LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Paul Kruger, die Uitlanderstemreg en die Engelstalige pers in die ZAR voor 1895 Heinie Heydenrych

Heinie Heydenrych, onafhanklike navorser

Opsomming Paul Kruger se menings en uitsprake het groot invloed in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) gehad. Dit het ook gegeld ten opsigte van die belangrike kwessie van stemreg vir die Uitlanders wat sedert die ontdekking van goud op die Witwatersrand in 1886 die land binnegestroom het. Reeds in September 1887 het ’n komitee van Johannesburgers beklemtoon dat inspraak in besluitneming in die land vir hulle belangrik was. Kruger het dit egter duidelik gemaak dat stemreg slegs die oorspronklike burgers beskore was. Kruger het hom daarna tot 1894 gereeld voor Uitlandergehore oor die stemregkwessie uitgespreek, maar die vaagheid van sy uitsprake en beloftes daaroor het hulle onbevredig gelaat. In ’n onderhoud in 1892 met ’n afvaardiging van die National Union as spreekbuis van die Uitlanders het hy hulle ook baie kortaf behandel en die organisasie van hom vervreem. Tydens die belangrike debat van Junie 1894 oor die hersiene Kieswet was Kruger se rol beslissend. Die vereistes vir naturalisering is strenger gemaak en die belangrike bepaling is aanvaar dat uitbreiding van die stemreg voortaan kon geskied slegs indien twee derdes van die stemgeregtigde burgers hul goedkeuring daarvoor te kenne gee. Uitlanderkinders wie se vaders ongenaturaliseerd was, is ook van die stemreg uitgesluit – selfs al het artikel 1 van die wet bepaal dat geboorte binne die Republiek ’n vereiste vir stemreg is. Die nuwe wet van 1894 het die Uitlanders só ontnugter dat die National Union meer militant begin optree het en daarna was onderhandeling met hulle feitlik onmoontlik. Die instelling van ’n Tweede Volksraad in 1890 het weens sy beperkte magte ook nie die stemregkwessie opgelos nie. Die basis vir die vervreemding tussen die Uitlanders en die regering is vóór 1895 reeds gelê en daarin het Paul Kruger ’n deurslaggewende rol gespeel. Trefwoorde: Johannesburg; Kieswet; National Union; Paul Kruger; stemreg; Tweede Volksraad; Uitlanders; vervreemding

69

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Abstract Paul Kruger, the Uitlander franchise and the English language newspapers in the South African Republic before 1895 President Paul Kruger’s opinions and pronouncements in public and in the First Volksraad of the South African Republic (ZAR) had great influence and often swung decisions taken on various matters. That also applied to the all-important question of the franchise for the Uitlanders who had flocked to the ZAR after the discovery of gold on the Witwatersrand in 1886. As early as 1887 a committee of Johannesburg gold-diggers welcomed him in the new township and emphasised that they wished to participate in decision-making in the Republic and thus wanted full civil rights. On this occasion he made it clear to them, however, that the franchise was meant only for the original burghers. After that Kruger addressed Uitlander audiences regularly until 1894 and made pronouncements on the franchise question. None of these satisfied the Uitlanders and the franchise problem started to loom large and was eventually to lead to war with Britain in 1899. Kruger was often evasive when addressing Uitlander audiences on the franchise question. In many of these speeches he would dwell extensively on the history of the settlement of former Voortrekkers in the territory north of the Vaal River, and the sacrifices they made to settle there and to regain the independence of the ZAR after the annexation of the Republic by Britain in 1877. This argument – if it could even be called that – was dubbed by the English language newspapers the “blood and sweat argument” proffered by Kruger for not granting the franchise to the newcomers on the same footing as the already enfranchised burghers. In this process he used the biblical concept of the birth right of the original white inhabitants as justification to withhold the franchise from the new settlers on the goldfields. The franchise law of the Republic was amended from time to time, but from 1882 a stay of five years in the state was required before newcomers could be naturalised. A new franchise act of 1890 stipulated that newcomers could be naturalised by taking an oath of allegiance in which their former nationality was renounced. Two years after naturalisation they received the right to vote for members of the Second Volksraad, which was instituted in that year as part of the legislative machinery. However, the right to vote for members of the First Volksraad and thus become full citizens could be obtained only after a further stay of 12 years. This meant that immigrants could become fully-fledged citizens only after a total stay of 14 years. Moreover, the Second Volksraad, to which unfranchised Uitlanders could elect members, had limited functions dealing with the city of Johannesburg’s municipal affairs and mining matters. It could also not vote the expenditure of money for any purpose whatsoever. A strict provision was added in Act No. 14 of 1893 that no extension of the franchise could take place unless the intention to do so had been published in the Staatscourant, the official government organ, for a year and unless two thirds of the enfranchised citizens signified their approval. A clause to this effect was included in the revised franchise act of 1894. In the debate which preceded the adoption of the law of 1894 further difficulties were placed in the way of immigrants’ obtaining full citizenship. Naturalisation was made more difficult by a provision that applicants for naturalisation had to submit a declaration by a competent official to confirm that they did not have a sentence against them which precluded them from becoming citizens, and even more important, that children followed the status of their father, and if the father was unnaturalised they could not obtain citizenship even if they had been born in die Republic. These principles were accepted in spite of the fact that clause 1 of the resultant act specified that birth within the state was one of the central requirements for

70

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

citizenship. Kruger supported the new requirements wholeheartedly and during the debate leading to the amended act used the false argument that citizenship was an inherited right and not a birth right. The result was that the law as approved contradicted not only itself but also the constitution, which stated that birth within the Republic was essential for obtaining citizenship. Kruger fully supported the stand taken by the conservative members in the Volksraad in spite of strong arguments to the contrary pointing out the danger of alienating the Uitlanders and making it almost impossible for them to become full citizens. Meanwhile Kruger had also treated with disdain the approaches of the National Union after its formation in 1892 to plead the case of the Uitlanders for participation in the government. In a meeting with their representatives in September 1892 he acted extremely derogatively even when they intimated that they desired only four or five representatives in the First Volksraad. He sent them off with the statement that he would adhere to his stance with regard to the franchise in spite of agitation on their part. This was a decided snub and an opportunity missed to engage in meaningful and polite conversation with them. Henceforth the National Union’s leadership was to become much more radical. Meanwhile Kruger’s use of the words “moordenaars en diewe” (murderers and thieves) in his speech at Paardekraal in 1891 was interpreted as a reference to the Uitlanders even though he denied this. However, the use of similar epithets in Volksraad debate of 1894 by members could not be misinterpreted. This applied, for instance, to the words “de schuim van ander volke” (the scum of other nations) used by A.D.W. Wolmarans in the debate. Kruger never denounced such expressions. This kind of expression in the legislature further estranged the Uitlanders from Kruger’s government. Kruger’s thinking about full citizenship was rather simplistic. It made no provision for the possibility of Uitlanders’ becoming loyal citizens of the Republic. While foreigners would have qualified for citizenship in most other countries after a few years they had to wait a full 14 years for the same privilege in the ZAR. The right to vote for the members of the Second Volksraad certainly did not satisfy the Uitlanders, because the participation it gave them in political decision-making was negligible. The final blow to the Uitlanders’ hope of becoming full citizens and sharing in decision- making was the resolution of the First Volksraad in 1894 and the resultant Act No. 3 of that year to exclude their sons who had been born in the Republic altogether from the franchise if the father was not naturalised. This provision in the law in the adoption of which Kruger played a central role is not mentioned in sources dealing with the franchise. The law disillusioned the Uitlanders to such an extent that the National Union which championed their cause became so militant that a peaceful settlement of the franchise question became impossible. The foundation of the alienation between the government and the Uitlanders was thus laid before 1895 and in that regard Kruger played a decisive role. Keywords: alienation; franchise; Franchise Act, 1894; Johannesburg; National Union; Paul Kruger; Second Volksraad; Uitlanders

1. Inleiding Die strydvraag van stemreg vir die Uitlanderbevolking in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) was in die 1890’s die Republiek se tergendste kwessie en was uiteindelik die casus

71

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

belli vir die uitbreek van oorlog met Brittanje in 1899. Tussen 1890 en 1895 is verskeie kere wysigings aan wetgewing oor Uitlanderstemreg aangebring, in 1890, 1891, 1893 en 1894. Die basis van die wetgewing hieroor is dus voor 1895 reeds gelê, en vir alle praktiese doeleindes het die hersiene Kieswet van 1894 die moontlikheid van betekenisvolle uitbreiding van die stemreg na die Uitlanders finaal die nek ingeslaan. President Paul Kruger se menings en uitsprake het groot gewig in die Volksraad van die ZAR gedra. Die koerantverslaggewers in die persgalery was getuies hiervan en het soms kommentaar daarop gelewer. Die Transvaal Advertiser het byvoorbeeld opgemerk: “That body is to a very great extent in the hands of Mr. Kruger, and upon ordinary occasions is quite willing to follow his lead […].”1 By geleentheid het The Star oor Kruger se dominering in die Volksraad geskryf: “His Honour President Kruger stands head and shoulders above his colleagues in the Legislature. He is a giant among them both in intelligence and statecraft […]. Whatever policy he elects to pursue has hitherto been accepted with but rare exceptions, as that of an oracle that cannot err.”2 Hierdie oorheersende rol van Kruger het ook ten opsigte van die stemreg gegeld. Daarom het The Star oor die hersiene Kieswet van 1894, wat onder meer bepaal het dat die plaaslik-gebore kinders van ongenaturaliseerde vaders vir goed van die stemreg uitgesluit is, geskryf: “It was Mr. Kruger […] who silenced all protests against rushing the law through”,3 terwyl Percy Fitzpatrick (1900:61), self ’n gesiene Uitlander, oor dieselfde wet opgemerk het: “The measure was only carried because of the strenuous support given by the President both within the Raad and at those private meetings which practically decide the important business of the country.” Al hierdie tydgenootlike waarnemings bevestig hoe deurslaggewend Kruger se mening in die Volksraad en ten opsigte van die stemregkwessie was. Kruger het egter ook by openbare geleenthede uitsprake voor Uitlandergehore oor stemreg vir hulle gemaak wat nét so invloedryk was. Dikwels het dié uitsprake hulle teleurgestel en teen hom laat draai en in die pers reaksie uitgelok. Dit was veral die Engelstalige koerante in die ZAR wat daarop gereageer het, omdat hul redakteurs simpatiek gestaan het teenoor die belange en menings van die nuwe inwoners wat sedert die ontdekking van die Witwatersrandse goudrif in 1886 die land binnegekom het. Dié koerante se kommentaar op Kruger se uitlatings oor stemreg vir die Uitlanders is daarom van groot belang. Die koerantverslae oor sy uitsprake in die Volksraad omtrent wetgewing is ook uiters waardevol, omdat daarin soms besonderhede voorkom wat nie in die amptelike notules van die Eerste Volksraad te vinde is nie. Dit maak hul verslaggewing dikwels meer betroubaar as die amptelike Volksraadsnotules (vgl. Gordon 1970:xii–xiii). Die wisselwerking tussen Kruger en die Uitlanders oor stemreg kan dus beswaarlik sonder die beriggewing en kommentaar van dié koerante vasgestel word. In die bestaande literatuur oor die stemregkwessie in die ZAR beklee Maria Hugo se proefskrif “Die stemregvraagstuk in die Zuid-Afrikaansche Republiek” wat in die Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis van 1947 verskyn het, ’n feitlik onmisbare posisie as gids deur die doolhof van wetgewing. Dit verskaf ’n uiters deeglike uiteensetting van die wetgewing omtrent stemreg, en die belangrike laaste wet van 1894 wat veranderinge aan die stemregvereistes vir Uitlanders aangebring het, word daarin behandel. Dit verwys wel na die belangrike bepaling in dié wet dat uitbreiding van die stemreg kon geskied slegs nadat die voorstel daartoe ’n jaar lank in die Staatskoerant gepubliseer was en minstens twee derdes van die stemgeregtigde burgers hulle goedkeuring daarvoor te kenne gegee het. Dié vereiste het terloops alreeds in Wet No. 14 van 1893 voorgekom (Eybers 1918:501). Hierdie bepaling het dit feitlik onmoontlik vir Uitlanders gemaak om volle burgerskap te verkry. Hugo

72

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

vermeld egter nie dat ’n nuwe vereiste met betrekking tot die naturalisasie van die nuwe inkomelinge bygevoeg is nie, naamlik die verskaffing van ’n sertifikaat om te bewys dat ’n aansoeker om naturalisering nie ’n onterende vonnis teen hom het nie. Dié vereiste het dit nóg moeiliker as tevore gemaak om genaturaliseer te word en later stemreg te verwerf. Hugo se werk verswyg die bepaling in Wet No. 3 van 1894 dat Uitlanderkinders wat in die Republiek gebore is en wie se vaders ongenaturaliseerd was, voortaan van die stemreg uitgesluit was – selfs al het artikel 1 van dieselfde wet bepaal dat geboorte binne die Republiek een van die kernvereistes vir die verkryging van stemreg is. Ten spyte van hierdie wysigings in die wet van 1894 ten opsigte van stemreg vir Uitlanders verklaar Hugo (1947:51): “Ingrypende veranderings is egter nie aangebring nie […].” Die eersgenoemde wysiging het naturalisering en dus die verkryging van stemreg erg bemoeilik, maar die bepaling omtrent kinders van ongenaturaliseerde Uitlanders wat in die Republiek gebore is, was beslis ingrypend, en daarin het Kruger ’n deurslaggewende rol gespeel. Die kommentaar van die Engelstalige koerante as spreekbuise vir die Uitlanders op die genoemde veranderinge toon dat hulle die vereistes van die Kieswet van 1894 beskou het as ’n feitlik onoorkomelike struikelblok in die weg van die verkryging van volle stemreg en as bewys dat hulle vir goed daarvan uitgesluit was. Die nuwe bepalings het die Uitlanders, asook die National Union wat namens hulle vir stemreg geagiteer het, onherroeplik van die regering vervreem en hulle oortuig dat daar geen moontlikheid meer bestaan het om op demokratiese wyse deur middel van petisies en gesprekvoering die regering te oortuig om volle stemreg aan hulle te verleen nie. In die besluite wat tot die strenger wet van 1894 gelei het, was president Kruger se rol onmiskenbaar. Die volgehoue kritiek van die Engelstalige koerante in die ZAR op die Kruger-regering – en spesifiek sy beleid ten opsigte van stemreg vir die Uitlanders – is as bron vir hierdie bydrae onontbeerlik. J.B. Thompson beskryf die staat as “an institution [...] which in its various forms [...] has as its purpose to govern citizens” (Fourie 2001:267) Aangesien Paul Kruger as president van die ZAR ten nouste by politieke besluite en beleid betrokke was, staan die wisselwerking tussen hom en die pers sentraal in hierdie studie. In die vier jaar 1890 tot 1894 waaroor hierdie ondersoek handel, is daar nog nagedink en geteoretiseer oor die rol van die pers in ’n demokrasie. Sedertdien het boekdele oor dié onderwerp egter verskyn. Die rol van die pers word dus lank reeds beskou as veel meer as dié van ’n instansie wat die publiek oor die staat se optrede en beleid moet inlig: die pers het ook ’n sosiale verantwoordelikheid om kritiek te lewer op regeringsbeleid en die toepassing daarvan en om aan die openbare mening rigting te gee (Fourie 2001:267–8). Een van die bekendste gevalle in die moderne era waar die pers sy sosiale verantwoordelikheid met dramatiese gevolge nagekom het, is die Washington Post se Watergate-verslaggewing wat uiteindelik tot president Richard Nixon se bedanking in 1994 gelei het. Sosiale verantwoordelikheid gaan egter oor meer as die uitsnuffel van skandale en korrupsie en sluit ook kritiek op die staat se hantering van basiese menseregte soos die stemreg in. Die pers het dus die plig om menings oor sulke kwessies uit te druk en te weerspieël. Unesco se verklaring oor die massamedia in 1978 het die bydrae van die massamedia beklemtoon om vrede en internasionale begrip te bevorder deur onder meer rassisme en apartheid teen te werk. Apartheid was rassisties en het die oorgrote meerderheid van die Suid-Afrikaanse bevolking van die stemreg uitgesluit. In die geval van die ZAR is stemreg weer van die Uitlanders as groep weerhou en juis daarom is die Engelstalige pers se kritiek op Kruger se stemregbeleid so belangrik.

73

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Die pers se rol in verband met die stemregkwessie in die ZAR geld ook in dieselfde mate ten opsigte van ander stemregveldtogte in die geskiedenis. Die stryd om vrouestemreg in die VSA en die uiteindelike aanvaarding van die “Nineteenth Amendment” in 1919 wat stemreg aan vroue toegeken het, sou veel moeiliker verloop en langer geduur het as die pers nie daaraan blootstelling gegee het nie. In Augustus 1917 het vroueaktiviste byvoorbeeld ’n banier voor die Withuis vertoon met die woorde “Kaiser Wilson” daarop. Dit het president Wilson gewys op sy simpatie met die gewone Duitsers onder Wilhelm II en verklaar dat daar 20 miljoen Amerikaanse vroue is wat nie “selfregerend” is nie. Dié stuk propaganda het inslag gevind, die Amerikaanse pers het daaraan publisiteit verleen en vandaar die sukses wat deur vroueaktiviste behaal is. Die feit dat die Engelstalige koerante in die ZAR, in teenstelling met die vroueaktiviste in die VSA en die ondersteunende pers, nie so suksesvol was om staatsbeleid te verander nie, maak egter nie hul veldtog teen Kruger se stemregbeleid minder belangrik nie. Inteendeel. Die bestaande geskiedskrywing behandel die stryd tussen Kruger en die Uitlanders gewoonlik met die klem op die gebeure ná 1894, onder meer uitsprake deur vooraanstaande Uitlanders soos Lionel Phillips, voorsitter van die Kamer van Mynwese van 1892 tot 1895 (De Kock en Kruger 1986:558), die smee van die plan deur die Reform Committee om ’n opstand in Johannesburg teweeg te bring (Davenport 1987:207), die toenemende betrokkenheid van Brittanje by die Britse Uitlanders se stemregeise sedert 1895, die noodlottige Jameson-inval aan die einde van 1895, begin 1896, en die radikalisering van die National Union ná 1894. Die jaar 1895 wás ’n krisisjaar, ook ten opsigte van die verharding van gesindhede van sowel Kruger as die Uitlanders. In die meeste vertolkings word egter selde verwys na Kruger se rol vóór 1895 en na die moontlikheid dat hy tóé reeds geleenthede verspeel het om die stemregkwessie vreedsaam te skik. Die Uitlanders was immers tot 1892 redelik gematig hieroor, maar twee faktore het sedert daardie jaar tot die verhewiging daarvan bygedra. Dit was die ingebruikneming van die MacArthur-Forrest-sianiedproses in daardie jaar wat goudekstraksie in dieperliggende goudriwwe moontlik gemaak het (Marais 1961:20) en die bevestiging van die teorie dat die goudbeddings dieper as 4 000 voet (ongeveer 1 300 m) meer horisontaal as vertikaal geneig het (Webb 1952:15). Dié twee faktore het twyfel oor die loonbaarheid en volhoubaarheid van goudproduksie aan die Rand uitgeskakel. Dit het ’n gevoel van sekuriteit en permanentheid by die delwersgemeenskap laat posvat waar daar vroeër onsekerheid en onstabiliteit geheers het (Webb 1952:15–6). Gevolglik het die Uitlanders ná 1892 nog sterker as tevore op politieke regte begin aandring en meer aggressief daarvoor betoog. Alle historici is, soos Arthur Marwick dit stel, gevangenes van die tyd en gemeenskap waarin hulle lewe. Die siening van iemand wat byvoorbeeld vóór 1994 oor Kruger se hantering van die stemregkwessie en sy rol in dié verband geskryf het, sal dus waarskynlik verskil van dié van ’n historikus van dekades later wat self beleef het dat ’n staatshoof die mag vrywillig prysgegee het en sodoende ’n dreigende burgeroorlog in Suid-Afrika vermy het. Die “oorgawe” van 1994 het immers ook grootliks oor die stemreg gegaan en dit maak dit moontlik om nuut na Kruger se rol te kyk. Hierdie ondersoek berus op die hipotese, wat deur die navorsing gegenereer is, dat Kruger vóór die krisisjaar 1895, toe sommige Uitlanders alreeds agt jaar in Johannesburg was, dit feitlik onmoontlik vir hulle gemaak het om volle burgerskap te verkry. In daardie sin was Kruger dus medeverantwoordelik vir die latere gebeure wat tot die uitbreek van die oorlog in 1899 gelei het.

74

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

2. Die stemregvereistes vir Uitlanders tot 1893 Die verhouding tussen Kruger se regering en die Uitlanderbevolking op die delwerye in Johannesburg is aanvanklik bepaal deur hulle kritiek op die regering omtrent kwessies soos die toekenning van konsessies, die begunstiging van Nederlanders in die staatsdiens, en korrupsie in die landsbestuur (Davenport 1987:94). Mettertyd het die behoefte aan inspraak in besluitneming op die hoogste vlak in die landsbestuur, en dus stemreg, egter vir die Uitlanders belangrik geword. Vóór 1890 het die stemregwette No. 1 van 1876 en No. 7 van 1882 die oorspronklike inwoners se reg van toegang tot die stemreg omskryf. Kragtens die wet van 1876 het persone wat in die Republiek gebore is en 21 jaar oud was, volle burgerregte gehad. Vreemdelinge moes egter vaste eiendom in die Republiek besit of kon, as alternatief, ná ’n jaar se verblyf met bewys van goeie gedrag burgers word nadat hulle ’n eed van getrouheid afgelê het. Die wet van 1882 het die vereistes vir nuwe inkomelinge verander deur te bepaal dat hulle ná verblyf van vyf jaar teen betaling van £25 genaturaliseer kon word en sodoende burgerregte kon verkry (Hugo 1947:22). Wet No. 5 van 1890 het gestipuleer dat vreemdelinge genaturaliseer kon word deur ’n eed af te lê waarin hulle hul vorige nasionaliteit opgesê het. Twee jaar ná naturalisering kon hulle kiesreg vir die Tweede Volksraad verkry, maar volle burgerskap en stemreg vir die Eerste Volksraad was hulle eers ná ’n verdere verblyf van 12 jaar beskore (Hugo 1947:22). Hoewel die naturalisasiefooi in 1894 van £25 na £5 verminder is, kon immigrante dus eers na ’n totale verblyf van 14 jaar volwaardige burgers word (Hugo 1947:14). Indien die getal genaturaliseerde Uitlanders verder sou toeneem, het die moontlikheid bestaan dat daar uiteindelik meer stemgeregtigdes in hul geledere as die oorspronklike Transvaalse kiesers sou wees en Kruger sou dit dan moeilik vind om met ’n minderheid van die wit bevolking te regeer (Kruger 1963). Die meeste van die gouddelwers was Britse onderdane en hul verbondenheid met hul land van herkoms en beroepe op Brittanje om hulle in hul aandrang op stemreg te steun, kon daartoe lei dat die ZAR sy onafhanklikheid verloor en net nog ’n Britse kolonie kon word. Omdat geen amptelike landswye sensus voor 1900 geneem is nie (Marais 1961:1), was betroubare bevolkingsgetalle nie beskikbaar nie. Die enigste redelik betroubare aanduiding van die bevolking van Johannesburg voor 1900 was ’n sensusopname van 1896 deur die sanitêre raad van Johannesburg, die voorganger van die munisipaliteit. Dit het getoon dat die bevolking binne ’n straal van drie myl (4,8 km) vanaf die middestad 50 907 getel het, waarvan slegs 6 205 Transvalers was (Marais 1961:1). Om die vrees te besweer dat die nuwe inkomelinge die oorspronklike inwoners verswelg, maar hulle tóg ’n mate van politieke deelname te gee, is op Kruger se voorstel ’n Tweede Volksraad in 1890 ingestel waarvoor Uitlanders wat alreeds twee jaar genaturaliseer was, lede kon verkies. Om verkiesbaar vir die Tweede Raad te wees moes Uitlanders reeds 30 jaar oud wees, en eers nadat hulle tien jaar as lede van daardie liggaam verkiesbaar was, kon hulle vir lede van die Eerste Volksraad stem. Gevolglik kon hulle nie voor hul 40ste verjaardag volle burgerskap verkry nie (Hugo 1947:30). Boonop was die bevoegdheid van die Tweede Volksraad beperk tot plaaslike kwessies rakende Johannesburg en die administrasie van die delwerye, paaie, posdienste, patente, maatskappye, bankrotskap en siviele en kriminele prosedure (Eybers 1918:lxiii), met die gevolg dat die instelling van die Tweede Raad uiters beperkte inspraak in die wetgewende gesag van die land aan die Uitlanders gebied het. Alle wetgewing van die Tweede Raad was ook onderhewig aan goedkeuring deur die Eerste Volksraad (Eybers 1918:lxiii).

75

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Die vereistes vir die kiesreg, soos die stemreg dikwels genoem is, is ook in 1890 gewysig deurdat bepaal is dat immigrante se name minstens twee jaar op die veldkornetlyste van inwoners in hul wyke moes gewees het voordat hulle genaturaliseer kon word (Hugo 1947:31). Persone wat nie aan bogenoemde vereiste voldoen het nie kon die stemreg verkry indien hulle vóór 29 Mei 1876 in die Republiek gevestig was, óf deur naturalisasie. Die naturalisasie moes egter voor 19 November 1882, of voor 2 September 1890 geskied het (Hugo 1947:51). Die eersgenoemde datum is vasgestel omdat die Kieswet van 1882 toe in werking getree het en die laasgenoemde datum as gevolg van die inwerkingtreding van die nuwe Wet No. 4 van 1890. Die naturalisasie-eed is ook in 1890 só verander dat nuwe inkomelinge by die aflegging daarvan hul vorige onderdaanskap moes afsweer (Hugo 1947:31). Wet No. 13 van 1891 het daarna gevolg, hoewel dit ’n kodifisering van bestaande wette eerder as ’n wysiging daarvan was (Fitzpatrick 1900:74). In 1892 is nog ’n wet aangeneem wat nie die stemreg wesenlik gewysig het nie. Wet No. 13 van 1891 en Wet No. 14 van 1893 het egter die verskille tussen die twee soorte kiesreg uiteengesit: aan die een kant diegene wat die stemreg in 1890 besit het en wat dit ingevolge geboorte binne die Republiek ontvang het, en aan die ander kant diegene wat deur naturalisering burgers geword het. Eersgenoemdes kon in hul onderskeie kiesdistrikte stem vir veldkornette in hul wyk, vir kommandante en vir lede van albei Volksrade, asook vir ’n president en ’n kommandant-generaal vir die Republiek. Uitlanders wat deur naturalisering burgers geword het, kon egter net vir veldkornette, kommandante en lede van die Tweede Volksraad stem (Eybers 1918:lxiii). ’n Streng bepaling is in 1893 se wet bygevoeg dat geen uitbreiding van die stemreg toegestaan kon word tensy die voorneme ’n jaar lank in die Staatskoerant gepubliseer was en twee derdes van die bestaande kiesers daartoe ingestem het nie (Eybers 1918:501). Eybers (1918:501n) beskryf hierdie bepaling as “the highest degree of rigidity ever reached in the Transvaal Constitution”. Tot in daardie stadium kon enige verandering – selfs van die stemregvereistes – bewerkstellig word deur ’n meerderheidsbesluit in die Eerste Volksraad, maar die nuwe bepaling het dit onmoontlik gemaak deur goedkeuring van die stemgeregtigde burgers buite die Raad daarvoor te vereis. Dié bepaling is later heelhuids in die hersiene wet van 1894 opgeneem. Dit is waarom The Star in 1894 geskryf het die wet “abrogates the constitution […] by importing into the government of the country methods and machinery for which no provision is made […]”.4 Die nuwe wet, No. 3 van 1894, en Kruger se aandeel aan die formulering daarvan, word in ’n latere afdeling bespreek.

3. Kruger se uitlatings in openbare toesprake oor die stemreg Kruger het die delwersgemeenskap in Johannesburg ses keer tussen Februarie 1887 en September 1892 besoek (Twyman 1965:97–138). Hy het hom by twee van hierdie geleenthede oor die stemreg uitgespreek. In September 1892 het hy dit ook by geleentheid van die aankoms van die eerste trein uit Kaapstad in Johannesburg gedoen, asook in Oktober 1892 en November 1894 toe hy Uitlanders in Boksburg toegespreek het. Sy uitlatings oor die stemreg by al hierdie geleenthede is belangrik en die reaksie van die Engelstalige koerante daarop dien as ’n nuttige – en dikwels die enigste – bron van die Uitlanders se reaksie daarop. Hierdie geleenthede is spesifiek nagevors omdat dit voor Uitlandergehore plaasgevind het. Die drie Engelstalige hoofstroomkoerante in die ZAR wat gebruik is, is die Standard and Diggers’ News, die Transvaal Advertiser en The Star. The Press, wat in die onderhawige tydperk ook in Nederlands as De Pers verskyn het, is normaalweg nie gebruik nie, omdat dit

76

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

as propagandamiddel vir Kruger se beleid gestig is5 en hom selde gekritiseer het. De Volksstem is wel benut om aan te dui hoe sy kommentaar ten gunste van Kruger se stemregbeleid van dié van die Engelstalige koerante verskil het. 3.1 Kruger se besoek aan Johannesburg, September 1887 Kruger se tweede besoek aan Johannesburg in September 1887 het ’n jaar ná die ontstaan van die delwersgemeenskap plaasgevind. Tydens die eerste besoek in Februarie 1887, beswaarlik vyf maande nadat die eerste delwers hul fortuin daar kom soek het, het hul griewe gehandel oor die gebrek aan eiendomsreg op hul standplase, die koste van lisensiegeld, die ongereelde posdiens, en die behoefte aan munisipale selfbestuur (Twyman 1965:99). Op 15 September 1887 het die nuwe inwoners egter die eerste keer hul wens vir deelname in die landsbestuur op skrif gestel. ’n Ontvangskomitee van inwoners het Kruger in ’n verwelkomingstoespraak gewys op die vooruitgang wat alreeds daar gemaak was. By sy vorige besoek sewe maande tevore, het die toespraak gesê, was daar net ’n klompie tente en ’n paar hutte in die destydse Ferreirase kamp, maar sedertdien het die inwoners na die verklaarde dorpsgebied Johannesburg getrek. Kruger is daarop gewys dat daar teen September 1887 ’n veel meer gevestigde gemeenskap van vyf of ses duisend siele was met deeglik-geboude huise, pakstore, winkels, kantore, banke en kerke en dit beskryf as “a community singularly free from crime, and as marked for its order and industry”.6 Die noodsaaklikheid van spoorweg-, pad-, pos- en telegraafverbindings is wel beklemtoon, maar die toespraak het bygevoeg dat die Johannesburgers inspraak in landsake wil hê. Dit kon geskied “by affording them that part and lot in the making of the laws which prudence and justice alike dictate, and which are essential to the true happiness of a people and of a Republic”.7 Politieke regte en die besit van stemregwas dus al in hierdie vroeë stadium vir die nuwelinge belangrik. Kruger het in antwoord op die verwelkomingsadres onderneem om sover moontlik die nuwe inwoners se wense tegemoet te kom. Hy het egter bygevoeg dat hy “het eerstgeboorteregt der oude inwoners niet kan prijs geven door de nieuwe inkomelingen al dadelijk het stemregt te verleenen, hoewel ik zal trachten ook in dat opzig de band zoo naauw mogelijk toe te halen”.8 Die woord eersgeboortereg is aan die Bybelverhaal van Jacob en Esau en die pot lensiesop ontleen en Kruger se gebruik daarvan was kenmerkend van sy voorliefde vir die aanwending van bybelse verwysings. Dit is duidelik dat hy met die gebruik van dié beeld te kenne wou gee dat politieke regte net vir die oorspronklike wit bevolking beskore was. Dié boodskap is nie goed deur sy gehoor ontvang nie (Kruger 1963:97). Die woord eersgeboortereg sou jare daarna nog in debatte in die Volksraad aangewend word om die weerhouding van stemreg van die Uitlanders te regverdig. Volgens die Transvaal Advertiser was Kruger se reaksie op die versoek van die Johannesburgers vir stemreg en “the justice of admitting the new settlers in this country to the privileges of citizenship” heeltemal onbevredigend. Alhoewel hy vaagweg gesê het hy sal doen wat hy kan, was die koerant se kommentaar: “But we must not expect to gather grapes from thorns, nor figs from thistles.”9 By die onthaal daardie aand was daar ’n onaangename atmosfeer. Buite die saal was daar heelwat lawaai en die Britse konsul, die voorsitter, Kruger self en sommige gaste het na buite gegaan om die mense tot bedaring te probeer bring.10 Die oproerigheid was te wyte aan die aanstelling van “Groot Adriaan” de la Rey as kommandant van die Johannesburgse polisie

77

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

(Twyman 1965:106–7). De la Rey was in 1883 een van die stigters van die Republiek Stellaland. Ná sir Charles Warren se ekspedisie in 1884 het die Republieke Stellaland en Goosen verdwyn, maar De la Rey en die president van Stellaland, G.J. van Niekerk, is in 1883 aangekla van die moord op ene Honey. Van Niekerk is onskuldig bevind, maar De la Rey het terug na die ZAR gevlug voordat hy verhoor kon word (Kruger en Beyers1977:211). Die inwoners van Johannesburg was klaarblyklik bewus van De la Rey se kriminele rekord en was heftig teen sy aanstelling gekant. Die Transvaal Advertiser het die aanstelling bestempel as “either a great error or a deliberate insult to the community”,11 en selfs De Volksstem het geskryf dat ’n meer onoordeelkundige aanstelling beswaarlik gemaak kon gewees het en dat dit sonder meer teruggetrek behoort te word.12 Die inwonerskomitee het die terugtrekking van die aanstelling in ’n onderhoud met Kruger versoek, maar hy het geantwoord dat as hy geweet het die inwoners sou beswaar maak, hy nie die aanstelling sou toegelaat het nie. Hy het egter beloof dat De la Rey onmiddellik verwyder sal word indien hy onbehoorlik optree.13 Ook Kruger se optrede by die onthaal het nie ’n goeie indruk gemaak nie. Hy het ’n halfuur laat daar opgedaag en vertrek voordat al die heildronke afgehandel was.14 Die oproerigheid buite die saal kon moontlik die rede vir sy vroeë vertrek gewees het, want selfs binne die saal het die voorsitter en sommige gaste mekaar teen die einde bitsige opmerkings toegesnou.15 Tegnies gesproke was Kruger se standpunt omtrent die stemreg vir die nuwelinge geregverdig, want sommige van hulle was hoogstens ’n jaar lank in die Republiek en ’n verblyfkwalikasie van ’n jaar of ’n paar jaar was immers ook in ander lande ’n voorwaarde vir die verkryging van stemreg. Dit neem egter nie die feit weg dat die inwoners in hierdie vroeë stadium al om deelname aan die landspolitiek gevra het nie. Die algemene gevoel van ontevredenheid onder die Johannesburgers ná Kruger se besoek is deur die Transvaal Advertiser daaraan toegeskryf dat geen enkele bindende belofte aan die inwoners gemaak is nie, en dat daar eerder ’n oorvloed van gemeenplase in Kruger se toespraak was waaraan die mense van die Republiek al gewoond was.16 Die Transvaal Advertiser was waarskynlik korrek in sy waarneming dat Kruger nie besef het watter groot verandering die koms van die Uitlanders na Johannesburg teweeggebring het nie: His Honour does not seem to think anything of the change that has come over the country; does not realise the vast interests that have sprung up and flourished within the past twelve months, and which have special necessities which must be supplied if they are to be made permanent and valuable to the country.”17 Dat Kruger nog aan baie van die Uitlanders as tydelike inwoners gedink het, blyk uit sy verwysing na fortuinsoekers in sy antwoord op die verwelkoming ná sy aankoms. Hulle word die geleentheid gegun om hul fortuin te maak, het hy gesê, en hy hoop dat wanneer hulle na hul lande van herkoms terugkeer, hulle daar sal kan getuig dat hulle goed beskerm en ondersteun is.18 Hy het wel diegene wat permanent gaan bly voorspoed toegewens, maar sy blote verwysing na fortuinsoekers dui daarop dat die gedagte aan die uiteindelike vergunning van stemreg aan sommige van hulle in hierdie stadium nie eens by hom opgekom het nie.

78

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

3.2 Ná die inwyding van die Joodse sinagoge, September 1892 Tydens Kruger se vyfde besoek aan Johannesburg in September 1892, toe hy as eregas die inwyding van die nuwe Joodse sinagoge in Parkstraat bygewoon het, het hy hom die tweede keer voor ’n Uitlandergehoor oor die stemreg uitgespreek. By die onthaal die aand ná die inwyding in Bension Aaron se sigaarfabriek het Kruger gesê sommige mense praat van gelyke stemreg, bedoelende dat ook volwasse Uitlandermans dit moet ontvang, maar hy bevraagteken dit. Die ou burgers het hul lewensbloed vir die land gegee, het hy gesê, en waarom moet nuwe intrekkers gelyke regte met hulle hê? Die Transvalers is heeltemal gewillig dat die vreemdelinge hul land met hulle kom deel, maar as hulle stemreg verkry, sal hulle weldra in sulke groot getalle die land instroom dat hulle eenvoudig die land sal regeer. Hy het daarna sy mening oor die stemregkwessie soos volg gestel: Die nuwe intrekkers moet eers bewys dat hulle nie die land skade sal berokken nie. Die ou burgers moet weet of hulle die nuwelinge kan vertrou. Laat hulle bewys dat hulle die land se belange op die hart dra en dat hulle in die Republiek wil aanbly. Dán eers kan hulle gelyke stemreg met die oorspronklike wit inwoners kry. Hy het beklemtoon dat daarvoor tyd nodig is en dat die nuwelinge geduld aan die dag moet lê. Sy beleid is om die onafhanklikheid van die ou burgers te behou, maar terselfdertyd sal hy nie die belange van die nuwe bevolking verontagsaam nie. Hy is seker dat die tyd sal aanbreek wanneer die vreemdelinge hul lot ten volle by die ou burgers sal inwerp en dat die Republiek ’n magtige nasie sal word. Dan sal hulle skouer aan skouer verder gaan en saam veg as die geleentheid hom voordoen, want eendrag maak mag.19 Kruger het ongelukkig ook grappenderwys gesê hy weet nie of die nuwe inkomelinge môre sal begin steel nie.20 Dié opmerking is met gelag begroet, maar dit was heeltemal onvanpas.

79

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Figuur 1. Pres. Kruger saam met lidmate van die Joodse Parkstraat-sinagoge in Johannesburg ná die inwyding daarvan in September 1892 en voordat hy die aand in die sigaarfabriek uitsprake oor die stemreg gemaak het. Kruger se uiteensettingvan sy beleid omtrent die stemreg het groot applous uitgelok. The Star het egter daarop gewys dat daar ’n atmosfeer van kruiperigheid by die banket was “which revolts the robust common sense of the community” en het sinies oor Kruger se humor by hierdie geleentheid en sy standpunt oor die stemreg geskryf: Humour or grim earnest, allusions to the desirability of first knowing whether the Uitlander is not a common thief before admitting him to the franchise, are not nice to nice ears. But give us substantial political concessions, and Mr. Kruger may drench us to saturation point, for all we care, with his peculiar humour.”21 Die Standard and Diggers’ News het geoordeel dat Kruger eintlik nooit baie spesifiek in sy toesprake is nie en niks substansieels oor die stemreg of enigiets anders sê nie: “His Honour […] once more leaves Johannesburg as he found it.” En oor Kruger se stelling dat die Uitlanders geduldig moet wees, het dié koerant geskryf: “Patience! Yes! But for how long? […]. His Honour himself says ‘it is a matter of time’. But the trouble is that it threatens to be one of eternity!”22 Die Transvaal Advertiser verwerp summier Kruger se aanspraak dat die oorspronklike inwoners die eksklusiewe reg op regering van die land het sonder dat die nuwe inkomelinge inspraak daarin het. Die koerant wys daarop dat die ou inwoners byna daagliks hul grond aan vreemdelinge verkoop, noem gevolglik die Boeregrondbesitters ’n “diminishing quantity”, en voorspel dat die vreemdelinge eerlank die meerderheid in die land sal wees. Buitendien wys die koerant op die enorme bedrae wat by wyse van hereregte in die staatskas inbetaal word, die groot staatsinkomste uit die verkoop van standplase op die delwerye, en die eiendomme in die besit van groot grondmaatskappye. In die lig van al hierdie realiteite kom die koerant tot die gevolgtrekking dat Kruger se argument omtrent die lyding en opofferings van die ou burgers vir die land – “the blood and sweat argument”, soos die koerant dit noem – by die dag swakker word om Kruger se standpunt omtrent die eksklusiewe reservering van stemreg vir die ou burgers te regverdig. Die koerant vra in hierdie verband: “(I)s it not time that the sufferings of the early invaders of this country should cease to be made use of as an argument for withholding political privileges from those to whom the state owes so much for its latter day development?”23 Die Engelstalige pers het dus Kruger se sterkste argument teen die uitbreiding van stemreg aan die Uitlanders, naamlik die oorspronklike wit inwoners se “eersgeboortereg” op die stemreg vanweë hul pionierswerk en lyding, geheel en al verwerp. Die Tweede Volksraad het teen hierdie tyd al bestaan, maar dit was duidelik dat dié koerante, as kampvegters vir Uitlanderregte, die beperkte inspraak in die landsregering wat dit die Uitlanders gebied het, onaanvaarbaar gevind het. In hierdie verband moet gelet word op die opmerking van G. de Jager tydens die debat op die gewysigde kieswet in Junie 1894: “De kwestie was dus slechts, dat zij [die Uitlanders] door de naturalisatie een halve stem zou hebben.”24 Die pers het terselfdertyd die vinger op ’n sensitiewe kwessie gelê, naamlik Kruger se lae dunk van die vreemdelinge soos blyk uit sy uitspraak dat die Uitlanders eers moet bewys dat hulle vertrou kan word voordat politieke regte vir hulle oorweeg kan word.

80

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

3.3 By die aankoms van die eerste Kaapse trein in Johannesburg, September 1892 ’n Dag ná die opening van die sinagoge het die eerste trein uit Kaapstad in Johannesburg aangekom, presies ses jaar nadat die Johannesburgse goudveld geproklameer is. Die Standard and Diggers’ News het erken dat Kruger vir die bewerkstelliging van die spoorwegverbinding krediet verdien: “[T]he great fact is that the railway arrives in our midst by the grace of President Kruger.”25 Die koerant het dit egter betreur dat Kruger nie dieselfde versiendheid ten opsigte van die stemreg openbaar nie en skryf dat die stemreg vir die Johannesburgers ook dadelik, net soos die opening van die spoorverbinding, ’n werklikheid kan word. Die President se uitlatings in die vorige aand se toespraak dui daarop, skryf die koerant, dat “that spirit which has inspired the Boer to isolation […] still possesses him strongly, and confuses for him friend and foe” en daarom beskou hy die Uitlanders, wat sy bondgenote kan wees, as sy vyande.26 Die Transvaal Advertiser is die enigste Engelstalige koerant wat oor Kruger se toespraak by die aankoms van die eerste trein berig het. Die koerant het hom gekritiseer oor sy toespraak, waar sy toehoorders grootliks uit nuwe inkomelinge sonder burgerregte bestaan het. Hy het hulle bloot versoek om te wag totdat hy en die Volksraad geleidelik betroubare vreemdelinge tot die volle stemreg toelaat. Die koerant se kommentaar was: A wise and far-seeing ruler would have said very different things to an audience such as that gathered about him, but President Kruger is too intent upon “grinding his own axe” to think much of the disappointment which his words would carry to those who listened to them.27 Na dié koerant se mening behoort Kruger dus ’n relevante boodskap vir die stemreglose mense in sy gehoor te gegee het. In stede daarvan het hy van afgesaagde algemeenhede gebruik gemaak wat op die omstandighede van 50 jaar tevore van toepassing was. Hy het niks gesê oor die voorneme van die regering om sy gehoor van hulle diskwalifikasie weens die gebrek aan stemreg te verlos nie. Die koerant bestempel sy stilswye hieroor as “an insult to the good sense of the majority of the Johannesburg people”.28 3.4 Kruger se besoek aan Boksburg, Oktober 1892 In Oktober 1892 is gerapporteer dat president Kruger tydens sy rondreis op ’n vergadering in Boksburg in reaksie op ’n vraag van ’n Uitlander sy humeur verloor het en die Transvaal Advertiser het sy kras woorde soos volg in Engels weergegee: “All such people as you should clear away from here. You’ll not get a vote in 300 years from such a Government as this. If you go on talking in this strain you’ll never get a vote!”29 Toe die man weer vra of die Uitlander ’n jaar moet wag voordat hy die stemreg kan verkry, het Kruger geantwoord: “Didn’t I tell you 100 years? You are not an intelligent man; in fact you are densely ignorant. Secretary take that man’s name down.” Dié woorde van Kruger was in reaksie op vrae van ’n hekelaar in die gehoor, ene Brown, ’n Uitlander wat al 17 jaar in die land was.30 Dié voorval het ’n bietjie meer as twee maande voor die presidentsverkiesing van 1893 plaasgevind en dit was daarom ’n geleentheid wat Kruger kon gebruik het om die regering se standpunt omtrent stemreg vir die Uitlanders duidelik te stel. Hy was skynbaar van mening dat die instelling van ’n Tweede Volksraad voldoende was, hoewel Brown se vrae duidelik daarop gedui het dat hulle volle stemreg wil hê. Brown het oorspronklik vier vrae omtrent die stemreg en die posisie van die Uitlanders gestel. Hy wou weet wat burgers van die staat is, wat hul regte volgens die Grondwet is, wat

81

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

’n republiek is, en waarom die Uitlanders nie stemreg het nie. Dit was skynbaar die laasgenoemde vraag wat Kruger se toorn laat ontvlam het. De Volksstem gee nie Kruger se presiese woorde in sy antwoord in Nederlands weer nie. Dié koerant se berig lui: “ZHEd. wenschte een ontevreden man als B. niet te antwoorden; die man, zeide hij, hoorde hier niet, het was beter dat hij wegging.” Die berig voeg by: “ZHEd. verwees hem na de wet en de toon waarop Brown den President deze vragen deed, maakte ZHEd. driftig.”31 Die Transvaal Advertiser verwys in verband met dié voorval na Kruger se neiging om, wanneer iemand van hom verskil of wanneer hy met ’n paar ongemaklike vrae gekonfronteer word, uit te bars “in a towering passion, and what is worse, to give a glimpse of the real feelings which underlie his slithery utterances”.32 The Star het oor die voorval opgemerk: “Mr. Kruger made but a sorry exhibition of himself yesterday at Boksburg” en bygevoeg: “The personal collision with Mr. Brown of Boksburg is an incident with which we have been made only too familiar by reports of previous tours.”33 The Star het die voorval “the latest affront to Johannesburg” genoem. Volgens dié koerant het Kruger nie die geleentheid benut om die land en sy mense in sy vertroue te neem nie en sy kras oordeel was: “(B)ut the occasion was fruitful inasmuch as it afforded the President an opportunity of declaring himself, in effect, a ruler of his people by virtue of divine right.”34 Afgesien van Kruger se bruuske reaksie waarna hier bo verwys is, het hy ook by dieselfde geleentheid ’n beeld gebruik wat aanstoot gegee het. Volgens die Transvaal Advertiser het hy as rede vir die weerhouding van die stemreg van die Uitlanders gesê: “Because the tenant does not receive equal rights with the Squire.”35 De Volksstem verwys glad nie na hierdie opmerking van Kruger nie, moontlik omdat dit Kruger in ’n slegte lig sou stel, maar die Advertiser se uitvoerige bespreking daarvan laat geen twyfel dat hy wel dié vergelyking getref het nie. Die Advertiser het Kruger se gebruik van die beeld van huurder of pagter teenoor landheer of grondbesitter betreur en gesê indien “Squire” na die ou burgers verwys en “tenant” na die nuwe inkomelinge, dit uiters onvanpas is en dat dit bewys “that the feudal instinct is strongly developed in Mr. Kruger’s mind and that ‘tenant right’ is a question about which he troubles himself very little”.36 In ’n republiek gebaseer op ware demokratiese beginsels, sê die koerant, behoort daar geen onderskeid tussen klasse gemaak te word nie. Die Transvaal Advertiser vra tereg of Kruger se optrede die president van die Republiek waardig is, terwyl The Star oor Kruger se uitlatings by hierdie geleentheid en elders verwys na sy “vague assurances of enfranchisement for the Uitlander”.37 Die Advertiser merk ook op dat Kruger daaraan herinner behoort te word dat die eienaarskap van die grond besig is om vinnig van die ou burgers na die sogenaamde huurders te verskuif. Daarom was sy optrede by hierdie geleentheid ’n belediging vir die delwersgemeenskap wat hom welvarend gemaak het en die Republiek uit sy toestand van bankrotskap gelig het.38 Die Advertiser het verwytend verklaar: What right has Mr. Kruger to say that a worthy citizen like Mr. Brown, who has lived in the Republic […] for 17 years, who has paid his taxes and obeyed the law, is an ignorant man and that such as he should not live here but should trek away. From these incidents we can discover the true feeling of the President with regard to the uitlander.39 Daar was heel moontlik in die voorval tussen Kruger en Brown provokasie van die vraesteller se kant. Die Standard and Diggers’ News beskryf Brown immers as “a gentleman noted in

82

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

the early days of these fields for his cantankerous exhibitions at the board table”.40 Meer as dit het die Standard and Diggers’ News, eienaardig genoeg, nie oor die voorval gesê nie. Of daar provokasie was of nie, Kruger moes in die woordewisseling met Brown groter selfbeheersing aan die dag gelê het. Sy uitbarsting het sy onverdraagsaamheid teenoor die Uitlanders ten toon gestel en sy optrede by hierdie geleentheid het geen groter duidelikheid aan hulle verskaf oor die moontlikheid van volle stemreg vir hulle nie.

4. Die Boksburg-toespraak van November 1894 Twee jaar ná die voorval op Boksburg in 1892 het Kruger op 30 November 1894 na bewering op dié steenkoolmyndorp in neerhalende terme na die Uitlanders verwys. Daar is geen woordelikse persverslag van Kruger se toespraak by hierdie geleentheid beskikbaar nie, maar die Standard and Diggers’ News het opgemerk: “The presence of ‘ex-convicts, murderers and thieves’ on the Rand still perplexes him, and he is at a loss how to keep the vote from them.”41 Die Transvaal Advertiser het geskryf dat dit wil voorkom asof die President se ervaring van Johannesburg se mense nie bevredigend is nie, for his historic denunciation at Paardekraal some years back [’n verwysing na sy Paardekraaltoespraak van Desember 1891] was again made use of at Boksburg. Mr. Kruger evidently cherishes the idea that to extend the franchise to the uitlander would be to give the right to vote to ‘thieves and murderers’, and it would be dangerous to the Transvaal Republic to do so.42 The Star het op sy beurt gerapporteer dat Kruger gesê het sy land is die toevlugsoord van “ex- convicts, murderers and thieves and that when he is able to distinguish between the honest man and the scoundrel, the franchise may be extended”.43 Dit was dieselfde sentiment wat hy meer as twee jaar tevore in Johannesburg ná die inwyding van die sinagoge geopenbaar het. Die Transvaal Advertiser het tereg die vraag gestel: What would probably have been the South African Republic this day if it had not been for the subjects of Her Brittanic Majesty? […] As a reward for the salvation of the country the Head of the State asserts that, because there are rogues and rascals in the land, the British subject cannot be trusted with a vote […].44 Dié koerant het in verband met die verwysing na diewe en moordenaars opgemerk dat die kriminele rekords van die land ’n ander storie oor misdaad vertel, and yet he makes the existence of a few disreputable persons in a population larger than that of the born citizens of the Republic, a reason for refusing the franchise to them. A more hollow pretence could scarcely be found for maintaining an act of injustice.45 Die Advertiser het afgesluit met die kommentaar dat bloot aan die Uitlanders gesê word dat hulle hul eie heil moet uitwerk, “for they have nothing to expect from a liberal policy or generous sympathy on the part of the President of the South African Republic”.46 The Star het Kruger verkwalik omdat hy die Witwatersrand opsetlik vermy, terwyl hy sy kennis van die één dorp, Johannesburg, waar die helfte van die wit bevolking gesentreer is, “which

83

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

represents in a very special sense the capital, enterprise, and commercial intelligence of the whole State”, grootliks verkry van deputasies wat hom besoek en van die koerante.47 By hierdie geleentheid het ’n konfrontasie in die kleine tussen Kruger en ene Carpenter plaasgevind. Kruger het die middag plaaslike mense in die landdroskantoor toegespreek. Die landdros het die aanwesiges uitgenooi om aan die President vrae te stel. Carpenter, wat deur The Star beskryf word as “a fine old English gentleman”, het na vore gekom en gesê dat baie van die aanwesiges die President se pragtige toespraak daardie oggend nie kon volg nie omdat hulle nie Nederlands verstaan nie. Op ’n vraag van Kruger hoe lank hy al in die land is, het hy geantwoord dat hy nie kan sien wat dit met sy opmerkings te doen het nie. Daarop het Kruger volgens The Star gesê: “Perhaps not, but how long have you been in the country?” Carpenter het geantwoord dat dit agt jaar is. “And you have not learned my language?” het Kruger gesê-vra. Carpenter het toe verduidelik dat hy al 40 jaar stemreg gehad het, waarvan 20 jaar in Londen en 20 jaar in Natal, en hoewel hy al agt jaar in die Republiek is, staan hy voor die President as ’n uitgeworpene sonder die reg om te stem vir diegene wat die land regeer. In reaksie hierop het Kruger gesê dit is sy eie skuld dat hy nog nie stemreg verkry het nie, want as Carpenter die nodige stappe gedoen het sou hy alreeds in besit van ’n gedeeltelike stemreg [vir die Tweede Volksraad] gewees het en sou hy twee jaar later volle stemreg verkry. Kruger het sy beleid omtrent die stemreg daarna só geregverdig: If I were to throw open the franchise rights to all who come here, then every rogue and rascal would be entitled to vote. I only wish to give the right to vote to those worthy of it. If I had means of finding out who were worthy, I might grant them the franchise; but how can I do it. Thus I am obliged to put such restrictions on obtaining such a valuable right as will enable me to obtain this information.48 Kruger het bygevoeg dat daar vreemdelinge is wat bewys het dat hulle sulke regte waardig is deur vir hulle aangenome land te veg, en hulle sal die stemreg ontvang. “You can only serve one master. You cannot serve the Queen of England and the Transvaal.” The Star se kommentaar op die voorval was dat Carpenter die onderwerp in ’n “pathetic little speech” benader het en dis duidelik dat die koerant groot simpatie met Carpenter se situasie gehad het en van mening was dat Kruger onnodig aggressief teenoor hom was.49 In die lig van Kruger se neerhalende opmerkings en die probleem om tussen betroubare en onbetroubare Uitlanders te onderskei, wil dit voorkom asof sy denke oor die moontlikheid van volle burgerregte vir die Uitlanders in die twee jaar van Oktober 1892 tot November 1894 hoegenaamd nie ontwikkel het nie. Sy verduideliking aan Carpenter omtrent gedeeltelike stemreg was tegnies korrek, maar die voorval toon duidelik dat die Uitlanders volle stemreg begeer het en nie gedeeltelike stemreg nie.

5. Kruger se afjak van die National Union se afvaardiging en die radikalisering van die organisasie Die Engelstalige koerante ondersteun sedert 1892 al meer agter die National Union. Na hulle mening het Kruger dié organisasie, wat in Augustus 1892 gestig is (Marais 1961:56) om vir die mense van Johannesburg voorspraak te maak, die volgende maand afgejak. Die Transvaal Advertiser het in hierdie verband verwys na “the mistake he made in treating the Johannesburgers like wilful children”.50 Die koerant het in verband met sy voorgenome

84

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

besoek aan Johannesburg in September van daardie jaar die hoop uitgespreek dat hy die geleentheid sal benut “of putting himself right with the people of Johannesburg, who are naturally not much pleased with the reception he gave to their representatives”. Die koerante het verskillend oor die ontmoeting tussen Kruger en die afvaardiging van die National Union aan die begin van September 1892 gerapporteer. De Volksstem het in ’n kort beriggie bloot gesê die afvaardiging het hom “verwaardigd om een onderhoud te hebben met de onbeschaafde regering der onbeschaafde Boeren”, en dit betreur dat die organisasie nie beter leiers het nie.51 Die Transvaal Advertiser het egter verklaar dat die leiers van die beweging verwag het dat hulle met meer beleefdheid aangehoor sou word en geskryf daar was “a sad want of tact on the part of the President”.52 Die Standard and Diggers’ News en The Star het taamlik breedvoerig oor die ontmoeting verslag gedoen. The Star het geskryf dat die antwoorde wat Kruger die afvaardiging gegee het, “can only be regarded as unsatisfactory to the last degree”53 en bevestig dat die taal wat Kruger volgens dié koerant se korrespondent in Pretoria gebruik het, werklik deur hom gebesig is. Dit het ooreengestem met die Standard and Diggers’ News se waarneming dat die afvaardiging op ’n gebiedende en baasspelerige wyse ontvang is en “that the President’s attitude, in some instances, was one which precluded argument”.54 Kruger het aanvanklik aandagtig na die afgevaardigdes se versoeke omtrent uitbreiding van die stemreg geluister. Hy het gevra dat hulle die kwessie in sy hande laat en beweer dat hy nog altyd gepoog het om die beperkings op die uitbreiding van die stemreg te verminder, met die gevolg dat naturalisasie nou ná verblyf van twee jaar moontlik is.55 Hy het gesê hy is bereid om elke “fatsoenlijk en vertrouwbaar kerel” die stemreg te gee. Toe die teenwoordiges egter aandring op iets meer substansieels as vae beloftes, het hy hom vererg en uitgeroep: “Dan is ik een leugenaar.”56 Die Advertiser skryf dat dit nie die enigste uitbarsting is wat plaasgevind het nie, want toe John Tudhope, die afvaardiging se leier, beweer dat dit onwaar is dat die Uitlanders die mag wil oorneem en dat hulle net drie of vier verteenwoordigers in die Volksraad wil hê, het Kruger kortaf geantwoord: “Als jullie mij niet vertrouwen willen, laat het dan maar barst”57 (of soos die Advertiser dit in Engels weergegee het: “If you will not trust in me, let the matter rip”58). Ná verdere bespreking het Kruger die onderhoud van meer as twee uur beëindig met die woorde soos deur The Star weergegee: “I see what you want. Go back to your people and tell them I say I see you don’t want Paul Kruger any more as President. Riot as you please.”59

85

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Figuur 2. Die Transvaal Advertiser se kommentaar oor pres. Kruger se kortaf ontvangs van die National Union se verteenwoordigers in September 1892.

86

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Hierdie soort optrede van Kruger het van minagting vir die Uitlanders getuig in ’n stadium toe die National Union nog bereid was om te onderhandel. The Star het oor die stigtingsvergadering van sowat 3 000 mense van die organisasie – “about one third of the male white population of Johannesburg“, soos die koerant dit noem – in Augustus 1892 berig hoe ordelik en gematig dit verloop het: “(T)hroughout the whole proceedings there was not one immoderate or irrational suggestion […] and in a gathering of three thousand men in a mining camp there was not one drunken, noisy, or even uninterested unit.”60 Die verrigtinge van die vergadering, het die koerant gesê, is wel aan die regering gekommunikeer, maar dit was reg teen die einde van die sitting toe daar nie tyd was om dit aan die Volksraad voor te lê nie.61 Kruger moes egter sy onderhoud met die afvaardiging gebruik het om eerlike gesprek met hulle te voer eerder as om die organisasie en sy leiers so kortaf te behandel. Later sou die National Union só militant word dat hy nie meer bereid was om te onderhandel nie en die Engelstalige koerante het die organisasie in dié rigting aangepor. Die Transvaal Advertiser het in Desember 1892 opgemerk: “There will come a time […] when the uitlander will have no alternative but to try other methods of breaking down the stubborn barriers of injustice.”62 Die gevoel van frustrasie by die Uitlanders en die Engelstalige koerante onderliggend aan hierdie soort opmerking het die teelaarde geskep vir agitators in die National Union om voortaan meer uitdagend op te tree en hulle selfs tot magte buite die Republiek te wend in hul stryd om politieke gelykberegtiging.

6. Die hersiening van die Kieswet in 1894 6.1 Die Volksraadsdebat van Junie 1894 6.1.1 Die aanloop tot die debat In Junie 1893 het die Eerste Volksraad besluit om Wet No. 13 van 1891, wat die algemene kiesreg van burgers van die Republiek gereël het, te laat hersien. ’n Kommissie is aangewys om dié taak te verrig en sy voorgestelde konsepwet is op 8 September 1893 aan die Raad voorgelê.63 Op 1 Junie 1894 het die bespreking van die konsepwet in die Eerste Volksraad ’n aanvang geneem. Die bespreking van die konsepwet oor die volgende paar dae was die belangrikste ooit omtrent die stemreg in die Republiek en die besluite wat uiteindelik geneem is, het vir alle praktiese doeleindes finaal die deur na volle burgerregte vir die Uitlanders toegeklap. Dit het verreikende gevolge vir die lotgevalle van die Republiek oor die volgende ses jaar gehad. Daar was groot verskil van mening tussen die konserwatiewe lede van die Raad en die progressiewes. Aan die konserwatiewe kant was daar A.D.W. Wolmarans, die lid vir Pretoria en leier van die konserwatiewe groep in die raad (De Kock en Kruger 1986:878) en hy is gesteun deur C.J. Tosen, die lid vir Piet Retief, en Jan Lombard, die lid vir Standerton, terwyl hul standpunte deur Kruger onderskraag is. Kruger het ook die leiding geneem in die argument dat die stemreg ’n erfreg is. Carl Jeppe, die lid vir Johannesburg en die welsprekendste van die progressiewe lede, het die leiding onder die progressiewes geneem. Hoewel Kruger geen lang toesprake tydens die debat oor die konsepwet gelewer het nie, was sy invloed op die besluite van Junie 1894 onmiskenbaar en deurslaggewend. Voordat die bespreking van die konsepwet begin het, het die voorsitter van die memoriekommissie ’n aantal memories voorgelê en aanbeveel dat dit in oorweging geneem

87

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

word wanneer die Kieswet onder behandeling kom. Een van dié memories was afkomstig van J. Tudhope, C.C. Wood en 13 131 ander persone van Johannesburg, wat versoek het dat die volle stemreg uitgebrei word, met ander woorde, dat stemreg vir die Eerste Volksraad ook aan die nuwe inkomelinge toegestaan word.64 Dié memorie het versoek dat dit toegeken word aan Uitlanders wat al twee jaar in die land gebly het en wat eiendom ter waarde van minstens £100 besit, en het ook te kenne gegee dat die ondertekenaars bereid is om genaturaliseer te word. Dit het verklaar dat die Uitlanders geweldig groot belange in die staat besit en groot bedrae in die staatskas inbetaal, dat hulle voortgesette uitsluiting van volle politieke regte noodwendig die staat sal benadeel en verswak; indien die konsepkieswet wat inderhaas teen die einde van die vorige sitting voor die raad gebring is, aanvaar word, sou hulle effektief en vir goed van politieke deelname uitgesluit wees en permanent polities magteloos gelaat word.65 Die Transvaal Advertiser het in verband met die petisionarisse se groot bydrae tot die landsinkomste die argument geopper: “Representation is, in the view of all modern political authorities, inseparable from taxation.”66 Dit was ’n bevestiging van die slagspreuk van die 13 Britse kolonies in Noord-Amerika in die 1750’s en 1760’s van “No Taxation without Representation”. Die verkryging van die groot getal handtekeninge vir die memorie van 1894 is deur die National Union van Johannesburg gefasiliteer (Marais 1961:57). Die National Union was teen hierdie tyd alreeds uiters ongewild onder die konserwatiewe Volksraadslede. Toe dié memorie voorgelees word, is dit gevolglik met uitbundige gelag begroet en by die aanhoor van die eerste ondertekenaar, John Tudhope, se naam het Wolmarans minagtend uitgeroep: “O, die Unie-man!” Die verklaring van die memorialiste dat hulle hul permanent in die Republiek gevestig het, het ook ’n sarkastiese “Moenie glo nie!” uitgelok.67 The Star het afkeurend na die minagtende ontvangs van die memorie verwys as die “Funny memorial” en geskryf: “(T)he majority of the honourable gentlemen who direct the destinies of the Republic were agreed in regarding the petition as a practical joke on a rather large scale”68 en bygevoeg: “It is bad enough to reject a memorial of that kind without vouchsafing it serious consideration, but the undisguised insolence of the Doppers is gratuitous.”69 Die Standard and Diggers’ News het verontwaardig verklaar dat die petisie “was laughed out of Court” en gerapporteer dat die raad ewe kalm voortgegaan het om ’n wet te bespreek wat bedoel was om die vreemdeling meer as ooit van ’n betekenisvolle aandeel in staatsake uit te sluit.70 Baie Volksraadslede was skynbaar van mening dat die groot getal handtekeninge onderaan die memorie nie eg kon wees nie, ten spyte daarvan dat dit vergesel was van ’n sertifikaat wat, soos die Standard and Diggers’ News dit stel, die versekering gegee het “that those were the genuine pen-manual of 13 133 resident adults”.71 Selfs al sou aangeneem word dat die helfte van die handtekeninge oneg was, was dit nog steeds die memorie met die grootste getal handtekeninge wat die Volksraad nog ontvang het.

88

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Figuur 3. The Star se verslag “The Doppers laugh” van 2 Junie 1894 oor die Volksraadslede se reaksie op die memorie van meer as 13 000 Uitlanders wat om stemreg vra. Afgesien van die versoekskrif van meer as 13 000 persone uit Johannesburg was daar ook memories van burgers uit die distrikte ten gunste van uitbreiding van die stemreg na die Uitlanders, onder meer twee uit Middelburg en Wakkerstroom met gesamentlik 72 handtekeninge.72 The Star het daarom waarskynlik met reg verwys na “memorials signed by almost a majority of the adult male population”,73 terwyl die Transvaal Advertiser aangevoer het dat die 13 133 handtekeninge minstens die helfte van die wit inwoners van die Witwatersrandse goudveld verteenwoordig.74 Tog het nóg die voorsitter, nóg president Kruger die raadslede oor hulle onparlementêre gedrag tot orde geroep of tereggewys en was daar van meet af aan feitlik geen moontlikheid dat die 13 133 se versoek om stemreg enigsins ernstig opgeneem en objektief beoordeel sou word nie.

89

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Om die memorialiste verdag te maak, het Tosen tydens die debat ook die beledigende bewering omtrent diewe en moordenaars herhaal deur te sê: “Hier had men nu het geval dat vele menschen in het land kwamen, van welke men niet wist of zij geen schelmen, dieven, roovers of moordenaars waren.”75 Oor hierdie opmerking, asook oor Lombard se latere uitspraak dat die Uitlanders onuitgenooid en onwelkom is, en oor Wolmarans se bewering dat hulle ’n bedreiging vir die staat is, het die Standard and Diggers’ News geskryf: “(W)e would strongly advise His Honour the President to exercise some restraint over the oratory of those perfervid patriots, the Wolmaranses, the Tosens and the Lombards.”76 ’n Briefskrywer het ook in die Transvaal Advertiser na die gebruik van benamings soos diewe en moordenaars vir die Uitlanders verwys en gesê dat dit dikwels in die Volksraad deur lede aangewend is, en “the fact that these men were not censured for the use of such language in reference to an important section of the community has been regarded, whether rightly or wrongly, as being virtually an insult on the part of the President himself”.77 Die voorsitter, wat veronderstel was om slegs die orde in die raad te reël en nie in ’n debat kant te kies nie, het die ongehoorde ding gedoen om hom oor die meriete van die memorialiste se versoek uit te spreek. Hy het hulle aanspraak op stemreg verwerp deur aan te voer: “De menschen die hier instroomden, waren geene landsbewoners, maar zij bleven slechts hier om geld bij elkaar te garen.” Daarom moet gewaak word oor die regte van die landskinders “wier bloedvlekken nog niet gedroogd waren”.78 Nog voordat die debat behoorlik aan die gang kon kom, is daarop gewys dat die konsepwet nooit voor die publiek gelê was nie. Die eerste spreker, Carl Jeppe, het hierdie beswaar geopper en betoog dat die bespreking daarvan uitgestel behoort te word.79 Die aangewese prosedure sou gewees het om die konsepwet in die Staatskoerant te publiseer. Dit het nie gebeur nie en dit is net in die Volksraadsnotules van 8 September 1893 opgeneem.80 Die voorsitter het egter die vermetelheid gehad om te vra hoeveel mense eintlik die Staatskoerant lees en het selfs opgemerk dat as die publiek nog nie op hoogte met die konsepwet is nie, dit die Volksraadslede se skuld is,81omdat hulle die burgers daaroor moes ingelig het. Ook Lombard en Wolmarans het hulle teen uitstel van die bespreking uitgespreek en president Kruger het hom by hulle aangesluit. Hy het beweer dat hy “in het algemeen beter bekend was met de gevoelens der burgers dan de leden” en daarom die raad dit op die hart gedruk om nie die behandeling van die konsepwet uit te stel nie.82 Dit het daarop neergekom dat hy weet die meeste burgers wil nie uitbreiding van die kiesreg na die Uitlanders hê nie en dat die konsepwet daarom nie vooraf gepubliseer hoef te word nie. Kruger se argumente toon duidelik sy vooroordeel en vooringenomenheid teenoor die Uitlanders se versoek om burgerregte. Dat daar van meet af aan sterk teenkanting teen die uitbreiding van die stemreg na die Uitlanders was, blyk ook uit Tosen se woorde in die voorportaal van die raadsaal aan ’n progressiewe lid, soos deur die Standard and Diggers’ News weergegee: “We are the men in possession, and we will swear we will remain so as long as we can.”83 6.1.2 Die argumentering tydens die debat en die uiteindelike resolusie Die wetsontwerp waaroor die debat gehandel het, het onder meer in artikel 1 bepaal dat om stemreg te verkry, iemand in die Republiek gebore óf genaturaliseerd en minstens 16 jaar oud moet wees. Persone wat van elders die land binnegekom het, kon tot naturalisasie toegelaat word mits hulle van die landdros van hul distrik of die veldkornet van hul wyk bewys kon voorlê dat hulle minstens twee jaar plaaslik gevestig was en gedurende dié tyd getrou en

90

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

gehoorsaam aan die landswette was en hulle minstens twee jaar lank op die veldkornetslyste laat inskryf het. Artikel 4 het bepaal dat stemgeregtigde burgers wat die kiesreg verkry het, óf voor die inwerkingtreding van Wet No. 4 van 1890, óf daarna “kragtens het recht voorvloeiende uit geboorte binnen de Zuid-Afrikaansche Republiek”, die reg het om te stem vir die veldkornet van hulle wyk, vir elke verkiesing wat die hele distrik of die kiesafdeling waar hulle woon, raak, en vir elke verkiesing wat die hele Republiek betref. Voorts het dié artikel gestipuleer dat uitbreiding van die stemreg kan geskied slegs indien ’n voorstel daartoe een jaar lank in die Staatskoerant verskyn het en minstens twee derdes van die stemgeregtigde burgers hulle ten gunste daarvan verklaar het.84 Dit was ’n herhaling van die bepaling in Wet No. 14 van 1893. Nog voordat die bepalings van die konsepwet onder bespreking kon kom, het Tosen verklaar dat die landswette vereis dat iemand nie tot die Volksraad verkies kan word as hy ’n onterende vonnis teen hom het nie. Nou kom talle mense die land binne, het hy gesê, van wie niemand weet of hulle misdadige rekords het nie, en hy is van mening dat hulle vóór naturalisasie ’n sertifikaat moet voorlê dat hulle in hul eie land twee jaar lank stemgeregtig was.85 Vroeg in die debat het Wolmarans ’n knuppel in die hoenderhok gegooi deur die kwessie te opper van Uitlanderkinders wat in die Republiek gebore is en wie se vaders geweier het om genaturaliseer te word. Hy het gevra: “Werden zij stemgerechtigd door geboorte?” en verklaar dat sulke kinders nooit stemreg behoort te kry nie.86 Kruger het Wolmarans hierin gesteun en die raadslede nadruklik gewaarsku om in dié opsig voet by stuk te hou.87 Hy het beklemtoon dat daar nie te veel gewig aan die plek van ’n kind se geboorte geheg moet word nie. Hy het gevra of dit billik sou wees as ’n kind van vreemde afkoms wie se vader geweier het om hom te laat naturaliseer, bloot vanweë die feit dat hy in die Republiek gebore is, dieselfde regte as kinders van ware en genaturaliseerde burgers ontvang.88 Kruger se motivering vir dié standpunt word nie in die amptelike notule of De Volksstem se weergawe daarvan gegee nie. Die Engelstalige koerante het egter daaroor gerapporteer. Die Transvaal Advertiser gee sy woorde soos volg in Engels weer: “Animals, even, retained the nature of their parents, and children of Englishmen or Frenchmen or Afrikaanders, although born in the State, retained the nationality of their parents, and very seldom became Republicans.” Hy het volgens die koerant bygevoeg: “An Englishman who became naturalised did so simply for the purpose of obtaining the franchise, and remained an Englishman to all intents and purposes.”89 The Star het oor wat hy noem die stukkie “popular science” van Kruger opgemerk: “Mr. Kruger took some pains […] to prove that Englishmen and Afrikaanders are like donkeys, retaining all the inherited instincts of their race.”90 Tosen het Kruger se standpunt gesteun. Hierdie eksplisiete argument van Kruger, hoewel nie noodwendig op die politiek van toepassing nie, was deurslaggewend om die mening van die Volksraad te swaai ten gunste van die weerhouding van stemreg van kinders van Uitlanders wat in die Republiek gebore is indien hulle vaders nie genaturaliseer was nie.

91

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Figuur 4. Pres. Kruger se drogredenasies in die Eerste Volksraad omtrent die stemreg as ’n erfreg tydens die debat van 1894 wat tot Wet No. 3 van 1894 gelei het. Let op die onderstreepte gedeeltes. (Notulen Eerste Volksraad, 1894, artikel 290, ble. 129 en 130)

92

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Sommige lede het teen Kruger en Wolmarans se siening kapsie gemaak en daarop gewys dat die wet duidelik in artikel 1 sê dat kinders wat in die Republiek gebore is, op stemreg geregtig is. Hulle het aangevoer dat dit daarom onregverdig is om die kind wat in die Republiek gebore is te straf bloot omdat die vader hom nie wou laat naturaliseer nie. Kruger het egter sy standpunt verdedig deur te redeneer dat as die vader hom nie wil laat naturaliseer nie, dit feitlik seker was dat wanneer die kinders stemreg kry, “zij even als hun vaders zouden denken en ons zouden overstemmen”.91 Hy het gevra hoe ’n kind kan erf wat die vader nie besit het nie, en as die vader nie die stemreg wou hê nie, hoe die kind dit dan kan erf. Hy is gesteun deur Lombard, wat aangevoer het dat die stemreg ’n erfreg van die landskinders is, en Wolmarans het ook verklaar dat die landsburgers se stemreg iets is wat hulle van hul vaders geërf het.92 Carl Jeppe het die siening dat die stemreg ’n erfreg is, verwerp en gesê hy beskou dit as ’n geboortereg. Hy het daarop gewys dat artikel 1 van die konsepwet ’n direkte verband lê tussen die stemreg en iemand se geboorte in die Republiek en gevra hoe dit dan ’n erfreg kan wees. As ’n vader ’n onterende vonnis kry as gevolg waarvan hy sy stemreg kwyt is, verloor die kind tog nie sy stemreg nie, het hy tereg gesê, en aangevoer dat dit bewys dat die stemreg ’n geboortereg is.93 Hy het later bygevoeg dat as die regering beswaar het daarteen dat die kind stemreg ontvang, dit tog nie die kind se skuld kon wees nie.94 Jeppe se argument was heeltemal korrek en het bewys dat Kruger-hulle se standpunt omtrent die stemreg as ’n erfreg ’n drogredenasie was. Schalk Burger en Lucas Meyer het Jeppe gesteun. Burger het aangevoer dat al word die stemreg ’n erfreg genoem, dit nog steeds nie verkry is van die vader of ouer uit wie die kind gebore is nie.95 Hy was korrek in dié sin dat die stemreg deur die staat toegeken word en nie deur die ouer aan die kind “oorgedra” of bemaak word nie. Meyer het nie dié beginselkwessie bespreek nie, maar gewaarsku oor die uitwerking wat die hersiene wet uiteindelik sou hê. Hy het beklemtoon dat die wet só opgestel moet word dat die kinders van Uitlanders nie vervreem word nie, maar dat eerder van hulle “Afrikaners gemaak” word. Dié kinders het aanspraak op die stemreg omdat hulle in die Republiek gebore is, “en als men die ook weer vreemdelingen maakten en ook weer hunne kinderen, waar zou het einde zijn?”96 Ook R.K. Loveday en Paul Maré het hulle uitgespreek teen die gedagte dat die stemreg ’n erfreg is.97 Jeppe het ook gereageer op ’n vroeëre verwysing van Kruger na die wetgewing van sekere ander state. Hy het gesê hy het die aangeleentheid met regsgeleerde vriende van hom bespreek wat bevestig het dat die wetgewing van land tot land verskil. Hulle kon hul dus nie op die wetgewing van ander lande beroep nie, het hy gesê, en bygevoeg: “(Z)elfs een beroep op onze eigene wetgeving ging hier niet op”, want in artikel 4 van die wet onder bespreking word steeds van geboortereg gepraat en “ons eigene wet was hier teen ons”; dit is ’n belangrike saak en daarom moet dit eers aan die publiek voorgelê word om hul mening daaroor uit te spreek.98 Die voorsitter het ná Jeppe se spreekbeurt wéér aan die bespreking deelgeneem. Hy het aangevoer dat die Volksraad saam met die regering geroepe was “om de onafhanklikheid des lands te bewaren, die wij met ons goed en bloed gekocht hadden”, en bygevoeg: “Wij moesten de baas blijven in ons eigen land.” Dit is nie die geboorte wat stemreg met hom saamgebring het nie, nie loutere geboorte alleen nie, het hy gesê. “(W)anneer wij uit vrees het stemrecht uit onze handen geven, hoe moeten wij ons dan tegenover onze kinderen verantwoorden.” Laat die inkomelinge hulle aan die wette hou en hulle laat naturaliseer. Laat

93

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

hulle eers halwe burgers word en as die tyd daar is, dán eers kan hulle as volle burgers opgeneem word.99 Die debat het daarna nog ’n ruk voortgegaan. Tosen het die behoudende standpunt herhaal dat kinders van ongenaturaliseerde ouers nie die stemreg behoort te ontvang nie, want “een zoon bleef hetgeen zijn vader was”.100 Daarteenoor het G. de Jager opgemerk dat die burgers in sy kiesdistrik geen kritiek op die betrokke artikel uitgespreek het nie, “en het was alzoo bekend, dat wanneer men hier geboren was en [zich] op 16-jarige leeftijd liet inschrijven, men stemgerechtigd burger zou zijn”; dus lyk dit vir hom gevaarlik om dié beginsel te verander alvorens die publiek geraadpleeg is.101 Die bespreking is op Saterdagmiddag 2 Junie 1984 afgesluit. Op Maandag 4 Junie is daar gestem tussen vier voorstelle wat ontvang is. Wolmarans se voorstel, wat deur Tosen gesekondeer is, is met 16 stemme teen 8 aanvaar en die strekking was soos volg: Persone wat die land binnegekom het kan tot naturalisasie toegelaat word mits hulle kan bewys dat hulle reeds vir twee jaar plaaslik gevestig was en die landswette gehoorsaam het en dat hulle hul twee jaar lank reeds op die veldkornetlyste laat inskryf het. Tot sover was dit ook die strekking van die konsepkieswet. Hierby is die volgende woorde gevoeg: met overlegging van een certifikaat van een bevoegd ambtenaar ten effekte dat zij geen onteerend vonnis te hunnen laste gehad hebben, kinderen volgen den staat van hunne vader en wanneer hunne vaders niet stemgerechtigd of genaturaliseerd zijn, zijn zij uitgesloten van de bepaling zooals voorkomende in afdeeling B van punt 1 van deze wet.102 Die naturalisasiefooi is terselfdertyd van £5 tot £2 verminder. Ter motivering van die gedagte dat Uitlanders ’n sertifikaat moet verskaf dat hulle geen onterende vonnis teen hulle het nie het Wolmarans gesê: “Wil men dan maar al het schuim van andere volken hier als burgers aannemen en behooren de applicanten naar het burgerschap niet de bewijzen te leveren dat zij de eer waardig zijn?”103 Die gebruik van die woord “schuim” het aangesluit by Tosen se vroeëre verwysing na skelms, diewe, rowers en moordenaars. Die bepaling dat nuwe inkomelinge ’n sertifikaat moet verskaf om te bewys dat hulle nie ’n onterende vonnis teen hulle het nie, sou dit nog moeiliker as tevore maak om genaturaliseer te word. Die laaste gedeelte van die resolusie omtrent kinders wat die staat van hul vaders volg, was die mees omstrede gedeelte daarvan. Só sou dit egter voortaan in die Kieswet staan. Lucas Meyer, Paul Maré, Schalk Burger, G. de Jager en Jeppe het versoek dat hulle stemme in die minderheid aangeteken word. Jeppe het as motivering genoem dat dié besluit die regte ontneem wat deur artikel 29 van die Grondwet gewaarborg word en dat dit die verskil wat tussen die burgers en die nuwe inkomelinge bestaan “nog zou doen voortduren onder ons kinderen”.104 In die namiddagsitting van Maandag 4 Junie was daar ’n bespreking van die gedeelte van artikel 4 van die konsepwet wat bepaal dat uitbreiding van die kiesreg nie kan geskied nie tensy ’n voorstel daartoe ’n jaar lank in die Staatskoerant verskyn het en minstens twee derdes van die stemgeregtigde burgers hulle ten gunste daarvan verklaar het. Dié bepaling was, soos in die inleiding aangedui, alreeds in Wet No. 14 van 1893 opgeneem. Daar was heelwat vrae oor die uitvoerbaarheid daarvan om twee derdes van die burgers se goedkeuring te verkry wanneer iemand om burgerskap aansoek doen. Carl Jeppe het hierby aangesluit en

94

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

’n gedenkwaardige toespraak van 20 minute gelewer, wat deur die Standard and Diggers’ News beskryf word as “Mr. Jeppe’s great speech”.105 Jeppe het beklemtoon dat die kwessie van stemreg vir die Uitlanders die moeilikste en ernstigste saak was wat nog ooit voor die Volksraad gedien het en dat die toekoms en onafhanklikheid van die land en die volksbestaan van die besluit daaroor afhang. Dit wil vir hom voorkom asof die artikel soos deur die kommissie voorgestel, bedoel was om die heersende toestand te bestendig. Dit beteken dat ’n Uitlander 14 jaar vir volle stemreg moet wag, of dit dalk nooit sal ontvang nie, indien sy aansoek afgekeur word. Hierdie verblyfvereiste was buitengewoon lank in vergelyking met dié in ander lande. Hy het hom in beginsel ten gunste daarvan verklaar dat twee derdes van die stemgeregtigde burgers hulle goedkeuring vir die uitbreiding van die stemreg moet gee, maar na sy mening was dit in die praktyk onuitvoerbaar, want dit het nog nooit gebeur dat alle burgers hulle ten gunste van iets verklaar sonder opposisie nie.106 Dit was die stelling soos dit in die amptelike notule verskyn, maar die Standard and Diggers’ News gee dit soos volg in Engels weer: “For at no election do more than two-thirds of the registered voters vote.”107 Die land kan miljoene mense onderhou, het dié koerant Jeppe aangehaal, en afgesien van die groot delwersbevolking was daar nog diegene wat van die delwersbevolking leef. Daar was ook na Jeppe se skatting 2 000 mense aan die Rand wat van die Kaapkolonie, Natal en die Vrystaat afkomstig was en hul getalle neem steeds toe. Hy het die bevolking aan die Rand op sowat 20 000 geskat, want afgesien van die meer as 13 000 memorialiste was daar nog 6 000 wie se memorie nie in behandeling geneem kon word nie, omdat dit nie aan die vereistes van die reglement van orde voldoen het nie; en buiten hierdie memorialiste was daar nog ander wat ook vir stemreg vra. Hy het gesê die Uitlanderbevolking is vir goed in die Republiek gevestig, “getuige de solide bouw van Johannesburg”.108 Nie alle mense wat die Republiek binnekom is onbetroubaar nie. As die mense afgestoot word, sal daar groot gevaar ontstaan, want dan sal die verskillende elemente verenig “om niet met ons doch tegen ons te gaan”.109 Hy is gekant daarteen dat mense te gemaklik tot die stemreg toegelaat word, want hy weet ook wat die onafhanklikheid beteken en dat daar ’n vloek sal kom oor enigeen wat die onafhanklikheid in gevaar stel. Omdat hy gevaar sien en die land liefhet, wil hy ’n plan aan die hand doen waardeur ook die burgers tegemoet gekom kan word. Die nuwe wet soos deur die kommissie opgestel, tesame met die resolusie wat aanvaar is, het Jeppe gesê, verklaar kort en beslis aan die Uitlanders: “Onder geen omstandigheden zult gij een recht krijgen op een vollen stem; mischien geven wij u die na veertien jaren alseen gift, maar betere termen krijgt u nooit, daartoe zullen wij alle volgende volksraden verbinden.” Sal dit nie die Republiek aan groot gevare blootstel nie? het Jeppe gevra, en gewaarsku: “Als de dam anders eens zou breken, zal dan niet alles wat hier is mede verspoeld worden?”110 Hy voel net so diep as enigeen hoeveel die vryheid en onafhanklikheid die volk gekos het. Dit is juis omdat hy ’n ware republikein is wat sy land liefhet en kan sien dat die staat moeilikhede en storms tegemoet gaan dat hy só praat. Hy het aangevoer dat die weerhouding van die stemreg van die Uitlanders geen kwessie van “die wil van die volk” kan wees nie, omdat daardie jaar net 183 en die vorige jaar 444 burgers hulle per memorie téén uitbreiding van die stemreg uitgespreek het, teenoor duisende daarvóór, waaronder honderde burgers.111 Jeppe se toespraak het in sterk teenstelling gestaan met die benepe sentimente van die leiers van die konserwatiewe groep, Kruger, Wolmarans, Lombard en Tosen, en dit is geesdriftig deur middel van goedkeurende tussenwerpsels deur ander progressiewe lede soos R.K.

95

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Loveday ondersteun. Daar was ’n egtheid en geldigheid omtrent Jeppe se argumente in verband met die grootte en permanentheid van die Uitlanderbevolking en hul versugting vir sinvolle politieke deelname. As Volksraadslid vir Johannesburg het Jeppe die omstandighede onder hulle goed geken. Hy was korrek in sy waarneming dat die konsepwet wat onder bespreking was, juis in artikel 1 die stemreg van diegene wat in die Republiek gebore is waarborg, en dat die voorstel van Wolmarans en Tosen wat aangeneem is, in konflik daarmee was. In effek het hy verklaar dat die hersiene wet ’n selfweerspreking was. Boonop was sy verwysing na die dam wat sou breek, profeties. Dit is bewaarheid toe die oorlog in 1899 uitgebreek het oor die einste kwessie van die weerhouding van stemreg van die Uitlanders en dit uiteindelik die onafhanklikheid van die staat laat wegspoel het, soos hy dit gestel het. Op Dinsdag 5 Junie het die vereiste in artikel 4 van die konsepwet, dat twee derdes van die stemgeregtigde burgers hul goedkeuring aan uitbreiding van die stemreg moet heg, onder bespreking gekom. Lucas Meyer het ’n voorstel ingedien wat deur Schalk Burger gesekondeer is. Later het Burger sy sekondering teruggetrek en het Jeppe as sekondant opgetree. Dit het gelui dat alle persone wat genaturaliseer is, die volle stemreg op twee voorwaardes sou ontvang: eerstens moes hulle drie jaar ná naturalisasie in die land gewoon het, en tweedens eiendom ter waarde van £1 000 besit, óf huur van £50 betaal, óf ’n vaste salaris van minstens £50 ontvang. Die voorstel het ook aan die hand gedoen dat die woorde “twee derdes” in die artikel verander word na “de meerderheid”.112 Die voorlesing van hierdie mosie is met gelag deur baie lede begroet. ’n Voorstel deur Tosen ingedien en deur J.H. de la Rey gesekondeer is uiteindelik aanvaar. Dit het gelui dat die formulering soos deur die kommissie voorgestel goedgekeur word, maar met byvoeging van sekere woorde. Die volledige bewoording van die twee betrokke gedeeltes van artikel 4 sou dan soos volg lui, met dié woorde wat op voorstel van Tosen en De la Rey bygevoeg moes word, kursief weergegee: De stemgerechtigde burgers, die het kiesrecht hebben verkregen, óf vóór de inwerkingtreding van Wet No. 4, 1890, óf daarna krachtens het recht voortvloeiende uit de geboorte binnen de Zuid-Afrikaansche Republiek, volgens art. 1 dezer Wet, hebben het recht hunne stem uit te brengen […]. Uitbreiding van dit kiesrecht kan niet geschieden zonder dat een voorstel daartoe een jaar lang gepubliseerd is geweest in de Staatscourant en minstens twee derden van genoemde stemgerechtigde burgers zich daarvoor hebben verklaard per memorie.113 Die invoeging van die woorde “volgens art. 1 deze wet” het bevestig dat artikel 1 van dieselfde wet bepaal dat persone in die Republiek gebore op die volle stemreg geregtig is, terwyl die resolusie van Wolmarans en Tosen in weerwil daarvan Uitlanderkinders wat in die staat gebore is, ontneem het van die stemreg indien hul vaders nie genaturaliseer was nie. Dit was ’n uiters lomp formulering. Die twee vereistes in die tweede gedeelte van artikel 4 hier bo aangehaal het byna onoorkomelike struikelblokke in die weg van verkryging van die volle stemreg geplaas. Publikasie in die Staatskoerant vir ’n jaar lank sou die proses grootliks vertraag, terwyl dit prakties onmoontlik was om twee derdes van die stemgeregtigde burgers se goedkeuring te verkry, selfs per memorie.

96

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Ná die derde lesing op 11 Junie 1894 is die gewysigde kieswet met 13 stemme teen 10 goedgekeur.114 Dit het Wet No.3 van 1894 geword. 6.2 Die pers se reaksie op die gewysigde Kieswet Die enigste hoofstroomkoerant wat positief gereageer het op die wysiging van die Kieswet en Wolmarans en Tosen se resolusie wat daarin opgeneem is, was De Volksstem. Dié koerant het geskryf: “De aanneming van het voorstel Wolmarans-Tosen, bepalende dat kinderen van niet- genaturaliseerde vaders ook as niet-genaturaliseerd zullen beschouwd worden is een kloeke daad van onzen Volksraad, die bewijst dat de Transvalers het ernstig meenen met een nationale ontwikkeling, niet in een verwaterde en karakterloos richting, maar in een beslist Afrikaansche geest.”115 As regverdiging vir die besluite wat geneem is, skryf De Volksstem dat daar stellig in die onlangse geskiedenis nie nog ’n voorbeeld is van die stelselmatige vervolging van ’n klein nasie deur ’n groot en magtige volk nie. Die koerant prys ook die vermoë van die Transvalers om weerstand te bied teen “de pressie van het Britse Rijk”. Selfs Carl Jeppe, vir wie die koerant beskryf as “de apostel van het gemeene-staatsrecht”, wat aan almal wat in die staat gebore is die burgerskap toeken, verklaar De Volksstem, het nietemin ’n eed van getrouheid noodsaaklik geag vir die plaaslik-gebore kinders van ongenaturaliseerde ouers. Die koerant lei hieruit af dat Jeppe die beginsel erken dat die omstandighede in die ZAR ’n afwyking van die gewone regsreëls regverdig. Die Volksstem beskou die besluite wat geneem is dus as noodsaaklik vir die behoud van die Republiek se onafhanklikheid.116 Die Engelstalige koerante, daarenteen, het die besluite wat geneem is en die wysiging van die Kieswet as ’n ramp beskou, nie vir die Britse Ryk se magsug nie, maar vir wat hulle beskou het as die regmatige aanspraak van die Uitlanderbevolking om ten volle aan die landsregering te mag deelneem. Die Standard and Diggers’ News het ná die aanvaarding van Wolmarans en Tosen se voorstel opgemerk dat die mense van Johannesburg oortuig was dat die ondertekenaars van die memorie van meer as 13 000 ’n goeie saak gehad het, maar dat hulle onregverdig behandel is “in being shut out at every point […] from that political world they have to so large a degree created”.117 The Star het onomwonde verklaar: “[T]he law as it stands involves the most wholesale and flagrant breaches of the Grondwet imaginable.”118 Die Transvaal Advertiser het oor die resolusie van 4 Junie onthuts geskryf: “After what took place in the Volksraad yesterday there can be no longer any doubt as to the intentions of the Government and Legislature with respect to the grant of civil rights to the large population which has come into the country of late years.” Die koerant kom tot die gevolgtrekking: It has now become apparent that no consideration is to be shown towards the important section of the population of this country, their aspirations are to be ridden over rough-shod, and their desires to unite with the Boers to found a strong and autonomous nation are to be treated with contumely.”119 Die koerant het ook daarop gewys dat die besluite oor die Kieswet onkonstitusioneel was, aangesien artikel 29 van die hersiene Grondwet van 1889 verseker het dat “every person born within the Republic and above the age of 21 years, or who has been naturalised, shall be a burgher qualified to vote”. In die lig van hierdie onkonstitusionele optrede, het die Advertiser gesê, sal die verhouding tussen die ou burgers en die Uitlanders beslis versleg.120

97

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Die Uitlander, het The Star gesê, “is now and […] henceforth to be regarded by the Government of the country as a stranger in a strange land, without either privileges on the one hand or obligations on the other”. Die koerant het ook uitgevaar teen die besluit van 5 Junie waarvolgens geen Uitlander die stemreg kan ontvang nie “until two-thirds of the existing burghers specifically approve of the change”, en bygevoeg dat dit bewerkstellig is “by nullifying Article 29 of the Grondwet”.121 Die Standard and Diggers’ News het melding gemaak van Loveday en Jeppe wat artikel 29 van die Grondwet aangehaal het “to prove that something unconstitutional was being done in devising the exclusion of the children of the alien from birthrights and burghership”.122 Dié koerant het ook met groot afkeer verwys na Tosen se beskrywing van die Uitlanders as “thieves, blacklegs, murderers, ruffians – the scum of the backstreets of the world!”123 Ná die aanneming van Wet No. 3 van 1894 was daar ’n onheilspellende toon in The Star se opmerking dat die tyd dalk aangebreek het vir organisasies soos die National Union om hul opsies ernstig te heroorweeg, want hulle sou nie meer die politiek van die land deur die stemlokale kon beїnvloed, soos hulle nog teen die einde van 1893 gedink het nie. Daar was beslis meer radikale denke te bespeur in die opmerking van The Star “whether the time has not arrived for bodies like the National Union to seriously reconsider their positions […] The time has come for fresh methods and perhaps even for fresh men”.124 Dié opmerking het op ’n verharding van die Engelstalige pers teenoor die regering en die moontlikheid van meer aggressiewe optrede deur die Uitlanders gedui. Gevolglik het The Star die opskrif “Why talk?” in ’n redaksionele berig gebruik.125 Selfs die meer gematigde Transvaal Advertiser het verklaar dat dit in hierdie omstandighede nutteloos is om op vreedsame wyse deur middel van memories ’n beter bedeling vir die Uitlanders te probeer verkry.126

7. Die situasie teen 1895 Teen 1895 was die Uitlanders se aandrang op volle burgerregte reeds baie sterk. Afgesien van die reeds genoemde petisie van Mei 1894 wat deur meer as 13 000 mense onderteken is, is nog petisies in 1895 voorgelê wat na bewering deur meer as 35 000 persone onderteken is (Muller 1981:289). Die teerling is egter alreeds in 1894 gewerp en daar is ná die goedkeuring van Wet No. 3 van 1894 nie weer wysigings aan die Kieswet aangebring nie.

8. Slotbeskouing Hoewel president Kruger, soos aangedui, verskeie besoeke aan die Uitlanders aan die Rand gebring het, het sy kennis van hulle beperk gebly. Hy het uit die staanspoor te min self met hulle in aanraking gekom om hul situasie en behoeftes, hul bydrae tot die land se welvaart, en die permanentheid van baie van hulle behoorlik te kan besef. Die aantyging van The Star in Desember 1894 dat hy Johannesburg vermy het en dat sy kennis van die stad en sy mense afkomstig was van deputasies wat hom besoek en van koerante,127 was dus nie sonder meriete nie. Twyman (1965:97) wys daarop dat hy vernederings tydens sommige besoeke ondergaan het en dat daar ná sy vierde besoek ook ’n sterk gevoel onder die inwoners van Johannesburg teen die staat en die President was. Dit was menslik van Kruger om in sulke omstandighede Johannesburg te vermy, maar ’n probleem word nie opgelos deur dit te ignoreer nie.

98

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Die Uitlanders se aansprake op deelname aan die landsbestuur, wat hulle alreeds so vroeg as 1887 onder Kruger se aandag gebring het, móés dus in die oë gekyk word en die enigste manier om dit te doen was deur die Uitlanders te leer ken en verstaan en met hulle in gesprek te tree. Daar was wel altesaam ses besoeke aan die delwersgemeenskap van Johannesburg tussen Februarie 1887 en Maart 1895 (Twyman 1965:97–138), maar ses besoeke in agt jaar aan so ’n groeiende nuwe bevolking was min in vergelyking met die gereelde jaarlikse besoeke aan ander veel kleiner gemeenskappe op Kruger se rondreise wat hy ingevolge die Grondwet moes onderneem (vgl. Du Plessis 1955:181). Twee besoeke was aan Boksburg, wat ’n steenkoolmyndorp was en nie deel van die goudveld nie. Toe dit so vroeg as September 1887 onder Kruger se aandag gebring is dat daar al 5 000 of 6 000 Uitlanders in die Goudstad woon, moes dit vir hom ’n aanduiding gewees het van die omvang van die probleem en dat hierdie mense se behoefte aan betekenisvolle inspraak in politieke besluitneming tegemoet gekom sal móét word. Teen Desember 1892 het die situasie al veel dringender geword, toe die Transvaal Advertiser Johannesburg beskryf het as ’n dorp met sowat 15 000 inwoners, “with public offices, Market House, Theatres, Club, Exchange, and elegant and commodious business premises stocked with the choicest wares”.128 Sommige van Kruger se besoeke het ook nie spontaan en op sy eie inisiatief plaasgevind nie. Sy teenwoordigheid by die inwyding van die Joodse sinagoge in September 1892 het byvoorbeeld plaasgevind deur die toedoen van Bension Aaron, ’n vooraanstaande lid van die Joodse gemeenskap van Johannesburg, wat deur Saron en Hotz (1955:164) bestempel word as “a personal friend and political supporter of President Kruger”. Dié besoek was dus eerder die gevolg van ’n verbintenis met ’n individu as wat dit gespruit het uit ’n behoefte om die gemeenskap in Johannesburg te leer ken en die ware betekenis van hul teenwoordigheid te verreken. Kruger het ook van meet af aan vaag gereageer op die nuwe inwoners se versoeke om burgerregte. The Star het in September 1892 hieroor opgemerk: “(W)hen Mr. Kruger addressed himself to political topics he was as threadbare and profoundly platitudinous as a leading article.”129 Dit is duidelik dat die koerant met “political topics” die kwessie van stemreg bedoel. Dit was toe al ses jaar sedert die eerste delwers in Johannesburg aangekom het, maar Kruger het steeds net algemene stellings oor die moontlikheid van stemreg vir hulle gemaak en selde iets konkreets gesê. Die Standard and Diggers’ News het ook geskryf dat hy bloot aan die Uitlanders sê: “Be loyal; be patient; place yourselves in my hands and in the hands of Time; and power and all privileges will be yours”,130 terwyl die Transvaal Advertiser dit só gestel het: “(H)e reiterated the old dictum, ‘rest and be thankful’, to those who aspire to citizenship in the State.”131 Dit is te verstane dat Kruger hom aanvanklik nie wou verbind tot enige beloftes omtrent stemreg nie, want die probleem wat hy moes hanteer was sonder presedent in die Republiek se geskiedenis. Hy het egter met die gebruik van die woord “eersgeboortereg” tydens sy tweede ontmoeting met die Johannesburgers dit reeds duidelik gemaak dat volle politieke regte vir die Uitlanders nie deel van sy beleid was nie, maar geen aanduiding gegee of hy ’n alternatief daarvoor in gedagte het nie. Daarby het sy geneigdheid om in sy toesprake voor Uitlandergehore uit te wei oor die vroeë geskiedenis van die staat en die opofferings van die ou burgers om die onafhanklikheid van die staat terug te kry en te behou – die “blood and sweat”-argument, soos die Engelstalige pers dit genoem het – ook die kwessie van stemreg vir die nuwe inwoners vermy en die Uitlanders van hom vervreem.

99

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Kruger se uitbarsting teenoor die Uitlander Brown op Boksburg in Oktober 1892 en sy hantering van die onderonsie met Carpenter in November 1894 het ook gedui op onverdraagsaamheid van sy kant, en die rapportering daarvan in die Engelstalige pers waartoe die Uitlanders toegang gehad het, het ’n verdere wig tussen hom en die nuwe inwoners ingedryf. Dit geld ook die gebruik van die beeld van “tenant” en “Squire” op Boksburg in Oktober 1892. Dis dus te verstane dat die Engelstalige pers van mening was dat Kruger nie die ware implikasies van die Uitlanders se koms na Johannesburg besef het nie. Kruger se gebruik van neerhalende woorde soos “moordenaars en diewe” in sy Paardekraaltoespraak van Desember 1891 het ook groot vervreemding tussen hom en die Uitlanders gebring. Dié toespraak word woordeliks deur Van Oordt (1898:552–9) weergegee. By daardie geleentheid het Kruger aanvanklik na sy toehoorders verwys as “u, als volk van God, gij oud volk van het land, u vreemdelingen, nieuwe inkomelingen, ja, zelfs gij, moordenaars en dieven”.132 Volgens die Engelstalige koerante het die manier waarop Kruger dié woorde ingespan het die indruk gewek dat die beskrywing van moordenaars en diewe op die nuwe inkomelinge van toepassing was. Dit het voorgekom asof die “ja, selfs gij”, die nuwe bevolking as moordenaars en diewe etiketteer. Kruger se biograaf, D.W. Kruger, ontken egter dat dit Kruger se bedoeling was, en skryf dié opvatting van die Engelstalige pers daaraan toe dat sy woorde uit verband geruk is en dat die Uitlanders hom nie verstaan het nie (Kruger 1963:92). Ander historici stem hiermee saam (sien bv. Botha 1926:322). Die woorde “moordenaars en diewe” kom egter daarna nog twee keer in die toespraak voor (vgl. die Afrikaanse vertaling in Du Plessis 1952:90, 91). Dit is dus moontlik dat Kruger nie bedoel het om die Uitlanders met die genoemde woorde te na te kom nie. Sowel die Transvaal Advertiser as The Star het egter teen Kruger se oorspronklike gebruik van dié uitdrukking by Paardekraal beswaar gemaak. In sy eerste ontmoeting met Uitlanders ná die Paardekraaltoespraak het Kruger in die sigaarfabriek in September 1892 nie weer op dié manier na die hulle verwys nie, maar The Star het sy neiging om dit te doen, veroordeel en geskryf: “(I)t is evident that His Honour so relishes the verbal combination of ‘thieves, murderers, and uitlanders’which tickled the ears of the country at Paardekraal, that he is half-tempted to try its effect again.”133 Kruger het in elk geval tydens die toespraak op Boksburg in November 1894 volgens drie koerante wéér beledigende beskrywings op die Uitlanders toegepas. The Star het hom aangehaal as sou hy gesê het sy land is ’n toevlugsoord vir “ex-convicts, murderers and thieves”, terwyl die Transvaal Advertiser geskryf het hy het beweer omdat daar “rogues and rascals” in die land is, die Britse onderdane nie die stemreg kan ontvang nie. Ook die Standard and Diggers’ News het die woorde “ex-convicts, murderers and thieves” in verband met sy toespraak aangehaal.134 De Volksstem het nie oor hierdie toespraak berig nie, maar dit is onwaarskynlik dat drie verskillende koerante verkeerde vertolkings van sy uitlatings sou gee. Of Kruger die gewraakte woorde in die Paardekraaltoespraak op die Uitlanders gemik het of nie, die feit bly staan dat dit daarna deur ander politici nagevolg is. Tosen het byvoorbeeld in die debat van Junie 1894 oor die wetsontwerp verwys na “skelms, diewe, rowers en moordenaars”. Hy het dié woorde gebruik ter motivering van sy eis dat ’n sertifikaat van goeie gedrag deur aansoekers om naturalisasie voorgelê word.135 Selfs al kan nie onomstootlik bewys word dat Kruger se woorde in die Paardekraaltoespraak van 1891 op die Uitlanders gemik was nie, is die gebruik van soortgelyke beskrywings vir die Uitlanders deur geesgenote van Kruger nie goed te praat nie. Dit geld nie net Tosen se beskrywings waarna hier bo verwys is nie, maar ook Wolmarans se opmerking tydens

100

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

dieselfde debat na “die skuim van ander volke”. D.W. Kruger verklaar dat Paul Kruger aanvanklik besorg was oor “die bedreiging van die ou lewenswyse en sedes” deur die nuwe bevolking (Kruger 1963:90), en die opmerking in die toespraak by Paardekraal moet dalk in hierdie lig gesien word. Die persepsie wat die Engelstalige koerante oor Kruger se oorspronklike opmerking by Paardekraal uitgedra het, en die gebruik van soortgelyke uitdrukkings daarna in die Volksraad, het beslis die regering se verhouding met die Uitlanders nadelig beїnvloed. Boonop het Kruger hom ook nooit van die gebruik van neerhalende beskrywings van die Uitlanders gedistansieer nie. Hy het wel toegelaat dat ’n gemagtigde weergawe van sy Paardekraaltoespraak van 1891 gepubliseer word in ’n poging om homself te verontskuldig,136 maar die skade kon nie só maklik ongedaan gemaak word nie. Kruger se afwysende houding teenoor die National Union se afvaardiging in September 1892, ’n maand ná dié organisasie se stigting, het hulle van mekaar vervreem en sy leiers die harnas ingejaag. Die National Union se verklaarde oogmerke was volgens sy grondwet: “(a) (T)he maintenance of the independence of the South African Republic”; en “(b) To obtain by all constitutional means equal rights for all citizens of this republic, and to obtain the redress of all grievances” (Webb 1952, Bylaag A). Die organisasie was dus bereid tot gesprekvoering en nie in daardie stadium radikaal nie; dit het op alle moontlike konstitusionele maniere sy saak gestel. Dit het ingesluit petisies aan die regering en Volksraad, samewerking met Piet Joubert se verkiesingskomitee in die aanloop tot die presidentsverkiesing van 1893, en selfs ’n manifes teen Kruger se beleid wat aan elke plaashuis in die Republiek gestuur is (Marais 1961:57). Afgesien van Kruger se stompsinnige optrede tydens die onderhoud met die afvaardiging van die National Union het sy propagandablad De Pers ook in Desember 1892 uiters afbrekende en onsmaaklike kritiek gepubliseer op die pamflet van die National Union waarin laasgenoemde ’n beroep op die burgers doen om hul versoek om stemreg te steun. In dié berig is die burgers onder meer daaraan herinner dat hulle krag uit hul geskiedenis kan put “tegen den snoevenden Brit, tegen den vleienden Kaapschen vyand”, en onder meer gewys op sir Harry Smith se uitspraak: “Als wy u niet met kanonnen kunnen overwinnen, dan zullen wy komen met geestelyk zwaard.” Die berig het ook verwys na die “echt Jingo-achtig standpunt die [de] Uniemannen tegen u innemen”.137 The Star het De Pers se berig verdoem as “nothing but an appeal to the worst prejudices of the most conservative burghers”,138 terwyl die Transvaal Advertiser daarna verwys het as “a reiteration of charges and insinuations of double-dealing and treachery”.139 Dié stuk anti- Uitlanderpropaganda in De Pers het die wantroue tussen die National Union en die Krugerregering nog verder opgejaag. Kruger se rol tydens die debat oor die hersiene Kieswet in die eerste paar dae van Junie 1894 en die besluite wat geneem is, het hom en sy regering finaal van die Uitlanders vervreem. Hy het telkens die standpunte van konserwatiewe lede soos Wolmarans, Tosen en Lombard ondersteun en sy argumente was soms onoortuigend. Op die eerste dag van die debat het hy byvoorbeeld na die veldtog teen Malaboch (Mmalebôhô) verwys waarvoor ’n aantal Uitlanders wat Britse onderdane was, kort tevore vir kommandodiens opgeroep is. In verband met die argument dat die kinders van Uitlanders wat in die Republiek gebore is nie die stemreg vanweë geboorte in die land moet ontvang indien die vader ongenaturaliseerd was nie, het hy gesê: “Het was nu weer gebleken, by het oproepen van het commando, dat

101

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

sommige personen zich gewend hadden tot eene groote mogendheid en de stemrecht vragen; dat kon men toch geen liefde voor het land noemen.”140 Die Standard and Diggers’ News het dié uitlating van Kruger soos volg vertolk: “The Uitlander, he said, had evinced no desire to serve the State: […] why therefore, should the State do anything for him?”141 In elk geval is Kruger se argument oortuigend soos volg deur die Transvaal Advertiser weerlê: “If the Uitlander is to be trusted in times of disturbance with a rifle in order to preserve the peace or crush rebellion, he is surely to be trusted with the responsibility of using a vote for the benefit of the country.”142 Kruger se standpunt tydens die debat dat die stemreg ’n erfreg is, was gebaseer op sy siening van die land se geskiedenis en daarin het die beskouing dat die oorspronklike burgers die “volk van God” was, soos onder meer in die Paardekraaltoespraak van Desember 1891 uitgedruk,143 ’n oorheersende rol gespeel. In 1886 se toespraak kom die uitdrukking “uitverkore volk” vir die oorspronklike Transvalers ook voor.144 Kruger se toepassing van die Ou-Testamentiese bybelse geskiedenis op sy eie volk kom doodgewoon op ’n waninterpretasie van die Bybel neer. Daar kan immers net één uitverkore volk wees. Du Toit (1985) noem Kruger se gebruik van dié soort uitdrukking in die Paardekraaltoespraak van 1891 in verband met politieke oorwegings tereg ’n “unusual fusion of religious and political idioms”. Kruger se pseudogodsdienstige beskouing oor die onafhanklikheid van die Republiek was misleidend en dit het die burgers valse hoop gegee. In Kruger se denke was enigeen wat nie deel van die oorspronklike burgerbevolking van die ZAR was nie, dus so lank moontlik uit die volk uitgesluit – en logieserwyse ook van die stemreg. In sý gedagtewêreld het die oorspronklike wit inwoners as’t ware die beskikking oor die land se lotgevalle – en dus die stemreg – uit God se hand ontvang en daarom kon hulle dit nie met die nuwe inwoners deel nie. Uit ’n christelik-godsdienstige oogpunt kan ’n mens wel die vraag oor Kruger se siening vra: Indien die oorspronklike wit inwoners die vryheid en onafhanklikheid uit God se hand ontvang het, hoekom het Hy dan toegelaat dat hulle dit in 1902 weer verloor het? Bewys die verlies van die onafhanklikheid in 1902 nie dat Kruger se opvatting daaroor foutief was nie? Soos in Heydenrych (2016) aangedui is, het Kruger in die toespraak van Desember 1896 by Paardekraal sy siening nog verder uitgespel toe hy gesê het: “God heeft u de Vryheid gegeven en gij hebt mij gekozen als Hoofd van den Staat,”145 en omdat hy self die bewaker van daardie godgegewe vryheid was, was dit vir hom ondenkbaar dat iemand anders die land moet lei. Kruger se sienings in hierdie opsig was weliswaar nie uniek aan die laat 19de eeu nie, want ook die aartsimperialis Cecil John Rhodes het geglo “dat hy goddelike toestemming gehad het om te doen wat hy doen en hy het sy imperialistiese taak met evangeliese ywer aangepak” (Anoniem 2015:5). Inderwaarheid was sowel Kruger as Rhodes se sienings onchristelik en was dit ewe fundamentalisties verwronge. Kruger se steun tydens die debat van Junie 1894 vir die argument dat die kinders van ongenaturaliseerde Uitlandervaders van die stemreg uitgesluit moet word, selfs al is hulle in die Republiek gebore, was nie net moreel bedenklik nie, maar ook in stryd met die Grondwet. As dit in samehang gelees word met die ander uiters streng vereistes ten opsigte van uitbreiding van die stemreg, was dié argument en die insluiting daarvan in die nuwe Kieswet waarskynlik die één ding wat die Uitlanders finaal laat besluit het dat Kruger en sy regering

102

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

hulle die rug toegekeer het. Indien ’n besluit in hierdie stadium geneem was dat geboorte binne die Republiek dié Uitlanderkinders later toegang tot die stemreg sou gee – soos artikel 1 van die wet inderdaad te kenne gegee het – sou Kruger en die regering tyd kon gekoop het om die kwessie van stemreg vir die Uitlanders bevredigend op te los. Die meeste Uitlandervaders was toe alreeds deur die streng nuwe vereistes van die volle stemreg uitgesluit, maar dit sou nog jare duur voordat hulle seuns daarvoor kon kwalifiseer. D.W. Kruger verklaar dat Paul Kruger die Tweede Volksraad ingestel het omdat hy sy “eie mense wou gewoond maak aan die nuwe gedagte” dat die vreemde bevolking “’n mate van medeseggenskap in die politieke lewe” moes kry (Kruger 1963:144). Die vraag ontstaan of Paul Kruger nie ook sy eie onderdane gewoond kon gemaak het daaraan dat Uitlanderkinders wat in die Republiek gebore is, uiteindelik dieselfde politieke regte as hul eie kinders behoort te hê nie. ’n Besluit in dier voege sou die groot druk op die regering vanweë die Uitlanders se stemregeise gedeeltelik verlig het en kon moontlik tot ’n vreedsame oplossing vir die stemregvraagstuk gelei het. Dan sou besadigde logiese denke, eerder as die heersende emosie van vrees vir politieke verswelging deur die Uitlanders, die regering kon gemotiveer het en ’n vernietigende oorlog vermy kon gewees het. Daarom was die besluit in 1894 se debat oor die uitsluiting van die kinders van ongenaturaliseerde vaders van die stemreg een van die mees tragiese gebeure in die geskiedenis van die ZAR en van Suid-Afrika in die geheel. En in dié besluit het Kruger ’n groot rol gespeel. Dit moet toegegee word dat die hantering van die stemregeise van die Uitlanders geen maklike taak was nie. Ná 1886 het daar beslis buitengewone omstandighede in die ZAR geheers en selde in die geskiedenis was daar ’n soortgelyke instroming van vreemdelinge in enige land. Kruger was egter self verantwoordelik daarvoor dat bevolkingsgetalle in die Republiek onbekend was, want hy het ’n bybelse rede aangevoer waarom daar nie sensus opgeneem moet word nie (Marais 1961:1n). By die Bloemfontein-konferensie van Mei 1899 het Kruger (kyk Marais 1961:2) opgemerk: “Ons stemgeregtigde burgers mag omtrent 30 000 wees, en die nuwe intrekkers van 60 000 tot 70 000.” Dit was egter blote raaiskote, en tog het hy op grond van hierdie skattings bygevoeg (Pakenham 1979:70): “As ons hulle [die Uitlanders] môre die stemreg gee, kan ons ewe goed die Republiek laat vaar.” Afgesien van die gebrekkige kennis van bevolkingsgetalle was daar ander faktore wat die situasie vir Kruger bemoeilik het. Een hiervan is dat die staat tot 1886 nog steeds ’n grootliks agrariese samelewing gehuisves het en dat die soeke na rykdom op die delwerye vir Kruger iets totaal vreemds was. Die behoud van die onafhanklikheid het egter sy denke oorheers. Omdat dit sy hoogste prioriteit was, was die politieke eise van die delwersgemeenskap van Johannesburg, en spesifiek hul aandrang op stemreg en deelname in die landsbestuur, in sy oë ’n onoorkomelike bedreiging vir die onafhanklikheid. Kruger was klaarblyklik van mening dat die onafhanklikheid net verseker kon word deur die nuwe inwoners stemreg vir die Eerste Volksraad te ontsê. In die lig van die Republiek se geskiedenis en Kruger se leidende rol daarin is dit te verstane dat hy só gedink het, maar daarteenoor het dit soos ’n paal bo water gestaan dat volle stemreg vir die Uitlanders nie onbepaald uitgestel kon word nie. Kruger se siening omtrent die stemreg was ietwat simplisties in die sin dat dit skrale voorsiening gemaak het vir mense soos Brown van Boksburg wat al meer as 17 jaar in die Republiek gewoon het, en ander soos Carpenter, ook van Boksburg, wat al 40 jaar lank elders volle stemreg gehad het. Hulle en baie ander Uitlanders sou in die meeste lande ter wêreld binne ’n paar jaar volle stemreg kon verwerf het. Soos Davenport (1987:95) tereg opmerk,

103

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

was die wagtydperk van 14 jaar in die Republiek om stemreg te verkry buitensporig lank. Eers in Mei 1899, by die Bloemfonteinse konferensie – die laaste geleentheid om oorlog te vermy – het Kruger betekenisvolle toegewings oor die stemreg aangebied toe hy hom bereid verklaar het om die verblyfkwalifikasie vir die stemreg van 14 na sewe jaar te verminder (Pakenham 1979:71). Hy moes dergelike betekenisvolle toegewings vroeër gemaak het. Kruger het wel die inisiatief geneem met die instelling van ’n Tweede Volksraad, maar dit het die nuwe inkomelinge as gevolg van die beperkte politieke inspraak wat dit hulle gebied het, nie bevredig nie. Hulle wou volle stemreg hê en hul uitdruklike versoek in onder meer die memorie van meer as 13 000 Johannesburgers in Mei 1894 het dit duidelik getoon. Boonop het die Staatskoerant in November 1890 berig dat daar net 102 kiesers in die hele Johannesburg was en het The Star opgemerk dat minstens 60 van hulle hul stemme moes uitbring, anders sou die kiesdistrik nie in die nuwe liggaam verteenwoordig wees nie. Die koerant se kommentaar op dié situasie was: “Then they wonder that we are discontented!”146 Vir die Uitlanders was die instelling van ’n Tweede Volksraad dus geen bevredigende oplossing vir die stemregkwessie nie. Daarom het The Star in sy oorsig van 1890 alreeds Kruger se oplossing van die stemregkwessie deur middel van twee Volksrade beskryf as “a constitutional anomaly, hopelessly faulty in theory, […] which the experience of next session has yet to demonstrate as workable”.147 Die onvermoë en magteloosheid van die Tweede Volksraad om die Uitlanders se belange te verteenwoordig het inderdaad van meet af aan duidelik geblyk en die volgende gebeurtenis beklemtoon dit dramaties. In 1891 het die posmeester-generaal straatbriewebusse in Johannesburg laat oprig en in sy jaarverslag aanbeveel dat dit ook in Pretoria gedoen word. Die aanbeveling is per resolusie aanvaar deur die Tweede Volksraad onder wie se wetgewende jurisdiksie die kwessie geressorteer het. Toe die jaarverslag daarna voor die Eerste Volksraad dien, is die resolusie egter deur die vetoreg van dié Raad nietig verklaar. Kruger se argument in hierdie verband was dat sy burgers etlike myle na ’n poskantoor moet ry om hul pos te kry en dat die dorpsmense dit ook maar kan doen. The Star se kommentaar was dat aangesien Johannesburg sowat die helfte van die staat se inkomste uit posdienste bydra, die belange en gerief van dié stad se mense die deurslag behoort te gegee het. Die koerant se kommentaar oor hierdie onmag van die Tweede Raad was: “(T)he Second Chamber is a mere nonentity.”148 Die Tweede Raad het ook geen inspraak oor staatsuitgawes gehad nie en die Transvaal Advertiser het sinies hieroor geskryf: “(T)he Second Chamber cannot vote a sixpence for the purchase of a quire of foolscap for its own use.”149 Die Uitlanders se frustrasie met die beperkte magte van die Tweede Volksraad kon gedeeltelik versag gewees het indien Johannesburg ten minste die munisipale selfbestuur in die plek van die sanitêre raad toegestaan was waarvoor sy inwoners geagiteer het (Webb 1952:17), maar ook dit is geweier.150 Daarbenewens het Kruger se regering die sanitêre raad van die Uitlanders vervreem deur die gebruik van Nederlands in die verrigtinge van dié liggaam verpligtend te maak.151 Teen die middel van 1894 was lord Ripon, die Britse minister van kolonies, nog onwillig om by die stryd van die Britse onderdane in die Republiek om stemreg betrokke te raak (Marais 1961:60), maar dié toedrag van sake sou nie onbepaald voortduur nie. Die verloop van die kommanderingsage moes al vir Kruger ’n waarskuwing gewees het dat die Britse regering voortaan sy Uitlander-onderdane se aanspraak op stemreg sou steun.

104

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Die besluite wat in die debat van Junie 1894 geneem is, toon dat die waarskuwing wat die kommanderingsage ingehou het, nie ter harte geneem is nie. Die Engelstalige koerante was verstaanbaar ontsteld oor die uitkoms van die debat, want, soos die Transvaal Advertiser dit stel, dit het vir die Uitlanders beteken dat “this and the next generation are practically debarred from obtaining the rights of citizens”.152 In Augustus 1894 het dié koerant in ’n terugskouing oor Kruger se bewind onder die titel “Mene, mene tekel, Upharsin!” [“Die skrif is aan die muur”] geplaas. Dit het gelui dat Engeland vir baie jare ná die herwinning van die onafhanklikheid in 1881 anderpad gekyk het in verband met die “bigoted Hollander-Boer policy of the grossest and most venal character […] The Kruger Government, Leyds-ridden, emboldened by success in wrongdoing, took higher flights, and heaped indignity upon indignity and injustice upon injustice.”153 Uiteindelik het die aard van Engeland se vertoë en vermanings skerper geword. Die berig eindig met die stelling: “Mr. Kruger’s policy has doomed the Republic, and this ought to be brought home to him and his satellites […].”154 Dié kommentaar was nie net verdoemend nie maar ook profeties. Sir Percy Fitzpatrick (1899:77), self ’n leidende Uitlander, skryf in 1899 dat tot met die aanvaarding van Wet No. 3 van 1894 “quite a considerable section of the people [die Uitlanders] believed that the President and the Volksraad would listen to reason, and would even in the near future make considerable concessions”. Ná die aanvaarding van die nuwe Kieswet het die National Union meer radikaal geword en was onderhandeling met dié organisasie haas onmoontlik. En Carl Jeppe het by nabetragting oor die resolusie van 4 Junie 1894 en Wet No. 3 van 1894 opgemerk: The Uitlanders and their children were disenfranchised for ever […]. No provision had been made for the Uitlander children born on the soil – those who knew no other fatherland but the Republic […]. The sons of the Uitlander were to grow up as a caste apart from the sons of the Burgher. It was an unspeakable blunder and bore in it the seeds of the certain destruction of the Republic. (Jeppe 1906:134–5) Fitzpatrick vertel dat gehoor is hoe twee of drie Boere in ’n gesprek ná die afsluiting van die debat oor die stemreg in Junie 1894 verklaar het dat die besluite wat geneem is, die verlies van die onafhanklikheid beteken. Hy skryf dat een ou Boer verklaar het: “Now our country is gone. Nothing can settle this but fighting, and there is only one end to the fight” (Fitzpatrick 1900:77). Kruger het dit ongelukkig skynbaar nie besef nie. Reeds in 1889 het The Star die volgende oordeel oor Kruger se staatsmanskap ten opsigte van stemreg vir die Uitlanders uitgespreek: If President Kruger were really a great man, capable of taking a long look ahead, he would […] call his Volksraad together; he would point out to them the wisdom of yielding by grace what the uitlanders must eventually obtain; and then, if he should fail to carry his point, he would at least have the satisfaction of knowing that he had played the part of a patriot and statesman.155 Kruger het egter nie dié weg gekies nie, en teen die middel van 1894 het sy regering en die Uitlanders alreeds ’n hele aantal treë op die pad van konfrontasie gegee. Dit het die geleentheid geskep vir Rhodes en die Britse regering om toenemend by die Uitlanders se stemregaansprake betrokke te raak. Die Britse minister van kolonies, Joseph Chamberlain, het beslis van 1895 af konfrontasie met die Republiek gesoek, maar dit beteken nie dat Kruger se optrede ten opsigte van die stemreg vóór die tyd noodwendig regverdig en wys was nie.

105

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Bibliografie Boeke, verhandelings, proefskrifte en tydskrifartikels Anoniem. 2015. Geheime orde vir die “heilige” Ryk. Rapport Weekliks, 15 November, bl. 5. Botha, P.R. 1926. Die staatkundige ontwikkeling van die S.A.R. onder Kruger en Leyds, 1844–1899. Amsterdam: Swets & Zeitlinger. Davenport, T.R.H. 1987. South Africa. A modern history. Johannesburg: Macmillan. Du Plessis, J.S. 1952. President Kruger aan die woord: verkiesingsmanifeste, intreeredes en toesprake van president S.J.P. Kruger. Bloemfontein: Sacum. —. 1955. Die ontstaan en ontwikkeling van die amp van die staatspresident in die Zuid- Afrikaansche Republiek (1858–1902). Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis, I. Kaapstad: Staatsdrukkery. De Kock W.J. en D.W. Kruger (reds.). 1986. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, Deel II. 2de uitgawe. Kaapstad: RGN. Du Toit, A. 1985. Puritans in Africa? Afrikaner “Calvinism” and Kuyperian Neo-Calvinism in late nineteenth-century South Africa. Comparative Studies in Society and History, 27(2):209–40. Eybers, G. von W. (red.). 1918. Select constitutional documents illustrating South African history. Londen: G. Routledge & Sons; New York: E.P. Dutton & Co. Fitzpatrick, J.P. 1900. The Transvaal from within: a private record of public affairs. Londen: Heinemann. Fourie, P.J. (red.). 2001. Media Studies, I. Institutions, theories and issues. Kaapstad: Juta. Gordon, C.T. 1970. The growth of Boer opposition to Kruger 1890–1895. Kaapstad: Oxford University Press. Heydenrych, H. 2016. Paul Kruger en die Pers in die ZAR, 1890–1895. LitNet Akademies, 13(1). http://www.litnet.co.za/paul-kruger-en-die-pers-in-die-zar-1890-1895. Hugo, M.J. 1947. Die stemregvraagstuk in die Zuid-Afrikaansche Republiek. Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis, I. Kaapstad: Staatsdrukkery. Jeppe, C. 1906. Kaleidoscopic Transvaal. Johannesburg: Chapman & Hall. Kruger, D.W. 1963. Paul Kruger,II. Johannesburg: Dagbreek Boekhandel. Kruger, D.W. en C.J. Beyers (reds.). 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, Deel III. 1ste uitgawe. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers. Marais, J.S. 1961. The fall of Kruger’s Republic. Oxford: Oxford University Press. Muller, C.F.J. (red.). 1981. Five hundred years. A history of South Africa. Pretoria, Kaapstad, Johannesburg: Academica. Pakenham, T. 1979. Die Boere-oorlog. Johannesburg: Jonathan Ball.

106

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

Saron, G. en L. Hotz (reds.). 1955. The Jews in South Africa. A history. Kaapstad: Oxford University Press. Twyman, L.J. 1965. Paul Kruger en Johannesburg. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Potchefstroomse Universiteit vir CHO. Van der Merwe, C. 2015. Donker stroom. Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog. Kaapstad: Tafelberg. Van Oordt, J.F. 1898. Paul Kruger en de opkomst der Zuid-Afrikaansche Republiek. Amsterdam, Kaapstad: Hollands Afrikaansche Uitgevers-Maatschappij. Webb, C. 1952. The Uitlander movement in the South African Republic before the Jameson Raid. Ongepubliseerde BA Honneurs-skripsie, Universiteit van die Witwatersrand.

Koerante De Pers (Mikrofilm), 1892. De Volksstem (Mikrofilm), 1887–1894. Staatscourant de Zuid-Afrikaansche Republiek, 1894. The Standard and Diggers’ News (Mikrofilm), 1887–1894. The Star (Mikrofilm), 1887–1894. The Transvaal Advertiser (Mikrofilm), 1887–1894.

Argivale bronne Notulen Eerste Volksraad, 1893, 1894. Staatscourant der Zuid-Afrikaansche Republiek, 20 Junie 1894. Verslae van debatte in die Eerste Volksraad in De Volksstem, Junie 1894. Verslae van debatte in die Eerste Volksraad in The Star, Junie 1894. Verslae van debatte in die Eerste Volksraad in The Transvaal Advertiser, Junie 1894.

Eindnotas

1 Transvaal Advertiser, 30 Augustus 1894, Hoofberig.

2 The Star, 7 November 1889, Hoofberig.

3 The Star, 2 Junie 1894, “The great rule of contraries”.

4 The Star, 6 Junie 1894, “What is to be done”.

5 Sien Heydenrych (2016) hieroor.

6 Transvaal Advertiser, 1 Oktober 1887, “The President at Johannesburg”.

107

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

7 Transvaal Advertiser, 1 Oktober 1887, “The President at Johannesburg”.

8 De Volksstem, 3 Oktober 1887, “De reis van ZHEd. de President”.

9 Transvaal Advertiser, 1 Oktober 1887, Hoofberig,

10 De Volksstem, 29 September 1887, “ZHEd. de President in Johannesburg”.

11 Transvaal Advertiser, 27 September 1887, Redaksioneel.

12 De Volksstem, 29 September 1887, “ZHEd. de President in Johannesburg”.

13 Transvaal Advertiser, 1 Oktober 1887, “The President at Johannesburg”.

14 De Volksstem, 29 September 1887, “ZHEd. de President te Johannesburg”.

15 De Volksstem, 29 September 1887, “ZHEd. de President te Johannesburg”.

16 Transvaal Advertiser, 1 Oktober 1887, Hoofberig.

17 Transvaal Advertiser, 1 Oktober 1887, Hoofberig.

18 De Volksstem, 3 Oktober 1887, “De reis van ZHEd. de Staatspresident”.

19 The Star, 16 September 1892, “The President’s visit”.

20 Standard and Diggers’ News, 16 September 1892, “Banquet at the cigar factory”.

21 The Star, 16 September 1892, “Cigars and Synagoge”.

22 Standard and Diggers’ News, 16 September 1892, “The old Boer eloquent”.

23 Transvaal Advertiser, 19 September 1892, Hoofberig.

24 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 135.

25 Standard and Diggers’ News, 16 September 1892, “Connected with the Cape”.

26 Standard and Diggers’ News, 16 September 1892, “Connected with the Cape”.

27 Transvaal Advertiser, 19 September 1892, Hoofberig.

28 Transvaal Advertiser, 19 September 1892, Hoofberig.

29 Transvaal Advertiser, 14 Oktober 1892, Hoofberig.

30 De Volksstem, 15 Oktober 1892, “Reis van ZHEd. den Staatspresident”.

31 De Volksstem, 15 Oktober 1892, “Reis van ZHEd. den Staatspresident”.

32 Transvaal Advertiser, 14 Oktober 1892, Hoofberig.

33 The Star, 12 Oktober 1892, “The President on tour”.

34 The Star, 12 Oktober 1892, “The President on tour”’.

35 Transvaal Advertiser, 14 Oktober 1892, Hoofberig.

108

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

36 Transvaal Advertiser, 14 Oktober 1892, Hoofberig.

37 The Star, 12 Oktober 1892, “The President on tour”.

38 Transvaal Advertiser, 14 OKtober 1892, Hoofberig.

39 Transvaal Advertiser, 14 Oktober 1892, Hoofberig.

40 Standard and Diggers’ News, 12 Oktober 1892, “The President at Boksburg”.

41 Standard and Diggers’ News, 1 Desember 1894, “President Kruger at Boksburg”. Vgl. ook Transvaal Advertiser, 12 Desember 1894, “Local and General”.

42 Transvaal Advertiser, 3 Desember 1894, Hoofberig.

43 The Star, 1 Desember 1894, “The President at Boskburg”.

44 Transvaal Advertiser, 3 Desember 1894, Hoofberig.

45 Transvaal Advertiser, 3 Desember 1894, Hoofberig.

46 Transvaal Advertiser, 1 Desember 1894, Hoofberig.

47 The Star, 1 Desember 1894, “The President at Boksburg”.

48 The Star, 1 Desember 1894, “The President at Boksburg”.

49 The Star, 1 Desember 1894, “The President at Boksburg”.

50 Transvaal Advertiser, 14 September 1892, Redaksionele berig.

51 De Volksstem, 3 September 1892, Redaksionele berig.

52 Transvaal Advertiser, 7 September 1892, Hoofberig.

53 The Star, 3 September 1892, “Mr Kruger’s Choler”.

54 Standard and Diggers’ News, 6 September 1892, “Transvaal National Union. That interview”.

55 The Star, 3 September 1892, “Transvaal National Union. Interview with Executive”; Standard and Diggers’ News, 6 September 1892, “Transvaal National Union. That interview”; Transvaal Advertiser, 7 September 1892, Hoofberig.

56 Standard and Diggers’ News, 6 September 1892, “Transvaal National Union. That interview”; Transvaal Advertiser, 7 September 1892, Hoofberig.

57 Standard and Diggers’ News, 6 September 1892, “Transvaal National Uinion. That interview”.

58 Transvaal Advertiser, 7 September 1892, Hoofberig.

59 The Star, 3 September 1892, Transvaal National Union. Interview with Executive”.

60 The Star, 22 Augustus 1892, “A peaceful Paardekraal”.

109

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

61 The Star, 27 Augustus 1892, “The Government’s reply”.

62 Transvaal Advertiser, 19 Desember 1892, Hoofberig.

63 Notulen Eerste Volksraad, 1893, art. 1340.

64 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 285.

65 Standard and Diggers’ News, 1 Junie 1894, “That mammoth memorial”.

66 Transvaal Advertiser, 1 Junie 1894, Hoofberig.

67 Standard and Diggers’ News, 1 Junie 1894, “Our great franchise question. The fathers make fun of it”.

68 The Star, 1 Junie 1894, “That funny memorial”.

69 The Star, 1 Junie 1894, “The Doppers laugh”.

70 Standard and Diggers’ News, 2 Junie 1894, “As long as they can”.

71 Standard and Diggers’ News, 1 Junie 1894, “That mammoth memorial”.

72 Transvaal Advertiser, 1 Junie 1894, Hoofberig.

73 The Star, 6 Junie 1894, “What is to be done”.

74 Transvaal Advertiser, 1 Junie 1894, Hoofberig.

75 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 127

76 Standard and Diggers’ News, 2 Junie 1894, Hoofberig.

77 Brief van B. Gluckstein in Transvaal Advertiser van 27 Junie 1894: “The political situation”.

78 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 134.

79 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 286, bl. 125.

80 Notulen Eerste Volksraad, 1893, art. 1340; 1894, art. 285.

81 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 286, bl. 125, 126.

82 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 286, bl. 126.

83 Standard and Diggers’ News, 2 Junie 1894, “As long as they can”.

84 Notulen Eerste Volksraad, 1893, art. 1340.

85 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 127.

86 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 128.

87 Byvoegsel tot De Volksstem, 5 Junie 1894, “Eerste Raad. Vrydag 1 Junie”.

88 De Volksstem, 6 Junie 1894, “Eerste Raad, Maandag 4 Junie”.

110

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

89 Transvaal Advertiser, 4 Junie 1894, “The Volksraad. First Chamber. Monday, June 4”.

90 The Star, 5 Junie 1894, “Why talk?”

91 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 129

92 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 129.

93 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 130.

94 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 132.

95 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 131.

96 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 290, bl. 131.

97 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 290, bl. 133.

98 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 290, bl. 133.

99 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 290, bl. 134.

100 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 290, bl. 134.

101 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 290, bl. 135.

102 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 303.

103 De Volksstem, 6 Junie 1894, “Eerste Raad. Maandag 4 Junie”.

104 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 303.

105 Standard and Diggers’ News, 6 Junie 1894, “The cry of the Uitlander”.

106 Notulen Eerste Volksraad, 1894, Art. 308, bl. 138. Sien vir die volledige toespraak bl. 138– 9 van Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 308.

107 Standard and Diggers’ News, 6 Junie 1894, “The cry of the Uitlander”.

108 De Volksstem, 6 Junie 1894, “Eerste Raad. Maandag 4 Junie”.

109 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 308, bl. 138

110 De Volksstem, 6 Junie 1894, “Eerste Volksraad, Maandag 4 Junie”.

111 De Volksstem, 6 Junie 1894, “Eerste Volksraad, Maandag 4 Junie.”

112 De Volksstem, 6 Junie 1894, “Eerste Volksraad, Dinsdag 5 Junie”.

113 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 311.

114 Staatscourant, 20 Junie 1894, art. 375 van 11 Junie 1894.

115 De Volksstem, 6 Junie 1894, Hoofberig.

116 De Volksstem, 6 Junie 1894, Hoofberig.

111

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

117 Standard and Diggers’ News, 6 Junie 1894, “The art of amending”.

118 The Star, 6 Junie 1894, “What is to be done”.

119 Transvaal Advertiser, 5 Junie 1894, Hoofberig.

120 Transvaal Advertiser, 5 Junie 1894, Hoofberig.

121 The Star, 6 Junie 1894, “What is to be done”.

122 Standard and Diggers’ News, 5 June 1894, “One state: many out”.

123 Standard and Diggers’ News, 2 Junie 1894, “As long as they can”.

124 The Star, 6 Junie 1894, “What is to be done”.

125 The Star, 5 Junie 1894, “Why talk?”

126 Transvaal Advertiser, 5 Junie 1894, Hoofberig.

127 The Star, 1 Desember 1894, “The President at Boksburg”.

128 Transvaal Advertiser, 21 Desember 1892, Hoofberig.

129 The Star, 16 September 1892, “Cigars and synagogue”.

130 Standard and Diggers’ News, 16 September 1892, “The old Boer eloquent”.

131 Transvaal Advertiser, 19 September 1892, Hoofberig.

132 De Volksstem, 22 Desember 1891, “Feestviering te Paardekraal”.

133 The Star, 16 September 1892, “Cigars and synagogue”

134 Sien die aanhalings uit hul verslae en kommentaar by die bespreking van dié toespraak.

135 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 128.

136 The Star, 24 Desember 1891, “”Paul at Paardekraal”.

137 De Pers, 8 Desember 1892, “Dan maar achter slot en grendel”.

138 The Star, 20 Desember 1892, “A precious document”.

139 Transvaal Advertiser, 19 Desember 1892, Hoofberig.

140 Notulen Eerste Volksraad, 1894, art. 289, bl. 130.

141 Standard and Diggers’ News, 2 Junie 1894, “As long as they can”.

142 Transvaal Advertiser, 25 Mei 1894, Hoofberig.

143 De Volksstem, 22 Desember 1891, “Feestviering te Paardekraal”.

144 De Volksstem, 23 Desember 1886, “Het volksfeest te Paardekraal”.

145 De Volksstem, 9 Desembret 1896, “Dingaansdag”.

112

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 2, 2016, ISSN 1995-5928

146 The Star, 13 November 1890, “Representation!”.

147 The Star, 31 Desember 1890, “A retrospect”.

148 The Star, 30 Mei 1891, “The Two Raads”.

149 Transvaal Advertiser, 24 Julie 1894, Hoofberig.

150 The Star, 19 Januarie 1891, “A tinkering policy”.

151 The Star, 19 Januarie 1891, “A tinkering policy”.

152 Transvaal Advertiser, 22 September 1892. Hoofberig.

153 Transvaal Advertiser, 3 Augustus 1894, “Snap shots”.

154 Transvaal Advertiser, 3 Augustus 1894, “Snap shots”.

155 The Star, 25 November 1889, “The irreducible minimum”.

113