Arkusz PARCZEW (678)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2010 Autorzy: Robert Formowicz*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Magdalena Maleszyk**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

*Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…………..

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp Robert Formowicz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Robert Formowicz ...... 4 III. Budowa geologiczna Robert Formowicz ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin Robert Formowicz ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Robert Formowicz ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Robert Formowicz ...... 18 VII. Warunki wodne Robert Formowicz ...... 22 1.Wody powierzchniowe...... 22 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska...... 26 1. Gleby Paweł Kwecko ...... 26 2. Pierwiastki promieniotwórcze Jerzy Miecznik ...... 29 IX. Składowanie odpadów Magdalena Maleszyk ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego Robert Formowicz ...... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Robert Formowicz ...... 42 XII. Zabytki kultury Robert Formowicz ...... 49 XIII. Podsumowanie Robert Formowicz, Magdalena Maleszyk ...... 51 XIV. Literatura...... 52

I. Wst ęp

Arkusz Parczew Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) w latach 2010-2011. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Parczew Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym w Warszawie w 2005 roku (Tołkanowicz, śukowski, 2005). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” w skali 1:50 000 (2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w archiwach: Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie i jego Delegatury w Białej Podlaskiej, starostw powiatowych w Parczewie i Lubartowie, w Central- nym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego - Pa ństwowego Insty- tutu Badawczego w Warszawie, w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie oraz w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w siedzibach nadle śnictw oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2010 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Parczew wyznaczaj ą współrz ędne: 22°45’–23°00’ długo ści geograficznej wschodniej i 51°30’–51°40’ szeroko ści geograficznej północnej. W podziale administracyjnym omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch powiatów województwa lubelskiego: parczewskiego (gminy: Siemie ń, Parczew, D ębowa Kłoda) i lubar- towskiego (gminy: Nied źwiada, Ostrów Lubelski, U ścimów) Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza Parczew wchodzi w skład makroregionu Polesie Zachodnie naleŜą cego do podprowincji Polesie, która jest cz ęści ą prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Przewa Ŝaj ącą cz ęść powierzchni zajmuje Zakl ęsło ść Sosnowicka, niewielki północno- zachodni fragment mapy nale Ŝy do Równiny Parczewskiej, a jej południowo-zachodnia cz ęść do Wysoczyzny Lubartowskiej (fig. 1). Mało zró Ŝnicowan ą morfologi ę tego obszaru tworz ą powierzchnie zdenudowanych wysoczyzn morenowych wyst ępuj ących w zachodniej i północnej cz ęś ci oraz płaska ł ąkowo- le śna równina o genezie jeziorno-rozlewiskowej, rozci ągaj ąca si ę na pozostałym obszarze. Deniwelacje terenu s ą niewielkie, zwłaszcza w obr ębie równiny. Wysoko ści bezwzgl ędne wahaj ą si ę przewa Ŝnie pomi ędzy 151–156 m n.p.m. Morfologi ę urozmaicaj ą płytkie doliny Ty śmienicy, Piwoni, Piskornicy i Konotopy, zagł ębienia bezodpływowe i misy jeziorne. Obszar arkusza jest słabo zaludniony. Jedynym o środkiem miejskim i przemysłowym jest Parczew, licz ący około 12 tys. mieszka ńców. Pozostałe miejscowo ści (w tym tak Ŝe wie ś gminna Siemie ń) to niewielkie osiedla wiejskie. Wi ększo ść zakładów przemysłowych ma swoje siedziby w Parczewie. Do najwa Ŝniej- szych nale Ŝą : P.P.H „Aster” Sp. z o.o. – producent szkła gospodarczego, „ELPAR” – zakład

4 produkuj ący kable elektryczne, SPOMLEK – nowoczesny zakład mleczarski specjalizuj ący si ę w produkcji serów twardych oraz Wytwórnia Octu i Musztardy. W Przewłoce znajduj ą si ę Zakłady Przetwórstwa Ziemniaczanego B.E.S.T., w Siemieniu – Zakład Produkcji Tkanin, a w Koczergach du Ŝe, nowoczesne gospodarstwo ogrodnicze specjalizuj ące si ę w szklarnio- wej produkcji pomidorów i ogórków.

1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Parczew na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11– Zakl ęsło ść Łomaska; 845.12 – Równina Kode ńska; 845.13 – Równina Parczewska; 845.14 – Zakl ęsło ść So- snowicka; 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski, Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.96 – Równina Łukowska; 318.97 – Pradolina Wieprza; 318.98 – Wysoczyzna Lubartowska Prowincja: Wy Ŝyny Polskie, Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.16 – Płaskowy Ŝ Świdnicki

5 Poza Parczewem gospodarka ma charakter rolniczy. Gleby wysokich klas bonitacyjnych zajmuj ą około 5% powierzchni arkusza. W strukturze upraw dominuj ą: Ŝyto, pszenica, owies i ziemniaki. Du Ŝe powierzchnie pastwisk sprzyjaj ą hodowli bydła, a stosunkowo bliski Łu- ków ze znanymi zakładami mi ęsnymi – hodowli trzody chlewnej i drobiu. Coraz wi ększe znaczenie gospodarcze ma hodowla ryb w licznych stawach zało Ŝonych w obr ębie doliny Ty śmienicy. Wa Ŝną rol ę przyrodnicz ą i gospodarcz ą odgrywa kompleks Lasów Parczewskich, zajmuj ący du Ŝą cz ęść omawianego obszaru. Dobrze rozwini ęta sie ć wodoci ągowa obsługuje wi ększo ść miejscowo ści, natomiast sie ć kanalizacyjna, poza Parczewem, została doprowadzona jedynie do Koczerg i Bródna. Naj- wi ększa mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków funkcjonuje w Parczewie. Mniejsze oczyszczalnie tego typu są usytuowane tak Ŝe w Siemieniu, Ocho Ŝy i Jedlance oraz przy wi ęk- szych zakładach przemysłowych. Oczyszczalnie przyzagrodowe s ą nieliczne. Komunalne wysypiska odpadów znajdują si ę w miejscowo ściach Królewski Dwór i Glinny Stok Pod wzgl ędem klimatycznym obszar poło Ŝony w granicach arkusza Parczew nale Ŝy do Regionu Mazowiecko-Podlaskiego (Wo ś, 1999). Zaznaczaj ą si ę tu silniej wpływy klimatu kontynentalnego, cz ęstsze s ą ni Ŝ w innych rejonach kraju napływy chłodnego powietrza z pół- nocy i wschodu, co powoduje, Ŝe zima jest tu dłu Ŝsza ni Ŝ w zachodniej cz ęś ci regionu. Wio- sna i jesie ń s ą stosunkowo krótkie z duŜymi amplitudami temperatur powietrza, z kolei lato jest ciepłe i długie. Średnia roczna temperatura wynosi +7,2°C. Miesi ącem najzimniejszym jest stycze ń (-4,1°C), a najcieplejszym lipiec (+18,2 oC). Średnia roczna wielko ść opadów atmosferycznych kształtuje si ę na poziomie 550 mm. Najmniej opadów przypada na stycze ń, najwi ęcej na lipiec i sierpie ń. Okres bezprzymrozkowy trwa 165 dni, a średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 82. Okres wegetacji ro ślin jest wyra źnie skrócony w stosunku do terenów centralnej Polski i trwa 200–210 dni. Parczew jest wa Ŝnym w ęzłem komunikacyjnym. Zbiegaj ą si ę tu drogi wojewódzkie: nr 813 Mi ędzyrzec – Ł ęczna, nr 815 Wisznice –Parczew – Lubartów, nr 819 Parczew – Wola Uhruska i nr 818 Parczew – Włodawa. Przez miasto przebiega, obecnie nieczynna dla prze- wozów pasa Ŝerskich, linia kolejowa Lublin – Lubartów – Parczew – Łuków. Na linii kursuj ą do ść rzadko poci ągi towarowe oraz poci ąg turystyczno-gastronomiczny w okresie wakacyj- nym.

6 III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Parczew (Stochlak, 1979a,b). Obszar arkusza Parczew poło Ŝony jest w obr ębie lubelsko-podlaskiej cz ęś ci prekam- bryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Charakterystycznymi elementami budowy geologicznej podło Ŝa krystalicznego i pokrywy osadowej jest jej blokowy charakter, który przeja- wia si ę obecno ści ą zr ębów (wyniesie ń) i zapadlisk (obni Ŝeń). Powstały one podczas orogene- zy waryscyjskiej. Omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie zr ębu łukowskiego, nazywanego równie Ŝ wyniesieniem łukowsko-sławatyckim. W budowie pokrywy osadowej bior ą udział utwory od kambru po czwartorz ęd. Cz ęść paleozoiczn ą tworz ą kambryjskie piaskowce kwarcytowe, sylurskie mułowce i iłowce z faun ą graptolitow ą oraz utwory karbo ńskie. Osady karbonu dolnego (wizen) reprezentowane s ą przez wapienie i margle, a górnego (namur, westfal) przez iłowce, mułowce i piaskowce z wkładkami węgla kamiennego. Łączna miąŜ szo ść osadów karbonu w granicach arkusza Parczew wynosi od 305 do 640 m. Najwy Ŝsz ą cz ęś ci ą karbonu górnego (Westfal A–B) są warstwy lubelskie, charakteryzuj ące si ę wyra źną przewag ą osadów limnicznych oraz obecności ą licznych cyklotemów w ęglowych. Mi ąŜ szość głównej warstwy produktywnej Lubelskiego Za- gł ębia W ęglowego jest najwi ększa w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru (maksymalnie 342 m), maleje w kierunku północnym i północno-wschodnim, gdzie ulega wyklino- waniu. W jej obr ębie wyst ępuje od 19 do 50 pokładów w ęgla o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 0,1 m, w tym 4–8 pokładów o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 1 m. Pokryw ę mezozoiczn ą wyst ępuj ącą na całym obszarze arkusz tworz ą osady jury i kredy. Skały jurajskie reprezentowane s ą w dolnych partiach przez piaskowce wapniste, mułowce, iłowce oraz zlepie ńce jury środkowej, na których zalegaj ą ró Ŝnego rodzaju wapienie (organo- detrytyczne, skaliste, oolitowe i pelityczne) jury górnej. Mi ąŜ szo ść pi ętra jurajskiego waha si ę od 130 do 160 m, przy czym wi ększe warto ści obserwuje si ę na zachodzie i południowym zachodzie. Na osadach jurajskich zalegaj ą słabo zwi ęzłe kwarcowe piaskowce glaukonitowe z fosforytami nale Ŝą ce do kredy dolnej oraz osady węglanowe kredy górnej (wapienie, margle, kreda pisz ąca). Ł ączna mi ąŜ szo ść utworów okresu kredowego waha si ę od 446 m do ponad 550 m. Osady trzeciorz ędu (paleogen i neogen) le Ŝą na silnie rozmytej i nierównej powierzchni kredy. Wyst ępuj ą zarówno na powierzchni terenu (w okolicach Siemienia), jak i pod niewielkim nadkładem czwartorz ędu. Reprezentowane s ą przez piaski glaukonitowe z fosforytami

7 o mi ąŜ szo ści 3,8–8,5 m, ponad którymi wyst ępuj ą 4-m mi ąŜ szo ści iły glaukonitowe z okruchami bursztynu odsłaniaj ące si ę na powierzchni pomi ędzy Wólk ą Siemie ńsk ą a Siemieniem. Najmłodszymi osadami trzeciorz ędu s ą prawdopodobnie piaski i Ŝwiry kwarcowe z rogo- wcami rozpoznane koło wsi Ty śmienica, których mi ąŜ szo ść nie przekracza 5 m. Utwory czwartorz ędu, wyst ępuj ące na powierzchni całego obszaru, tworz ą pokryw ę o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści, maksymalnie osiągaj ącej 68,7 m (otwór Makoszka) (fig. 2). Znane z wierce ń osady najstarszych zlodowace ń (południowopolskich) reprezentowane są przez piaski rzeczne i wodnolodowcowe oraz szcz ątkowo zachowane gliny zwałowe o su- marycznej mi ąŜszo ści nieprzekraczaj ącej 22 m. W interglacjale mazowieckim zachodziła silna erozja wgł ębna, w wyniku której starsze osady czwartorz ędu zostały silnie zredukowane, a gł ęboko ść rozci ęć erozyjnych dochodziła maksymalnie do 40 m. W tak powstałych dolinach akumulowane były rzeczne osady piaszczysto-Ŝwirowe w trzech cyklach sedymentacyjnych. Utwory interglacjalne stwierdzono w wielu otworach wiertniczych w centralnej i wschodniej cz ęś ci obszaru. Mi ąŜszo ść całej serii waha si ę od około 17 do 34 m. Najwi ększy wpływ na ukształtowanie powierzchni omawianego obszaru wywarło zlo- dowacenie odry (nale Ŝą ce do zlodowace ń środkowopolskich), które było ostatnim okresem obecno ści lądolodu na tych terenach. Utwory lodowcowe i wodnolodowcowe tego wieku wyst ępuj ą na powierzchni terenu głównie w południowo-zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. Cykl sedymentacyjny zlodowacenia odry rozpoczynaj ą, znane z odkrywek w rejonie Parczewa i Królewskiego Dworu, wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści około 15 m, oraz rozpoznane wierceniami iły i mułki zastoiskowe, których mi ąŜ szo ść wynosi średnio około 10 m. Gliny zwałowe w formie niewielkich płatów o zmiennej mi ąŜszo ści (0,5– 10 m) wyst ępuj ą na północ od Piwonii (pomi ędzy Glinnym Stokiem a Parczewem) oraz w po- łudniowo-zachodniej cz ęś ci (pomi ędzy zachodni ą granic ą arkusza a dolin ą Ty śmienicy). Gru- boziarniste piaski ze Ŝwirami i głazami pochodzenia lodowcowego, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 4 m, rozpoznano w rejonie Leitnego oraz po obu stronach stawu Siemie ń. Osady te zalegaj ą bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod niewielkim nadkładem utworów wodnolodowcowych i rezydualnych. Moren ę czołow ą, tworz ącą wyra źne wzgórze o wysoko ści 170,3 m n.p.m., stwierdzono w okolicy śminnego. Buduj ą j ą osady piaszczysto-Ŝwirowe z głazami i domieszk ą materiału gliniastego. Moreny martwego lodu wyst ępuj ą na zachód od Ty śmienicy. Tworz ą je zró Ŝni- cowane granulometrycznie osady o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 5 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Parczew na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielny : 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie : 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 22 – piaski i mułki jeziorne; 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów; 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia południowopolskie: 31 – muł- ki, iły i piaski zastoiskowe, Trzeciorz ęd; miocen : 39 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z w ęglem brunatnym; eocen : 42 – iły, mułki, piaski z fosforytami i bursztynem, miejscami w ęgiel brunatny, Kreda; kreda górna : 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą…(Marks i in. red., 2006).

9 W trakcie deglacjacji działalno ść wód roztopowych doprowadziła do powstania licznych form akumulacji wodnolodowcowej. Kemy w okolicy śminnego, Glinnego Stoku i pomi ędzy Brze źnic ą i Ty śmienic ą, tworz ą wzgórza o wysoko ści wzgl ędnej około 5 m, zbudowane z piasków ró Ŝnoziarnistych z przewag ą średnio- i gruboziarnistych przechodz ących gniazdowo w pospółki lub Ŝwiry. W partiach stropowych cz ęsto wyst ępuje niewielkiej mi ąŜ- szo ści poziom Ŝwirów i głazów skał północnych. W okolicach Stawu Siemie ń oraz jezior Kleszczów i Miejskiego rozci ągaj ą si ę wydłu Ŝone południkowo tarasy kemowe, zbudowane z piasków średnio- i drobnoziarnistych w stropie pylaste, o miąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 5 m. W centralnej cz ęści arkusza rozci ągaj ą si ę równiny fluwioglacjalne zbudowane z pia- sków i piasków ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 15 m. Zalegaj ą one bezpo średnio na glinach zwałowych, miejscami na piaskach ze Ŝwirami i głazami lodowcowymi. Powy Ŝej osadów wodnolodowcowych zlodowacenia odry, wyst ępuj ą rozległe płaty pia- sków i mułków rzeczno-peryglacjalnych z okresu zlodowacenia warty (mi ąŜ szo ść do 3 m) oraz osady jeziorno-rozlewiskowe zlodowace ń północnopolskich. Z okresem najmłodszym zlodowaceniem zwi ązane s ą piaski i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych, osi ągające np. w dolinie Piwonii mi ąŜ szo ść do 15 m oraz eluwialne pokrywy piaszczysto-pylaste, przy- krywaj ące wi ększo ść osadów plejstocenu, których mi ąŜ szo ść wynosi około 1 m. Procesy eoliczne, które miały miejsce na przełomie plejstocenu i holocenu, doprowadzi- ły do powstania pokryw eolicznych i form wydmowych w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (Lasy Parczewskie), oraz w rejonie Parczewa. W holocenie na szerok ą skal ę rozwin ęła si ę akumulacja bagienna, w mniejszym stopniu jeziorna i rzeczna. Torfy s ą najbardziej rozwini ętym typem genetycznym osadów holoce ń- skich na terenach obj ętych arkuszem – zajmuj ąc ponad 20% ogólnej powierzchni. W dolinach rzecznych przewa Ŝaj ą torfy turzycowe (dolina Ty śmienicy) oraz olesowe (dolina Piwonii). W bezodpływowych zagł ębieniach oraz misach pojeziornych na obszarze plejstoce ńskiej rów- niny akumulacji wodnolodowcowej i rzecznej (na południe od linii D ębowa Kłoda – Laski) wyst ępuj ą torfy niskie: mechowiskowo-turzycowe, turzycowo-mszyste, mszyste oraz przej- ściowe osi ągaj ące do 6,6 m mi ąŜ szo ści.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Parczew aktualnie udokumentowanych jest ł ącznie dwana ście złó Ŝ kopalin, w tym: po jednym zło Ŝu węgla kamiennego, glin ceramiki budowlanej i glin do produkcji kruszywa lekkiego, sze ść złó Ŝ piasków oraz trzy zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Z ewidencji zasobów kopalin skre ślonych zostało pi ęć złó Ŝ piasków i pi ęć złó Ŝ piasków i Ŝwirów (tab.1).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Nr Wiek kom- giczne bilanso- Kategoria rozpo- Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj pleksu litolo- Klasyfikacja złó Ŝ we (tys. t, znania rowania zło Ŝa (tys. t) kopaliny konfliktowości na zło Ŝa kopaliny giczno- tys. m 3*) złoŜa mapie surowcowego wg stanu na dzie ń 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. red., 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Królewski Dwór p Q 43 C1 N - Skb 4 A 3 Koczergi I p Q 34 C1 Z - Skd,Skb 4 A 10 Gródek g(gr) Q 5215* C2 N - Sb 4 B W 11 Gródek g(gc) Q 886* C1 N - Scb 4 B W 12 Kolechowice Nowe Wk C 2 257 374 C2 N - E 2 B W, U, N 13 Koczergi IX* pŜ Q 227 C1 G Skd,Skb 4 A 14 Koczergi X pŜ Q 233 C1 G Skd,Skb 4 A 15 Koczergi XIII* pŜ Q 224 C1 N - Skd,Skb 4 A 16 Koczergi XII p Q 197 C1 G 30 Skd,Skb 4 A 17 Koczergi XII-1* p Q 113 C1 G Skd,Skb 4 A 18 Koczergi XI p Q 51 C1 G 32 Skd,Skb 4 A 19 Siedliki I p Q 661 C1 G Skd,Skb 4 A 11 Koczergi pŜ Q ZWB* - Koczergi II pŜ Q ZWB* - Koczergi II -bis pŜ Q ZWB* - Koczergi III p Q ZWB* - Koczergi IV p Q ZWB - Koczergi V p Q ZWB* - Koczergi VI p Q ZWB* - Koczergi VII pŜ Q ZWB Koczergi VIII pz Q ZWB Siedliki p Q ZWB - Rubryka 2: * zło Ŝa wprowadzone do „Bilansu zasobów…” w 2010 r. Zasoby wg dokumentacji geologicznej. Rubryka 3: Wk – w ęgiel kamienny, p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (do produkcji glinoporytu); Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; C – karbon Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C2 Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), ZWB * - zło Ŝe wykre ślone z Bilansu zasobów w 2010 r. Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne; kopaliny skalne: Skd – kruszywa drogowe, Skb – kruszywa budowlane, Scb – ceramiki budowlanej , Sb – budowlane (do produkcji glinoporytu); Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w danym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe, A – małokonfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych (strefa ochronna GZWP 407), U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska; N – obszary NATURA 2000

Zło Ŝe w ęgla kamiennego „Kolechowice Nowe” udokumentowane zostało w kategorii C 2 na powierzchni 26 500,00 ha, a jego północno-wschodnia cz ęść znajduje si ę w granicach arkusza Par- czew (Ptak, 1996). Seri ą zło Ŝow ą stanowi ą górnokarbo ńskie warstwy lubelskie (w Lubelskim Za- gł ębiu W ęglowym stanowi ące poziom produktywny), które w obr ębie zło Ŝa „Kolechowice Nowe” osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 43,6 m do 412,0 m i zawieraj ą od 4 do 58 pokładów i wkładek w ęgla o grubo ści od 0,10 m do 2,83 m. Zło Ŝe bilansowe tworzy 18 pokładów w ęgla o mi ąŜ szo ści od 1,00 do 2,83 m ( średnio 1,31 m). Gł ęboko ść sp ągu waha si ę pomi ędzy 802 m do 1100 m p.p.t., a grubo ść nadkładu zmienia si ę w granicach od 615 do 810 m ( średnia 720 m). Zawarto ść popiołu w w ęglu wzbogaconym wynosi od 1,23 do 11,25% ( średnio 6,15%), warto ść opałowa w ęgla bez przerostów powy Ŝej 5 cm mie ści si ę w przedziale od 16 891 do 30 014 kJ/kg ( średnio 25 908 kJ/kg), a zawar- to ść siarki całkowitej zmienia si ę od 0,21 do 8,21% ( średnio 1,42%). W ęgle energetyczne typu 31 i 32 stanowi ą 96,75% ogółu zasobów. Zło Ŝe zaliczono do II grupy zmienno ści z uwagi na lokalne nieci ągło ści, zmienno ść mi ąŜ szo ści i jako ści kopaliny oraz zaburzenia tektoniczne. Dokumentacja zło Ŝa „Gródek” (Samocka, 1985) obejmuje gliny ceramiki budowlanej rozpoznane w kategorii C 1 z jako ści ą kopaliny w kategorii B oraz gliny do produkcji glinoporytu rozpoznane w kat. C 2. Dokumentacja ta obj ęła wcze śniej udokumentowane zło Ŝe glin do produkcji glinoporytu ( śurak, Juszczyk, 1974), którego zasoby w kat. C 2 anulowano. W ewidencji zasobów kopalin (Wołkowicz i in. red., 2010) figuruj ą dwa odr ębne zło Ŝa glin o tej samej nazwie: w kat. C 1 do produkcji cegły pełnej o powierzchni 23,60 ha i w kat. C 2 do produkcji glinoporytu o powierzchni 56,80 ha. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe glin zestawiono w tabeli 2 Zło Ŝa kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych w rejonie miejscowo ści Koczergi zwi ązane s ą z osadami wodnolodowcowymi zlodowacenia odry, zalegaj ącymi w obr ębie płata glin zwa-

łowych. Wszystkie omawiane zło Ŝa zostały udokumentowane w kategorii C 1 dla potrzeb budowlanych i drogowych. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski drobno-, średnio- i gruboziarniste ze zmienn ą domieszk ą Ŝwirów i pyłów, wyst ępuj ące pod nadkładem gleby, glin zwałowych i piasków zaglinionych. Zło Ŝa „Koczergi IX” (Chwesiuk, 2006), „Koczergi X” (Chwe- siuk,2007) oraz „Koczergi XIII” (Chwesiuk, 2010c) są zło Ŝami w których kopalin ę główn ą stanowi ą piaski i Ŝwiry, natomiast zło Ŝa: „Koczergi I” (Czaja, 1993), Koczergi XI” (Chwe- siuk, 2008), „Koczergi XII” (Chwesiuk, 2009) i „Koczergi XII-1” (Chwesiuk 2010b) s ą zło- Ŝami piasków. Dla zło Ŝa „Koczergi XII” został opracowany Dodatek nr 1 do dokumentacji (Chwesiuk, 2010a), którego celem było zmniejszenie pocz ątkowej powierzchni zło Ŝa (3,47 ha) do obszaru na który uzyskano koncesj ę (1,74 ha), a tak Ŝe rozliczenie pozostałych w zło Ŝu zasobów. Na obszarze wydzielonym ze zło Ŝa udokumentowano zło Ŝe „Koczergi XII-1”.

12 Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe surowców ilastych Powierzchnia Mi ąŜ szo ść Grubo ść Nr zło Ŝa Nazwa Rodzaj zło Ŝa zło Ŝa nadkładu Wybrane parametry na mapie zło Ŝa kopaliny (ha) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 Kopalina: zawarto ść (%): margiel ziarnisty: 0,0–1,83; śr. 0,40 CaO; 3,20–5,33 2,8– MgO: 1,85–2,00 0,2–3,0 10 Gródek g(gr) 56,85 16,4 SiO : 63,94–83,44; śr. 72,05 śr. 0,6 2 śr. 9,4 zawarto ść Al 2O3: 7,34–13,29; śr. 9,86 zawarto ść Fe 2O3: 2,53–2,54% Tworzywo ceramiczne: wydajno ść spieku: 0,72–0,83 (m 3/m 2/godz.) straty pra Ŝenia w temp. 1000 0 C: 3,22–5,26% Kopalina: zawarto ść margla ziarnistego: 0,0–0,4% woda zarobowa: 14,8–26,0; śr. 17,7% Tworzywo ceramiczne: 0,7–8,6; 0,2–2,5 11 Gródek g(gc) 23,63 temperatura wypalania: 1000 °C śr. 3,5 śr. 1,0 nasi ąkliwo ść : 8,0–16,4; śr. 11,2% skurczliwo ść wysychania: 3,0–6,4; śr. 4,6% wytrzymało ść na ściskanie: 8,1–13,0; śr. 10,0 MPa Rubryka 3: g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (do produkcji glinoporytu) g(gc) – gliny ceramiki budowlanej

Zło Ŝa kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych w rejonie miejscowo ści Koczergi zwi ązane s ą z osadami wodnolodowcowymi zlodowacenia odry. Wszystkie omawiane zło Ŝa zostały udokumentowane w kategorii C 1 dla potrzeb budowlanych i drogowych. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski ze zmienn ą domieszk ą Ŝwirów i pyłów, wyst ępuj ące pod nadkładem gleby, glin zwa- łowych i piasków zaglinionych. W zło Ŝach „Koczergi IX” (Chwesiuk, 2006), „Koczergi X” (Chwesiuk, 2007) oraz „Koczergi XIII” (Chwesiuk, 2010c) kopalin ę stanowi ą piaski i Ŝwiry, natomiast zło Ŝa: „Koczergi I” (Czaja, 1993), Koczergi XI” (Chwesiuk, 2008), „Koczergi XII” (Chwesiuk, 2009) i „Koczergi XII-1” (Chwesiuk 2010b) s ą zło Ŝami piasków. Dla zło Ŝa „Ko- czergi XII” został opracowany Dodatek nr 1 do dokumentacji (Chwesiuk, 2010a), którego celem było zmniejszenie pocz ątkowej powierzchni zło Ŝa (3,47 ha) do obszaru na który uzyskano koncesj ę (1,74 ha), a tak Ŝe rozliczenie pozostałych w zło Ŝu zasobów. Na pozostałym obszarze wydzielonym ze zło Ŝa udokumentowano zło Ŝe „Koczergi XII-1”. We wszystkich zło Ŝach rejonu Koczerg zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje poniŜej sp ągu warstwy serii zło Ŝowej. W zwi ązku z wyeksploatowaniem surowca i zako ńczeniem eksploatacji, z rejestru za- sobów skre ślono zło Ŝa: „Koczergi IV” (2005 r.), „Koczergi VII” (2007 r.), „Koczergi”

13 (2010 r.), „Koczergi II” (2010 r.), „Koczergi II-bis” (2010 r.), „Koczergi III” (2010 r.), „Ko- czergi V” (2010 r.), „Koczergi VI” (2010 r.), „Koczergi VIII” (2010 r.).

Zło Ŝe piasków „Królewski Dwór” udokumentowano w kat. C 1 dla celów budowlanych (Giza, Giza, 1993), na obszarze występowania piasków rzecznych i peryglacjalnych. Seri ę surowcow ą stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste zalegaj ące pod nadkładem piasków pylastych i pyłów piaszczystych. Zło Ŝe jest suche. Poza rejonem Koczerg i Królewskiego Dworu bilansowe zasoby piasków wyst ępuj ą w pobli Ŝu miejscowo ści Siedliki na północ od St ępkowa. Zło Ŝe „Siedliki I” udokumentowane zostało w kat. C 1 (Trejta, 2005) w s ąsiedztwie skre ślonego w 2006 r. z rejestru zasobów zło Ŝa „Siedliki”. W zwi ązku ze zmian ą rz ędnej eksploatacji i zwi ększeniem zasobów kopaliny opracowano Dodatek nr 1 do dokumentacji (Szydeł, 2009). Kopalin ę w zło Ŝu stanowi ą piaski wodnolodowcowe górne stadiału maksymalnego zlodowace ń środkowopolskich. Seria zło- Ŝowa jest dwudzielna. W partii stropowej, pod nadkładem gleby, wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste, poni Ŝej których zalegaj ą piaski średnioziarniste z otoczakami skał północnych. Za- warto ść frakcji Ŝwirowej nie przekracza 1%. Zło Ŝe jest zawodnione. Kopalina ze zło Ŝa „Sie- dliki I” mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kruszywa podane zosta- ły w tabeli 3 Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego Powierzchnia Mi ąŜ szo ść Grubo ść Nr zło Ŝa Nazwa Rodzaj Wybrane parametry złoŜa zło Ŝa nadkładu na mapie zło Ŝa kopaliny jako ściowe kopaliny (ha) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 zawarto ść (%): frakcja < 2,0 mm: 99,7–100; śr. 99,9 Królewski 2,0–3,1 1 p 1,10 śr. 0,6 pyły mineralne: 3,6–5,0; śr. 4,5 Dwór śr. 2,4 ci ęŜ ar nasyp w stanie utrz ęsionym (t/m3): 1,640–1,710; śr. 1,690 zawarto ść (%): frakcja < 2,0 mm: 84,9–100; śr. 92,5 3,8–6,0 0,8–1,4 3 Koczergi I p 0,80 pyły mineralne: 1,3–10,1; śr. 6,3 śr. 4,7 śr. 1,1 ci ęŜ ar nasyp w stanie utrz ęsionym (t/m3): śr. 1,530 wska źnik uziarnienia: 3,0–5,5 śr. 4,2% 5,6–9,4 0,4–3,5 13 Koczergi IX pŜ 1,90 zawarto ść pyłów mineralnych: 1,0–3,0; śr. śr. 7,8 śr. 1,5 1,6% wska źnik uziarnienia: 3,5–5,2 śr. 4,0% 5,5–8,0 1,0–2,1 14 Koczergi X pŜ 1,90 zawarto ść pyłów mineralnych: 0,5–1,8; śr. 7,3 śr. 1,2 śr. 1,1% wska źnik uziarnienia: 3,5–4,2; śr. 4,0% zawarto ść (%): 4,2–8,0 1,0–3,6 frakcja < 2,5 mm: 48,3–92,2; śr. 74,4 15 Koczergi XIII pŜ 1,90 śr. 6,8 śr. 1,5 pyły mineralne: 0,5–1,4; śr. 0,82 ci ęŜ ar nasyp w stanie utrz ęsionym (t/m3): 1,586–1,763; śr. 1,707

14 1 2 3 4 5 6 7 wska źnik uziarnienia: 3,9–4,7; śr. 3,4% zawarto ść pyłów mineralnych: 3,5–4,5 0,0–1,5 16 Koczergi XII p 1,74 0,5–1,0%; śr. 0,83% śr. 3,9 śr. 0,6 ci ęŜ ar nasyp w stanie utrz ęsionym (t/m3): 1,663–1,730; śr. 1,686 wska źnik uziarnienia: 3,9–4,7; śr. 4,2% zawarto ść pyłów mineralnych: Koczergi 2,5–4,3 0,4–1,8 17 p 1,73 0,5–1,5; śr. 0,96% XII-1 śr. 3,9 śr. 1,3 ci ęŜ ar nasyp w st. utrz ęsionym (t/m3): 1,663–1,730; śr. 1,686 3,7–4,7 0,4–1,4 zawarto ść pyłów mineralnych: 18 Koczergi XI p 1,53 śr. 3,98 śr. 0,87 0,5–1,0; śr. 0,83% wska źnik uziarnienia: 3,5–3,7; śr. 3,6% zawarto ść pyłów mineralnych: 2,86 12,8–14,3 0,6–1,5 19 Siedliki I p Pole A – 1,48 0,1–1,0; śr. 0,55% śr. 13,7 śr. 0,9 Pole B – 1,38 ci ęŜ ar nasyp w st. utrz ęsionym (t/m3): 1,730–1,940; śr. 1,830

Zgodnie z klasyfikacj ą sozologiczn ą złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony, zło Ŝa kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych i glin zaliczono do klasy 4 – złó Ŝ powszechnych licznie wyst ępuj ących, natomiast zło Ŝe w ęgla kamiennego zaliczono do klasy 2 – złó Ŝ rzadkich w skali kraju lub skon- centrowanych w danym rejonie. Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝa surowców ilastych (glin zwałowych) uznano za konfliktowe ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych (propono- wana strefa ochronna zbiornika GZWP 407), natomiast podziemne zło Ŝe w ęgla kamiennego jest zło Ŝem konfliktowym z uwagi na ochron ę wód podziemnych, poło Ŝenie w granicach obszaru NATURA 2000 oraz ogóln ą uci ąŜ liwo ść dla środowiska. Pozostałe zło Ŝa uznano za mało- konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W granicach arkusza Parczew eksploatowanych było ł ącznie 17 złó Ŝ kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych, z czego 10 po zako ńczeniu eksploatacji skre ślono z rejestru zasobów, 1 zło Ŝe zostało zaniechane, natomiast eksploatowane s ą 4 zło Ŝa piasków i 2 zło Ŝa piasków i Ŝwirów (tabela 4). W rejonie miejscowo ści Koczergi wszystkie zło Ŝa eksploatowane s ą odkrywkowo w wyrobiskach wgł ębnych przy pomocy koparki ły Ŝkowej. Kopalina ze złó Ŝ „Koczergi IX” i „Koczergi X” pozyskiwana jest okresowo, a pozostałe zło Ŝa eksploatowane s ą w sposób ci ągły. Po zako ńczeniu eksploatacji przewiduje si ę rekultywacj ę obszaru wydobywczego poprzez zasypanie wyrobisk poeksploatacyjnych łupkiem w ęglowym z kopalni w ęgla kamiennego „Bogdanka” SA, a nast ępnie adaptacj ę obszaru w kierunku rolnym lub le śnym

15 Zło Ŝe „Siedliki” I eksploatowane jest w sposób ci ągły w wyrobisku wgł ębnym na dwóch poziomach eksploatacyjnych. Sp ąg dolnego poziomu wydobywczego znajduje si ę na gł ęboko ści 12 m poni Ŝej poziomu lustra wody. W zwi ązku z du Ŝym zawodnieniem zło Ŝa przewiduje si ę rekultywacj ę obszaru wydobywczego w kierunku wodnym poprzez utworzenie stawu hodowlanego. Wydobyty surowiec wywo Ŝony jest na bie Ŝą co bez przeróbki. Eksploatacj ę piasków ze zło Ŝa „Koczergi I” prowadzono w latach 1996–2001 na podstawie koncesji udzielonej przez starost ę parczewskiego. Zako ńczenie wydobycia zwi ązane było ze śmierci ą koncesjonobiorcy. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane. Kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe pozyskiwano tak Ŝe ze złó Ŝ: „Koczergi” (1979–2010), „Koczergi II” (1990–1997), „Koczergi II-bis (1995–1997), „Koczergi III” (1997–2000), „Ko- czergi IV” (1999–2003) „Koczergi V” (2003–2005), „Koczergi VI” (2004–2006), „Koczer- gi VII” (2006–2007); „Koczergi VIII” (2006–2009). Koncesj ę zostały wygaszone decyzjami starosty parczewskiego, a zasoby skre ślone z rejestru zasobów. Wyrobiska s ą systematycznie wypełniane łupkiem w ęglowym. W cz ęś ci wyrobisk gromadzi si ę woda opadowa. Skre ślone z rejestru zasobów zło Ŝe „Siedliki” eksploatowano w latach 1998–2003. Wy- robisko poeksploatacyjne jest w cało ści wypełnione wod ą. W rejonie wsi Kolonia Babianka (okolice zło Ŝa „Gródek) w latach 70. wydobywano iły na potrzeby cegielni sezonowych. Powstałe w tamtym czasie wyrobiska zostały zasypane. W dolinach Ty śmienicy, Piwonii i Piskornicy miejscowa ludno ść eksploatowała torfy dla celów opałowych. Pozyskiwanie surowca, pod pozorem tworzenia stawów rybnych, w okolicach wsi Bójki, stanowiło zagro Ŝenie dla walorów ekologicznych rejonu poło Ŝonego na skraju Doliny Ty śmienicy. Intensywn ą eksploatacj ę torfu w latach 90. prowadzono na po- łudniowym skraju wsi Zabiele. Pozostało ści ą po dawnej eksploatacji piasków oraz piasków i Ŝwirów na lokalne potrzeby budowlane s ą płytkie, cz ęś ciowo zaro śni ęte wyrobiska stokowo-wgł ębne. Miejsca takie przedstawiono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. W rejonie Gródka i Zabiela zlokalizowane s ą odkrywki, w których na niewielk ą skal ę eksploatuje si ę kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe. Dla tych punktów wykonano karty informacyjne punktu wyst ępowania kopaliny.

16 Tabela 4 Dane koncesyjne złó Ŝ kruszyw piaskowych i piaskowo-Ŝwirowych Koncesja Powierzchnia (ha) Okres na jaki Data rozpocz ęcia Nazwa zło Ŝa UŜytkownik zło Ŝa data wydania obszaru górniczego wydano koncesj ę eksploatacji organ wydaj ący terenu górniczego 1 2 3 4 5 6 RSP. 19.02.2007 r. 1,90 „Koczergi IX” 10 lat 03.2007 r. w Koczergach starosta parczewski 1,90 RSP. 30.03.2009 r. 1,90 „Koczergi X” 10 lat 04.2010 r. w Koczergach starosta parczewski 1,90 Danuta 17.03.2008 r. 1,53 „Koczergi XI” 5 lat 04.2008 r. Wawrzy ńska starosta parczewski 1,53 Danuta 12.05.2009 r. 1,74 „Koczergi XII” 5 lat 06.2009 r. Wawrzy ńska starosta parczewski 1,74 Danuta 05.08.2010 r. 1,73 „Koczergi XII-1” 5 lat 09.2010 r. Wawrzy ńska starosta parczewski 1,73

17 27.10.2006 r. zmiana decyzji 1,48 „Siedliki I” Krzysztof Szwaj 10 lat 11.2006 r. 12.10.2009 r. 2,86 starosta parczewski

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Parczew prowadzono prace poszukiwawcze maj ące na celu udoku- mentowanie złó Ŝ w ęgli kamiennych, karbo ńskich boksytów, torfów, bursztynów oraz w niewielkim zakresie kredy jeziornej, piasków kwarcowych i kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych. Na podstawie przeanalizowanych materiałów oraz danych ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Parczew (Stochlak, 1979a, b), w poł ączeniu ze zwiadem terenowym, w granicach arkusza Parczew wyznaczono: obszar prognostyczny piasków kwarcowych oraz obszary perspektywiczne w ęgla kamiennego, bursztynów, piasków ze Ŝwirem, piasków i torfów. Obszar prognostyczny kwarcowych piasków formierskich obejmuje cz ęść (pole Mił- ków) zło Ŝa „Górka Lubartowska i Miłków” (Turowski, 1968) rozpoznanego w kategorii C 2, dla której zasoby okre ślono jako pozabilansowe i nie zostały uwzgl ędnione w „Bilansie zaso- bów…” (Wołkowicz i in. red., 2010). Mi ąŜ szo ść piasków, zbadana do poziomu wód gruntowych, waha si ę od 1,3 do 3,5 m. Nadkład o grubo ści 0,2–1,0 m stanowi gleba i piaski gliniaste. Przebadane piaski kwarcowe nie nadaj ą si ę do wykorzystania w przemy śle szklarskim ze wzgl ędu na znaczn ą domieszk ę Ŝelaza, natomiast mog ą by ć stosowane w odlewnictwie. Za- soby pola Miłków o powierzchni 21,5 ha, wynosz ą 949 tys. ton (tab. 5). Tabela 5 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Nr Wiek kompleksu Powierz- Grubo ść Zasoby Zastoso- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry litologiczno- chnia nadkładu w kat C wanie na kopaliny litologiczno- jakościowe surowcowego 2 (ha) (m) (tys. ton) kopaliny mapie surowcowego od-do (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść (%): lepiszcza – 0,4-1,4; węglanów – do 0,20; 1,3-3,5 I 21,5 pki Q 0,2-1,0 949 Sh temperatura spiekania – śr.2,59 pow. 1350 0C, przepuszczalno ść – dobra

Rubryka 3 – pki - piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (piaski formierskie); Rubryka 4 – Q - czwartorz ęd, Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sh – hutnicze

Północno-zachodnia i południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza Parczew znajduje si ę w zasi ęgu wyst ępowania bilansowych pokładów w ęgli kamiennych zalegaj ących na gł ę- boko ści do 750 m. Sumaryczna mi ąŜ szo ść bilansowych pokładów w ęgla (w ęglozasobno ść ) na omawianym obszarze zmienia si ę od 1,0 m do 10,0 m (Zdanowski 2010a). S ą to w ęgle ener-

18 getyczne płomienne (typ 31 i 32), charakteryzuj ące si ę du Ŝą zawarto ści ą cz ęś ci lotnych (Zda- nowski 2010b). Wyznaczony obszar perspektywiczny w ęgla kamiennego zwi ązany jest z war- stwami lubelskimi karbonu górnego, które w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza zostały udokumentowane w zło Ŝu „Kolechowice Nowe”. Utwory dolnego paleozoiku mog ą by ć perspektywiczne dla udokumentowania niekon- wencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego zgromadzonego w łupkach ilastych. Wzbogacone w sub- stancj ę organiczn ą łupki były deponowane w basenach sedymentacyjnych, które rozwin ęły si ę na zachodnim skłonie tarczy wschodnioeuropejskiej we wczesnym paleozoiku (Poprawa, Kiersnowski 2008). Macierzystymi skałami zbiornikowymi dla gazu ziemnego w rejonie lubelskim mog ą by ć górnoordowickie i dolnosylurskie łupki graptolitowe, a w szczególno ści, najbogatsze w substancje organiczna, osady landoweru i wenloku. W granicach arkusza Par- czew koncesji na poszukiwanie gazu łupkowego udzielono na rzecz Maraton Oil Poland. Prace maj ące na celu okre ślenie rejonów potencjalnego wyst ępowania bursztynów (Ka- si ński i in., 1997) prowadzone na północnej Lubelszczyźnie doprowadziły do wyznaczenia obszarów perspektywicznych mi ędzy innymi w rejonie Siemienia (rejon Sułoszyn – Siemie ń, pole Siemie ń) i Kaznowa. Granice rejonu Sułoszyn – Siemie ń wyznaczono na podstawie superpozycji map mi ąŜ szo ści nadkładu i współczynnika klastyczno ści – do tego celu wykorzystano otwory wykonane w trakcie bada ń i otwory archiwalne. Obecno ść bursztynu stwierdzona została w profilach szybików wykonanych nad Stawem Siemie ń. Osady asocjacji bursztynono śnej reprezentowane s ą przez eoce ńskie mułki i mułki piaszczyste z glaukonitem i okruchami bursztynu. Mi ąŜ szo ść tych utworów w obr ębie pola Siemie ń waha si ę w granicach 0,1 – 3,0 m ( średnio 1,0 m). Grubo ść nadkładu, który stanowi glina zwałowa, zmienia si ę od 0,2 do 7,0 m. Granice pola Kaznów równie Ŝ wyznaczono na podstawie superpozycji map mi ąŜ szości nadkładu i współczynnika klastyczno ści. Wyst ępowanie okruchów bursztynu w utworach eoce ń- skich stwierdzono w dwu otworach zlokalizowanych poza granicami arkusza Parczew. Utwory asocjacji bursztynono śnej o mi ąŜ szo ści 10,8–14,5 m reprezentowane s ą przez mułki piaszczyste z glaukonitem, a podrz ędnie piaski mułkowate kwarcowo-glaukonitowe. Nadkład o grubo ści 8,5–19,2 m stanowi ą czwartorz ędowe, drobnoziarniste piaski kwarcowe w cz ęś ci północnej przechodz ące w mułki piaszczyste. Zawarto ść bursztynu, stwierdzona w otworze B-1 (poza granicami arkusza) wynosi 32 g/m 3, bursztynono śno ść w polu Kaznów – 403,3 Mg/km 2, a sza- cunkowe zasoby – 11 334 Mg.

19 Obszary perspektywiczne piasków oraz piasków i Ŝwirów wyznaczone zostały na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Stochlak, 1979a) oraz wyrobisk zlokalizowanych podczas zwiadu terenowego. Za perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczystego i piaszczysto- Ŝwirowego uznano obszary wyst ępowania osadów pochodzenia wodnolodowcowego w rejonie Koczerg i Jasionki w północnej cz ęś ci arkusza oraz na północ od miejscowo ści Gródek. Charakterystyk ę obszaru perspektywicznego w okolicach Koczerg przedstawiono na podstawie danych z dokumentacji geologicznych złóŜ piasków i Ŝwirów znajduj ących si ę w granicach obszaru (Chwesiuk, 2006; 2007; 2010a,b). Kopalin ę uŜyteczn ą, na omawianym obszarze, stanowi ą piaski i Ŝwiry, dla których zawarto ść frakcji < 2 mm wynosi średnio 74,4%. Mi ąŜ szo ść kopaliny mie ści si ę w przedziale od 4,2 do 9,4 m, a grubo ść zalegaj ących w nadkładzie gleby oraz piasków gliniastych wynosi od 0,4 do 3,6 m ( średnio1,5 m). Granice obszaru perspektywicznego ograniczono do zasi ęgu utworów wodnolodowcowych zalegaj ą- cych w obr ębie glin zwałowych. W odkrywkach zlokalizowanych w granicach obszarów perspektywicznych w rejonie Jasionki i Gródka, pod 0,3 m nadkładem gleby, zalegaj ą piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szości od 2,5–3,0 m. Na północ od miejscowo ści Zabiele wyznaczone zostały trzy obszary perspektywiczne piasków oraz piasków i Ŝwirów w obr ębie form kemowych. Tworz ą je zró Ŝnicowane litolo- gicznie osady – głównie piaski, ale tak Ŝe piaski ze Ŝwirem, niekiedy mułki. Mi ąŜ szo ść kopaliny w odkrywkach wynosi od 1,5 do 2,8 m, przy nadkładzie gleby nieprzekraczającym 0,3 m. Obszary perspektywiczne zwi ązane z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi akumulacji lo- dowcowej zlokalizowane s ą na południowy wschód od Gródka i na południe od Nadziei (moreny martwego lodu) oraz w rejonie śminnego (moreny czołowe). W rejonie Gródka kopalin ę stanowi ą piaski drobne z domieszk ą Ŝwirów oraz pojedyn- czymi głazikami, których mi ąŜ szo ść, zmierzona w odkrywce, nieprzekraczaj ącej 1 m. Piaski zalegają bezpo średnio na powierzchni terenu. W rejonie Nadziei wyst ępuj ą rdzawo-Ŝółte piaski ze Ŝwirami, których mi ąŜ szo ść w odkrywce wynosi od 0,5 do 3,0 m. Nadkład kopaliny stanowi gleba i piaski gliniaste o mi ąŜ szo- ści ok. 0,4 m. W obszarze perspektywicznym w rejonie Gminnego występuj ą utwory piaszczysto- Ŝwirowe z domieszk ą glin w partiach stropowych. Były one miejscem pozyskiwania kruszywa dla potrzeb mieszka ńców. Obecnie odkrywka jest całkowicie zro śni ęta.

20 W granicach arkusza Parczew torfy wyst ępuj ą w cennych przyrodniczo obszarach dolin rzecznych z ekosystemami ł ąkowo-torfowiskowymi i bagiennymi, a tak Ŝe w śród obszarów le śnych. W dolinach rzek torfowiska pełni ą rol ę regulatora odpływu i dopływu wód gruntowych, a w lasach – funkcj ę retencyjn ą. Torfowiska spełniaj ące kryteria bilansowo ści i zlokalizowane poza terenami prawnie chronionymi zostały uznane za obszary perspektywiczne (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W dolinie Ty śmienicy, wyst ępuje kilka torfowisk typu niskiego, z których dwa najwi ększe rozdzielone są zespołem stawów hodowlanych. Torfowisko poło- Ŝone na północ od Siemienia reprezentuj ą torfy szuwarowe o mi ąŜ szo ści 1,74 m, popielności 18,2% i stopniu rozkładu 34%. W torfowisku poło Ŝonym na południe od zespołu stawów hodowlanych wyst ępuj ą torfy szuwarowo-olesowe, których średnia mi ąŜ szo ść wynosi 2,23 m, popielno ść 19,6%, a stopie ń rozkładu 35%. W dolinie Piwoni wyst ępuje kilka niewielkich torfowisk, z których najwi ększe zlokalizowane jest na wschód od Parczewa. Jest to torfowisko typu niskiego z torfem szuwarowo- turzycowiskowym charakteryzuj ącym si ę stopniem rozkładu na poziomie 30%, średniej mi ąŜ- szo ść wynosz ącej 1,63 m i popielno ść 24,8%. Najwi ększe torfowiska (typu niskiego) w dolinie Piskornicy znajduj ą si ę w okolicach Nadziei i Zabiela. Obszar perspektywiczny w rejonie Nadziei jest cz ęś ci ą du Ŝego (421 ha) torfowiska, którego kontynuacja znajduje si ę na arkuszu Leszkowice. Wyst ępuj ą tam torfy mechowiskowo-turzycowiskowe o średniej mi ąŜ szo ści 1,58 m, niskiej popielno ści wynosz ą- cej 7,6 % oraz 27% stopniem rozkładu. W okolicach Zabiela rozpoznano torfy szuwarowo- turzycowiskowe o średniej mi ąŜ szo ści –2,12 m, popielno ści – 10,5% i rozkładzie – 29%. W latach 70. pomi ędzy Włodaw ą i Łukowem (Cebulak i in., 1978) prowadzono prace geologiczne w poszukiwaniu karbo ńskich boksytów. Do obszarów o najwi ększej perspekty- wiczno ści zaliczono rejon szeroko ści kilkunastu kilometrów poło Ŝony na północny zachód od Parczewa. Seria skał boksytowych i boksytopodobnych wyst ępuje tu na du Ŝych gł ęboko- ściach rz ędu 900-1300 m p.p.t. co obecnie przekre śla ich znaczenie surowcowe. Badania wy- kazały tak Ŝe bardzo du Ŝą zmienno ść morfologiczn ą ciał rudnych oraz du Ŝą zmienno ść ich składu chemicznego, m. in. Al 2O3 i modułu krzemianowego. W latach 90. w dolinie Ty śmienicy poszukiwano złó Ŝ kredy jeziornej dla celów nawo- zowych. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści śminne – Siemie ń (Strzelczyk, 1993), badania te zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Poza jedn ą sondą, w której stwierdzono wyst ępowanie gytii wapiennej o mi ąŜ szo ści 0,3 m, w pozostałych nawiercono torf o mi ąŜ szości od 2,1 do 3,6 m.

21 VII. Warunki wodne

1.Wody powierzchniowe Obszar arkusza Parczew w cało ści nale Ŝy do dorzecza Wieprza. Najwa Ŝniejsz ą rzek ą jest Ty śmienica wraz z prawobrze Ŝnym dopływem Piwoni ą (nazywan ą Parczewsk ą lub Połu- dniow ą), do której uchodz ą Konotopa i Kołodziejka. Prawobrze Ŝnymi dopływami Ty śmieni- cy s ą Ocho Ŝa i Bobrówka, za ś lewobrze Ŝnym – Piskornica. Do wymienionych rzek dopływa znaczna ilo ść drobniejszych cieków maj ących swe pocz ątki w licznych podmokło ściach i bagnach. Oprócz cieków naturalnych, na znacznych odcinkach uregulowanych, powszechne są tak Ŝe kanały i rowy melioracyjne wykonane w czasie budowy Kanału Wieprz-Krzna, który zlokalizowany poza granicami arkusza. Wszystkie cieki wodne prowadz ą bardzo mało wody, a wiele rowów jest okresowo suchych. Specyficznym elementem omawianego obszaru s ą jeziora jedynej w Polsce grupy jezior ni Ŝowych (Ł ęczy ńsko-Włodawskich), poło Ŝonych poza zasi ęgiem ostatniego zlodowacenia. Są one zró Ŝnicowane pod wzgl ędem gł ęboko ści, trofizmu i zaawansowania procesu zaniku. Do najwi ększych nale Ŝą : Kleszczów (powierzchnia 53,9 ha, gł ęboko ść 2,3 m), Miejskie (powierzchnia 45,3 ha, gł ęboko ść 2,2 m), Bialskie (powierzchnia 31,7 ha, gł ęboko ść 18,2 m) i Ściegienne (powierzchnia 27,4 ha, gł ęboko ść 5,4 m). Dystroficzne, zarastaj ące jezioro Ob- radowskie obj ęte zostało ochron ą rezerwatow ą. Sztuczne zbiorniki wodne zlokalizowane s ą głównie w obr ębie doliny Ty śmienicy i Bobrówki. Do najwi ększych nale Ŝą stawy rybne w okolicach Siemienia (Stawy: Siemie ń, Górny Siemie ń, Wojtek, Dobosz i inne), których łączna powierzchnia wynosi 861 ha. Stawy rybne znajduj ą si ę tak Ŝe na północ od Siemienia (Staw Bobowiski), pomi ędzy miejscowo- ściami Ty śmienica i Bójki (Staw Długi, Staw Ocho Ŝa Du Ŝa, Staw Ocho Ŝa Mała), koło Pohu- lanki, Babianki, Prokopa i Jedlanki. W rejonie miejscowo ści Jamy i Babianka znajduj ą si ę źródła odwadniaj ące kredowy poziom wodono śny. S ą to wody dobrej jako ści, a wydajno ść źródła wynosi przewa Ŝnie około 10 l/s. Na obszarze arkusza Parczew aktualnie znajduje si ę 1 punkt monitoringowy, w którym badana jest jako ść wód powierzchniowych. Ocen ę jako ści wód Ty śmienicy oraz Piwoni w 2009 przeprowadzono zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych częś ci wodnych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według bada ń wykonanych w punktach znajduj ących si ę poza granicami arkusza Parczew, jednolite cz ęś ci wód powierzchniowych rzeki Ty śmienicy (od Brzostówki do Piwoni i od

22 Piwoni do Bystrzycy) oraz dla rzeki Piwoni (od dopływu ze stawu Hetman do uj ścia),w punk- cie zlokalizowanym w Siemieniu, charakteryzuj ą si ę umiarkowanym stanem ekologicznym, natomiast oceny stanu chemicznego nie wykonano (www.wios.lublin.pl). W 2006 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie przeprowadził kontrol ę jako ść wód Konotopy (Raport…, 2008), a w 2007 r. Piwonii i Piskornicy (www.wios.lublin.pl). Wody Piwoni i Konotopy zaliczono do IV klasy (jako ść niezadowala- jąca) ze wzgl ędu na ich stan sanitarny, barw ę, chlorofil „a” oraz substancje organiczne, natomiast wody Piskornicy zaliczono do klasy V (jako ść zła). Czysto ść wód jezior znajduj ących si ę w granicach arkusza kontrolowano w 2006 r. Ba- dania przeprowadzone w jeziorach Kleszczów i Miejskim wykazały, Ŝe wody te odpowiadaj ą II klasie czysto ści natomiast wody jeziora Guminek odpowiadały III klasie czysto ści (Ra- port…, 2008). Stan ekologiczny jeziora Kleszczów badanego w 2008 roku oceniono jako umiarkowany (www.wios.lublin.pl).

2. Wody podziemne Według podziału hydrogeologicznego Polski wi ększa cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do regionu lubelsko-podlaskiego, a jedynie niewielki, północno-zachodni fragment – do regionu mazowieckiego (Paczy ński red., 1995). Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski red., 2007) obszar arkusza zawiera si ę w Prowincji Wisły, Regionie Środkowej Wisły i subregionie środkowej Wisły nizinnym (S ŚWN) UŜytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w obr ębie trzech pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowego, czwartorz ędowo-kredowego i kredowego. Opisu warunków hydrogeologicznych na omawianym obszarze dokonano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Parczew (Freiwald i in., 2004). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, rozpoznane zostało w północnej i wschodniej cz ę- ści mapy, gdzie eksploatowane jest samodzielnie lub w poł ączeniu z pi ętrem kredowym oraz w południowej i południowo-wschodniej jego cz ęś ci jako pi ętro podrz ędne. Seri ę wodono śną stanowi ą osady piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜ szo ści 20–40 m, z lokalnymi przewarstwieniami utworów słaboprzepuszczalnych napinaj ących zwierciadło wód podziemnych. Warunki prze- pływu wód podziemnych są korzystne – współczynnik filtracji przekracza 10 m/24 h, a wydajno ść z pojedynczego otworu waha si ę od kilku do ponad 70 m 3/h. W rejonie Parczewa osady czwartorz ędowe s ą gł ęboko wci ęte w utwory kredy górnej. Kilkudziesi ęciometrowa warstwa piaszczysto-Ŝwirowa jest całkowicie nasycona wod ą, co stwarza bardzo korzystne

23 warunki do eksploatacji wód podziemnych. Zasilanie tego pi ętra odbywa si ę głównie w wyniku infiltracji wód atmosferycznych, a w obr ębie przegł ębie ń w utworach kredy dopływ wód podziemnych mo Ŝe odbywa ć si ę z utworów górnokredowych. Ze wzgl ędu na niewielkie mi ąŜ szo ści izoluj ącego nadkładu zagro Ŝenie wód omawianego pi ętra jest wysokie, a jako ść dobra lub średnia. Czwartorz ędowo-kredowe pi ętro wodono śne obejmuje swoim zasi ęgiem północno- wschodni ą i wschodni ą cz ęść arkusza Parczew. Warstw ę wodono śną tworz ą piaski i Ŝwiry czwartorz ędowe b ędące w bezpo średnim kontakcie z utworami w ęglanowymi kredy górnej. Zwierciadło ma charakter swobodny lub wyst ępuje pod niewielkim napi ęciem. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej dochodzi do 100 m, a wydajno ści potencjalne pojedynczych studni mieszcz ą si ę w granicach od 10 do 30 m 3/h. Zasilanie odbywa si ę głównie w wyniku infiltracji opadów atmosferycznych, czasem poprzez dopływ wód z wy Ŝej poło Ŝonych osadów. Ja- ko ść wód jest dobra i średnia. Izoluj ący nadkład wyst ępuje głównie w północnej cz ęś ci arkusza. Zagro Ŝenie wód tego pi ętra w południowej cz ęś ci (na terenach le śnych) jest średnie, w środkowej cz ęś ci wysokie, a na północy niskie. Kredowe pi ętro wodono śne na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza stanowi główny poziom uŜytkowy. W budowie pi ętra bior ą udział osady kredy górnej wykształcone głównie w postaci kredy pisz ącej i opok. Znacz ące dopływy uzyskuje si ę z gł ęboko ści do 100 m, poniewa Ŝ ni Ŝej wyst ępuje zjawisko zaciskania szczelin i od gł ęboko ści 200 m masyw staje si ę praktycznie nieprzepuszczalny. Zwierciadło wód pi ętra kredowego jest napi ęte i stabilizuje si ę na gł ęboko ści kilku metrów poni Ŝej poziomu terenu Mi ąŜ szo ść wodono śca waha si ę w granicach od 75 do 100 m. Wydajno ść z pojedynczego otworu hydrogeologicznego wynosi od 10 do 70 m 3/h, najcz ęściej przyjmuj ąc warto ści z przedziału od 30 do 50 m 3/h. Zasilanie odbywa si ę przez infiltracj ę wód opadowych, w mniejszym stopniu przez dopływ podziemnych. Wody pi ętra kredowego s ą dobrej, lokalnie średniej jako ści. Ze wzgl ędu na stosunkowo niewielkie mi ąŜ- szo ści izoluj ącego nadkładu zagro Ŝenie pi ętra jest wysokie. Jako ść wód podziemnych na obszarze arkusza Parczew jest przewa Ŝnie dobra (klasa IIa). Charakteryzuj ą si ę one naturalnym chemizmem i słabymi zmianami antropogenicznymi. W cz ęś ci północnej (na północ od doliny Piwonii) i w rejonie Parczewa wyst ępuj ą wody średniej jako ści, wymagaj ące uzdatniania (klasa IIb). Lokalnie, w kilku punktach, stwierdzono wody o złej jako ści (III klasa) wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania. Na całym obszarze notuje si ę ponadnormatywne przekroczenia zwi ązków Ŝelaza (Freiwald i in., 2004). Najwi ększe uj ęcia wód podziemnych dla celów komunalnych (o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h) znajduj ą si ę w: Parczewie (z utworów czwartorz ędowych), Siemieniu, Jedlance

24 (z utworów czwartorz ędowo-kredowych), Ty śmienicy, Jamach i Zabielach (z utworów kredowych), Uj ęcia dla celów przemysłowych i komunalno-przemysłowych posiadaj ą: Zakłady Mle- czarskie SPOMLEK i Wytwórnia Octu i Musztardy w Parczewie oraz niewielkie rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Zaopatrzenie w wod ę gospodarstw wiejskich odbywa si ę tak Ŝe ze studni kopanych i abisynek, które ujmuj ą pierwszy od powierzchni czwartorz ędowy poziom wodono śny, a ich gł ęboko ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów. W obr ębie arkusza Parczew znajduj ą si ę fragmenty dwóch głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Parczew na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granice GZWP w o środku porowym; 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Zbiornik subniecka warszawska (Tr); 406 – Niecka lubelska (Lublin), górna kreda (K 2); 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), górna kreda (K 2)

25 W północno-zachodniej cz ęś ci mapy jest to zbiornik trzeciorz ędowy nr 215 o charakterze porowym Subniecka Warszawska. Na pozostałej cz ęś ci arkusza znajduje si ę zbiornik gór- nokredowy nr 407 Niecka lubelska (Chełm–Zamo ść ). o charakterze szczelinowo-porowym, dla którego opracowana została dokumentacja hydrogeologiczna (Zezula i in., 1996). Całko- wita powierzchni zbiornika wynosi 9015 km 2, a zasoby dyspozycyjne szacowane s ą na 1127,5 m3/24h Ze wzgl ędu na słabe rozpoznanie i problematyczn ą wodono śno ść pi ętra kredowego zmieniono granic ę zbiornika poprzez wył ączenie z jego obszaru mi ędzyrzecza Ty śmienicy i Piwonii. Naturalne warunki ochrony kwalifikuj ą GZWP nr 407 do obszarów o wysokim poziomie zagro Ŝenia jako ści wód. Na skutek braku nadkładu lub jego nieci ągło ści i znacznej przepuszczalno ści około 57% powierzchni jest bardzo silnie i silnie zagro Ŝone. W dokumentacji proponuje si ę obj ęcie całego obszaru zbiornika stref ą ochronn ą (Zezula i in., 1996). W miejscowo ści Siemie ń zlokalizowany jest punkt krajowej sieci monitoringu jako ści wód podziemnych.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 678 - Parczew, umieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

26 zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowa- nych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 6). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

27 Tabela 6 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 678 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Parczew bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 678 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Parczew

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5–56 25 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 7–29 14 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 1 3 Pb Ołów 50 100 600 3–10 5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05– 0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 678 - Parczew 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 7 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 7 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wyni- Ni Nikiel 7 kaj ące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 7 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za- sza 678 – Parczew do poszczególnych grup u Ŝytkowania krzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane (ilo ść próbek) i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, 7 tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

28 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecina- jących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia pod- wy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 9–42 nGy/h, odzwierciedlaj ąc ró Ŝnorodno ść wyst ępuj ących utworów plejstoce ńskich i holoce ńskich: glin zwałowych i ich elu- wiów, piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, osadów jeziornych i rzecznych, torfów i piasków eolicznych. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niska i wynosi, od 0,7 do 5,1 kBq/m 2.

29 678W PROFIL ZACHODNI 678E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5727169 5718570

5725197 5717760

5723514 5716521 m m 5720157 5715438

5718252 5712876 5711906 5713329

0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

30 5727169 5718570

5725197 5717760

5723514 5716521 m m 5720157 5715438

5718252 5712876

5713329 5711906

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 0 1 2 3 4 5 6

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Parczew (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ędnia- jąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU Nr 39 z dnia 5 marca 2007 r., poz. 251 z pó źniejszymi zmianami) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU Nr 61, poz. 549 z pó źniejszymi zmianami). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowa- ne rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje:  wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć Ŝadnych typów składowisk odpadów,  wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp bocznych wyró Ŝ- nionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 7),  warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb. Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜszo ść współczynnik filtracji k rodzaj (m) (m/s) gruntów N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria na arkuszu Parczew wyznaczono:  obszary bezwzgl ędnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów,  obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko- ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania dla naturalnej warstwy izolacyjnej,

31  obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub uszczelnie ń syntetycznych,  wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfologicznej, stanowi ą potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfi- kowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:  izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczególnych typów składowanych odpadów (tabela 7),  rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą, w – wód podziemnych, z – złó Ŝ kopalin. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagała ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgod- no ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Parczew (Stochlak, 1979a,b) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami, wyst ąpienia glin zwałowych stanowi ą rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ęt- nych. Mi ąŜ szo ść i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały pi ęcioma otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyjnej, w tym jednym na mapie głównej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Parczew Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Freiwald i in., 2004). Wyznaczono tu trzy stopnie zagro Ŝenia wód podziemnych (w 5-stopniowej skali): wysoki, średni i niski. S ą one funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na

32 Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Parczew około 70% powierzchni zajmuj ą tereny o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów, głównie na mi ę- dzyrzeczu Ty śmienicy i Piwonii. Wydzielono je ze wzgl ędu na wyst ępowanie:  obszarów zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miejscowo ści: Parczew, Siemie ń, Ostrów Lubelski − siedzib urz ędów gminy;  zwartych kompleksów le śnych o powierzchni powy Ŝej 100 ha, w tym Lasów Parczew- skich, zajmuj ących głównie środkow ą i południowo-wschodni ą cz ęść obszaru (mi ędzy miejscowo ściami Laski, Plebania Wola, Jedlanka Stara, Bójki i Ty śmienica); nieco mniejsze obszary le śne wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Brze źnicy Bychawskiej, na północ od Babianki);  obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako: Obszary Spe- cjalnej Ochrony Ptaków (OSO) − „Lasy Parczewskie” PLB060006 oraz „Dolina Ty- śmienicy” PLB060004 oraz Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) – „Ostoja Par- czewska” PLH060107;  obszarów trzech rezerwatów przyrody: florystycznego i wodno-torfowiskowego – „Je- zioro Obradowskie” oraz le śnych – „Królowa Droga” i „Lasy Parczewskie”;  terenów obejmuj ących g ęst ą sie ć dolin rzecznych w obr ębie tarasów holoce ńskich rzek: Ty śmienica, Piwonia i Piskornica oraz ich mniejszych dopływów;  obszarów bezpo średniego, b ądź potencjalnego zagro Ŝenia zalewami powodziowymi w obr ębie doliny Ty śmienicy i jej dopływu – Piwonii i Piskornicy oraz mniejszych rzek Konotopy i Kołodziejki (Czubla i in., 2006);  obszarów poło Ŝonych w s ąsiedztwie jezior: Kleszczów, Miejskiego, Ściegiennego, Gu- mienek, Obradowskiego i Czarnego oraz du Ŝego zespołu stawów hodowlanych w dolinie Ty śmienicy (najwi ększe koło Siemienia, mi ędzy wsiami Ty śmienica i Babianka) oraz w dolinie Bobrówki (rejon Jedlanki);  terenów podmokłych i bagiennych, w tym chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (głównie w dolinach rzek Ty śmienica, Piwonia, Piskornica, Konotopa, Ocho Ŝa oraz w otoczeniu jezior);  obszarów wokół źródeł w rejonie miejscowo ści Ty śmienica, Babianka i Jamy (połu- dniowo-zachodnia cz ęść arkusza);

33  obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007), m.in. ze wzgl ędu na nachylenie terenu powy Ŝej 10° (skarpy wzdłu Ŝ doliny Ty- śmienicy). Wyznaczono je na zboczu doliny Ty śmienicy (koło miejscowo ści śminne, Ostrowik, Kol. Siemie ń, mi ędzy wsiami Hyclówka a Komarne, w Ty śmienicy i Ja- mach), Piwonii (mi ędzy Hyclówk ą a Kol. Miłków oraz Glinnym Stokiem a Koczerga- mi), Piskornicy (koło wsi Nadzieja) i jej dopływu (koło Gródka). Na północ od Ostrowa Lubelskiego obszary zagro Ŝone ruchami masowymi wyznaczono na stoku tarasu kemo- wego. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 7). Wymagania te przewiduj ą wyst ę- powanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych o współczynniku wodoprze- puszczalno ści ≤ 1 x 10 -7 m/s bezpo średnio w podło Ŝu składowiska. Na obszarze arkusza Parczew takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe ze zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskich) (Stochlak, 1979a,b). Bezpo średnio na powierzchni terenu wyst ępuj ą one w dwóch głównych rejonach: północnym (na północ od rzeki Piwonia, mi ędzy Augustówk ą a Wierzbówk ą) i południowo-zachodnim (na zachód od rzeki Ty śmieni- ca, mi ędzy Brze źnic ą Ksi ąŜę cą, Jamami i Berejowem). Ponadto znaczna cz ęść opisywanych glin zwałowych znajduje si ę tak Ŝe pod przykryciem piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych (okolice śminnego i Glinnego Stoku oraz na zachód od doliny Ty śmienicy w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza). Osady te buduj ą obszary równin moreny dennej, o niewielkich deniwelacjach i silnie zdenudowanej powierzchni. Pod wzgl ędem litologicznym osady te s ą do ść niejednorodne. Mog ą to by ć gliny piaszczyste, gliny, iły pylaste, mułki ilasto-pylaste lub piaski gliniaste. W przypadku wyboru wyznaczonych tu POLS pod składowiska odpadów konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych bada ń geologicznych (w tym geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych) w celu do- kładniejszego okre ślenia wła ściwo ści izolacyjnych tych Ŝe glin. W obszarze północnym omawiane gliny zwałowe cechuj ą si ę du Ŝą zawarto ści ą frakcji piaszczystej, z licznymi okruchami margli, natomiast w obszarze południowo-zachodnim są one bardziej ilaste, sporadycznie z domieszk ą skał północnych i kredowych. Mi ąŜ szo ść wyst ępuj ących tu glin odrza ńskich jest zmienna. Wynosi ona przewa Ŝnie od 1 do 10 m. Na północ od Koczerg (przy linii kolejowej Lublin – Łuków) nawiercono 1,8- metrow ą warstw ę glin, natomiast około 2 km dalej na za-

34 chód mi ąŜ szo ść ta wzrasta do 8 m. W rejonie Zabiela mi ąŜ szo ść osadów gliniastych mo Ŝna szacowa ć na około 3 – 6 m, natomiast nieco dalej na południe (okolice Babianki) na 10–12 m. W okolicy miejscowo ści Kol. Babianka (południowo-zachodnia cz ęść arkusza) udokumentowano 1,8–15,8 m ( średnio 6,4 m) mi ąŜ szo ści pokład gliny zwałowej. Gł ęboko ść jej zalegania (0,2–5,0 m; średnio 1,0 m) rozpoznano szczegółowo wierceniami w trakcie doku- mentowania zło Ŝa surowca ilastego do produkcji glinoporytu „Gródek” (Samocka, 1985). Nadkład stanowi tu warstwa gleby oraz piasków. Seria zło Ŝowa, rozpoznana wierceniami do gł ęboko ści 23,0 m (wszystkie otwory przewiercały glin ę), wyklinowuje si ę w kierunku połu- dniowo-zachodnim i południowo-wschodnim. Cechuje się ona du Ŝą niejednorodno ści ą pod wzgl ędem litologii, zarówno w pionie jak i w poziomie. Seri ę zło Ŝow ą, oprócz glin, glin piaszczystych, rzadziej glin pylastych, stanowi ą tu tak Ŝe mułki, mułki piaszczyste, iły oraz piaski gliniaste. Gliny te s ą chude i małoplastyczne, a ponadto charakteryzuj ą si ę obecno ści ą nielicznych otoczaków skał północnych oraz niewielkim zamargleniem. W północnej i środ- kowej cz ęś ci w/w zło Ŝa gliny posiadaj ą lepsze wła ściwo ści plastyczno ści (zawieraj ą wi ększy udział frakcji ilastej i pylastej), co zostało udokumentowane w zło Ŝu surowca ilastego ceramiki budowlanej „Gródek” (Samocka, 1985). W śród osadów serii zło Ŝowej stwierdzono obecno ść dwóch poziomów wodono śnych. Główny poziom, o lekko napi ętym lub swobodnym zwierciadle wody, nawiercono na gł ęboko ści 5–20 m p.p.t., w obr ębie piasków serii po- dzło Ŝowej. Drugi poziom, o lokalnym rozprzestrzenieniu, stanowi ą wody zawieszone, zalega- jące na gł ęboko ści 4,5–5 m (w południowo-wschodniej cz ęś ci zło Ŝa). W okresach suszy drugi poziom wodono śny mo Ŝe całkowicie zanika ć. Ponadto woda mo Ŝe si ę pojawia ć tak Ŝe w prze- rostach piaszczystych w obr ębie glin. Przy północnej i zachodniej granicy zło Ŝa, do gł ęboko- ści 7,5–12 m, nie nawiercono Ŝadnego poziomu wodono śnego (otwory suche). Gliny zwałowe ze zlodowacenia odry zalegaj ą najcz ęś ciej na równowiekowych piaszczysto-Ŝwirowych osadach wodnolodowcowych, o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści (Stochlak, 1979). Najwi ększe POLS dla odpadów oboj ętnych obejmuj ą tereny poło Ŝone mi ędzy miejscowo ściami Augustówka, Glinny Stok i Koczergi (północna część arkusza), w rejonie Brze źnicy Ksi ąŜę cej, Gródka, Kol. Babianka i Berejowa (południowo-zachodnia cz ęść omawianego terenu). Mniejsze takie obszary wyznaczono w okolicy Wierzbówki, na południowy wschód od Jasionki, przy szosie Parczew – Przewłoka, koło Komarnego (północna cz ęść ), a tak Ŝe koło Ty śmienicy, Babianki i Jam oraz Brze źnicy Bychawskiej (południowo-zachodnia cz ęść ). W s ąsiedztwie w/w potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów oboj ęt- nych, równie Ŝ w obr ębie równiny moreny dennej, wyznaczono obszary o zmiennych wła ści-

35 wo ściach izolacyjnych podło Ŝa. Najwi ększe ich powierzchnie znajduj ą si ę przy północnej granicy arkusza (okolice śminnego, Augustówki i Glinnego Stoku, Królewskiego Dworu) oraz w jego południowo-zachodniej cz ęś ci (na zachód od doliny Ty śmienicy). Naturalna warstwa izolacyjna (odrza ńskie gliny zwałowe) przykryta jest tutaj piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi (górnymi) ze zlodowacenia odry. W obr ębie POLS wyznaczonego na północ od miejscowo ści Koczergi odsłaniaj ą si ę gliny o małej mi ąŜ szo ści 0,5–4 m ( średnio około 1 m), zalegaj ące na piaszczystej serii zło Ŝowej 2,5–6 m mi ąŜ szo ści ( średnio 4–5 m). W sp ągu w/w piasków pojawiaj ą si ę ponownie gliny zwałowe. Ewentualna budowa składowiska odpadów w tym rejonie wi ązałaby si ę raczej z konieczno ści ą usuni ęcia warstwy gliniasto-piaszczystej z nadkładu i posadowieniem składowiska na ni Ŝszym pokładzie glin. Przy południowej granicy arkusza (okolice Babianki i Jam) wyznaczono obszar o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych, gdzie nadkład glin stanowi ą piaski i mułki rzeczno-peryglacjalne. Mi ąŜ szo ść nad- kładu osadów o genezie wodnolodowcowej i rzeczno-peryglacjalnej nie przekracza tu 2,5 m (Stochlak, 1979a,b). Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne posiadaj ą POLS wyznaczone na zachód od rzeki Ty śmienica w granicach udokumentowanego górnokredowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ). Dodatkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi zostały obj ęte POLS w promieniu 1 km wokół zwartej zabudowy mieszkaniowej miejscowo ści Parczew, a tak Ŝe poło Ŝone w obr ębie udokumentowanych złó Ŝ: w ęgla kamiennego „Kolechowice Nowe” (w południowo-zachodniej częś ci arkusza) oraz surowców ilastych „Gródek” (okolice Kol. Babianka). Na arkuszu Parczew wyznaczone zostały równie Ŝ obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów w ich obr ębie jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub uszczelnie ń syntetycznych. Obejmuj ą one przede wszystkim piaszczysto-Ŝwirowe obszary równin wodnolodowcowych (powszechnie wyst ępuj ących na opisywanym terenie). W znacznej cz ęś ci w/w równiny wodnolodowcowe nadbudowane s ą dodatkowo piaszczysto-mułkowymi utworami rzeczno- peryglacjalnymi. Przy północnej granicy arkusza (na zachód od linii kolejowej) obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej wyst ępuj ą w obr ębie równin moreny dennej, przy- krytej piaskami, Ŝwirami i głazami wodnolodowcowymi. W zachodniej cz ęś ci arkusza Par- czew obszary bez izolacji zwi ązane s ą z piaskami, Ŝwirami i głazami moren martwego lodu. W s ąsiedztwie doliny Ty śmienicy takie obszary wyznaczono w obr ębie tarasów kemowych i towarzysz ących im kemów (koło Glinnego Stoku oraz mi ędzy Brze źnic ą Ksi ąŜę cą a Ty- śmienic ą). Mniejsze obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej wyst ępuj ą w obr ębie

36 piasków eolicznych wydm i równin piasków przewianych mi ędzy miejscowo ściami Glinny Stok i Królewski Dwór, Michałówka i Mariampol oraz na zachód od Babianki i Jam, a tak Ŝe piasków i mułków eluwialnych pokryw pyłowych (rejon Brudna). Mi ąŜ szo ść piasków, Ŝwi- rów i pyłów zalegaj ących na powierzchni omawianego terenu jest zró Ŝnicowana. W północ- nej jego cz ęś ci wynosi od 3 do ponad 50 m. Przy wschodniej granicy (rejon wsi Plebania Wo- la) nawiercono 43-metrow ą seri ę piaszczysto-ilast ą. W zachodniej cz ęś ci (okolice Gródka i Ty śmienicy) mi ąŜ szo ść osadów piaszczystych wynosi 2,5–5 m, natomiast w południowej cz ęści 20–30 m (rejon Ostrowa Lubelskiego i Jedlanki Nowej). Warto doda ć, i Ŝ w/w osady wyst ępuj ące w zachodniej i południowej cz ęś ci arkusza zalegaj ą bezpo średnio na skałach kredowych (marglach, kredzie pisz ącej, opoce), w których wyst ępuj ą wody stanowi ące GZWP nr 407. Na obszarach preferowanych do składowania odpadów oboj ętnych oraz w ich otoczeniu, według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Freiwald i in., 2004) znaczenie u Ŝyt- kowe maj ą trzy poziomy wodono śne: czwartorz ędowy, czwartorz ędowo-kredowy i kredowy. Wody pi ętra czwartorz ędowego zwi ązane s ą z wodnolodowcowymi osadami piaszczysto- Ŝwirowymi zlodowace ń środkowopolskich. Pi ętro czwartorz ędowe cechuje si ę swobodnym, lokalnie lekko napi ętym, zwierciadłem wody (w miejscu wyst ępowania wkładek utworów słabo- lub nieprzepuszczalnych), stabilizuj ącym si ę na gł ęboko ści kilku-kilkunastu m p.p.t. Charakter głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego ma ono jedynie na niewielkim obszarze (w północnej – rejon Parczewa i wschodniej cz ęś ci – koło wsi Leitnie i D ębowa Kłoda). W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza Parczew czwartorz ędowe pi ętro wodono śne pozostaje w wi ęzi hydraulicznej z wodami pi ętra kredowego. Pi ętro czwartorz ędowo-kredowe tworz ą piaski i Ŝwiry czwartorz ędowe zalegaj ące bezpo średnio na utworach w ęglanowych kredy górnej. Zwierciadło wody o charakterze swobodnym, niekiedy lekko napi ętym, wyst ę- puje tu dosy ć płytko (kilka-kilkana ście metrów p.p.t.). Górnokredowe pi ętro wodono śne stanowi ą silnie sp ękane w ęglanowe utwory wy- kształcone głównie w postaci kredy pisz ącej i opok. Jako główny u Ŝytkowy poziom wodono- śny wyst ępuje ono w zachodniej cz ęś ci analizowanego obszaru (mi ędzy Jeziorem, Glinnym Stokiem, Siemieniem, Miłkowem, Władysławowem, Gródkiem, Zabielem, Ty śmienic ą, po Berejów, Babiank ę, Jamy i Ostrów Lubelski). Jego napi ęte zwierciadło wody stabilizuje si ę tu na gł ęboko ści kilku metrów p.p.t. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza wyznaczono wysoki stopień zagro Ŝenia wód podziemnych, wynikaj ący ze słabej izolacji od zanieczyszcze ń z powierzchni ziemi. Średni sto-

37 pie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuje tylko w obr ębie Lasów Par- czewskich, natomiast niski stopie ń zagro Ŝenia – przy północnej granicy arkusza.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych

Wymagania stawiane naturalnym barierom geologicznym dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych (tabela 7) na omawianym obszarze mog ą spełnia ć jedynie eoce ńskie iły glaukonitowe, natomiast dla składowisk odpadów niebezpiecznych takich utworów nie stwierdzono. POLS dla odpadów komunalnych o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych wyznaczono na niewielkim (około 5 ha) obszarze zalegania w/w utworów ilastych bezpo śred- nio na powierzchni terenu koło Kol. Siemie ń, w obr ębie zrówna ń trzeciorz ędowych. W tym rejonie zostały one nawiercone na wi ększym terenie, tu Ŝ pod osadami lodowcowymi (gł ębo- ko ść stropu iłów bli Ŝej nieokre ślona) (Stochlak, 1979a,b). Omawiane utwory ilaste zalegaj ą najcz ęś ciej na równowiekowych im piaskach glaukonitowych lub bezpo średnio na skałach węglanowych wieku kredowego. Pod wzgl ędem litologicznym s ą to iły zwi ęzłe, miejscami pylaste lub piaszczyste. Ich stropowe cz ęś ci (do 1,5–2 m) s ą przewa Ŝnie zwietrzałe. Spora- dycznie mo Ŝna w nich spotka ć okruchy bursztynu. Mi ąŜ szo ść serii ilastej, o blokowej od- dzielności, dochodzi do 5,5 m. Zagospodarowanie wyznaczonego POLS b ędzie wi ązało si ę z warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi wynikaj ącymi z blisko ści zabudowy miejscowo ści gminnej oraz z ochrony wód podziemnych. By ć mo Ŝe odpowiednie wła ściwo ści izolacyjne wymagane dla podło Ŝa składowisk od- padów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, posiadaj ą tak Ŝe iły, stwierdzone oprócz glin w obr ębie zło Ŝa „Gródek”, zwłaszcza w jego północnej i środkowej cz ęś ci. W razie potrzeby lokalizowania w tym rejonie takiej inwestycji nale Ŝałoby podda ć to miejsce szczegółowym badaniom. Na pozostałym obszarze arkusza wła ściwo ści izolacyjne wymagane dla podło Ŝa skła- dowiska odpadów komunalnych maj ą by ć mo Ŝe utwory ilaste, prawdopodobnie genezy zasto- iskowej. Stwierdzono je w otworze studziennym w miejscowo ści Królewski Dwór, obok linii kolejowej (północna cz ęś ci arkusza), przy POLS dla odpadów oboj ętnych. Zalegaj ą tam płyt- ko pod powierzchni ą terenu (na gł ęb. 4,3 m), pod nadkładem piaszczysto-gliniastych utwo- rów. Mi ąŜ szo ść udokumentowanych tam iłów wynosi 6,1 m. Miejsce to mo Ŝe by ć wskaza- niem do ewentualnego dalszego rozpoznania geologicznego w celu okre ślenia ich przydatno- ści jako podło Ŝe dla okre ślonego typu składowisk odpadów lub wykorzystania ich do tworzenia mineralnych przesłon izolacyjnych na pozostałych obszarach.

38 Odpady komunalne gromadzone s ą obecnie na analizowanym terenie na gminnym skła- dowisku w Królewskim Dworze k/Parczewa, o powierzchni 2,49 ha. Jest ono zlokalizowane w wyrobisku poeksploatacyjnym kruszywa naturalnego. Składowisko to przeznaczono do likwidacji najbli Ŝszym czasie, ze wzgl ędu na nie spełnianie obowi ązuj ących norm prawnych (brak izolacji dna i skarpy niecki składowiska, brak wyposa Ŝenia technicznego). Istniejące gminne składowisko odpadów w Glinnym Stoku k/Siemienia (o powierzchni 0,7 ha) w kwiet- niu 2010 r. zostało wył ączone z eksploatacji (brak spełnionych norm prawnych) i przeznaczo- ne do rekultywacji. Oba w/w składowiska zlokalizowane s ą na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji podło Ŝa. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze naturalne warunki izolacyjne dla potencjalnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w obr ębie POLS w północnej cz ęś ci arkusza Parczew, w rejonie miejscowo ści Glinny Stok, śminne, Augustówka i Koczergi. Uznanie w/w obszaru za korzystniejszy dla takiego typu inwestycji wynika z wyst ępuj ących tu lepszych warunków hydrogeologicznych. Pomimo, i Ŝ budowa geologiczna i wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych są podobne na całym omawianym terenie, a nawet nieco lepsze (bardziej ilasty charakter) w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego arkusza, nale Ŝałoby uzna ć je za mniej korzystne ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych wyst ępuj ącego tu kredowego GZWP nr 407 oraz dodatkowo ochronę złó Ŝ kopalin. Podło Ŝe dla potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych, wyznaczono przy północnej granicy arkusza, stanowi ą piaszczyste gliny zwałowe ze zlodowacenia odry, buduj ące powierzchni ę równin moreny dennej. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi około 2 – 8 m. Wyst ępuj ące tu odrza ńskie gliny zwałowe zalegaj ą najcz ęś ciej na równowieko- wych im piaszczysto-Ŝwirowych osadach wodnolodowcowych (Stochlak, 1979a,b). W rejonie Koczerg i Królewskiego Dworu wyst ępuje wspólny czwartorz ędowo-kredowy u Ŝytkowy poziom wodono śny, natomiast koło Glinnego Stoku – kredowy poziom wodono śny, o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych. Opisane wy Ŝej POLS nie posiadaj ą warunkowych ogranicze ń lokalizacji składowisk. Wyj ątek stanowi niewielki obszar koło Parczewa, dla którego ograniczenie lokalizacji składowisk odpadów wynika z blisko ści zabudowy mieszkaniowej.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na arkuszu Parczew w obr ębie POLS wyznaczono pi ętna ście wyrobisk kruszywa naturalnego, które mog ą by ć rozpatrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpadów. Wyrobiska te zlokalizowano w okolicach miejscowo ści Glinny Stok, Koczergi i Gródek. Wi ększo ść wyro-

39 bisk koło Koczerg poło Ŝona jest w obr ębie obszaru spełniaj ącego wymagania izolacyjno ści pod- ło Ŝa dla składowisk. Wyrobiska w rejonie Glinnego Stoku i Gródka zlokalizowane s ą natomiast w obr ębie obszaru pozbawionego naturalnej izolacji podło Ŝa. W okolicy Koczerg wytypowano wyrobiska poeksploatacyjne dziewi ęciu spo śród szesnastu dotychczas udokumentowanych w tamtym rejonie złó Ŝ kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych, zalegaj ących w obr ębie płata glin zwa- łowych. W nadkładzie wyst ępuje tu warstwa gleby, gliny zwałowe i piaski zaglinione, o średniej mi ąŜ szo ści 0,6 – 1,5 m (maksymalnie do 3,5 m). Zło Ŝa te, o powierzchni od 0,8 do 2,7 ha, sku- pione s ą w dwóch obszarach, w niewielkiej odległo ści od siebie (około 400 m). Pod ewentualne zagospodarowanie na składowiska odpadów wytypowano wyrobiska złó Ŝ obecnie zagospoda- rowanych (zło Ŝe „Koczergi I”, „Koczergi IX” i „Koczergi X”, „Koczergi XI”, „Koczergi XII” i „Koczergi XII-1”) lub ju Ŝ wyeksploatowanych, nie zrekultywowanych, w których nie napotka- no dotychczas na poziom wodono śny (zło Ŝe „Koczergi”, „Koczergi VII” i „Koczergi VIII”). Wyrobiska pozostałych złó Ŝ s ą obecnie wypełnione łupkiem w ęglowym z KWK „Bogdanka” i zrekultywowane lub s ą zawodnione. Dla wytypowanych wyrobisk w okolicy Koczerg rów- nie Ŝ przewiduje si ę podobny sposób rekultywacji, st ąd te Ŝ ewentualne wykorzystanie na skła- dowiska odpadów jest mo Ŝliwe pod warunkiem zmiany obecnego kierunku ich zagospodarowania. W pozostałych zaznaczonych na mapie wyrobiskach kruszywo naturalne piaskowo- Ŝwirowe wydobywane jest okresowo, na potrzeby lokalne. Wyrobiska poło Ŝone przy drodze Brze źnica Ksi ąŜę ca – Gródek oraz na wschód od linii kolejowej na południe od Gródka s ą cz ęś ciowo zawodnione. Ewentualne zagospodarowanie wyrobisk na składowiska odpadów jest mo Ŝliwe pod warunkiem wykonania w ich obr ębie sztucznych izolacji dna i ścian bocznych. Wi ększo ść wyrobisk posiada warunkowe ograniczenia składowania odpadów wynika- jące z: s ąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej – wyrobiska koło wsi Glinny Stok, w rejonie Koczerg (pi ęć wyrobisk) i Gródka (dwa wyrobiska); ochrony złó Ŝ – wyrobiska koło Koczerg (sze ść wyrobisk) i Gródka (cztery wyrobiska); ochrony wód podziemnych – wszystkie wyrobiska w okolicy Gródka. Pozostałe, niewielkie, płytkie wyrobiska, powstałe po „dzikiej” eksploatacji kruszywa naturalnego, s ą w wi ększo ści stare, cz ęś ciowo lub całkowicie zaro śni ęte. Ze wzgl ędu na ich samorekultywacj ę, nie zostały one zaznaczone na mapie. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny

40 odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Parczew przedstawiono dla terenów poza obszarami złó Ŝ kopalin, terenów poeksploatacyjnych, gleb chronionych klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, kompleksów le śnych, przyrodniczych obszarów chronionych (parku krajobrazowego i rezerwatów) oraz terenu zwartej zabudowy miejskiej Parczewa. Ocen ą obj ęto około 50% powierzchni obszaru mapy. Podstaw ą wydzielenia obszarów o korzystnych b ądź niekorzystnych warunkach geologiczno- in Ŝynierskich były informacje zawarte na mapie geologicznej i hydrogeologicznej w skali 1:50 000 (Stochlak, 1979a, Freiwald i in., 2004) przeanalizowane i zaklasyfikowane na podstawie instrukcji opracowania mapy (Instrukcja..., 2005). Wydzielono dwie kategorie obsza- rów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t., oraz gruntów spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne dla posadowienia wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru wysoczyznowego zbudowanego z glin zwałowych zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie) uznanych za grunty morenowe skonsolidowane oraz na obszarze sandru zbudowanego ze średniozag ęszczonych i zag ęszczonych piasków

41 wodnolodowcowych. Na obszarze sandru zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Wyznaczone na glinach zwałowych rejony o warunkach korzystnych, maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w cz ęś ci północnej i zachodniej, natomiast obszary korzystne zwi ązane z wyst ępowaniem piasków wodnolodowcowych, wykazuj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w północno-wschodniej cz ęś ci w okolicach: Parczewa i Przewłoki. Nieco mniejsze powierzchnie tego typu znajduj ą si ę zachodniej i środkowej cz ęś ci, w okolicach: Włady- sławowa, Miłkowa, Brudna i Lasek. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie, w ró Ŝnym stopniu utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z wyst ępowaniem: gruntów słabono śnych (gruntów organicznych – torfów, gruntów spoistych mi ękkoplastycznych – namułów), gruntów sypkich lu źnych (pia- sków eolicznych) oraz zwierciadła wód gruntowych na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Obszary wyst ępowania gruntów organicznych stwierdzono w obr ębie den dolin rzek Ty śmienicy, Pi- wonii, Ocho Ŝy i mniejszych cieków oraz w zagł ębieniach bezodpływowych wypełnionych osadami organicznymi. W tych obszarach mo Ŝna si ę spodziewa ć wzrostu agresywno ści wód wzgl ędem betonu i stali. Tereny te cz ęś ciowo obj ęte s ą ochron ą jako ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, ale wraz z otaczaj ącymi je obszarami s ą niekorzystne dla zabudowy. Doliny Ty śmienicy oraz Piwonii stanowi ą tak Ŝe obszary okresowo zalewane w czasie powo- dzi. Piaski eoliczne w wydmach zlokalizowane s ą w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie Prze- włoki, Koczerg i Brudna. Pozostałe obszary wyst ępowania piasków eolicznych zostały zale- sione i z tego wzgl ędu nie podlegały waloryzacji. W dolinach Ty śmienicy i Piwoni, a tak Ŝe w okolicy Nadziei i Gródka stwierdzono wyst ępowania potencjalnych osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych typu spełzywania i osuwania ruchów (Grabowski red., 2007). Obszary te zaznaczono na mapie jako niekorzystne dla posadowienia budowli. W wyniku eksploatacji złó Ŝ kruszywa w rejonie Koczerg i rekultywacji wyrobisk poprzez wypełnianie ich łupkami z kopalni w ęgla kamiennego „Bogdanka” powstaje obszar o zmienionych antropogenicznie cechach podło Ŝa, gdzie ewentualne posadowienie budynków będzie wymagało dodatkowych bada ń geotechnicznych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Parczew grunty chronione (klasy I–IVa u Ŝytków rolnych) wyst ę- pują w formie niewielkich, izolowanych płatów zajmuj ąc około 5% powierzchni arkusza. Są to głównie kompleksy pszenny dobry, Ŝytni bardzo dobry oraz zboŜowo-pastewny mocny. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne, bielicowe, pseudobielicowe oraz czarne

42 ziemie. Gleby chronione wyst ępuj ą w rejonach miejscowo ści: Augustówka, Glinny Stok, Za- biele, St ępków. Grunty organiczne zwi ązane s ą głównie z dolinami rzecznymi: Ty śmienicy, Piwonii, Piskornicy, Konotopy i Ocho Ŝy oraz otoczeniem jezior i obni Ŝeniami terenu. Przewa Ŝaj ą gleby torfowe i murszowo-torfowe, w mniejszym stopniu reprezentowane s ą gleby murszowo- mineralne, murszowate oraz mułowo-torfowe. Lasy Parczewskie, które nale Ŝą do najcenniejszych w tej cz ęś ci kraju. Tworz ą one zwarty kompleks le śny w południowo-wschodniej cz ęść mapy. Obszary le śne stanowi ą około 30% powierzchni arkusza. Zachowały si ę tu fragmenty starodrzewu sosnowego i d ębowego oraz olsy. W granicach arkusza Parczew ochron ą prawn ą obj ęte zostały liczne i ró Ŝnorodne formy przyrody i krajobrazu. S ą to: rezerwaty, park krajobrazowy, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, pomniki przyrody Ŝywej, u Ŝytki ekologiczne oraz obszary „Natura 2000”. Projektuje si ę utworzenie rezerwatu faunistycznego „Go ściniec”. Utworzony w 1990 r. Park Krajobrazowy „Pojezierze Łęczy ńskie”, zajmuje powierzchni ę 4 893 ha z czego na obszarze arkusza Parczew znajduje si ę jego cz ęść północna, która obejmuje Lasy Parczewskie i przyległe jeziora. Charakterystycznym elementem parku jest jedyna w Polsce grupa jezior ni Ŝowych (Ł ęczy ńsko-Włodawskich) poło Ŝonych poza zasi ę- giem ostatniego zlodowacenia. W śród bogatej fauny, wyst ępuj ącej na tym terenie, znajduj ą si ę bardzo rzadkie gatunki bezkr ęgowców wodnych, a w śród kr ęgowców ryba strzebla błotna i Ŝółw błotny, a tak Ŝe liczna populacja ptaków zwi ązanych ze środowiskiem wodnym. Naj- cenniejsze fragmenty parku (poza arkuszem) uznane zostały za rezerwaty przyrody, a jeziora Miejskie, Kleszczów i Czarne s ą chronione jako u Ŝytki ekologiczne (tabela 8). Rezerwat florystyczny i wodno-torfowiskowy „Jezioro Obradowskie”, został utworzony w 1975 roku na powierzchni 82,74 ha w celu ochrony unikatowych środowisk bagiennych jeziora dystroficznego oraz stanowiska wielu rzadkich ro ślin wodnych i torfowiskowych. Re- zerwat obejmuje jezioro Obradowskie wraz z otaczaj ącym go rozległym torfowiskiem wysokim oraz fragmentami lasu. Najbardziej rozpowszechnione s ą zbiorowiska torfowcowo- turzycowiskowe, na których wyst ępuje brzoza niska. Bogata flora rezerwatu obejmuje mi ędzy innymi prawnie chronione ró Ŝne gatunki widłaków, brzoz ę nisk ą, wierzb ę lapo ńsk ą, rosiczki i storczyki, rzadkie gatunki turzyc i mszaków. Rezerwat le śny „Królowa Droga” utworzono w 1967 r. w celu ochrony fragmentu lasu dębowego z domieszk ą sosny pochodzenia naturalnego i pomnikowymi okazami d ębu szy- pułkowego. Powierzchnia rezerwatu wynosi 38,57 ha. Jego nazwa nawi ązuje do dawnego traktu ł ącz ącego Królestwo z Litw ą, który stanowi południow ą granic ę obiektu. Najstarszy

43 i najlepiej zachowany fragment lasu reprezentuje subkontynetalny gr ąd typowy. Spotka ć tu mo Ŝna ro śliny obj ęte ochron ą ścisł ą takie jak: widłak go ździsty, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, naparstnica zwyczajna i lilia złotogłów. „Lasy Parczewskie” s ą rezerwatem le śnym obejmuj ącym 157,29 hektarowy fragment du Ŝego kompleksu Lasów Parczewskich. Utworzony w 1984 roku rezerwat ma charakter przyrodniczo-historyczny. Celem ochrony jest zachowanie naturalnego drzewostanu sosnowego z wieloma drzewami o charakterze pomnikowym. Jednym z głównych typów ro ślinno- ści jest bór mieszany z dorodnymi sosnami zwyczajnymi i znacznym udziałem d ębu szypuł- kowego. Najliczniejsz ą grupę zwierz ąt chronionych stanowi ą ptaki. W rezerwacie mo Ŝna ob- serwowa ć dzi ęcioła czarnego i średniego, goł ębia siniaka oraz jarz ąbka. Stare gniazda kruka do l ęgów wykorzystuje sokół kobuz. Niegdy ś na terenie rezerwatu gnie ździł si ę orzeł bielik. Oprócz walorów historycznych i przyrodniczych rezerwat jest jednocze śnie miejscem upami ętniaj ącym walki narodowo-wyzwole ńcze i obronne narodu polskiego podczas insurekcji ko ściuszkowskiej (1794 r.), powstania styczniowego (1863 r.), a szczególnie z okresów kam- panii wrze śniowej 1939 r. i walk partyzanckich (na terenie rezerwatu znajduj ą si ę zrekonstru- owane fragmenty umocnie ń partyzanckich). Lasy Parczewskie były tak Ŝe miejscem schronie- nia ludno ści Ŝydowskiej eksterminowanej przez faszystów w czasie II wojny światowej. W o- br ębie rezerwatu wzniesiony został tak Ŝe pomnik po świ ęcony wszystkim partyzantom działa- jącym w Lasach Parczewskich. Projektowany rezerwat faunistyczny „Go ściniec” obejmie fragment rzeki Bobrówki, płyn ącej przez Lasy Parczewskie, z otaczaj ącym je torfowiskiem oraz przylegaj ącym pasem lasu. Celem ochrony jest populacja bobra europejskiego introdukowanego tu w 1979 roku. Powierzchnia projektowanego obiektu wynosi 188,76 ha, a jego otulina 191,91 ha. Powołanie tego rezerwatu jest celowe z uwagi na bogactwo flory w dolinie Bobrówki oraz fragmenty torfowisk. W aktualnej ocenie Nadle śnictwa Parczew, jeden z głównych celów ochrony tego terenu czyli ochrona populacji bobra stracił na wa Ŝno ści. Nale Ŝałoby d ąŜ yć do zmiany celu powołania rezerwatu. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Stawy Siemie ń” utworzony w 1998 roku obejmuje kompleks stawów rybackich w Siemieniu o powierzchni 621,48 ha, które stanowi ą jedną z najwa Ŝniejszych i najciekawszych ostoi ptactwa wodno-błotnego na Lubelszczy źnie i najwi ększy zespół tego typu w środkowo-wschodniej Polsce. Obszar ten jest cenny ze wzgl ędu na ochron ę siedlisk l ęgowych oraz dróg przelotów ptaków wodno-błotnych w Europie. Pomniki przyrody Ŝywej stanowi ą okazałe, unikatowe drzewa rosn ące w: kompleksie Lasów Parczewskich, zabytkowym parku w Siemieniu, przy wsiach Wierzbówka i Buradów,

44 na starym cmentarzu w Ty śmienicy i przy stawie Prokop. Są to głównie pojedyncze d ęby szy- pułkowe, jesiony wyniosłe, wi ązy szypułkowe i lipy drobnolistne oraz aleja przy go ści ńcu Madeja licz ącą 11 d ębów szypułkowych. W granicach arkusza Parczew ustanowiono 18 u Ŝytków ekologicznych głownie na terenie lasów Nadle śnictwa Parczew Są to w wi ększo ści śródle śne, zadrzewione bagna, nieuŜytki lub inne grunty niele śne oraz grupa jezior ni Ŝowych. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Parczew Fl-W-T – „Jezioro Obradowskie” 1 R Le śnictwo Go ściniec 1975 Parczew (82,74) Dębowa Kłoda L – „Królowa Droga” 2 R Le śnictwo Makoszka 1967 Parczew (38,57) Dębowa Kłoda L – „Lasy Parczewskie” 3 R Le śnictwo Białka 1984 Parczew (157,29) Parczew Fn – „Go ściniec” 4 R Le śnictwo Go ściniec * Parczew (188,76) Parczew PŜ 5 P Wierzbówka 1996 Parczew wi ąz szypułkowy Siemie ń PŜ 6 P Siemie ń 1993 Parczew jesion wyniosły Siemie ń PŜ 7 P Siemie ń 1995 Parczew jesion wyniosły Siemie ń PŜ 8 P Siemie ń 1988 Parczew jesion wyniosły Siemie ń PŜ 9 P Siemie ń 1995 Parczew jesion wyniosły Siemie ń PŜ 10 P Wola Tulnicka 1992 Parczew klon jawor Siemie ń PŜ 11 P Tulniki 1991 Parczew klon zwyczajny Parczew PŜ 12 P Pohulanka 1995 Parczew dąb szypulkowy Parczew PŜ 13 P Buradów 1990 Parczew 5 d ębów szypułkowych PŜ Le śnictwo Go ściniec Dębowa Kłoda 14 P 1990 aleja drzew pomnikowych Gościniec Madeja Parczew (11 d ębów szypułkowych) Dębowa Kłoda PŜ 15 P Le śnictwo Go ściniec 1995 Parczew dąb szypułkowy Dębowa Kłoda PŜ 16 P Le śnictwo Go ściniec 1995 Parczew dąb szypułkowy Dębowa Kłoda PŜ 17 P Makoszka 1986 Parczew dąb szypułkowy Parczew PŜ 18 P Ty śmienica 2000 Parczew 2 lipy drobnolistne Parczew PŜ 19 P Babianka 1986 Parczew kasztanowiec biały Parczew PŜ 20 P Babianka 1998 Parczew wi ąz szypułkowy

45 1 2 3 4 5 6 Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 21 U 2002 L. Gościniec oddz. 15d Parczew (0,30) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 22 U 2002 L. Gościniec oddz. 15h Parczew (0,64) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 23 U 2002 L. Gościniec oddz. 13d,25d Parczew (0,50) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 24 U L. Gościniec 2002 Parczew (14,05) oddz.25g,26d,27f,41c,42b Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 25 U L. Gościniec 2002 Parczew (8,49) oddz. 41g,42g,61g,62a Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 26 U 2002 L. Gościniec oddz. 59b Parczew (2,05) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 27 U 2002 L. Gościniec oddz. 38f Parczew (0,34) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 28 U 2002 L. Makoszka oddz. 37j Parczew (0,59) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 29 U 2002 L. Makoszka oddz. 75c Parczew (5,97) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 30 U L. Makoszka 2002 Parczew (11,83) oddz. 49g,50d,70b,71a Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 31 U 2002 L. Makoszka oddz. 49d Parczew (2,12) Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 32 U 2002 L. Makoszka oddz. 70c Parczew (0,40) Nadl. Parczew L. Makoszka Dębowa Kłoda śródle śne bagno 33 U 2002 oddz. 47dglnor,47Bc, Parczew (26,48) 67dhi,68bc,88bch,109ab Nadl. Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 34 U 2002 L. Makoszka oddz. 143h Parczew (1,65) Nadl. Parczew L. Makoszka Dębowa Kłoda śródle śne bagno 35 U 2002 oddz. 116b,134d,135c, Parczew (29,95) 157b,158a Ostrów Lubelski Jezioro Czarne Gościnieckie 36 U Go ściniec 1993 Lubartów (31,6) Ostrów Lubelski, Jezioro Kleszczów 37 U Rudka Uścimów 1993 (82,0) Lubartów Ostrów Lubelski Jezioro Miejskie 38 U Ostrów Lubelski 1993 Lubartów (94,0) Stawy Siemie ń – Siemie ń stawy rybackie, ostoja ptactwa 39 Z Siemie ń-Władysławów 2002 Parczew wodno-błotnego (621,48) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespól przyrodniczo- krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy, Fl – florystyczny, W – wodny, L – le śny, Fn - faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Według systemu przyrodniczego Sieci Ekologicznych ECONET-Polska (Liro red., 1998) du Ŝą cz ęść obszaru arkusza Parczew zajmuje Poleski obszar w ęzłowy maj ący znaczenie mi ędzynarodowe. Poło Ŝenie obszaru na tle Sieci ECONET-Polska przedstawiono na fig. 5.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Parczew na tle systemu ECONET (Liro, red., 1998) 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym: 27M – Poleski 2 –korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 47k – Krzny; 65k – Wieprz

W skład Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, która opracowana została dla ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej, wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) (tab. 9). W obr ębie omawianego arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch obsza- rów specjalnej ochrony ptaków: Dolina Ty śmienicy (PLB060004) i Lasy Parczewskie (PLB060006) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Parczewska (PLH 060107) (www.gdos.gov.pl/natura-2000). Obszar „Dolina Ty śmienicy” obejmuje 7363,7 ha doliny rzeki Ty śmienica, od Ostrowa Lubelskiego do jej uj ścia do Wieprza. Teren pokrywaj ą zajmuj ą wilgotne ł ąki z fragmentami turzowisk, zaro ślami wierzbowymi i olszynami oraz kompleksy stawów i liczne torfianki. Ostoj ę powołano w celu ochrony wyró Ŝniaj ących si ę w skali Europy walorów ornitologicz- nych, a w szczególno ści dla ochrony takich gatunków ptaków, jak: b ąk, bocian biały i czarny, bielik, błotniak stawowy, kropiatka, derkacz, batalion, dubelt, mewy i rybitwy, podró Ŝniczek, zimorodek i inne.

47 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ Kod punktu obszaru w obr ębie arkusza L.p. i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Siemie ń, Parczew Parczew Dolina Ty śmienicy PL 311 1 D PLB 060004 E 22 o41’22’’ N 51 o40’38” 7363,7 lubelskie (P) PL 314 Lubartów Ostrów Lubelski

Parczew, Parczew Uścimów,

48 Lasy Parczewskie PL 311, Dębowa Kłoda 2 D PLB 060006 E 23 o00’40’’ N 51 o32’59’’ 14024,3 lubelskie (P) PL 314 Lubartów Ostrów Lubelski

Parczew, Parczew Uścimów, Ostoja Parczewska PL 311, Dębowa Kłoda 3 K PLH 060107 E 22 o58’20’’ N 51 o33’24’’ 3591,5 lubelskie (S) PL 314 Lubartów Ostrów Lubelski

Rubryka 2: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000, ale si ę z nim nie przecina, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ące si ę z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Ostoja „Lasy Parczewskie” o powierzchni 14024,3 ha obejmuje kompleks le śny wraz z łąkami „Ocho Ŝa”, usytuowany pomi ędzy Kanałem Wieprz – Krzna, a rzek ą Ty śmienic ą. W niewielkiej odległo ści znajduj ą si ę stawy rybne i jeziora. W kompleksie le śnym przewa Ŝaj ą bory sosnowe i mieszane, lokalnie wyst ępuj ą olsy, gr ądy, ł ęgi jesionowo-olchowe oraz zani- kaj ące obecnie bory bagienne i torfowiska przej ściowe. „Ostoja Parczewska” ustanowiona została na powierzchni 3 591,5 ha obejmuj ąc swym zasi ęgiem rozległy kompleks Lasów Parczewskich wraz z przylegaj ącymi terenami ł ąkowy- mi. Obszar ten charakteryzuje mozaikowato ści ą siedlisk, uwarunkowan ą znacznym zró Ŝni- cowaniem stosunków wodnych i gleb. Rze źba terenu jest mało urozmaicona, z rozległymi równinami i niewielkimi wzgórzami oraz płytkimi, podmokłymi obni Ŝeniami wypełnionymi torfem. Głównym celem ochrony w obszarze jest populacja wilka. Na terenie ostoi bytuje 1 wataha wilków składaj ąca si ę z 4-5 osobników, co stanowi 0,7% populacji krajowej tego gatunku oraz 6,3% populacji województwa lubelskiego

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Parczew znajduje si ę niewiele zabytków kultury, co ma zwi ązek głównie z le śno-rolniczym charakterem zagospodarowania terenu. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte zostały stanowiska archeologiczne, zabytki architektury sakralnej i świeckiej, parki dworskie, a tak Ŝe zało Ŝenia urbanistyczne Parczewa. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane s ą głównie w strefach kraw ędziowych i na tarasach nadzalewowych dolin rzek Ty śmienicy i Piwonii. Brak jest stanowisk osadniczych na terenach wysoczyzn. Chronologicznie przedstawiają materiał niemal wszystkich epok, z wyj ątkiem paleolitu. Stanowiska te w wi ększo ści nie przedstawiają du Ŝej warto ści poznaw- czej, a ich inwentarz jest ubogi. Na terenie Parczewa na uwag ę zasługuj ą: ślady zamku drew- nianego z XV-XVI w., ślady osadnictwa z wczesnej epoki br ązu i znalezisko siedmiu ostrzy sierpów kamiennych (wczesnobr ązowych). Do najcenniejszych stanowisk archeologicznych nale Ŝy osada neolityczna, poło Ŝona na wyspie Zielony Gr ąd na Stawie Siemie ń. Interesuj ące są takŜe ślady osadnictwa z epoki kamienia i osady z okresu nowo Ŝytnego w St ępkowie oraz ślady osadnictwa z wczesnej epoki br ązu (kultura pucharów lejkowatych) i wczesnej epoki Ŝelaza wraz z wczesno średniowiecznymi osadami w Przewłoce. Na terenie Gródka w obr ębie cmentarzyska z okresu nowo Ŝytnego znaleziono skarb monet. Najliczniejsze zabytki architektoniczne zwi ązane s ą z Parczewem – jednym z najstarszych miast Lubelszczyzny, który prawa miejskie otrzymał w 1401 r. Znaczenie swe za- wdzi ęczał poło Ŝeniu na szlaku pomi ędzy Krakowem i Lublinem a Litw ą. W swej bogatej hi-

49 storii był miejscem zjazdów polskich i litewskich (wyznaczonym na zje ździe w Horodle), siedzib ą starostwa grodowego i miejscem sejmików szlacheckich. Dawna drewniana zabudowa miasta uległa zniszczeniu na skutek licznych po Ŝarów. Nie zachowała si ę Ŝadna z trzech bram miejskich, rezydencja królewska zwana zamkiem, ani ratusz na Rynku. Najstarszym obiektem zabytkowym jest modrzewiowa dzwonnica z XVII w. wchodz ąca w skład zabytko- wego zespołu ko ścioła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela wraz z neogotyckim ko ściołem wybudowanym w latach 1905–1913, cmentarzem przyko ścielnym, plebani ą i kaplic ą przed- pogrzebow ą. Ko ściół ten otrzymał godno ść bazyliki mniejszej i jest obecnie Sanktuarium Matki Bo Ŝej Królowej Rodzin. Innymi obiektami zabytkowymi w Parczewie s ą: budynek synagogi wzniesiony w połowie XIX wieku i mieszcz ąca si ę na Rynku hala targowa z pierw- szej połowy XX w. Ochronie podlegaj ą tak Ŝe średniowieczne załoŜenia urbanistyczne miasta. Czynnikiem decyduj ącym o charakterze architektury na omawianym terenie była obfi- to ść drewna, a mniejsza trwało ść tego materiału budowlanego spowodowała, Ŝe do czasów współczesnych nie zachowały si ę starsze zabytki ni Ŝ z ko ńca XIX wieku. Zespoły dworskie z parkami w Siemieniu i Glinnym Stoku, s ą przykładami rezydencji wiejskich z 2 poł. XIX w., których cechy stylowe nawi ązuj ą do architektury klasycznej oraz do tradycyjnego budownictwa wiejskiego. W Siemieniu ju Ŝ na pocz ątku XVI wieku znajdował si ę młyn i kompleks stawów, a gro- ble spi ętrzaj ące wody Ty śmienicy usypane przez je ńców tatarskich zachowały si ę do dzi ś. W 1899 r. powstał współczesny, 3-kondygnacyjny budynek młyna, który wraz z kompletnym wyposa Ŝeniem typowym dla młynów gospodarczych z I połowy XX w. został wpisany do rejestru zabytków. Ochronie konserwatorskiej podlega tak Ŝe cmentarz w Ty śmienicy, który został zało Ŝo- ny w 1915 r. na terenie dawnego cmentarza epidemicznego. Zostali tam pochowani Ŝołnierze austriaccy i niemieccy polegli w czasie I wojny światowej w walkach pod Tyśmienic ą. Poza obiektami wpisanymi do rejestru zabytków na obszarze arkusza Parczew znajduj ą si ę cenne kapliczki (np. św. Jana Nepomucena w Siemieniu i Buradowie) oraz charaktery- styczna drewniana zabudowa wiejska (domy mieszkalne, spichlerze), zachowana we wsiach Plebania Wola, Bójki i Jamy. Wśród pomników i historycznych miejsc pami ęci wyst ępuj ą- cych na obszarze arkusza na uwag ę zasługuje pomnik po świ ęcony pami ęci partyzantów wal- cz ących we wszystkich ugrupowaniach w Lasach Parczewskich w rezerwacie „Lasy Parczew- skie” oraz pomnik upami ętniaj ący ofiary pacyfikacji z lutego 1942 roku we wsi Jamy.

50 XIII. Podsumowanie

W morfologii obszaru arkusza Parczew wyró Ŝnia si ę szeroka, zatorfiona dolina Ty- śmienicy zaj ęta w du Ŝej cz ęś ci przez rozległe ł ąki i podmokło ści oraz rozległ ą piaszczysta równina pokryta zwartym kompleksem le śnym Lasów Parczewskich. Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru jest słabo zaludniona. Liczne cenne przyrodniczo obszary zostały obj ęte ochron ą w formie rezerwatów, parku krajobrazowego, zespołu przyrodniczo-krajobrazowego oraz u Ŝytków ekologicznych i pomników przyrody. Dolina Ty śmienicy oraz Lasy Parczew- skie weszły w skład obszarów chronionych systemu NATURA 2000. Jedynym o środkiem miejskim i przemysłowym w granicach arkusza jest Parczew, b ę- dący jednym z najstarszych miast Lubelszczyzny. Poza Parczewem gospodarka opiera si ę na rolnictwie. Du Ŝa cz ęść gospodarstw podł ączona została do sieci wodoci ągowej i kanalizacyj- nej. Niekorzystnym, nasilaj ącym si ę zjawiskiem jest migracja młodzie Ŝy z tego terenu do miast i za granic ę. Wydobycie kopalin nie ma wi ększego znaczenia gospodarczego, pomimo udokumentowania kilkunastu złó Ŝ. Aktualnie eksploatowanych, na niewielk ą skal ę, jest pi ęć złó Ŝ kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych w rejonie Koczerg i jedno w Siedlikach. Zło Ŝa innych kopalin nie s ą zagospodarowane. Plany rozszerzenia Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego w kierunku Parczewa, co wi ązało si ę z wydobyciem w ęgla kamiennego udokumentowanego w zło Ŝu „Kolechowice Nowe”, dotychczas nie zostały zrealizowane. Prognozy i perspektywy surowcowe wi ąŜą si ę z wyst ępowaniem: piasków kwarcowych, w ęgla kamiennego, bursztynów, kruszywa naturalnego (piaszczysto-Ŝwirowego i piaszczystego) oraz torfu. Wody powierzchniowe są niezadowalaj ącej jako ści. Głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę mieszka ńców regionu jest czwartorz ędowe i górnokredowe pi ętro wodono śne. Jako ść wód podziemnych jest przewa Ŝnie dobra. Du Ŝą cz ęść omawianego obszaru zajmuje GZWP nr 407, którego cał ą powierzchni ę obejmuje strefa ochronna. Na omawianym obszarze przewa Ŝaj ą rejony o korzystnych warunkach dla ogólnie poj ę- tego budownictwa. Najlepsze warunki geologiczno-in Ŝynierskie wyst ępuj ą na północ od Pi- wonii oraz na zachód od Ty śmienicy, szczególnie w cz ęś ci południowo-zachodniej. Na arkuszu Parczew wyznaczono obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, poło Ŝone w obr ębie płaskiej równiny moreny dennej oraz odpadów komunalnych, w obr ębie trzeciorz ędowych powierzchni zrówna ń. Naturaln ą barier ą geolo- giczn ą w wyznaczonych obszarach s ą piaszczyste gliny zwałowe zlodowacenia odry (w przypadku składowisk odpadów oboj ętnych) lub eoce ńskie iły glaukonitowe (dla składowisk od-

51 padów komunalnych). Najkorzystniejsze tereny dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ęt- nych wyznaczono w północnej cz ęś ci analizowanego arkusza (mi ędzy miejscowo ściami Glinny Stok, śminne i Augustówka oraz Koczergi). Lokalizacj ę składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć wył ącznie na niewielkim terenie w rejonie Kol. Siemie ń. W ob- rębie wytypowanych POLS wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wynikaj ące z sąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej, ochrony wód podziemnych oraz ochrony złó Ŝ kopalin. Na arkuszu Parczew brak jest naturalnej bariery geologicznej spełniaj ącej wymagania izolacyjno ści podło Ŝa odpowiednie dla składowisk odpadów niebezpiecznych. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Obszar arkusza Parczew jest bardzo atrakcyjny turystycznie ze wzgl ędu na wyj ątkowe walory przyrodnicze, interesuj ące zabytki architektoniczne i zachowan ą w du Ŝym stopniu drewnian ą zabudow ę wiejsk ą. Ju Ŝ obecnie niektóre wsie jak np. Bójki przekształcaj ą się w miejscowo ści letniskowe. Słaba baza noclegowa i gastronomiczna stanowi jednak istotn ą barier ę rozwoju turystyki.

XIV. Literatura

CEBULAK S., LASKOWSKI M., PORZYCKI J., ZDANOWSKI A., 1978 – Dokumentacja ko ńcowa bada ń penetracyjnych karbo ńskich boksytów na obszarze mi ędzy Włodaw ą a Łukowem. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CHWESIUK Z., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczer-

gi IX” w kat. C 1. Archiwum Starostwa Powiatowego w Parczewie. CHWESIUK Z., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczer-

gi X” w kat. C 1. Archiwum Starostwa Powiatowego w Parczewie. CHWESIUK Z., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczer-

gi XI” w kat. C 1. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CHWESIUK Z., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczer-

gi XII” w kat. C 1. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CHWESIUK Z., 2010a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „Koczergi XII” w kat. C 1. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CHWESIUK Z., 2010b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczer-

gi XII-1” w kat. C 1. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

52 CHWESIUK Z., 2010c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczer-

gi XIII” w kat. C 1. Archiwum Starostwa Powiatowego w Parczewie. CZAJA B., 1993 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) zło Ŝa piasku do robót budowlanych i drogowych z elementami projektu zagospodarowania „Koczergi I”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Delegatura w Białej Podla- skiej. CZUBLA P., MEKSUŁA M., WOJCIECHOWSKI K., 2006 – Mapa sozologiczna w skali 1:50 000, arkusz Parczew. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. FREIWALD P., PATORSKI R., WITEK K., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Parczew. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GIZA R., GIZA T., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z elementami zagospodarowania zło Ŝa piasku budowlanego „Królewski Dwór”. Archiwum Urzędu Marszał- kowskiego Województwa Lubelskiego Delegatura w Białej Podlaskiej. GRABOWSKI D. (red.), Kucharska M., Nowacki Ł., 2007a – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KASI ŃSKI J., PIWOCKI M., SATERNUS A., TOŁKANOWICZ E., WOJCIECHOWSKI A., 1997 – Realizacja projektu prac geologicznych dla okre ślenia perspektyw wyst ępo- wania złó Ŝ bursztynu w utworach eocenu Lubelszczyzny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnienia- mi. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 − Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd-

53 nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – wody słodkie. Pa ńst. Inst. Geol. POPRAWA P., KIERSNOWSKI H., 2008 – Perspektywy poszukiwa ń gazu ziemnego e ska- łach ilastych (shale gas) oraz gazu zamkni ętego (tight gas) w Polsce. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. Nr 429, s. 145–152

PTAK E., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa w ęgla kamiennego „Kole- chowice Nowe” w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach 2006–2007 r., 2008. Woj. Insp. Ochr. Środow., Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. W sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165, poz. 1359) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU Nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU Nr 162, poz. 1008)

SAMOCKA B., 1985 – Dokumentacja zło Ŝa glin czwartorz ędowych w kat. C 1 z rozpozna-

niem jako ści surowca w kat. B do produkcji cegły pełnej oraz w kat. C 2 do produkcji kruszyw lekkich glinoporytu „Gródek”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STOCHLAK J., 1979a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Par- czew. Wydawnictwa Geologiczne. STOCHLAK J., 1979b – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Parczew. Wydawnictwa Geologiczne. STRZELCZYK G., 1993 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w dolinie rzeki Ty śmienicy (od miejscowo ści Siemie ń do miejscowo ści Ta- tarzec – Czemierniki) województwa bialskopodlaskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1993-1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz. I – II. PIG Warszawa

54 SZYDEŁ Z., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków) „Siedliki I”. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50000 arkusz Parczew. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

TREJTA M., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kat C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (pia- sków) „Siedliki I” z ustaleniem zasobów zło Ŝa wg stanu na 31.12.2004 r. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TUROWSKI A., 1968 – Dokumentacja geologiczna złó Ŝ piasków kwarcowych formierskich

„Górka Lubartowska i Miłków”, kategoria C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 62, poz. 628 z pó źniejszy- mi zmianami. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. www.gdos.gov.pl/natura-2000 – Obszary NATURA 2000 ZDANOWSKI A. 2010a w druku – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (red. Wołkowicz S) – Węgiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad. warszawa ZDANOWSKI A. 2010b – Jako ść w ęgla w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. Nr 439 s.s 189 - 196 ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

śURAK J., JUSZCZYK A., 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa glin zwało- wych do produkcji kruszyw lekkich – glinoporytu „Gródek”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

55 P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A