej interesu- gotowi i na tyle patrzący w przyszłość, by uznać ją te powstałe z naszej inicjatywy, tworzone przez Kozaczyznę za równoprawną, a wschodnie obrządki naszych mistrzów i reprezentujące naszą formację za na tyle istotne, by przekształcić Rzecząpospoli- estetyczną minionych czasów. Ich los, postępujące tą w ojczyznę trzech, a nie tylko dwóch narodów. przekształcenia, stan użytkowania i przede wszyst- Nie byliśmy politycznie gotowi, aby podnieść Kijów kim — stan techniczny, grożący ich degradacją, z rangi stolicy województwa do rangi jednej z trzech a czasem nawet unicestwieniem — są dla nas naj- stolic państwa. Wojna domowa, pełna okrucieństw, bardziej dojmujące. Zatem: była wielkim nieszczęściem, które doprowadziło do – celem przeprowadzonej widymacji, której pod- osłabienia państwa, wyludnienia i gospodarczego sumowaniem zawierającym część zebranych wyjałowienia jego wschodnich obszarów. Była też materiałów, jest niniejsze omówienie — jest pretekstem do włączenia się w konflikt Rosji, dając konstatacja obecnego stanu i przypomnienie jej argument obrony „braci Słowian we wschodniej literaturowe wybranych, wybitnych realizacji wierze”1. Ostatecznie rozbiory osłabionej i niezre- i ich losu; formowanej Rzeczypospolitej zakończyły tu spory. – metoda zastosowana jest najprostszym ujęciem My traktujemy je jako katastrofę narodową, ale — od widymacji, dokumentowania fotograficz- i dla Ukraińców był to czas trudny. Caryca Kata- nego, zbierania informacji i materiałów in situ, rzyna II Wielka ostatecznie wcieliła ich tereny do a następnie omówienie w oparciu o bogatą lite- Rosji, zlikwidowała wszelkie samorządy i silną ręką raturę historii architektury tych ziem; podporządkowała sobie Kozaczyznę. Skończyły się – zakres opracowania, ograniczony dopuszczalną mrzonki o autonomii, o własnej armii i kozackich objętością, sprowadza się do wyboru kilkuna- atamanach. Pierwsza, a następnie druga wojna świa- stu przykładów uznanych za ciekawe i odda- towa przyniosły krwawe konflikty polsko-ukraińskie jące ogólną sytuację, a także nieco szersze w określaniu państwowości i przynależności ziem omówienie kontekstu dziejowego i aktualnych o mieszanej etnicznie i wyznaniowo ludności. Osta- relacji; tecznie, po roku 1945, cała Ukraina stała się częścią – literatura tematu obiektów okresów minionych Związku Radzieckiego, czyli — jak to czasem się na terenie Ukrainy, na terenach wchodzących słusznie określa — częścią wewnętrzną imperium dawniej w skład Rzeczypospolitej Polskiej Rosji. Władza sowiecka przyniosła Ukraińcom sze- jest bogata, w tym — w przeglądy i omówie- reg trudnych doznań. Byli rusyfikowani, ateizowani, nia zarówno poszczególnych epok, jak i zakre- a ich kultura traktowana jako gorszy odłam nurtu sów terytorialnych. Bezpośrednio wykorzysta- wielkorosyjskiego. Szczególnie okrutny był okres ne zostały wykazane w podstawie niniejszego stalinizmu i długotrwałych klęsk głodu2. Sytuacja opracowania, natomiast omówienia aktualnego uległa zmianie wraz z rozpadem ZSRR, w grudniu stanu wybranych obiektów dokonano na pod- stawie własnych rozeznań, badań i zebranych 1 ma teriałów. Kluczowy był tu tzw. Rozejm Andruszowski ze stycz- nia 1667 roku, który podzielił Ukrainę, oddając jej część wschodnią z Kijowem — Rosji, a pozostawiając część 2. UKRAINA WCZORAJ I DZIŚ zachodnią z Białą Cerkwią — Polsce. 2 Klęski głodu na Ukrainie były konsekwencją polityki przy- Jak wzmiankowano we wstępie Ukraina, a zwłaszcza musowej kolektywizacji rolnictwa i bezwzględnej egzekucji Zachodnia Ukraina, związana jest dla nas ze sporym obowiązkowych, nieodpłatnych kontyngentów dostaw pro- duktów rolnych, w wymiarze przekraczającym możliwości ładunkiem zainteresowania o historycznym rodo- wsi. Szacuje się, że w latach 1921–1947, z głodu i niedoży- wodzie. Z nostalgią wspominamy okres, gdy były wienia życie straciło około 10 milionów Ukraińców. 86 1991 roku i ogłoszeniem niepodległości Ukrainy. leżności Ukrainy i jej aspiracji do zacieśnienia relacji Warto zaznaczyć, że to Polska jako pierwsza formal- z Unią Europejską i NATO jest odbierane z wdzięcz- nie je uznała. Tym razem stanęliśmy na wysokości nością. Nader ważna w odczuciu społecznym była zadania. tzw. „opcja zerowa” w relacjach Polski z państwami Nowy rozdział w historii Ukrainy jako samo- wchodzącymi w skład ZSRR, uzgodniona pomiędzy dzielnego i niepodległego bytu państwowego, nie prezydentami Lechem Wałęsą i Borysem Jelcynem, okazał się łatwy. Brak tradycji i praktyk demokra- co było jednym z warunków ostatecznego wycofa- tycznych, korupcja, oligarchiczne układy w gospo- nia wojsk rosyjskich z Polski w roku 1993. Ozna- darce, konflikty etniczne przy dużej mniejszości czała rezygnację ze wzajemnych roszczeń mate- rosyjskojęzycznej na wschodzie i zależność energe- rialnych. Tym samym państwo polskie przejęło na tyczna od Rosji, uczyniły drogę Ukrainy do nowo- siebie wszelkie zobowiązania odnośnie odszkodo- czesności trudną i wyboistą. W roku 2014 Rosja, wań za tzw. „mienie zabużańskie”. Dla Ukraińców korzystając z przesilenia politycznego, zajęła siłą był to symboliczny gest akceptacji ich stanu posia- Krym i wszczęła zbrojną rebelię we wschodnich dania i braku zagrożeń rewindykacyjnych, zarów- rejonach o przewadze ludności rosyjskojęzycznej. no na szczeblu reacji państwowych, jak i poszcze- Ten konflikt, obfitujący w ciągłe walki, trwa do gólnych osób prawnych. W efekcie Polacy są na dziś. W efekcie, mimo pewnej stabilizacji politycz- Ukrainie mile widziani i serdecznie przyjmowani. nej i gospodarczej — i mimo zdecydowanej orien- Stanowimy najliczniejszą narodowościowo grupę tacji ku Unii Europejskiej i NATO — Ukraina jawi turystów, zwłaszcza na terenach zachodnich, która się jako jedno z najuboższych państw Europy. Jej jest postrzegana jako zamożna i płacąca za usługi produkt krajowy brutto (PKB) per capita to niecałe i zakupy. 2,5 tysiąca dolarów USD3. Średnie pobory, w przeli- Słusznie uważa się, że architektura jest obrazem czeniu na złotówki, to zaledwie przedział pomiędzy danego społeczeństwa, jego zamożności, stopnia roz- 400 a 500 złotych. Znamienny jest też spadek popu- woju i preferencji estetyczno-wrażeniowych. Ogląd lacji. W momencie rozpadu ZSRR ludność zamiesz- Zachodniej Ukrainy daje smutne wrażenie. Porów- kująca teren Ukrainy szacowana była na ponad