UNIVERZITET U NIŠU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU
Jasmina J. Urošević
Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Master rad
Niš, 2013
Univerzitet u Nišu Prirodno-matematički fakultet Departman za biologiju i ekologiju
Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Master rad
Kandidat: Mentor: Jasmina J. Urošević Dr Vladimir Ranđelović Br.indeksa 3
Niš, 2013
Posebnu zahvalnost želim da uputim svom mentoru, prof. dr Vladimiru Ranđeloviću na izboru teme, na savetima i dragocenoj pomoći prilikom izrade master rada. Zahvaljujem se i prof. Novici Ranđeloviću na pruženom znanju i pomoći na terenu.
Ovaj rad posvećujem svojim roditeljima i sestri s ljubavlju. Hvala vam što ste verovali u mene!
Sadržaj
1. Uvod ...... 2 1.1. Taksonomske karakteristike roda Crocus L ...... 4 1.2. Biološke karakteristike i specifičnost roda ...... 6 1.3. Biogeografske i ekološke karakteristike roda Crocus L...... 10 1.4. Istorijat istraživanja roda Crocus L ...... 12 1.5. Cilj rada ...... 13 2. Materijal i metode rada ...... 14 3. Rezultati ...... 16 3.1. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky ...... 16 3.2. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky ...... 21 4. Diskusija ...... 29 5. Zaključak ...... 36 6. Literatura ...... 37 Izvod ...... 40 Abstact ...... 41 Biografija kandidata ...... 42
Прилог 5/1 ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ
КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА
Редни број, РБР: Идентификациони број, ИБР: Тип документације, ТД: монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Јасмина Ј. Урошевић Ментор, МН: Владимир Ранђеловић Наслов рада, НР: Диференцијација врста Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski у Србији на основу морфолошких особина Језик публикације, ЈП: српски Језик извода, ЈИ: српски Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2013. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: 42 стр. ; 6 поглавља, 6 слика, 15 табела (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога) Научна област, НО: биологија Научна дисциплина, НД: биологија Предметна одредница/Кључне речи, ПО: морфолошке карактеристике, распрострањење, Crocus pallidus, Crocus alexandrii УДК 581: 582. 579. 2 ”1982” (497. 11) Чува се, ЧУ: библиотека Важна напомена, ВН: Извод, ИЗ: У овом раду анализиране су мрфолошке разлике рода Crocus L. kоји обухвата врсте Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski Aнализиране су следеће oсобине: ширина гомоља, дужина цеви перигона, боја ждрела перигона, дужина спољашњих и унутрашњих сегмената перигона, присуство/отсуство шара на спољашњим сегментима перигона, дужина антера, oднос aнтера и жига тучка, дужина режњева жига тучка, ширина листова, број листова и број цвета. Подаци kojи су koришћени за морфометријска мерења за Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky прикупљени су на локалитетима Рујан планина и Косаничка Рача; Crocus alexandrii Ničić ex Velen. на локалитетима Пасјача, Бублица, Пржар-Врање, Селичевица-Видојевица. Анализом морфолошких kaрактеристика утврђено је да се оне углавном поклапају са подацима из литературе, мада постоје и извесна oдступања. Датум прихватања теме, ДП:
Датум одбране, ДО: Чланови комисије, КО: Председник: Члан: Члан, ментор: Образац Q4.09.13 - Издање 1 Прилог 5/2 ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ
KEY WORDS DOCUMENTATION
Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph Type of record, TR: textual / graphic Contents code, CC: Master thesis Author, AU: Jasmina J. Urošević Mentor, MN: Vladimir N. Ranđelović Title, TI: Differentiation of species Crocus alexandrii Ničić ex Velen. and Crocus pallidus Kitann et Drenkovski into the morphological characteristics in territory of Serbia Language of text, LT: Serbian Language of abstract, LA: English Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2013 Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD: 42 p. ; 6 chapters, 6 images, 15 tables (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes) Scientific field, SF: biology Scientific discipline, SD: biology Subject/Key words, S/KW: morphological characters, distribution, Crocus pallidus, Crocus alexandrii UC 581: 582. 579. 2 ”1982” (497. 11) Holding data, HD: library Note, N: Abstract, AB: This paper analyzes the morphological differences of the genus Crocus L. which includes species Crocus pallidus Kitanov et Drenkovsky and Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky in Serbia. We analyzed the following characteristics: width of tubers, perigon barrel length, color pharynx perigon, length of external and internal segments perigon, presence / absence patterns in the outer segments perigon, anther length, anther relationship and trademark pistil pistil length lobes trademark, leaf width, number of leaves and number of flowers. The results were statistically analyzed, based on which differentiates taxa analyzed. Data used for the measurement of morphometric Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky were collected at the sites of Rujan planina and Kosanička Rača, for Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky at Pasjača, Bublica, Pržar-Vranje, Seličevica, and Sokolovica-Vidojevica. Analysis of morphological characteristics showed that they generally coincide with data from the literature, although there are some exceptions. Accepted by the Scientific Board on, ASB: Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Member: Member, Mentor: Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
1.Uvod
iljke roda Crocus L. ljudima su poznatije pod imenima šafran, kaćun, kaćunka, B kačunka, brnđuša. Sam naziv šafran potiče od arapske reči az-za'fran koja u prevodu znači „buti žut”, dok je rod dobio ime po grčkoj reči kroke ili krokos što znači „konac” jer su žigovi končasti (Stjepanović-Veseličić, 1976). Za ovu biljku se zna još od davnina i predstavlja simbol mudrosti i bogatstva, pa je u Mesopotamiji šafran veličan još pre pet hiljada godina. Njegovo poreklo nije precizno utvrđeno, jer se spominju različite zemlje Mediterana i Azije, počevši od stare Grčke, Krita, Irana. Šafran je biljka iz porodice perunika (Iridaceae), višegodišnja je i zeljasta, visine od 10 do 20 cm. Ima okruglasti gomolj nalik na lukovicu iz kojeg u rano proleće izbijaju uski, linearni listovi celovitog ruba i jedan (ili više) gotovo prizemni, levkasti, zrakasto simetrični (aktinomorfni) cvetovi. Cvet se sastoji od šest jednakih listića (perigon) pri dnu sraslih u dugačku cev. Boja cveta je jako varijabilna, tako da srećemo primerke sa belom, žutom, ljubičastom bojom cveta ali često i kombinaciju nekih od ovih boja. Plod je čaura, u kojoj se nalazi dosta semenki. Šafran raste u listopadnim, mešovitim šumama ali najčešće ga nalazimo na livadama i čistinama gde ima dovoljno sunca, od brdskih do planinskih predela. Šafran je biljka koja ima široku primenu. Ranije, u istočnjačkim zemljama gajila se posebna vrsta kultivisanog šafrana, iz čijih se žigova dobijala visoko kvalitetna boja za farbanje skupih stvari i predmeta (za freske, za persijske ćilime, za najfiniji porcelan). Jedan kilogram šafranove boje može da u žuto intenzivno oboji tri miliona litara vode. U zapadnjačkoj tradiciji, šafran je posvećen kultu svetog Valentina, zaštitnika ljubavi i zaljubljenih. Legenda kaže da su svetom Valentinu, dok je tamnovao, devojke kroz prozor ćelije ubacivale cvetove šafrana. Biljka cveta u vreme kad se praznuje ovaj svetac, pa posvećenost ovog cveta zaštitniku zaljubljenih ima nedvosmislenu i lepu simboliku; šafran se budi iznenada i odjednom, po hladnom vremenu i u studenom predelu a blista lepotom dok je sve oko njega još umrtvljeno i sivo (http://goo.gl/EOgya). U narodnoj medicini se jako često upotrebljavan jer pomaže kod anksioznosti i depresije, ima antikancerogena svojstva, reguliše količinu horesterola i triglicerida u krvi, poboljšava cirkulaciju, a koristi se i protiv grčeva, nervoze i nesanice. Uspešan je za jačanje imuniteta, lečenje nekih kožnih bolesti, oboljenja bubrega, a često je spominjan i kao
2
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina afrodizijak. Pored svog lekovitog svojstva, veće količine unosa mogu da ugroze zdravlje, pa je dnevna količina koja se sme uzeti 2 do 3 g. Najčešća primena ove biljke, posebno vrste (Crocus sativus) danas je u gastronomiji, jer se koristi kao začin u kuhinji za poslastice i likere. Intenzivnog je mirisa i ukusa, pikantan i pomalo gorak. U jelima, šafran se prepoznaje po prijatno gorkom ukusu, intenzivne arome, ali pre svega po zlatastoj obojenosti jela (zbog velikog prisustva karotinoida). Izuzetno je cenjen i skup začin jer je za 1 kg ovog začina potrebno ubrati čak 150 hiljada cvetova (http://goo.gl/X2tqy). Mnogi predstavnici zbog lepe boje cveta gaje se kao dekorativne biljke, na primer C.aureus sa cvetovima zlatnožute boje; razne forme C. albiflorus sa ljubičastim i beličastim cvetovima; C. chrysanthus sa cvetovima narandžaste i zlatnožute boje (Stjepanović- Veseličić, 1976).
3
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
1.1. Taksonomske karakteristike roda Crocus L.
Rod Crocus L. pripada tribusu Ixieae Dumort. podfamilije Crocoideae Burnett (syn. Ixioideae Reichenb. ex Klatt) iz familije Iridaceae (Reeves et al., 2001, Reveal, 2012). Rod Crocus L. broji oko 100 vrsta od kojih su 43 zastupljene u Evropi, 32 na Balkanskom poluostrvu, a 17 u Srbiji (Ranđelović et al., 1990). Sistematika roda Crocus L.
Carstvo: Plantae
Razdeo: Magnoliophyta
Klasa: Liliopsida
Red: Asparagales
Familija: Iridaceae
Sub.familija: Crocoideae
Rod:Crocus
Sistematski pregled roda Crocus L. u Srbiji Prema Ranđelović-u (1990), a po ugledu na Mathew-a, rod Crocus L. je podeljen na dva podroda:
I SUBGENUS CROCUS Mathew 1982 A Section Crocus Mathew 1982 a Series Verni Mathew 1982 1. C. vernus subsp. vernus Hill 2. C. tommasinianus Herbert 3. C. kosaninii Pulević b Series Scardici Mathew 1982 4. C. scardicus Košanin c Series Crocus Mathew 1982 5. C. pallasii subsp. pallasii Goldbach B Selection Nudiscapus Mathew 1982 d Series Reticulati Mathew 1982
4
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
6. C. veluchensis var. veluchensis Herbert 6a. C. veluchensis var micranthus Randjelović i D. A. Hill 7. C. dalmaticus Visiani 8. C. rujanensis Randjelović i D. A. Hill 9. C. reticulatus subsp. reticulatus var. reticulatus Steven 9a. C. reticulatus subsp. reticulatus var nadae Gajić e Series Biflori Mathew 1982 10. C. chrysantus Herbert C. hybridus petrović (C. chrysantus x C. adami) 11. C. pallidus Kitanov i Drenkovski 12. C. weldenii Hoppe i Furnrohr 13. C. adamii Gay 14. C. alexandri Ničić ex Velenovsky f Series Flavi Mathew 1982 15. C. flavus (Linne) Hill 16. C. olivieri subsp. olivieri var olivieri Gay 16 a. C. olivieri subsp. olivieri var. balcanicum kitanov i Drenkovski
II SUBGENUS CROCIRUS (Schur) Mathew 1982 17. C. banaticus Gay
5
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
1.2. Biološke karakteristike i specifičnost roda
Vrste roda Crocus L. su višegodišnje i zeljaste biljke, relativno jednostavnog izgleda kao i većina monokotiledonih biljaka. Specifičnost ovog roda se ogleda u činjenici da ove biljke poseduje podzemni plodnik, pa se mnogi procesi vrše u potpunosti ili delimično ispod zemlje, što predstavlja vid adaptacije na suve i nepovoljne uslove (Methew, 2010). Ove biljke su glacijalni relikti. Njihov razvoj započinje u rano proleće, često probijajući tanji snežni pokrivač, pa prvi topli dani dovode do masovnog cvetanja. U slučaju hladnog talasa stradaju prvi cvetovi, ali gomolj, stablo i plodnik ostaju zaštićeni ispod zemlje, tako da novi topli talasi dovode do ponovnog cvetanja. Većina vrsta cveta u rano proleće, a manji broj u jesen (Ranđelović et al., 1990). Vegetativni delovi biljke : gomolj, stabljika i listovi (Slika 1) (Ranđelović et al., 1990). Gomolj (corm) šafrana može imati različit oblik, od spljoštenog do ovalnog. Sastoji se od gotovo ravnomerne mase tkiva veoma bogate skrobom, tako da predstavlja organ za skladištenje. Gomolj traje jednu godinu, a novi gomolj zamenjuje stari između cvetanja i faze zrenja, gde se javlja kao ogranak na starom (Methew, 2010). Koren (root) se nalaze na bazalnoj strani gomolja, ograničenog je trajanja i ostaje od sezone rasta pa do faze plodonošenja nakon čega se stari gomolj smežura. Koren je često deblji kod mladih biljaka i obično se ne grana, osim kod nekoliko vrsta (C. vernus i C. veluchensis). Kontraktilni korenovi (contractile root) se formiraju kod nezrelog gomolja, ili kod gomolja koji je izložen nepovoljnim uslovima npr. koji se ne nalazi na optimalnoj dubini (Methew, 2010). Gomolj je obavijen vlaknasto-mrežastim ili opnastim omotačem (tunic) koji se sastoji od nekoliko slojeva koji se povećavaju godišnje od jednog početnog. Pri osnovi, tunika se deli na prstenaste segmente ili uzdužna paralelna vlakna, a na vrhu se ističu trouglasti zašiljeni delovi (Stjepanović-Veseličić, 1976). Svake godine se proizvodi novi sloj tunike, a stari ostaje spolja dajući utisak da je gomolj mnogo veći nego što jeste. Vrste u sušnim regionima (C.cancellatus) izražavaju tendenciju da imaju veći broj slojeva stare tunike od onih na vlažnim staništima (C.scharojanii). Tip tunike je veoma bitna odlika u definisanju i naknadnoj identifikaciji vrsta roda Crocus L. Neke tunike mogu biti glatke i ljuskolike (Crocus laevigatus), papiraste ili tvrde i glatke, razdeljene na prstenove u bazi (Crocus biflorus), papiraste ali razdeljene u longitudinalne paralelne trake (Crocus olivieri), neke u potpunosti paralelno-vlaknaste (Crocus aleppicus), ili retikularno vlaknaste (Mathew, 2010).
6
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Stabljika (stem) je izuzetno kratka, obavijena je bazalnom spatom koja polazi od osnove a vrh joj se nazire nad zemljom tek pri obrazovanju ploda, kada rapidno raste (Methew, 2010). Stablo se nikada ne grana, mada može se javiti više od jednog stabla na jednom gomolju. Listovi (leaf) su uzani, linearni, povijenog oboda, obavijeni omotačem koji je obično beo, providan i membranozan. Broj listova je obično od 1 do 6 a na naličju u sredini uočava se karakteristična beličasta pruga koja se sastoji od ćelija koje ne sadrže hlorofil (Ranđelović et al., 1990). Lišće se javlja u vreme cvetanja ili se razvija kasnije, što se odnosi na vrste koje cvetaju u jesen i u hladnim oblastima. Neke od karakteristika lista mogu da budu od taksonomskog značaja npr. broj lista po gomolju, veličina i oblik poprečnog preseka, otsustvo ili prisustvo dlačica (Mathew, 2010). Reproduktivni delovi biljke: cvet, plod i seme. (Slika 1) Cvetovi (flower) su prizemni, nežni, krupni, aktinomorfni i traju jako kratko (efemere). Broj cvetova je obično od 1 do 6 (7) i pokazuju izuzetnu osetljivost na svetlost i toplotu. Boja cveta je raznovrsna: bela, žuta ili ljubičasta ali i različite nijanse ovih osnovnih boja. Boja cveta često varira u zavisnosti od vrste i ne mora da bude od fundamentalnog značaja u taksonomiji. Latice su pri zemlji svijene u valjkastu cev, a na nekoliko centimetara od tla šire se u levak. Ovakva građa cveta, bez izražene podele na cvetnu čašicu i krunicu, u botanici se naziva perigon. Perigon je levkast sa vrlo dugačkom uzanom cevi, čiji se donji deo nalazi pod zemnjom, a gornji prošireni deo perigona sastoji iz šest skoro uspravnih, izduženih ili jajastih režnjeva. Dakle, latice su spojene u bazi perigonove cevi i organizovane u dva kruga (3+3), gde je unutrašnji krug često kraći od spoljašnjeg (Ranđelović et al., 1990). Razlika između ova dva segmenta se ogleda u tome što su spoljašnji delovi cveta često upadljivije obojeni ili ljubičasto prugasti pa se razlikuju od ostatka cveta. U bazi cveta su brakteje i brakteole, međutim kod nekih vrsta brakteole nedostaju (C.vernus, C. tommasinianus, C.kosaninii). Sa unutrašnje strane perigona uočava se ždrelo (throat) koje može biti različito obojeno, (primer žuto ili belo) ili pak biti iste boje kao ostatak omotača. Ždrelo na svojoj površini može imati dlake ili ne (Ranđelović et al., 1990). Prašnici (anther) polaze sa vrha cevi perigona, ima ih tri i kraći su od režnjeva perigona. Filamenti prašnika su vezani za bazu latica i mogu biti kraći ili duži od antera a prašnice imaju oblik strele (Ranđelović et al., 1990). Tučak je kod svih šafrana zlatnonarandžaste boje i najčešće nadvisuje istobojne prašnike. Plodnik (ovary) je trook, nalazi se u bazi perigonove cevi i pod zemljom je u vreme cvetanja, dok kasnije sazreva iznad zemlje (Stjepanović-Veseličić, 1976).
7
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Stubić (stylus) tučka je vrlo dug i končast, podeljen na vrhu u nekoliko nitastih delova (Ranđelović et al., 1990). Stepen granjanja stubića je različit, najjednostavnije stubić može biti podeljen na tri grane, dok kod nekih vrsta možemo uočiti čak 30 - 40 grančica (Methew, 2010). Žig (stigma) je trodelan sa celim, nazubljenim, deljenim ili po obodu talasasto naboranim režnjevima. Skoro uvek je žute ili izrazito narandžaste, ređe ljubičaste boje. U odnosu na antere, žig može biti viši, kraći ili iste visine i služi za prihvatanje polenovih zrna. Plod šafrana je čaura (capsula) koja je obično izdužena, sa tri okca i nalazi se na prilično dugoj stabljici. Na poprečnom preseku otvori čaure su normalno široko otvoreni ali je moguće da se i refleksno otvaraju pa na taj način semena padaju i bivaju raširena uglavnom preko mrava. Čaure i jesenjih i prolećnih vrsta dostižu zrelost kasno u proleće, tako da ostaju ispod zemlje tokom zimskih meseci (Methew, 2010). Sazrevanjem, čaura daje veliki broj zaobljenih, loptastih ili izduženih semena (semina) (Ranđelović et al., 1990). Semena mogu imati različitu boju, često se sreću varijacije u obliku, veličini i površinskom izgledu, kao i u stepenu razvoja različitih dodataka. Neka semena imaju mesnate izraštaje i rafe koji mogu biti veoma neupadljive, dok druga semena imaju različita proširenja, koja mogu biti i krilasta. Sveža semena imaju dodatke koji su obično lepljivi i atraktivni za mrave, pa se takva semena lepe za njihova tela, koja će oni preneti na odgovarajuću udaljenost (Methew, 2010).
Oprašivanje
Kod većine vrste roda Crocus L., pošto imaju mirišljave cvetove, oprašivanje se vrši pomoću bumbara i pčela (C. kotschyanus), ali kod C. graveolens i drugih žutocvetnih vrsta oprašivanje vrše bube. Oprašivanje Crocus-a u divljini je slabo proučeno jer predstavlja dugotrajan i mukotrpan proces. Polen Crocus-a je težak i veliki, pa distribucuju uglavnom vrše insekti ili vetar (Methew, 2010).
8
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Slika 1. Opšta morfološka struktura vrsta roda Crocus L. (Ranđelović et al., 1990)
1. Tunic (omotač) 8. Basal spathe 15. Throat of perigon 2. Corm (gomolj) 9. Bract (brakteja) (ždrelo perigona) 3. Root (koren) 10.Bracteole (brakteole) 16. Filament (vlakno) 4. New corm (novi 11.Remains of bract and 17. Anther (prašnica) korenovi) bracteole (ostaci brakteja i 18. Petal (listići perigona- 5. Contractile root brakteola) latice) (kontraktilni korenovi) 12. Leaf (list) 19. Stigma (žig tučka) 6. Sheathing leaves 13. Ovary (plodnik) 20. Style (stubić) (listovi rukavca) 14. Perigon tube (cev 21. Capsule (čaura) 7. Stem (stabljika) perigona) 22. Seed (seme)
9
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
1.3. Biogeografske i ekološke karakteristike roda Crocus L.
Geografsko rasprostranjenje
Rod Crocus L. je rasprostranjen na celom Starom Svetu, od Portugala i Maroka na zapadu, a na istoku sve do Kirgizije i Ksijang - provincije u Kini. Većina vrsta čak 80, zabeležena je na Balkanu i u Turskoj, međutim taj broj se rapidno smanjuje u svim oblastim pa su npr. samo četiri vrste zabeležene na Iberijskom poluostrvu, samo tri u Rusiji i istočno od Kaspijskog jezera. Na severu prirodna rasprostranjenost doseže do severne Poljske gde se C. vernus javlja blizu Krakova, dok je južno najzastupljeniji u Jordanu i severnom Iranu. Granice celog roda se nalaze u opsegu 10 W do 80 E i 30 N do 50 N. Prema tome, većina vrsta pripada Mediteranskoj regiji ili suvoj cvetnoj teritoriji, na istoku Mediterana poznatoj kao Irano-Turkanska regija. Crocus L. je rod koji je dobro adaptiran na suva leta kao i režim zimskih padavina, koji je tipičan za ove regione. Precizne granice većina vrsta su nepoznate pa je nemoguće ustanoviti mapu rasprostranjena (Methew, 2010).
Ekološki faktori koji su važni za određivanje i idetifikaciju pojedinih vrsta roda Crocus L.
Period cvetanja može posližiti kao osnova za idetifikaciju vrsta, jer postoje vrste koje cvetaju u proleće, dok druge cvetaju samo u jesen. U Srbiji jedino dve vrste nalazimo u cvetu u jesen i to su C. banaticus Gay i C. pallasii Goldb, dok sve druge cvetaju u proleće. Prolećne vrste počinju razviće sa pojavom toplih vazdušnih talasa. Cvetanje počinje na nižim i završava se na višim nadmorskim visinama, tako da istu vrstu možemo na nižim nadmorskim visinama naći sa već formiranim plodom dok je na višim nivoima u fazi cvetanja. Opstanak vrste i reprodukcija čak i u nepovoljnim uslovima, kao što su iznenadni naleti snega i mrazeva omogućava plodnik i nezrelo seme koje se nalazi ispod zemlje. Kasnije, sa pojavom tolijeg vremena stabljika semene čaure raste iznad zemlje, sazreva i počinje rasejavanje semena. Rasejavanje semena se može vršiti vetrom ili pomoću insekata. Kod jesenjih biljaka oprašivanje i oplodnja se odvijaju u jesen, a sazrevanje poloda i semena u proleće. Na ovaj način jesenje biljke preživljavaju nepovoljne vremenske uslove i njihov gomolj je prilagođen za opstanak u nepovoljnim zimskim uslovima (Ranđelović et al., 1990)
10
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Različiti ekološki faktori utiču na ponašanje ovih biljaka. Latice se pokreću u skladu sa svetlom, one se otvaraju tokom dana i zatvaraju noću, takođe na njihovo otvaranje i zatvaranje utiče sunčan i kišovit dan. Nekoliko vrsta imaju veoma prijatan miris koji zajedno sa bojom cveta služi za privlačenje oprašivača (Ranđelović et al., 1990).
Vrste se razlikuju po horizontalnoj i vertikalnoj distribuciji.
Što se tiče vertikalne distribucije razlikuju se alpske i subalpske vrste (C. scardicus, C. veluchensis) i vrste koje rastu na nižim nivoima (C. reticulatus, C. tommasinianus, C. kosaninii). Horizontalna distribucija je interesantnija. Neke vrste imaju veoma mali opseg prostiranja i zato ih svrstavamo u endemične. Mezijske endemične vrste su C. alexandrii, C. kosaninii i C. rujanensis. Istočne vrste imaju zapadnu granicu svog rasprostranjenja ovde u Srbiji: C. pallasii, C. adamii i C. banaticus. Mediteranske vrste imaju severnu granicu rasprostranjenja ovde: C. dalmaticus i C. olivieri. Skardo-pinske endemične vrste su C. scardicus i C. veluchensis. Biljka koja ima široko rasprostranjenje je C. vernus (Ranđelović et al., 1990).
Slika 2: Stanište šafrana sa predstavnicima (foto Ranđelović, V.) 11
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
1.4. Istorijat istraživanja roda Crocus L.
Srbija je kao oblast jako zanimljiva za izučavanje horologije roda Crocus- a, jer za neke vrste ovde se pruža granica njihovog areala pa se mogu vršiti istraživanja karakteristika ovih taksona u granicama areala, dok su druge isključivo vezane za ovu oblast, pa predtsavljaju endemite (C. alexandri, C. kosaninii) (Ranđelović et al., 1990). Još davne 1550 godine počela su prva proučavanje vrsta roda Crocus L. u Srbiji, kada je Stefan von Hausen prikupio biljku u cvetu blizu Beograda, koji je Clusius identifikovao kao „Crocus vernus latifolius flavo flore” (C. flavus) (Ranđelović et al., 1990). Prve detaljne analize roda Crocus L. u Srbiji bile su preduzete od strane Josifa Pančića (1874, 1884); u njegovoj „Flora Kneževine Srbije” (Flora of the Kingdom of Serbia) (Pančić, 1874) i u dodatku (Pančić, 1884) on je nabrojao 8 vrsta roda Crocus L. na srpskoj teritoriji: C. iridiflorus, C. flavus, C. vernus, C. reticulatus, C. banaticus, C. biflorus, C. chrysanthus i C. veluchensis (Ranđelović et al., 1990). Dodatne horološke informacije su obezbeđene od strane Petrović-a (1882, 1885), Ničić-a (1892) i Adamović-a (1908). Značajno je to što su ovi autori prvi opisali hibrid (C. hybridus) i novu vrstu (C. alexandri) (Ničić, 1892). Na osnovu informacija ostavljenih od predhodnih autora Fritsch (1909) daje neke detalje o horologiji roda Crocus L. u Srbiji (Ranđelović et al., 1990). U rezimeu mnogobrojnih delova istraživanja roda Crocus L. na srpskoj teritoriji, Stjepanović-Veseličić (1976) nabrojali su deset divljih i jednu kultivisanu vrstu (C. sativus) (Ranđelović et al., 1990). Drenkovski (1983) i Stanković-Tomić (1972) pronašli su vrste C. scardicus Kos. na srpskoj strani Šar planine prema tome rod Crocus L. je obogaćen sa još jednom vrstom (Ranđelović et al ., 1990). Pulević (1976) je u određenom stepenu uspeo da razjasni velika odsupanja u nomenklaturi i horologiji ovog roda koji se mogu naći u publikovanim radovima i florama; on je otkrio novu vrstu za nauku (C. kosaninii) i nekoliko novih vrsta za Floru Srbije (C. pallasii) na srpskoj teritoriji. Međutim, on nije uspeo da obiđe sva sporna područja i da reši probleme koje je postavio Pančić. Njegov predlog da je skup C. biflorus podeljen u nekoliko zasebnih vrsta (C. adamii, C. alexandri, C. weldenii) je bio visoko prihvatljiv dajući razlike koje postoje između ovih vrsta unutar granica Srbije (Ranđelović et al., 1990).
12
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Mathew (1982) je obradio rod Crocus L. u svojoj reviziji, Petrović (1882) je proučavanjem flore okoline Niša obuhvatio je i rod Crocus L., a Hill (1985) je u svom radu opisao rod Crocus L. na prostoru Južne Srbije. Ranđelović, N., Hill, D.A., Ranđelović, V. (1990) su u monografiji opisali rod Crocus L. u Srbiji. Za vreme njihovog istraživanja oni su našli populacije vrsta C. dalmaticus (Leskovac, Prizren), populaciju C. olivieri Gay na Rujan planini, sem toga i populaciju koja predstavlja razliku od C. dalmaticus Vis. do skupa C. sieberi koju su idetifikovali kao novu vrstu za nauku i nazvali je C. rujanensis Ranđ. i Hill. Takođe, obeležili su i granice rasprostranjenja C. vernus subsp. vernus i C. tommasinianus koji srećemo u centralnoj Srbiji između Kragujevca i Gornjeg Milanovca. Međutim, ostala su dva ne rešena problema: postojanje C. banaticus Gay na teritoriji Srbije i da li druge vrste Crocus-a rastu na Vršačkom Bregu pored C. reticulates (Ranđelović et al., 1990). Kasnije u zborniku radova Ekološka istina (2008) N. Ranđelović, V. Milosavljević, A. Lilić, I. Gajević, A. Lović dali su pregled rasprostranjenja i stanje populacije vrsta roda Crocus L. u slivu reke Toplice, pritoke Južne Morave, u severozapadnom delu južne Srbije. N. Ranđelović, V. Milosavljević, I. Blagojević, J. Rađelović, V. Veličković u zborniku radova Ekološka istina (2010) su radili na problematici rasprostranjenja i stanja populacija vrsta roda Crocus L. u slivu reke Nišave, a 2011. u ekološkoj istini V. Milosavljević, J. Ranđelović, V. Ranđelović, S. Jocić, N. Ranđelović su se bavili rasprostranjenjem i stanjem populacije vrste roda Crocus L. u slivu reka Zapadne i Velike Morave.
1.5. Cilj rada
Cilj ovog rada bi bio da se utvrdi diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu literaturnih, herbarskih i morfometrijskih podataka. Da bi se utvrdio stepen različitosti potrebno je: Sakupiti i odrediti vrste C. alexandrii i C. pallidus Herbarizovati sakupljen materijal Izvršiti morfometrijsko merenje Ucrtati lokacije na UTM karti Statistički obraditi dobijene podatake
13
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
2. Materjal i metode rada
Prilikom izrade ovog master rada najveći broj podataka prikupljen je iz literature (Pulević, 1976; Stjepanović-Veseličić, 1976; Ranđelović et al., 1990, 2008, 2010, 2011 i dr.) herbarskih zbirki (HMD) i ličnim istraživanjima.
Uzorkovanje materijala
Shvatajući značaj istraživanja populacija na samom terenu, još na početku rada bili smo više orjentisani terenskom proučavanju koje smo započeli januara 2012 godine. Na terenu smo posmatrali karakteristike koje se gube herbarizovanjem materijala, kao i samu strukturu populacije, staništa koje naseljava i uslove u kojima opstaje. Zato smo prilikom terenskih istraživanja nastojali da napravimo dosta fotografija i da na licu mesta utvrdimo neke specifičnosti vrsta. Materijal za morfometrijska istraživanja sakupili smo u Kosaničkoj Rači kao i na Rujan planini (C. pallidus). Vrste C. alexandri smo pronašli na Bublici, Sokolici-Vidojevici, zatim na lokalitetu Pasjača i na Seličevici kao i u mestu Pržar nedaleko od Vranja. Obično smo uzimali od 20 do 30 primeraka iz svake populacije. Naš terenski rad je bio zasnovan na pronalaženju lokaliteta iz literature, pri čemu nam je veliku pomoć pružio prof. Novica Ranđelović. Kao neophodan alat pri radu služila nam je lopatica, kojom smo vadili cele biljke sa gomoljem, a koje su se često nalazile na jako velikoj dubini. Tek izvađene biljke smo jako percizno pakovali u plastične posude kako bi nežni delovi biljke ostali neoštećeni prilikom transporta i kako bismo sačuvali materijal radi dobijanja validnih rezultata merenja. Takođe, neoštećeni gomolji su posađeni u bašti profesora Novice Ranđelovića u Doljevcu.
Morfometrijska istraživanja
Neposredno posle branja, prikupljeni materijal smo detaljnije analizirali u laboratoriji. Da bi potvrdili identitet ubranih biljaka, koristili smo sledeće ključeve za determinaciju: Flora SR Srbije (Stjepanović-Veseličić, 1976), monografija The genus Crocus L. in Srbija i Flora Europaeae (Mathew, 1980). Nakon identifikacije, počeli smo sa merenjima svežeg materijala. Morfometrijska analiza, obuhvatila je dve grupe karaktera, kvalitativne i kvantitativne.
14
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Većinu kvantitativnih osobina (dužina i širina) merili smo uz pomoć mernog instrumenta koji se zove nonius ili šubler (Slika 2).
Slika 2. Digitalni nonius (http://goo.gl/zLNyT)
Kvalitativne (opisne) osobine koje su analizirane su: boja cveta, prisustvo ili odsustvo šara na spoljašnjem segmentu perigona i prisustvo ili odsustvo žute boje ždrela perigona. Kvalitativne karakteristike su numerički predstavljene kao procenat pojavljivanja osobine u okviru populacije. Kvantitativne osobine koje su istraživane su: širina gomolja, dužina cevi perigona, dužina spoljašnjih segmenata perigona, dužina unutrašnjih segmenata perigona, dužina antera, dužina režnjeva žiga tučka, odnos između dužine antere i žiga tučka, širina listova, broj listova i broj cvetova.
Herbarizovanje materijala
Nakon svih izvršenih merenja, najbolje primerke smo herbarizovali koje smo lično sakupili sa prof. dr Vladimirom Ranđelovićem i prof. Novicom Ranđelovićem. Međutim, herbarski materijal vrsta roda Crocus L. veoma je nepodesan za preciznije uporedno morfološka istraživanja jer se prilikom herbarizacije deformiše većina delova biljke. U prvom redu izmenjena je boja cvetnih delova koja je važan karakter za istraživanje varijabilnosti, pa smo zbog toga u samom startu veću važnost dali literaturnim i morfometrijskim podacima. Jedan deo materijala smo stavili u teglice sa 70-90% etil alkoholom, radi anatomskih ispitivanja koja su u perspektivi, a koja nisu ušla prilikom izrade ovog rada.
Statistička obrada rezultata
Ovako dobijene podatke unosili smo u tabele, koje smo posle ubacili u bazu podataka u Exell-u, a zatim je određivana aritmetička srednja vrednost i standardna devijacija. Na
15
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina osnovu srednjih vrednosti urađena je klaster analiza sa ciljem određivanja sličnosti između istraživanih populacija i njihovog grupisanja. Klaster analiza je urađena UPGMA metodom primenom Euklidove distance, a za analizu je korišćen programski paket FLORA (Karadžić & Marinković, 2009).
3. Rezultati
3.1. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky 1975
Opis vrste: Višegodišnje biljke visine 10-20 cm. Gomolj do 25 mm u prečniku sa prstenastim segmentima i kožastim omotačem koji se stvara svake godine (Ranđelović at al., 2008). Listovi rukavca 3-5, kožasti, membranozni i providni. Listova 3-5 linernih 1mm široki, kraći ili duži od cvetova. Bazalna spata nije prisutna. Brakteje i brakteole su jednake dužine. (Ranđelović at al., 1990). Cvetova 1-3 beli do bledo žućkasti, vrlo retko žuti. Listići prigona 4 cm dugi, a 0.5 cm široki. Prašnici predstavljaju pola dužine perigona, stubić je trodelan. Čaura valjkasta, semenke braon boje (Ranđelović et al., 1990). Cvetanje i plodonošenje: cveta od marta do maja, plodonosi od aprila do juna (Ranđelović at al., 1990). Stanište: Raste na livadama (Danthonietum calycinae), pašnjacima (Festuca- Plantaginetum serpentini), i u šumama od brdskog do planinskog regiona pa ga srećemo u hrastovoj šumi (Quecetum frainetto-cerris) (Ranđelović et al., 1990). Opšte rasprostranjenje: Srbija, Bugarska, Makedonija. Rasprostranjenje u Srbiji: Istočna Srbija (okolina Zaječara: Deli Jovan-Tabakovac, Mala i Velika Jasikova, Metriš, Sovinac), Južna Srbija (Rujan planina, Karadag, Radan); Kosovo i Metohija (Crnoljevo, Grmija, Koritnik, Paštrik). U slivu Toplice: Kosanica- Kopaonik (Rača Kosanička i Dešiška), Dobrodolska reka (Sokolovica-Kupinovica), Radan- Dobra Glava (Ranđelović et al., 2008). (Slika 3) Timočki region: deli Jovan EQ90: Tabakovac FP18, Velika Jasikova FP08, Metriš FP18, Krivuša, Savinac EP86, Mala Jasikova FP08 (Randj.) Niški region: Rača (Hill D. A., 1985: 190); Kosanička Rača EN16, De Šiška EN16 (Randjelović in Fl. SRS 10: 229, 1986; Randj.)
16
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Južno-moravski region: Karadag (Miratovac, Trnava) (Randj.); Radan EN46 (V. Jov.) Rujan planina FN07 (?) (Randj.) Kosovo: Crnoljevo (Hill D. A., 1985: 190); Grmija(Priština) EN22, Crnojlevo (Čaf Dulje), Koritnik(Brezna), Paštrik DM67 (?) (Randj.). (Ranđelović et al., 1990).
Slika 3. Rasprostranjenje Crocus pallidus u Srbiji
17
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Fitogeografska distribucija u Srbiji: mezijska i skardo-pindska provincija (Ranđelović et al., 1990). Florni element: Balkanski (Ranđelović et al., 1990). Varijabilnost vrste: Cvetovi mogu biti beli do bledo-žućkasti var pallidus, ali i žuti ruzicii (ime dato po prof. dr Miodragu Ružiću, srpskom botaničaru), var. novus (perigoni segmenta lutea). (Ranđelović et al., 2008). Ova vrsta se razlikuje u pogledu dužine listova, na osnovu ovoga Kitanov and Drenkovski (1975) odredili su dve forme, obe su bile pronađene u Srbiji. (Ranđelović et al., 1990). 1. Listovi kraći od cvetova- f. pallidus 2. Listovi duži od cvetova- f. bulgaricus Genotip: 2n=8
Slika 4. Crocus pallidus (foto Ranđelović, V.)
18
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 1. Podaci morfometrijskog merenja Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky iz populacije na lokalitetu Rujan planina
gona
žig
a - Parametri Boja cveta Boja ždrela Broj listov Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata spolj. segm. per. Prisustvo šara na Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjeva žiga Dužina cevi peri 1 11.84 39.15 26.59 23.01 0 0 8.89 0 5.67 bela 1.12 2 1 2 10.31 57.14 25 22.8 0 0 7.92 0 6.45 bela 1.39 4 2 3 8.39 53.77 22.88 19.1 0 0 9.3 0 6.28 bela 1 3 1 4 7.55 48.12 19.47 17.37 0 0 6.6 1.96 5.34 bela 0.99 2 1 5 8.86 60.51 23.69 21.9 0 0 7.64 1.54 7.45 bela 0.99 4 1 6 11.1 50.97 27.51 24.76 0 0 9.29 2.23 6.43 bela 1.19 4 2 7 11.62 47.07 23.96 21.86 0 0 9.02 3.91 6.27 bela 1.17 4 2 8 10.91 40.56 24.48 22.41 0 0 8.52 0 5.82 bela 0.8 7 2 9 14.69 77.5 28.68 26.23 0 0 8.66 3.4 8.93 bela 1.25 4 2 10 11.48 48.58 21.26 19.63 0 0 8.2 1.19 6.13 bela 1.31 4 1 11 14.49 57.77 23.37 21.66 0 0 10.79 1.37 8.29 bela 1.42 6 3 12 11.13 53.44 31.26 29.73 0 0 10.06 0 9.08 bela 1.19 3 1 13 11.56 59.82 29.63 28.55 0 0 11.05 5.1 7.86 bela 1.22 3 2 14 12.47 58.17 23.65 21.55 0 0 7.66 4.86 5.06 bela 1.02 4 1 15 10.04 53.06 28.67 25.32 0 0 9.14 0.94 7.69 bela 0.91 4 2 16 10.36 61.62 20.78 18.59 0 0 8.04 2.24 5.21 bela 1.06 3 1 17 8.81 56.58 22.77 21.62 0 0 8.18 4.04 6.29 bela 0.83 4 1 18 12.16 67.63 26.45 25.22 0 0 9.1 3.01 7.14 bela 1.31 4 2 19 11.02 48.3 20.2 19.33 0 0 6.81 3.69 6.83 bela 0.83 3 1 20 11.15 53.12 29.69 25.72 0 0 8.59 3.02 6.69 bela 1.1 4 2 21 8.59 45.9 23.77 22.35 0 0 6.65 3.73 5.15 bela 0.96 2 1 22 9.37 46.69 27.73 25.97 0 0 10.93 2.31 6.2 bela 0.86 4 1 23 10.8 37.07 20.51 19.38 0 0 7.38 0 7.9 bela 1.1 5 1 24 8.61 49.47 22.94 20.34 0 0 8.91 2.31 7.53 bela 0.98 3 1 25 10.59 56.29 18.57 16.56 0 0 7.26 1.96 3.54 bela 1.04 3 1
19
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 2. Podaci morfometrijskog merenja Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky iz populacije na lokalitetu Kosanička Rača
žig
a - a žiga Parametri Boja cveta Boja ždrela Broj listov Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata spolj. segm. per. Prisustvo šara na Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjev Dužina cevi perigona 1 9.58 89.87 24.81 22.85 0 0 8.44 0 7.4 bela 1.07 4 1 2 12.11 96.06 23.49 19.08 0 0 10.96 1.29 4.73 bela 1.51 5 3 3 17.24 106.7 28.92 23.78 0 0 9.95 0.84 7.42 bela 1.61 4 2 4 7.92 84.4 22.14 19.89 0 0 9.01 2.74 5.92 bela 0.92 3 1 5 10.68 63.65 20.93 18.82 0 0 9.26 -1.58 3.77 bela 1.28 4 1 6 11.93 78.34 23.42 20.98 0 0 10.43 3.44 5.23 bela 1.5 3 1 7 11.41 89.9 27.43 20.72 0 0 11.29 0 7.28 bela 0.94 4 2 8 10.84 65.92 20.72 18.45 0 0 9.61 2.67 5.77 bela 1.05 5 1 9 13.44 71.55 26.67 21.49 0 0 10.88 1.67 5.98 bela 1.2 6 2 10 12.8 61.35 28.07 22.36 0 0 7.83 1.94 6.24 bela 0.92 4 2 11 12.8 70.69 25.72 23.05 0 0 11.74 -1.18 6.12 bela 1.01 5 1 12 11.35 66.5 22.27 19.64 0 0 7.79 4.24 6.58 bela 1.35 5 1 13 10.66 74.84 25.3 19.57 0 0 8.04 3.86 4.93 bela 1.31 4 1 14 9.6 65.86 20.87 13.77 0 0 8.74 0.84 6.22 bela 1.05 4 1 15 11.09 79.74 27.29 23.35 0 0 9.61 2.93 4.64 bela 1.17 4 2 16 10.41 75.8 20.4 17.48 0 0 6.43 -1.57 6.46 bela 1.16 3 1 17 9.57 87.05 24.33 22.1 0 0 9.49 1.74 5.83 bela 1.45 4 1 18 10.22 77.48 21.64 19.97 0 0 8.81 0 6.56 bela 0.97 4 1 19 10.59 83.1 28.25 22.93 0 0 11.31 0 5.83 bela 1.54 3 1 20 7.55 55.6 23.1 21.09 0 0 7.84 0.83 6.73 bela 1.12 3 1 21 9.36 91.54 22.96 20.24 0 0 11.24 1.15 6.06 žuta 1.23 4 1 22 9.7 101.5 21.43 18.76 0 0 7.1 0 4.98 žuta 1.15 4 1
20
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
3.2. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky 1894
Opis vrste: Višegodišnje biljke visine 10-20 cm. Gomolj do 15 mm u prečniku, sa kožastom tunikom okolo i prstenovima ispod žiličastih korenčića. Na osnovu broja prstenova i slojeva tunike i ovde možemo dosta sigurno da odredimo starost biljke (15-20 god). Listovi rukavca 5-6 koji su kožasto-papirasti. Pravih listova ima 4-6, širine su 1.5-2.5 mm, pojavljuju se za vreme cvetanja. Bazalna spata nije prisutna. Brakteje i brakteole jednake dužine, duže od najdužeg lista rukavca. (Ranđelović et al., 2008). Cvetova 1-2 (3) bele boje sa ljubičasti šarama na spoljašnjoj strani perigona, što služi kao kriterijum za određivanje varijabilnosti unutar vrste. Cvetovi bele boje ili spoljašnji listići perigona imaju tri tamno ljubičaste vertikalne linije, dok unutrašnji segmenti najčešće beli i samo u donjoj četvrtini ljubičasto obojeni. Cev perigona je dug 60 mm i vrlo često ljubičast u gornjem delu, ždrelo je belo i bez dlaka (Ranđelović et al., 1990). Filamenti 6-7 mm dugi. Antere su 12 mm duge, žute, prema osnovi nastavljaju se u dva ušasta režnja duga 2-3 mm. Stubić se grana oko nivoa polovine antera u tri crveno-narandžaste stigmatične grane koje se postepeno proširuju prema vrhovima (Stjepanović-Veseličić, 1976). Prašnici žućkasto-narandžasti 15 mm dugi ponekad sa ljubičastim šarom, a tučak naranđzast, žig trorežnjevit neznatno proširen. Plod valjkasta čaura na kratkoj dršci, semena naranđzasta i velika. Cvetanje i plodonošenje: cveta od januara do marta, plodonosi od marta do maja (Ranđelović et al., 1990). Stanište: raste u listopadnim šumama grabića, hrasta i bukve od 300 do 800 m nadmorske visine (Ranđelović at al., 2008). Tako da ga srećemo u jasenovo-hrastovoj šumi (Orno-Quercetum pubescentis), mešovitoj hrastovoj šumi (Quercetum-petrae-cerris), na pašnjacima (Astragalo-Calaminthetum hungaricae), u brdskim bukovim šumama (Fagetum montanum moesiacum). Raste na sililatnom zemljištu. (Ranđelović et al., 1990). Opšte rasprostranjenje: Srbija, Makedonija (?)(Ranđelović et al., 2008). Rasprostranjenje u Srbiji: Za sada poznata na sledećim lokalitetima: Pljačkovica (locus classicus), Krstilovica, Seličevica, sliv Toplice: Pasjača (Karađzići) EN57 i Vidojevica (Sokolica-Studenac) EN47. Nije isključiv nalaz vrste i na drugim lokalitetima jugoistočne Srbije. (Ranđelović et al., 2008). (Slika 5)
21
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Niški region: Vidojevica EN47 (Ružić, 1981: 199) ?; Rusna, Klisura, Crno jezero (Ranđelović V. and N., 1984: 394; Ranđ.); Seličevica EN87(Hill D. A., 1985: 190); Čelopek, Seličevica, blizu Perutine (Ranđ.); okolo Niša (leg. Petrović; SOF). Južno-moravski region: Pljačkovica EN71(Ilić, 1899: 18); Pržar, okolina Vranja EM56 (Adamović, 1899: 114); Pljačkovica, Krstilovica (Stjepanović-Veseličić u Fl. SRS 8: 11, 1976; Ranđ.); Pljačkovica (Pulević, 1976: 87; 1977: 92); Pljačkovica, Krstilovica (BEO.). (Ranđelović et al., 1990).
Slika 5. Rasprostranjenje Crocus alexandrii u Srbiji
22
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Fitogeografska distribucija u Srbiji: mezijska provincija (Ranđelović et al., 1990). Florni element: mezijski (endemit) (Ranđelović et al., 1990). Varijabilnost vrste: na lokalitetu Pasjača (Karađzići) razlikujemo tri varijeteta i to: var alexandrii sa tamno plavim spoljašnjim listićima perigona, var violaceolinetaus ranđ. 1990, sa 3-5 ljubičastih linija na spoljašnjim listićima perigona, var albiflorus Ranđ. 1990. Na lokalitetu Vidojevica (Sokolica-Studenac), pored tipičnog sreće se i varijetet sa belim cvetovima (albiflorus), kao i novi varijetet sa žutim cvetovima var. nicicii (ime dato po prof. Đ. Ničiću, srpskom botaničaru), var. novus (perigoni segmenta lutea). (Ranđelović et al., 2008). Genotip: 2n=8
Slika 6. Crocus alexandrii (foto Ranđelović, V.)
23
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 3. Podaci morfometrijskog merenja Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky iz populacije na lokalitetu Pasjača
žig
a - Parametri Boja ždrela Boja cveta Broj listov Broj cvetova Širina listova Dužina antera polj. segm. per. Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata s Prisustvo šara na Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjeva žiga Dužina cevi perigona 1 11.45 71.41 27.27 24.01 0 1 12.48 0 7.13 bela 1.18 3 1 2 12.9 73.14 24.65 23.6 0 1 10.57 3.3 5.54 bela 1.32 4 1 3 12.23 69.81 23.57 20.46 0 1 8.34 5.03 6.48 bela 2.02 4 2 4 13.11 72.01 25.2 20.82 0 0 11.45 0 6.34 bela 1.33 5 2 5 14.33 64.93 25.69 23.2 0 0 8.42 0 7.81 bela 1.27 4 2 6 11.58 68.56 22.63 19.29 0 1 7.88 0 3.92 bela 1.24 3 1 7 10.87 72.96 23.31 22.21 0 1 7.77 4.76 6.52 bela 1.06 4 2 8 13.23 95.36 25.69 23.63 0 1 8.23 0 7.51 bela 1.11 5 2 9 13.92 67.26 27.38 24.22 0 1 9.45 1.66 7.33 bela 1.77 4 2 10 14.3 60.52 26.88 24.58 0 1 8.98 0 6.9 bela 1.67 3 2 11 14.74 109.3 21.25 18.96 0 1 9.82 -1.3 6.78 bela 1.74 3 1 12 9.19 42.93 21.4 20.82 0 1 9.46 4.08 7.1 bela 1.5 3 2 13 17.1 120.8 23.61 21.14 0 1 11.48 -2.09 8.29 bela 1.36 4 2 14 15.4 46.48 25.7 21.51 0 1 8.19 0 4.85 bela 2.02 5 2 15 10.73 74.88 29.97 22.94 0 1 10.94 3.25 6.28 bela 1.18 5 2 16 16.6 104.1 24.82 20.53 0 1 8.45 3.83 6.72 bela 1.86 4 1 17 12.44 95.95 26.61 24.6 0 1 9.51 1.87 7.02 bela 1.46 3 1 18 8.19 98.09 25.4 20.35 0 1 8.78 2.06 7.56 bela 1.51 4 1 19 17.24 53.19 26.91 23.59 0 1 10.25 1.7 7.54 bela 1.81 4 2 20 12.38 78.48 19.2 14.9 0 1 9.65 1.76 4.35 bela 1.19 4 1 21 8.8 66.52 27.17 23.86 0 1 6.55 5.39 6.88 bela 1.42 3 1 22 11.53 91.48 20.54 19.45 0 1 8.49 1.47 8.5 bela 1.55 4 1 23 12.68 78.2 25.5 24.28 0 1 9.39 5.2 7.52 bela 1 4 2 24 9.79 40.29 23.86 20.47 0 1 8.04 4 5.78 bela 1.33 3 1
24
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 4. Podaci morfometrijskog merenja Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky iz populacije na lokalitetu Bublica
žig
a - stvo šara na Parametri Boja ždrela Boja cveta Broj listov Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata spolj. segm. per. Prisu Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjeva žiga Dužina cevi perigona 1 13.72 94.7 28.21 23.88 0 1 7.53 3.51 5.8 bela 1.4 4 1 2 12.95 91.28 26.35 22.52 0 1 7.61 0 6.86 bela 1.46 3 1 3 14.51 102.3 31.04 27.21 0 1 9.65 1.54 5.65 bela 1.49 4 2 4 13.36 79.87 27.57 23.13 0 0 10.18 5.25 5.81 bela 1.24 4 1 5 11.17 78.95 26.07 21.92 0 1 7.13 4.69 6.92 bela 0.93 4 1 6 14.07 96.88 26.82 23.12 0 1 5.68 1.2 5.42 bela 1.47 4 1 7 12.72 86.36 27.95 22.79 0 0 5.94 3.97 6.73 bela 0.99 4 1 8 10.96 77.31 27.12 23.14 0 1 7.23 0 5.24 bela 1.26 3 1 9 9.12 77.11 26.13 22.94 0 1 7.18 -0.84 4.5 bela 0.99 2 1 10 10.16 76.55 26.33 22.4 0 1 4.77 0 3.37 bela 1.16 3 1 11 10.57 79.65 30.04 27.24 0 1 9.96 8.29 7.01 bela 1.31 4 1 12 12.9 74.39 28.2 26.36 0 1 8.01 1.96 6.36 bela 1.46 4 1 13 18.39 89.58 30.99 26.37 0 1 9.65 0 7.94 bela 1.26 4 4 14 11.13 83.34 27.15 26.28 0 0 5.01 0.97 5.32 bela 1.5 3 1 15 8.54 63.27 27.53 20.7 0 1 6 5.43 5.56 bela 0.81 3 1 16 10.89 61.89 25.08 20.95 0 1 7.61 0 6.62 bela 1.76 3 1 17 10.04 74.64 23.96 22.29 0 0 6.63 1.06 6.57 bela 0.99 3 1 18 14.28 84.8 28.65 26.73 0 1 8.42 3.26 6.08 bela 0.85 3 1 19 17.98 79.61 31.86 26.77 0 1 8.16 5.3 9.08 bela 1.49 6 1 20 12.25 85.41 22.08 20.31 0 0 4.17 3.81 5.48 bela 1.36 4 2 21 10.54 76.83 22.49 20.5 0 0 6.27 0 5.88 bela 0.81 3 1 22 9.81 61.16 23.3 20.27 0 1 5.7 3.5 6.04 bela 0.68 3 1 23 11.95 85.26 28.4 26.85 0 1 8.91 2.87 6.68 bela 0.98 3 1 24 9.75 74.87 24.36 21.62 0 0 6.37 0 6.21 bela 1.25 3 1 25 10.13 78.94 27.79 23.21 0 1 6.3 0 8.29 bela 0.83 3 1 26 9.03 79.57 27.67 23.84 0 1 7.15 2.67 6.02 bela 0.7 3 1 27 12.92 81.79 24.13 21.17 0 1 6.92 2.46 6.53 bela 0.89 2 1 28 10.59 68.82 22.8 19.76 0 0 7.34 1.61 4.45 bela 0.8 4 1
25
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 5. Podaci morfometrijskog merenja Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky iz populacije na lokalitetu Pržar, Vranje
žig
a - Parametri sustvo šara na Boja ždrela Boja cveta Broj listov Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata spolj. segm. per. Pri Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjeva žiga Dužina cevi perigona 1 14.08 81.45 28.75 27.6 0 1 8.72 3.4 6.63 bela 1.56 7 3 2 11.58 105.9 28.2 24.13 0 1 11.32 0 5.89 bela 1.36 4 2 3 10.11 82.26 30.78 29.45 0 1 10.23 0.91 5.08 bela 1.65 4 2 4 10.74 90.12 30.92 25.94 0 1 11.23 0 7.03 bela 1.21 4 1 5 13.03 91.22 28.25 26.77 0 1 9.53 3.8 7.22 bela 1.57 3 1 6 8.91 84.14 23.4 21.8 0 1 9.2 0.82 5.18 bela 1.41 3 1 7 10.32 85.73 28.24 26.6 0 1 9.77 1.74 5.61 bela 1.23 3 1 8 11.31 65.33 28.75 27.02 0 1 11.55 1.79 7.74 bela 1.19 4 2 9 12.41 81.22 23.17 21.26 0 1 11.36 1.1 5.77 bela 1.54 4 1 10 11.54 77.49 29.56 26.29 0 1 11.71 2.28 7.19 bela 1.79 3 1 11 9.86 60.14 25.85 24.11 0 1 10.06 2.25 5.96 bela 1.28 3 1 12 10.98 70.79 27.38 26.19 0 1 9.78 0 6.25 bela 1.38 4 2 13 15.28 68.06 25.11 21.29 0 1 13.06 3.14 7.71 bela 1.31 5 3 14 8.61 68.91 25.67 23.23 0 1 8.82 2.79 6.16 bela 1.61 5 2 15 12.53 76.73 30.85 27.89 0 1 12.34 -1.62 5.55 bela 1.54 4 1 16 7.83 54.64 24.69 22.8 0 1 8.84 0 4.42 bela 1.44 3 1 17 8.63 82.74 29.82 26.72 0 1 9.52 2.67 4.97 bela 1.55 4 1 18 7.93 84.66 27.7 25.19 0 1 10.18 1.22 6.22 bela 1.41 3 1 19 15.31 86.68 32.13 30.59 0 1 11.04 2.37 6.27 bela 1.53 5 2 20 11.31 86.68 26.39 25.33 0 1 9.96 1.81 6.26 bela 1.72 4 2 21 11.01 76.9 26.61 24.79 0 1 10.65 1.88 6.98 bela 1.33 4 1 22 11.31 87.7 28.16 24.42 0 1 9.4 0 5.63 bela 1.31 4 2 23 7.99 89.31 24.27 21.7 0 1 8.31 1.23 7.31 bela 1.58 3 1
26
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 6. Podaci morfometrijskog merenja Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky iz populacije na lokalitetu Seličevica
žig
a - j. segm. per. Parametri Boja ždrela Boja cveta Broj listov Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata spol Prisustvo šara na Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjeva žiga Dužina cevi perigona 1 10.21 79.75 28.71 27.71 0 1 11.32 1.31 4.73 bela 1.45 4 1 2 11.52 64.32 28.36 27.91 0 1 10.92 3.73 6.52 bela 1.64 4 1 3 14.05 78.21 31.86 30.32 0 1 9.39 -1.55 5.14 bela 1.47 4 1 4 9.69 66.83 27.68 24.89 0 1 10.42 2.56 7.38 bela 1.95 4 1 5 11.59 61.79 25.91 24.4 0 1 9.56 2.81 5.44 bela 1.66 6 1 6 12.25 71.06 26.96 24.04 0 1 9.37 2.53 6.69 bela 1.65 4 1 7 11.98 68.3 31.94 28.44 0 1 11.12 3.04 6.03 bela 1.58 4 1 8 11.86 67.18 28.09 25.71 0 1 10.6 3.12 4.82 bela 1.4 5 1 9 10.34 74.04 29.89 27.04 0 1 10.91 2.69 5.17 bela 1.81 4 1 10 15.59 80.04 30.75 26.56 0 1 11.44 4.99 4.4 bela 1.69 6 2 11 13.91 63.22 31.02 27.56 0 1 9.61 4.32 6.1 bela 1.68 4 1 12 14.61 57.43 26.84 25.61 0 1 10.94 6.25 7.72 bela 1.83 4 1 13 11.37 74.18 30.69 26.68 0 1 10.84 0 5.48 bela 1.4 5 1 14 8.07 50.07 24.77 23.62 0 1 6.69 0 3.17 bela 1.13 4 1
27
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 7. Podaci morfometrijskog merenja Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky iz populacije na lokalitetu Sokolovica, Vidojevica
žig
a - na antera Parametri Boja ždrela Boja cveta Broj listov Broj cvetova Širina listova Duži Širina gomolja egmenata perigona egmenata perigona egmenata spolj. segm. per. Prisustvo šara na Odnos antera s s Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih Dužina režnjeva žiga Dužina cevi perigona 1 11.92 71.62 25.56 22.7 0 0 5.99 1.01 6.15 bela 1.07 3 1 2 12.06 85.16 27.32 26.37 0 0 9.08 1.89 8.79 bela 1.37 5 3 3 9.35 44.95 29.04 25.73 0 1 11.01 0.61 7.46 bela 1.57 4 2 4 11.61 66.84 23.25 22.16 0 0 8.3 2.03 6.98 bela 1.35 5 3 5 10.86 72.18 25.59 24.7 0 0 8.53 5.96 7.79 bela 1.64 5 3 6 10.21 68.93 23.86 21.72 0 1 8.56 3.23 6.05 bela 0.98 3 1 7 8.83 62.9 21.64 19.29 0 0 5.52 3.98 7.09 bela 1.15 5 2 8 13.08 47.57 24.14 21.69 0 0 10.94 2.95 7.69 bela 1.43 5 2 9 8.41 64.47 28.34 23.59 0 1 8.03 2.11 8.18 bela 1.39 3 1 10 14.91 54.46 28.48 24.11 0 0 10.58 1.01 7.68 bela 1.57 4 2 11 10.65 51.9 21.16 17.68 0 0 6.25 1.59 6.07 bela 1.09 4 2 12 14.37 80.72 27.64 24.65 0 0 10.41 0 8.04 bela 1.4 5 3 13 15.68 63.43 23.88 20.9 0 1 5.44 5.4 6.59 bela 1.96 4 2 14 9.57 64.08 25.05 22.48 0 0 8.91 3.8 6.75 bela 1.34 6 3 15 9.12 53.87 25.73 21.81 0 0 6.7 2.96 6.77 bela 1.31 4 2 16 10.31 57.01 23.76 20.11 0 0 8.57 4.28 8.2 bela 1.5 4 1 17 9.05 47.9 25.25 22.08 0 0 10.93 -1.41 8.13 bela 1.44 4 2 18 10.08 67.78 24.52 26.17 0 1 8.5 4.32 8.24 bela 1.32 5 2 19 12.73 57.01 25.52 22.07 0 0 6.57 3.23 8.26 bela 1.41 4 1 20 10.46 56.44 26.11 24.42 0 1 8.41 1.48 6.25 bela 1.3 4 2 21 10.6 49.46 30.4 26.97 0 0 9.8 2.68 6.83 bela 1.36 3 1 22 6.68 82.75 25.01 20.24 0 0 10.45 0 7.62 bela 1.59 3 1 23 7.29 52.11 21.59 18.89 0 0 5.85 0 5.97 bela 1.17 5 2
28
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
4. Diskusija
Vrste Crocus pallidus i Crocus alexandrii pripadaju istoj seriji Biflori Mathew 1982, što znači da se u fazi cvetanja najčešće javljaju dva cveta, ređe tri. Zajedničke osobine ovih vrsta su da se javljaju isključivo u proleće, na gomolju uočavamo prstenaste segmente i kožasti omotač, brakteje i brakteole su iste dužine a bazalna spata je odsutna. Najuočljivija sličnost je da su cvetovi skoro uvek bele boje. U tabeli 8. dati su literaturni podaci o morfološkim karakteristikama ovih vrsta. Vrsta Crocus alexandii se razlikuje od vrste Crocus pallidus po uočljivim ljubičastim šarama na spoljašnjem delu perigona, koje smo konstantovali kod većine analiziranih individua, dok takve šare nismo uočili kod primeraka vrste Crocus pallidus.
Tabela 8. Uporedni pregled morfoloških karakteristika istraživanih vrsta na osnovu podataka iz literature (Pulević, 1976; Ranđelović et al., 1990)
Parametri Crocus pallidus Crocus alexandrii
Širina gomolja 25 mm 15 mm
Dužina cevi 60 mm perigona Boja ždrela belo perigona Prisustvo/odsustvo otsutne ili ponekad prisutne šara na spoljašnjim prisutne segmentima perigona Odnos antera i žiga žig duži žig duži tučka Širina listova 1mm 1.5-2.5 mm
Broj listova 3-5 4-6
Broj cveta 1-3 1-2 (3)
Boja cveta bela bela
29
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Nakon sprovedenih morfometriskih istraživanja, rezultate koje smo dobili se delimično podudaraju sa vrednostima iz literature (tab. 8), međutim uočena su neka variranja standardnih vrednosti kvantitativnih karakteristika. Morfološkom analizom, kvalitativne karakteristike vrste Crocus pallidus potpuno su potvrđene. Broj listova i broj cvetova u potpunosti odgovara literaturnim podacima. Odstupanje u odnosu na literaturu uočeno je za širinu gomolja, jer u literaturnom navodu se spominje širina od 25 mm, a naša dobijena vrednost se kreće u proseku 11 mm. Neki od mogućih razloga za to mogu biti lošiji uslovi staništa i nemogućnost skladištenja velike količine hranljivih materija, dok je drugi mogući razlog i starost biljke, jer starenjem biljka dobija sve veći broj slojeva tunike što povećava volumen gomolja.
Tabela 9. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. pallidus (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 7.55-14.69 10.72 1.75 Dužina cevi perigona 37.07-77.50 53.13 8.87 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 18.57-31.26 24.54 3.49 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 16.56- 29.73 22.44 3.36 Dužina antera 6.60-10.93 8.58 1.25 Odnos antera-žig 0.94-5.10 2.11 1.61 Dužina režnjeva žiga 3.54-8.93 6.61 1.30 Širina listova 0.80-1.42 1.08 0.17 Broj listova 2-6 3.72 1.14 Broj cvetova 1-2 (3) 1.44 0.58 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona ne 0
30
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 10. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. pallidus (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 7.55-17.24 10.95 2.03 Dužina cevi perigona 55.60-106.72 78.97 13.49 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 20.40-28.92 24.10 2.74 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 23.78-13.77 20.47 2.32 Dužina antera 6.43-11.74 9.35 1.50 Odnos antera-žig (-1.58)-4.24 1.17 1.67 Dužina režnjeva žiga 3.77-7.42 5.94 0.94 Širina listova 0.92-1.61 1.20 0.21 Broj listova 3-6 4.04 0.79 Broj cvetova 1-2 (3) 1.31 0.57 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona ne 0
Morfološkom analizom vrste Crocus alexandrii potvrdili smo većinu podataka iz tabele 8. Što se tiče širine gomolja, naše dobijene vrednosti se nalaze ispod proseka za tu vrstu, a mogući razlozi za to su isti kao kod vrste Crocus pallidus. Vrednosti dužina cevi perigona takođe variraju pa smo kod nekih polulacija dobili srednju vrednost dužine od 80 mm dok prosek iznosi 60 mm. Prisustvo šara na spoljašnjem omotaču perigona uočili smo na veliki broj primeraka. Izuzetno mali broj šara je registrovan u populaciji na lokalitetu Sokolovica, gde je procenat prisutnosti šara samo 26%. Moguće objašnjenje za ovu pojavu je preklapanje arela sa nekom drugom vrstom i nastanak hibridnih vrsta, što potvrđuje literaturni navod (Ranđelović et al., 1990) da se na lokalitetu Vidojevica (Sokolica-Studenac), pored tipičnog sreće se i varijetet sa belim cvetovima (albiflorus).
31
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 11. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 8.80-17.10 12.69 2.48 Dužina cevi perigona 40.29-120.78 75.69 20.70 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 19.20-29.97 24.75 2.51 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 14.90-24.60 21.81 2.35 Dužina antera 6.55-12.48 9.27 1.39 Odnos antera-žig (-2,09)-5.39 1.91 2.18 Dužina režnjeva žiga 3.92-8.50 6.69 1.14 Širina listova 1-2.02 1.45 0.30 Broj listova 3-5 3.83 0.70 Broj cvetova 1-2 1.54 0.51 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 92
Tabela 12. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 9.03-18.39 11.94 2.16 Dužina cevi perigona 61.16-102.25 80.18 11.39 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 22.08-31.86 26.79 2.50 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 19.76-27.24 23.37 2.52 Dužina antera 4.17-10.18 7.19 1.24 Odnos antera-žig (- 0.84)-8.29 2.23 1.33 Dužina režnjeva žiga 4.45-9.08 6.16 0.90 Širina listova 0.68-1.50 1.15 0.17 Broj listova 2-6 3.43 0.95 Broj cvetova 1-4 1.18 0.67 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 71
32
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 13. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 7.83-15.28 10.98 2.43 Dužina cevi perigona 54.64-105.94 79.95 9.75 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 23.17-32.13 27.59 2.59 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 21.26-30.59 25.26 2.42 Dužina antera 8.31-13.06 10.29 1.55 Odnos antera-žig (-1.62)-3.80 1.46 2.25 Dužina režnjeva žiga 4.42-7.74 6.22 1.16 Širina listova 1.19-1.79 1.46 0.30 Broj listova 3-7 2.74 0.79 Broj cvetova 1-3 1.52 0.61 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 100
Tabela 14. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 8.07-15.59 11.93 2.06 Dužina cevi perigona 50.07-80.04 68.31 8.68 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 24.77-31.94 28.82 2.26 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 23.62-30.32 26.46 1.88 Dužina antera 9.37-11.44 10.22 1.25 Odnos antera-žig (-1.55)-6.25 2.56 2.08 Dužina režnjeva žiga 3.17-7,72 5.63 1.22 Širina listova 1.13-1.95 1.59 0.21 Broj listova 4-6 4.43 0.76 Broj cvetova 1-2 1.07 0.27 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 100
33
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Tabela 15. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)
Kvantitativne karakteristike Dijapazon SV SD variranja u mm Širina gomolja 6.68-15.68 10.77 2.29 Dužina cevi perigona 44.95-85.16 61.89 11.46 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 21.16-30.40 25.34 2.40 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 17.68-26.97 22.63 2.50 Dužina antera 5.44-11.01 8.40 1.86 Odnos antera-žig (-1.41)-5.96 2.31 1.86 Dužina režnjeva žiga 6.05-8.79 7.29 0.86 Širina listova 0.98-1.96 1.38 0.21 Broj listova 3-6 4.22 0.85 Broj cvetova 1-3 1.91 0.73 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona Ne/da 26
Uporednim istraživanjem svih populacija utvrđeno je jasno razdvajanje populacija vrste Crocus alexandrii na lokalitetima Seličevica, Bublica, Vranje i Pasjača, dok se populacija iste vrste sa Vidojevice u manjoj meri razlikuje od populacija vrste Crocus pallidus (slika 4 ). Približavanje populacije vrste C. alexandrii sa Vidojevice populacijama vrste C. pallidus objašnjava se prisustvom velikog broja jedinki koje nemaju šare na spoljašnjim segmentima perigona. Zbog toga bi ovu populaciju trebalo detaljnije istražiti.
34
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Slika 5. Klaster analiza istraživanih populacija
Geografska distribucija, koja je utvrđena na osnovu literaturnih i herbarskih podataka, pokazala je da se areali istraživanih vrsta delimično preklapaju. Vrsta Crocus pallidus se može naći na livadama, pašnjacima ali i u hrastovim šumama sa rasprostranjenjem od brdskih do planinskih predela. Njen areal rasprostranjenja nije isključivo vezan za Srbiju, pa se neki primerci mogu naći u Bugarskoj i Makedoniji. U Srbiji ovu vrstu srećemo u pretežno u istočnim i jugo-istočnim predelima kao i u južno-moravskom regionu i na Kosovu i Metohiji. Vrsta Crocus alexandrii predstavlja mezijski endemit i njen areal rasprostranjenja se nalazi isključivo na prostorima Srbije. Postoje literaturni navodi da se neki primerci mogu naću u Makedoniji ali to su neprovereni podaci pa ih ovde nećemo navoditi. C. alexandrii sa vrstom C. pallidus deli isti areal na području jugo-istočne Srbije (Niški region) i u južno- moravskom regionu.
35
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
5. Zaljučak
Ispitane vrste Crocus pallidus i Crocus alexandrii koje pripadaju seriji Biflori Mathew 1982 registrovane su na području Srbije. Nakon istraživanja koja samo sproveli u ovom radu ali i na osnovu mnogobrojnih literaturnih i herbarskih podataka utvrđen je nizak stepen diferencijacije između istraživanih vrsta, što ukazuje da je do njihove divergencije došlo u bliskoj prošlosti. Morfološkom analizom dobijeni su podaci koji se podudaraju sa podacima iz literature, sa nekim malim odstupanjima. Ovim radom potvrdili smo tačnost literaturnih podataka, ali dobili smo i precizne podatke kvantitativnih karakteristika ovih dveju vrsta. Upotrebom UTM karti odredili smo areal rasprostranjenja za obe vrste i zaključili da se njihovi areali delimično poklapaju i to na području jugo-istočne Srbije (Niški region) i u južno-moravskom regionu. Crocus alexandrii je mezijski endemit pa je celokupni areal ove vrste upravo vezan za područje Srbije, za razliku od vrste Crocus pallidus koja se može naći na području Makedonije i Bugarske. Ovaj rad predstavlja samo osnovu za dalja istraživanja. U perspektivi je njegovo proširenje, a istraživanja koja će se vršiti tokom 2013 godine odnosiće se na proučavanje anatomije i genetike roda Crocus L. u Srbiji.
36
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
6. Literatura
Adamović, L. 1908: Flora jugoistočne Srbije. Rad JAZU 175 (44): 206-207. Brighton. C.A., Mathew, B., Marchant, C.J., 1973: Chromosome Counts in the Genus Crocus (Iridaceae). Kew Bulletin, 28: 451-464. Diklić, N., Nikolić, V., Gajić, M., Stevanović, V., Ranđelović, N., Hill, D. A., Stamenković V. 1986: Rod Crocus L. In: M. Sarić (Ed.): Flora SR Srbije, X. SANU. Beograd. 10, 228- 230. Gajić, M. 1965: Prilog poznavanju flore srednje i južne Šumadije. Člasn. Muz. Šum. Lov. Beograd. 5,7-60. Hill, D. A. 1985: Aspetc of the Yugoslavian Flora. 1. The Genus Crocus in South Serbia. Alpine Garden Society. s. 1. 53 (220), 189-203. Janković, V. 1979: Livadska vegetacija jugoistočne Srbije. Doktorska disertacija. PMF. Novi Sad. Karadžić B., Marinković S., 2009. Kvantitativna ekologija. Institut za biološka istraživanja "Siniša Stanković", Beograd, 489 str. Košanin, N. 1928: Aus der Flora Subserbiens. I Crocus-Arten. Bull. Inst. Bot. Univ. Beograd. 1 (1), 90-95. Lindtner, V. 1951: Borove šume okoline Priboja na Limu i Divčibarima na Maljenu. Zborn. Instit. Ekol. Biogeogr. SANU, Beograd. 11 (2), 193-202. Mathew, B., 1980: Crocus L. In: Tutin, T. G, Heywood, V. H., Burges, N. A., Moore, D. H., Valentine, D. H., Walters, S. M., Webb, D. A. (eds.), Flora europaea, 5. Cambridge University Press, 92-99. Mathew, B., 1982: The Crocus: a revision of the genus Crocus (Iridaceae). BT Batsford, London. 11-16. Mathew, B. 1983: The Greek species of Crocus (Iridaceae), a taxonomic survey. Annales Misei Goulandris, 6: 63-86. Milosavljević, V., Ranđelović, J., Ranđelović, V., Jocić, S., Ranđelović, N., 2011: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Zapadna and Velika Morava-Serbia. The Collection of papers Ekološka istina. Bor. 61-65. Pančić, J. 1874: Flora Kneževine Srbije. Beograd. 664-667. Pančić, J. 1884: Dodatak Flori Kneževine Srbije. Beograd. 221-223.
37
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Panjković, V. 1983: Biljnogeografska analiza flore Vršačkog brega. Doktorska disertacija. PMF. Novi Sad. Pavlović, Z. 1951: Vegetacija planine Zlatibora. Zborn. Inst. Ekol. Biogeogr. SANU. Beograd. 11 (2), 115-178. Pulević, V., 1976: Revizija Genusa Crocus L. u Jugoslaviji. PhD thesis, Biotehniški fakultet Univerze u Ljubljani. 4 - 10, 84-87. Pulević, V. 1976a: Two nev species of the genus Crocus L. From Yugoslavia. Glasn. Prir. Muz. Titograd. 9, 39-43. Ranđelović, N., Milosavljević, V., Blagojević, I., Rađelović, J., Veličković, V. 2010: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Nisava. The Collection of papers Ekološka istina. Apatin. pp. 403-407. Ranđelović, N., Milosavljević, V., Lilić, A., Gajević, I., Lović, A., 2008: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Toplica. The Collection of papers Ekološka istina. Sokobanja. 70-75. Ranđelović, N., Milosavljević, V., Ranđelović, J., Ranđelović, V., Jocić, S. 2011: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Zapadna and Velika Morava-Serbia. The Collection of papers Ekološka istina. Bor. pp. 61-65. Ranđelović, N., Ranđelović, V., Hill, D. A., 1990: The Genus Crocus L. in Serbia. SANU, Beograd, 1-11, 33-34, 37-40. Ranđelović, N., Sekovski, Ž., Dimeska, G. 2007: Systematic, horological and genetic research into the genus Crocus L. in Macedonia. Collection of Papers Devoted to Academician Kiril Micevski, 97-131. Skopje. Ranđelović, V., Ranđelović, N. 1984: Sistematika i horološka istraživanja roda Crocus L. (šafran) u Jugoistočnoj Srbiji. Leskovački Zborn. 24, 393-395. Reeves, G., Chase, M.W., Goldblatt, P., Rudall, P., Fay, M.F., Cox, A.V., Lejeune, B., Souza- Chies, T., 2001: Molecular Systematics of Iridaceae: Evidence from Four Plastid DNA Regions. American Journal of Botany, 88: 2074-2087. Reveal, J.L., 2012: An outline of a classification scheme for extant flowering plants. Phytoneuron, 37: 1–221. Rukšàns, J., 2010: Crocuses. Timber Press, London. 41-49. Stanković-Tomić, K. 1969: Prilog poznavanju livadske vegetacije Mokre planine. Zborn. Fil. Fak. Priština. 7, 71-74.
38
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Stjepanović-Veseličić, L., 1976: Rod Crocus L.. In: Josifović, M. (ed.), Flora SR Srbije VIII. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1- 3. Tatić, B. 1969: Flora i vegetacija Studene planine kod Kraljeva. Glasn. Bot. Inst. Bot. bašte Univ. Beograd. 4 (1-4), 27-72. Uzundžalieva, K. S. 2005: Biosystematic study of the genus Crocus L. in Bulgaria. Avtoreferat na disertacija, Agraren univerzitet, Plovdiv.
39
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Izvod
U ovom radu analizirane su morfološke razlike roda Crocus L. koji obuhvata vrste Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky i Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky na području Srbije. Analizirane su sledeće osobine: širina gomolja, dužina cevi perigona, boja ždrela perigona, dužina spoljašnjih i unutrašnjih segmenata perigona, prisustvo/otsustvo šara na spoljašnjim segmentima perigona, dužina antera, odnos antera i žiga tučka, dužina režnjeva žiga tučka, širina listova, broj listova i broj cveta. Dobijeni rezultati su statistički analizirani, na osnovu čega je izvršena diferencijacija analiziranih taksona. Podaci koji su korišćeni za morfometrijaka merenja za Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky prikupljeni su na lokalitetima Rujan planina i Kosanička Rača; za Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky na lokalitetima Pasjača, Bublica, Pržar-Vranje, Seličevica, and Sokolovica-Vidojevica. Analizom morfoloških karakteristika utvrđeno je da se one uglavnom poklapaju sa podacima iz literature, mada postoje i izvesna odstupanja.
Ključne reči: morfološke karakteristike, rasprostranjenje, Crocus pallidus, Crocus alexandrii
40
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Abstract
This paper analyzes the morphological differences of the genus Crocus L. which includes species Crocus pallidus Kitanov et Drenkovsky and Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky in Serbia. We analyzed the following characteristics: width of tubers, perigon barrel length, color pharynx perigon, length of external and internal segments perigon, presence / absence patterns in the outer segments perigon, anther length, anther relationship and trademark pistil pistil length lobes trademark, leaf width, number of leaves and number of flowers. The results were statistically analyzed, based on which differentiates taxa analyzed. Data used for the measurement of morphometric Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky were collected at the sites of Rujan planina and Kosanička Rača, for Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky at Pasjača, Bublica, Pržar-Vranje, Seličevica, and Sokolovica-Vidojevica. Analysis of morphological characteristics showed that they generally coincide with data from the literature, although there are some exceptions.
Keywords: morphological characters, distribution, Crocus pallidus, Crocus alexandrii
41
Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina
Biografija kandidata
Jasmina Urošević rođena je 23. avgusta 1988. godine u Knjaževcu. Završila je osnovnu školu „Mitropolit Mihajlo“ sa Vukovom diplomom. Srednje obrazovanje stiče u gimnaziji „Branislav Nušić“ na prirodno-matematičkom smeru u Sokobanji. Nakon srednje škole, 2007. godine, započinje osnovne akademske studije na Prirodno- matematičkom fakultetu, Univerziteta u Nišu, na Departmanu za biologiju i ekologiju, koje završava 2010. godine sa diplomom osnovnih studija, zvanjem „biolog“ i prosečnom ocenom 8,53. Zatim započinje 2010. godine master akademske studije na Departmanu za biologiju i ekologiju, odsek Biologija. Završava 2012. godine sve nastavne predmete, sa prosečnom ocenom 9,16. Shvatajući značaj neformalnog obrazovanja, krajem 2011 godine počinje da radi na projektu „Bioekocen“ zajedno sa kolegama na fakultetu, a 2012 godine postaje član JCI organizacije.
42