M O a M B E B U L L E T I N #2////(36)

saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademia GEORGIAN ACADEMY OF AGRICULTURAL SCIENCES

m o a m b e B U L L E T I N #2////(36)

Tbilisi-TBILISI-2016 UDC (uak)63+338.4+664](08) saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademia GEORGIAN ACADEMY OF AGRICULTURAL SCIENCES m o a m b e (samecniero SromaTa krebuli) B U L L E T I N (Scientific Papers) #2////(36) saerTaSoriso samecniero- meTodologiuri da praqtikuli, referirebuli samecniero SromaTa krebuli International Scientific-Methodological and Applied Referenced Scientific Papers samecniero SromaTa krebuli gamodis 1992 wlidan. gamoicema weliwadSi orjer. Collection of Scientific Papers is published since 1992. Published twice a year. p.593-200-793 E-mail:[email protected] www. gaas.dsl.ge

ISSN 1512-2743

Tbilisi-TBILISI-2016

2 guram aleqsiZe saredaqcio_samecniero sabWos Tavmjdomare: biologiis mecnierebaTa doqtori, profesori, akademikosi, saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis prezidenti. saredaqcio-samecniero sabWo: saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosebi: g.jafariZe (sabWos Ta- vmjdomaris moadgile), o.qeSelaSvili (sabWos pasuxismgebeli mdivani), n.baRaTuria, j.guguSvili, j.kacitaZe, p.koRuaSvili, T.kunWulia, o.liparteliani, g.margvelaSvili, r.maxarobliZe, g.papuniZe, g.tyemelaZe, n.qarqaSaZe, T.yuraSvili, z.Canqseliani, n.CxartiSvili, r.CageliSvili, e.SafaqiZe, z.cqi- tiSvili, r.jabniZe, S.WalaganiZe, a.giorgaZe (akademiis prezidentis moadgile), r.kopaliani (profesori). saredaqcio-samecniero sabWos ucxoeli wevrebi: profesorebi: vladimer loginovi (belorusia), iaroslav gazdalo (ukraiana), raiCo georgievi (bulgareTi), vitali kuCeriavi (ukraina), nikoloz povoznikovi (ukraina), ian pikuli (poloneTi), gJegoJ roCka (poloneTi), sok-iong li (korea), azimxan satibaldini (yazaxeTi), panomir cenovi (bulgareTi) zeinal akparovi (azerbaijani), sadig salaxovi (azerbaijani), galib gajievi (azerbaijani). sagamomcemlo-saredaqcio kolegia: g.aleqsiZe-mTavari redaqtori, g.jafariZe-mTavari redaqtoris moadgile, o.qeSelaSvili-pasuxismgebeli redaqtori, e.SafaqiZe, a.giorgaZe.

G.Aleksidze, Head of Editorial-Scientific Board, Doctor of Biological Sciences, Professor, Academician, President of Georgian Academy of Agricultural Sciences. Editorial-Scientific Board: Academicians of Georgian Academy of Agricultural Sciences: G.Japaridze (Deputy Head of Editorial-Scientific Board), O.Keshelashvili (Responsidle Secretary of Editorial-Scientific Board)), G.Baghaturia, J.Gugushvili, J. Katsitadze, N. Karkashadze, P. koghuashvili, T.Kunchulia, T.Kurashvili, O.liparteliani, G.Margvelashvili, R. Makharoblidze, G.Papunidze, G.Tkemaladze, R.Chagelishvili, Sh. Chalaganidze, N. Chkhartishvili, Z.Cha- nkseliani, E.Shapakidze, Z.Tskitishvili, R.Jabnidze, A.Giorgadze (Deputy President of the Academy), R.Ko- paliani (Professor). Foreign members of Editorial–Scientific Board: Professors: V. Loginov (Belarus), I. Gadzalo (Ukraine), R. Georgiev (Bulgaria), V. Kucheriavy (Ukraine), N. Povoznikov (Ukraine), I. Piculi (Poland), G. Rochka (Poland), Soc-Yong Lee (Korea), A. Satibaldin (Kazakh), P. Tzenov (Bulgaria), Z. Akparov ( Azerbaijan), S. Salakhov ( Azerbaijan), G.Gadjiev (Azerbaijan).

Publishing Board: G.Aleksidze (Editor-in-chief), G. Japaridze (Deputy editor), O. Keshelashvili (Responsidle editor), E.Sha- pakidze, A.Giorgadze.

3 1. mecniereba Sciences

agraruli mecnierebis sawyisebi saqarTveloSi, ganviTareba da momavlis xedva g. aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis prezidenti, akademikosi, g.jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis vice- prezidenti, akademikosi, o. qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis ekonomikis samecniero ganyofilebis akadmikos-mdivani, akademikosi. sakvanZo sityvebi: agraruli mecnierebis sawyisebi; progresuli teqnologiebi; teqnikur-teqnologiuri da ekonomikur-organizaciuli mimarTulebebi; momavlis xedva; mecnierebis axali Tvlsawieri; prioritetebi. referati

aRniSnulia, rom saqarTveloSi swavla-ganaTlebasa da mecnierul Semoqmedebas uxsovar droSi gaudgams fesvebi. mesame-meoTxe saukuneTa mijnaze foTis (maSindeli fazisis) maxloblad im droisaTvis moqmedebda msoflio mniSvnelobis ritorikuli skola, sadac ganaTlebis misaRebad sxva qveynebidanac ki Camodiodnen. miTiTebulia, rom XII saukunis dasawyisSi, quTaisTan axlos Seiqmna pirveli qarTuli akademia. es iyo antikur periodSi arsebuli akademiebis tradiciis gagrZeleba da qarTuli renesansis mZlavri kera. ameve pariodSi, saqarTvelos meore umaRlesi saswavlebeli_iyalTos akademia, damkvidrebuli iyo TelavTan axlos. rogorc irkveva, aRniSnul akademiebSi aswavlidnen agronomiul mecnierebasac. cxovreba TviTon ukarnaxebda qarTvel kacs mravalferovani soflis meurneobis gaZRola SeZleboda da saamisod praqtikas, codnas daufleboda. saqarTvelos sxvadasaxva kuTxeSi arsebuli ganaTlebis kerebi dedaqalaqSi qarTuli universitetis daarsebis safuZveli gaxda (1918 w.). 1929 wels Tbilisis saxelmwifo universitets gamoeyo agronomiuli fakulteti, romlis bazazec Sei- qmna sasoflo-sameurneo instituti. aseTma farTomasStaburma muSaobam moamzada niadagi da daisva sakiTxi saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis daarsebis Sesaxeb, romelic saqarTvelos sasoflo-sameurneo institutisa kvleviTi dawesebulebebis warmomadgenlebiT dakompleqtda. xazgasmulia, rom saqarTveloSi, agrarulma mecnierebam didi da saxelovani gza ganvlo, ramac gadamwyveti gavlena moaxdina soflis meurneobis dargis ganviTarebaze, misi dargobrivi struqturis sworad gansazRvraze, teqnologiur srulyofaze, sawarmoo-resursuli potencialisa da warmoebis donis amaRlebaze. gasuli saukunis 30-iani wlebidan (TandaTanobiT) da gansakuTrebiT 60-iani wlebis momdevno aTwleulebSi mecnierebis roli da funqcia Rrmad gamovlinda sasoflo-sameurneo warmoebaSi. mecniereba aucilebel faqtor-pirobad Camoyalibda. vlindeba, rom qarTvelma mecnierebma didi da warmatebuli samuSaoebi Seasrules sasoflo-sameurneo kulturaTa da cxovelTa axali jiSebisa da hibridebis gamoyvanis, sasoflo-sameurneo kulturaTa movla- moyvanis progresuli, zonaluri teqnologiebis, niadagis damuSavebis, ganoyierebis, naTesebisa da nargaobis movlis, agroqimiuri kartogramebis Sedgenis, sasoflo-sameurneo kulturaTa mavne organizmebis winaaRmdeg brZolis integrirebuli sistemebis damuSavebis, zonaluri pirobebis mixedviT modificirebuli manqanaTa sistemebisa da maRali samanqano teqnologiebis Seqmnis, wylis resursebis gamoyenebisa da marTvis rekomendaciebis, kolxeTis dablobis daSrobisa da sasoflo-sameurneo aTvisebis mikroregionuli sistemis damuSavebis xaziT, ramac safuZveli daudo Camoyalibebuliyo soflis meurneobis gaZRolis erTiani, me- 4 cnierulad dasabuTebuli kompleqsuri zonaluri sistemebi. axsnili da gamokveTilia, rom XXI saukunis gamowvevebidan, akademiis winaSe axali Tvalsawieri iSleba. mis saqmianobaSi wina planze unda wamoiwios fundamenturi, maT Soris Teoriuli da gamoyenebiTi xasiaTis pro-\blemebma, teqnologiuri kuTxis gadawyvetebma; programirebuli soflis meurneobisa da biomravalferovnebis uzrunvelmyofi kompleqsuri rekomendaciebis damuSavebam, romelic zonalurad diferencirebul midgomebs daefuZneba da gajerebuli iqneba mravalvariantuli scenarebis Sesabamisi informaciuli teqnologiebis gamoyenebiT. unda gafarTovdes samecniero da sakoordinacio-organizatoruli muSaoba ekologiurad sufTa produqciis warmoebisa da Sesabamisad sasursaTo usafrTxoebis teqnikur-teqnologiur da ekonomikur-organizaciul problemebze, romelic Seesatyviseba da upasuxebs marketinguli strategiis saSinao da sagareo moTxovnebsa da prioritetul motivaviebs. gansazRvrulia mecnieruli prioritetebi agraruli seqtoris ZiriTadi sferoebis mixedviT.

saqarTveloSi swavla-ganaTlebasa da mecnierul Semoqmedebas uxsovar droSi gaudgams fesvebi. mesame-meoTxe saukuneTa mijnaze foTis (maSindeli fazisis) maxloblad im droisaTvis moqmedebda msoflio mniSvnelobis ritorikuli skola, sadac ganaTlebis misaRebad sxva qveynebidanac ki Camodiodnen. opizis, Satberdis, parxalis, iSxnis, wyarosTavis, tbeTis, oSkis, xaxulis monastrebi literaturuli saqmianobisa da ganaTlebis uZveles centrebs warmoadgendnen. XII saukunis dasawyisSi, quTaisTan axlos Seiqmna pirveli qarTuli akademia. es iyo antikur periodSi arsebuli akademiebis tradiciis gagrZeleba da qarTuli renesansis mZlavri kera. didma qarTvelma mecnierebma ivane javaxiSvilma, Salva nucubiZem, korneli kekeliZem, eqvTime TayaiSvilma, simon yauxCiSvilma, giorgi CubinaSvilma da sxvebma xangrZlivi ZiebiT daadgines am akademiebis saqmianobis bevri saintereso da arsebiTi mxare. gelaTSi moRvaweobdnen im drois msoflmxedvelobis TvalsaCino warmomadgenlebi ioane petriwi, arsen iyalToeli, ioane tariWisZe, Teofane xucismonazoni, ioane SavTeli, kaTolikosi arseni, petre gelaTeli. ameve pariodSi, saqarTvelos meore umaRlesi saswavlebeli_iyalTos akademia, damkvidrebuli iyo TelavTan axlos. rogorc Cans, aRniSnul akademiebSi aswavlidnen agronomiul mecnierebasac. cxovreba TviTon ukarnaxebda qarTvel kacs mravalferovani soflis meurneobis gaZRola SeZleboda da saamisod praqtikas, codnas daufleboda. iyalTos akademiis SenobasTan mravali sawnaxelia, ezoSi ki didi qvevrebia Cafluli, rac imas mowmobs, rom aq unda yofiliyo gaCaRebuli im droisaTvis didi mecnieruli da praqtikuli muSaoba soflis meurneobis sxvadasxva dargSi, gansakuTrebiT ki mevenaxeoba-meRvineobis saqmeSi. mravali dokumenti mowmobs imas, rom Zvel saqarTveloSi moZRvreba mcenareTmcodneobisa da mcenareTa fiziologiis Sesaxeb mkvidr niadagze yofila dayenebuli, rac safuZvels iZleva, rogorc es akademikosma ivane javaxiSvilma daadgina, `agronomiuli moZRvrebis zogierTi sagulisxmo debulebac gamovarkvioT~. rogorc botanikis mecnierebis istoriaSia cnobili, debuleba mcenareTa zonalobis Sesaxeb ekuTvnis frang mecniers dekandoles, sinamdvileSi ki, masze erTi saukuniT adre, es debuleba SemuSavebuli hqonda saxelovan qarTvel mecniers vaxuSti batoniSvils. XIX saukunis 50-ian wlebSi saqarTvelos soflis meurneobis ganviTarebiT dainteresebuli adamianebi gaerTiandnen kavkasiis sasoflo-sameurneo sazogadoebaSi, romelic TbilisSi, 1850 wlis 27 Tebervals daarsda. mis wamyvan wevrebs Soris iyvnen didi mamuliSvilebi: ilia WavWavaZe, dimitri yifiani, anton furcelaZe, giorgi wereTeli, rafiel erisTavi, ilia winamZRviSvili da sxvebi. XIX saukunis pirvel agronomTa Soris, a.SanSiaSvilis, i.oqromWedliSvilis, i.andronika- Svilis, e.nakaSiZis da sxvebis garda gansakuTrebiT moixsenieba pirveli qarTuli sasoflo-sameurneo saswavleblis fuZemdebeli ilia winamZRriSvili. saqarTvelos sxvadasaxva kuTxeSi arsebuli ganaTlebis kerebi dedaqalaqSi qarTuli universitetis daarsebis safuZveli gaxda (1918 w. 26 ianvars, Zveli stiliT).

5 1929 wels Tbilisis saxelmwifo universitets gamoeyo agronomiuli fakulteti, romlis bazazec Seiqmna sasoflo-sameurneo instituti. 1930-1931 wlebSi instituts hqonda Semdegi fakultetebi: 1. memindrveobisa, marcvleul da teqnikur kulturaTa ganyofilebebiT; 2. mebaReoba-mevenaxeobisa, bebaReoba-mebostneobisa da mevenaxeoba-meRvineobis ganxrebiT; 3. zooteqnikuri. Semdeg maTi ricxvi Svidamde gaizarda. wlebis manZilze sasoflo-sameurneo instituti TandaTan gafarTovda da gaZlierda. calke daarsda dargobrivi samecniero-kvleviTi institutebi. aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi mdebareobda subtropikul kulturaTa da Cais sakavSiro institutebi. es institutebi mWidro saqmian kavSirSi imyofebodnen saqarTvelis sasoflo-sameurneo institutTan, romelic uzrunvelyofda maT mecnier-mkvlevarTa kadrebiT. arniSnul kaTedraTa da samecniero-kvleviTi institutebis saqmianoba mWidrod iyo dakavSi- rebuli qveynis soflis meurneobis mecnierebis ganviTarebis winaSe dasmul amocanebTan. mTavari wamyvani samecniero problemebi iyo: simindis maRali mosavlis agoteqnika; mindvris mcenareTa arsebuli jiSebis gaumjobeseba da axali jiSebis gamoyvana; sasuqebis gamoyenebis sistema sasoflo- sameureno kulturebis mosavlianobis gasadideblad; aRmosavleT saqarTvelos niadagTa agrosawa- rmoo Seswavla; saqarTvelos mTavari merqniani jiSebis bioekologiuri Taviseburebani da maTi sasoflo-sameurneo mniSvneloba; sawarmoo procesebis meqanizacia; saqarTvelos soflis meurneobis sawarmoo tipebis Seswavla da gaumjobeseba; sasoflo-sameurneo kulturaTa wylis reJimis mowesrigeba; vazis qlorozis Seswavla da mis winaaRmdeg brZolis RonisZiebebis dadgena da sxva. unda gamoiyos im periodis samecniero saqmianobis mniSvnelovani Sedegebi, kerZod: mTis traqtoris SemuSaveba (v,maxaldiani); mTis guTnis SemuSaveba (d.ciciSvili); mTis ferdobze gamosayenebeli traqtori (v.maxaldiani, r.dvali); torfis sabadoebis, torf-fekaluri sasuqe-bis momzadebisa da maTi efeqtianobis Seswavla (a.menaRariSvili); memindvreobis mTavari mavneblebi da maTTan brZola (l.kalandaZe, i.baTiaSvili, m.WeliZe); sarevelebis winaaRmdeg brZolis RonmisZiebebi (g.rcxilaZe, g.qeSelaSvili, a.bujiaSvili); saqarTvelos citrusovanTa atlasi (n.kecxoveli); vazis mynobis racionaluri wesebi da diferencirebuli agroteqnikuri safuZvlebi (s.ColoyaSvili, v.qanTaria, m.ramiSvili); venaxis morwyvis wesebi (i.Cxenkeli). profesor l.dekapreleviCis xel- mZRvanelobiT gamoyvanilia xorblis, simindis, lobios axali jiSebi. es samuSaoebi, Semdgom aTwleulebSi intensiurad grZeldeboda da Sedegebi warmatebiT ine- rgeboda warmoebaSi. agraruli mecniereba farTo gasaqans Rebulobda da did rols asrulebda qveynis ekonomikuri potencialis ganmtkicebaSi. aseTma farTomasStaburma muSaobam moamzada niadagi da daisva sakiTxi saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis daarsebis Sesaxeb, romelic saqarTvelos sasoflo-sameurneo institutisa da aRniSnuli kvleviTi dawesebulebebis warmomadgenlebiT dakompleqtda. soflis meurneobis mecnierebaTa akademia dafuZnda 1957 wlis 12 dekembers. Tavdapirvelad mis SemadgenlobaSi iyo 14 akademikosi da 8 wevr-korespondenti. amJamad, akademiis SemadgenlobaSia 30 namdvili wevri (akademikosi) 3 wevr-korespondenti da ori sapatio wevri. saqarTveloSi, agrarulma mecnierebam didi da saxelovani gza ganvlo, ramac gadamwyveti gavlena moaxdina soflis meurneobis dargis ganviTarebaze, misi dargobrivi struqturis sworad gansazRvraze, teqnologiur srulyofaze, sawarmoo-resursuli potencialisa da warmoebis donis amaRlebaze. gasuli saukunis 30-iani wlebidan (TandaTanobiT) da gansakuTrebiT 60-iani wlebis momdevno aTwleulebSi mecnierebis roli da funqcia Rrmad gamovlinda sasoflo-sameurneo warmoebaSi. mecniereba aucilebel faqtor-pirobad Camoyalibda. mecnierebis anu adamianis faqtoris gavlenam da zemoqmedebam warmoSva da daamkvidra sasoflo- sameurneo kulturaTa movla-moyvanis axali, progresuli teqnologiebi, dargis gaZRolis sistemebi, warmosaxa strategiuli poziciebi, ramac gaaZliera da aamaRla saqarTvelos ekonomikuri funqcia, misi geopolitikuri roli. qarTvelma mecnierebma didi da warmatebuli samuSaoebi Seasrules sasoflo-sameurneo ku- lturaTa da cxovelTa axali jiSebisa da hibridebis gamoyvanis, sasoflo-sameurneo kulturaTa 6 movla-moyvanis progresuli, zonaluri teqnologiebis, niadagis damuSavebis, ganoyierebis, naTe- sebisa da nargaobis movlis, TeslTmcodneobis, Teslbrunvebis sqemebis, agroqimiuri kartogramebis Sedgenis, sasoflo-sameurneo kulturaTa mavne organizmebis winaaRmdeg brZolis integrirebuli sistemebis damuSavebis, zonaluri pirobebis mixedviT modificirebuli manqanaTa sistemebisa da ma- Rali samanqano teqnologiebis Seqmnis, wylis resursebis gamoyenebisa da marTvis rekomendaciebis, kolxeTis dablobis daSrobisa da sasoflo-sameurneo aTvisebis mikroregionuli sistemis damu- Savebis xaziT, ramac safuZveli daudo Camoyalibebuliyo soflis meurneobis gaZRolis erTiani, mecnierulad dasabuTebuli kompleqsuri teqnikur-teqnologiuri da ekonomikur-organizaciuli zonaluri sistemebi. gamoCenilma mecnierma, akademikosma d.gedevaniSvilma, romelmac pirvelma Seadgina saqarTvelos niadagebi ruka, aseve pirvelma daasabuTa mecnierulad, rom dasavleT saqarTveloSi arsebul wiTelmiwa, yviTelmiwa da ewer-tipis niadagebze warmatebiT SeiZleboda Cais, citrusebis, subtropikuli kulturebis movla-moyvana. aman (gasuli saukunis 30-iani wlebidan) saTave daudo saqarTvelosTvis manamde ucxo da Zalze didi mniSvnelobis mqone dargebis meCaieobisa da mecitruseobis damkvidrebasa da ganviTarebas, ramac didi gardatexa Seitana saqarTvelos soflis meurneobaSi, misi ekonomikuri potencialis ganmtkicebaSi. mniSvnelovani samuSaoebi Sesrulda soflis meurneobis ekonomikis xaziT. ganisazRvra soflis meurneobis sawarmoo zonaloba, (Sesamabisi sqemis SedgeniT), damuSavda soflis meurneobis specializaciis, gaadgilebis, koncentraciis, integraciis, intensifikaciis ekonomikuri parametrebi, ganviTarebis tendenciebi da kanonzomierebebi, damuSavda soflis meurneobis zonaluri da tipiuri gaZRolis sitemebi, marTvis modelebi sxvadasxva doneze, ekonomikuri meqanizmi da instituciuri sistema, miwis ekonomikuri Sefasebis problemebi, dadginda sawarmoo-resursuli potenciali da misi ganmtkicebis rekomendaciebi, agraruli seqtoris ekonomikuri zrdis stra-tegiuli sistema, Sesabamisi prognozuli maxasiaTeblebiT, romelic iTvaliswinebda marketingul motivaciebsa da sagareo-ekonomikur urTierTobaTa pirobebs. Tanamedrove moTxovnebidan da mecnierebis ganviTarebis samomavlo amocanebidan gamomdinare, saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis mizania: agraruli mecnierebis yovelmxrivi ganviTarebis xelSewyobis gziT sasoflo-sameurneo warmoebis teqnikur-teqnologiuri da ekonomikur-organizaciuli siaxleebisa da miRwevebis gamoyenebisa da danergvis organizacia, rac unda eyrdnobodes Tanamedrove msoflio wesrigisa da sabazro urTierTobaTa pirobebSi, arsebuli da axlad Sesaqmneli mecnieruli potencialis SesaZleblobebsa da samecniero-kvleviTi samuSaoebis racionalur koordinacias da ramac unda uzrunvelyos mecniertevadobis donis amaRleba, amis safuZvelze ki saqarTvelos soflis meurneobis prioritetuli, mdgradi da stabiluri aRmavloba da qveynis ekonomikuri potencialis ganmtkiceba. akademia wevria da TanamSromlobs 20-mde saerTaSoriso organizaciasTan, maT Soris: CGIAR, CACAARI, ICARDA, CIMMYT, ICRISAT, BIOVERCITY, CIP, GIA, BACSA-sTan. akademia aris evropis soflis meurneobis, sursaTis da bunebis mecnierebaTa akademiebis kavSiris wevri. akademias urTierTTanamSromlobis xelSekrulebebi da memorandumebi gaformebuli aqvs belo- rusiis, CineTisa da koreiis respublikebis erovnul da soflis meurneobis mecnierebaTa aka- demiebTan, poloneTis, ukrainis, yazaxeTis, azerbaijanis da saqarTvelos agraruli mimarTulebis samecniero centrebTan, samecniero-kvleviT institutebTan, universitetebTan da fondebTan. XXI saukunis gamowvevebidan, akademiis winaSe axali Tvalsawieri iSleba. mis saqmianobaSi wina planze unda wamoiwios fundamenturi, maT Soris Teoriuli da gamoyenebiTi xasiaTis problemebma, teqnologiuri kuTxis gadawyvetebma; programirebuli soflis meurneobisa da biomravalferovnebis uzrunvelmyofi kompleqsuri rekomendaciebis damuSavebam, romelic zonalurad diferencirebul midgomebs daefuZneba da gajerebuli iqneba mravalvariantuli scenarebis Sesabamisi informaciuli teqnologiebis gamoyenebiT. unda gafarTovdes samecniero da sakoordinacio-organizatoruli muSaoba ekologiurad sufTa produqciis warmoebisa da Sesabamisad sasursaTo usafrTxoebis teqnikur-teqnologiur da ekonomikur-organizaciul problemebze, romelic Seesatyviseba da upasuxebs marketinguli strategiis saSinao da sagareo moTxovnebsa da prioritetul motivaviebs. 7 akademiaSi damuSavebuli soflis meurneobis mecnierebis ganviTarebis prognozis Sesabamisad mecnierul prioritetebad unda gamoiyos: 1. miwaTmoqmedebisa da memcenareobis mimarTulebiT:  niadagis damuSavebis niadagdacviTi sistemis damuSaveba, romelic gamoricxavs, an/da minimumamde daiyvans qarismieri da wylismieri eroziis uaryofiT gavlenas. es sistema SeiZleba dainergos 40 aTas heqtarze met farTobze;  gamokvlevebis gafarToeba saxnavi miwebis intensiurad gamoyenebis sakiTxebze, romlis drosac gaTvaliswinebuli unda iqnas sakvebi da Sualeduri kulturebis movla-moyvana.  miwaTmoqmedebis produqtiulobis amaRlebisa da mdgradobis uzrunvelyofis mizniT damuSa-vdeba da srulyofili gaxdeba marcvleulis, marcvleul-parkosnebis, sakvebi kulturebis, bostneul- baRCeulis, kartofilisa da teqnikuri kulturebis movla-moyvanis intensiuri teqnologiuri sistemebi, romelic unda Seesatyvisebodes axali, maRalefeqturi jiSebisa da hibridebis, meqanizaciis teqnikuri saSualebebisa da mowyobilobebis, mineraluri sasuqebis, herbicidebisa da Sxamqimikatebis gamoyenebisa da warmoebaSi danergvis racionalizacias, agreTve mecnierul- teqnikuri progresis miRwevebis gamoyenebas;  mcenareTa axali jiSebisa da hibridebis (m.S. simindis adreuli da saSualoadreuli, zamTa- rgamZle saSemodgomo xorblis da magari xorblis) gamoyvana, romelic unda esadagebodes intensiuri miwaTmoqmedebis moTxovnebs da romlebic gamoirCevian uaryofiTi garemo faqto- rebisadmi medegobiT, maRalmosavlianobiTa da xarisxobrivi maCveneblebiT; gansakuTrebuli yuradReba unda daeTmos: _ genuri da ujredovani inJeneriis meTodebis damuSavebas; _ programirebuli mosavlis miRebis teqnologiuri sistemebis damuSvebas, mcenareTa biologiuri Taviseburebebis, zonaluri pirobebisa da mosavlianobis amaRlebis progresuli meTodebisa da saSualebebis diferencirebuli gamoyenebis gaTvaliswinebiT; _ ekologiurad sufTa sasoflo-sameurneo produqciis miRebis teqnologiuri sistemebis damuSavebas, zonalobis gaTvaliswinebiT; _ RonisZiebebis damuSavebas produqciis danakargebis Semcirebisa (an aRmofxvris) da Senaxvis srulyofis mimarTulebiT; _ agrobiomravalferovnebis Seswavlas da misi SenarCunebis xelSemwyobi RonisZiebebis ganxorcielebas. 2. mevenaxeobisa da mexileobis mimarTulebiT:  adreuli da gviani mwifadobis, imunuri jiSebisa da klonebis gamoyvana da gamovlena, rac gaTvlili iqneba reglamentirebuli mosavlianobisa da xarisxis amaRlebaze, biotur da abiotur faqtorebze, hibridizaciaze, mutagenezze, genur da ujredul inJeneriaze da sxva;  intensiuri tipis venaxebis movla-moyvanis industriuli teqnologiebis SemuSaveba da danergva, romelic orientirebuli iqneba programirebuli mosavlis miRebaze da am mizniT manqanaTa maRalmwarmoebluri kompleqsis, mineraluri sasuqebisa da mcenareTa dacvis saSualebebis axa-li saxeebisa da formebis gamoyenebaze da msxmoiarobis daCqarebis RonisZiebebis gatarebasa da niadagis, klimatis, mzis radiaciisa da mcenaris bio-potencialis maqsimalur aTvisebaze;  stiqiuri movlenebisagan dazianebuli vazis movlis da setyvis winaaRmdeg brZolis RonisZi- ebebis gatareba;  sargavi masalis samrewvelo safuZvelze warmoebis teqnologiis srulyofa, pirveljiSuri da elituri nergebis gamosavlianobis (70-80%) amaRlebis mizniT;  warmoebisaTvis vazis iseTi axali seleqciuri jiSebisa da klonebis gadacema, romlebic aama- Rlebs nargaobis mosavlianobas (20-30%-iT);  mexileobis samrewvelo safuZvelze gadayvanisa da intensiuri teqnologiebis danergvis samuSaoebis gafarToebisdakvalad gamoyvanili iqneba xexilis iseTi jiSebi, romlebic xasia-Tdeba maRali mosavlianobiT, maRali teqnologiuri da sasaqonlo xarisxiT (gemovnuri Tvisebebi, Senaxva-gamZleobisa da tranportirebis unari), zrdisa da msxmoiarobis stabilurobiT;

8  xexilis adgilobrivi seleqciuri da introducirebuli jiSebis, sxvadasxva tipisa da formis intensiuri da samrewvelo baRebisaTvis damuSavdeba iseTi komplequri agroteqnika, romelic iTvaliswinebs mobiluri teqnikuri saSualebebis gamoyenebas;  nargaobis tipebis mixedviT da niadagur-klimaturi pirobebis gaTvaliswinebiT damuSavdeba varjis sxvlisa da formirebis srulyofis, mewleobis winaaRmdeg brZolis, agreTve mineraluri sasuqebis racionaluri gamoyenebis axali sistema; 3. meCaieobis mimarTulebiT:  meCaieobis sareabilitacio samuSaoebis miznobrivi ganxorcieleba;  axali, maRamosavliani, maRali sameurneo da sagemovno Tvisebebis mqone jiSebis gamoyvana da farTod danerva;  Cais axali plantaciebis gaSeneba da diferencirebuli movla-moyvana;  sanerge meurneobebis, Tanamedrove teqnologiebis gamoyenebiT ganaxleba;  nargaobis racionaluri formireba da mavnebel-daavadebebTan integrirebuli brZolis Ro- nisZiebebis SemuSaveba;  Cais krefisa da foTlis Semdgomi damuSavebis meTodebis srulyofa; 4. mecitruseobisa da subtropikuli mexileobis mimarTulebiT:  citrusebis nargaobaSi sideratebisa da mulCis gamoyeneba, nargaobis formirebis, yinvebisagan dacvis RonisZiebebis SemuSaveba;  subtropikuli xilis racionaluri gaSenebisa da formirebis, msxmoiarobis periodulobisa da mavnebel-daavadebaTa winaaRmdeg integrirebuli brZolis, agreTve yinvebisagan dacvis Roni- sZiebebis SemuSaveba;  Soreuli hibridizaciis potenciuri SesaZleblobebis Seswavla citrusovanTa seleqciaSi;  daxuruli gruntis mecitruseobis-limonariumebis masStabebis gafarToeba. es, garantirebuli da uxvi mosavlis miRebis erT-erTi ZiriTadi tendenciaa, rac praqtikulad uzrunvelyofs programirebuli mosavlis miRebas.. es mimarTuleba saSualebas mogcems racionalurad gamoviyenoT mecitruseobis ganviTarebis potenciuri SesaZleblobebi, ara marto mecitruseobis tradiciul zonebSi, aramed saqarTvelos sxva regionebSic;  axali, alternatiuli kulturebis daraioneba, maTi movla-moyvanisaTvis optimaluri pirobebis SemuSavebis gaTvaliswinebiT; 5. mebostneoba-mebaRCeobisa da mekartofileobis mimarTulebiT:  moZiebuli unda iqnas bostneulis, baRCeulis, kartofilis jiSebi, jiS-populaciebi, hibridebi da endemebi;  Seswavlili unda iqnas gasavrceleblad daSvebuli jiSebis (adgilobrivi, introducirebuli) genetikur-seleqciuri gaumjobesebis SesaZleblobebi;  miRebuli unda iqnas bostneulis, baRCeulis da kartofilis superelituri da elituri saTe- sle masala;  unda damuSavdes bostneulis, baRCeulisa da kartofilis movla-moyvanis srulyofili, zonalurad diferencirebuli, maRali teqnologiebi;  unda damuSavdes bostneulis, baRCeulisa da kartofilis Senaxvisa da gadamuSavebis progresuli teqnologiebi da misi agroteqnikur-ekonomikuri marTvis sistema; 6. niadagis dacvisa da misi nayofierebis SenarCuneba–amaRlebis mimarTulebiT:  sasoflo-sameurneo kulturebisaTvis mineraluri da organuli sasuqebis dozebis, formebisa da Sefardebebis dadgena, mcenareTa biologiuri Taviseburebebisa da niadagur-klimaturi pirobebis gaTvaliswinebiT;  niadagebis eroziisagan dacvisa da erozirebuli niadagebis nayofierebis amaRlebis sistemebis damuSaveba;  damlaSebuli da damarilebuli niadagebis melioraciisa da misi nayofierebis amaRlebis rekomendaciebis damuSaveba;  kolxeTis Warbteniani meliorirebuli niadagebis gakultureba da sasoflo-sameurneo aTviseba; 9  gaudabnoebasTan brZola;  wiaRiseulis Ria wesiT mopovebis Sedegad wyobidan gamosuli miwebis rekultivacia;  organuli sasuqebis adgilobrivi resursebis srulad gamoyeneba; 7. sasoflo-sameurneo hidroteqnikuri melioraciis mimarTulebiT:  melioraciuli fondis (meliorirebadi miwebisa da samelioracio sistemebis) aRdgena-gan- viTarebis, miwebis morwyvisa da daSrobis ganxorcielebis mizniT kompleqsuri RonisZiebebis damuSaveba;  arsebuli samelioracio sistemebis inventarizaciis Catarebis Semdgom melioraciuli sistemebis reabilitacia-mSeneblobis masStabebis, prioritetulobisa da rigiTobis gansazRvra, hidroteqnikuri nagebobebis dacvisa da usafrTxoebis uzrunvelyofis mizniT efeqturi RonisZiebebis damuSaveba;  wylis resursebis gamoyenebisa da dacvis srulyofis RonisZiebebisa da marTvis sistemis damuSaveba da danergva, zonalobis gaTvaliswinebiT, ramac unda uzrunvelyos miwebis dacva damlaSebisa da eroziuli procesebisagan;  progresul teqnologiebze morgebuli wyalmomaragebis da gawylovanebis zonalurad diferencirebuli meTodebis, wyalmoTxovnilebis normebis, reJimebisa da wesebis damuSaveba;  soflis meurneobaSi gamoyenebuli wylis gawmendis, misi xarisxis aRdgenisa da dacvis, wyalsatevebis sisufTavis dacvis, bunebrivi wylis TviTgawmendisa da misi intensifikaciis, wylis resursebis daSretis aRmofxvris RonisZiebebis damuSavebis mimarTulebiT gamokvlevebis Catareba;  axali Taobis samelioracio sistemebis uzrunvelsayofad melioraciis inovaciuri, resursdamzogi, ekologiurad usafrTxo teqnologiebis srulyofa, formireba da danergva, romelic uzrunvelyofs meliorirebadi miwebis efeqtur gamoyenebas da investiciebis swraf brunvas;  samTo melioraciuli RonisZiebebis mimarTulebiT Rvarcofsacavebis rRvevis zedapirebis, sa- tranzito zonebisa da Rvarcofuli masis gamotanis konusebis Teoriuli kvleva. 8. mcenareTa dacvis mimarTulebiT:  mcenareTa integrirebuli dacva, romelic iTvaliswinebs brZolis qimiuri, biologiuri, mikrobiologiuri, agroteqnikuri, bioteqnikuri, seleqciuri da sxva meTodebis kompleqsur gamoyenebas;  mavneblebis, daavadebebisa da sarevela mcenareTa Seswavla da maT winaaRmdeg brZolis Ro- nisZiebebis damuSaveba, mavne organizmTa biologiis, ekologiisa da gavrcelebis dinamikis, agreTve maTi maregulirebeli faqtorebis mcenareTa organizmebTan SeTanawyobis dadgenis safuZvelze;  gagrZeldeba piretroidul, fosfororganul da sxva axal SenaerTTa kvleva da sawarmoo gamocda, im mizniT, rom dadgindes maTi gavlena mavne saxeobebis ricxovnobis dinamikaze;  sasoflo-sameurneo kulturebSi (xexili, vazi, citrusebi, bostneuli da sxva) Seswavlili iqneba pesticidebis detoksikaciis procesi da maTi narCenebi;  gagrZeldeba sistemuri fungicidebis moqmedebis xasiaTisa da efeqturobis Seswavla;  gamokvlevebi mimarTuli iqneba iseTi axali inseqtoakaricidebis Sesaswavlad, romlebic gamoirCevian naklebtoksikurobiT TbilsisxlianTa da sasargeblo entomoakarifaunis mimarT. gamokvlevaTa mizani iqneba am preparatebis CarTva integrirebuli brZolis sistemebSi;  kvlevis axali meTodebis gamoyenebiT niadagsa da mcenareSi Seswavlili iqneba warmoebaSi gamoyenebuli pesticidebis narCenebis metabolizmis procesi, ris safuZvelzec dazustdeba am preparatebis racionaluri gamoyenebis reglamentebi;  Semdgom ganviTarebas hpovebs mcenareTa dacvis biologiuri da mikrobiologiuri meTodebi da amasTan dakavSirebuli gamokvlevebi;  gafarTovdeba mcenareta dacvis genetikuri meTodebis kvleva, romelic xorcieldeba biologiurad aqtiuri nivTierebebis (sterilantebi, feromonebi, hormonaluri preparatebi da sxva) gamoyenebis gziT. feromonebis gamoyeneba did teqnikur da ekonomikur efeqts iZleva sakarantino mavneblebis gavrcelebis zRvrebis dasadgenad. 10  integrirebuli brZolis sistemaSi gaTvaliswinebuli iqneba sasignalo tipis biologiurad aqtiuri nivTierebebis gamoyeneba, romlebic aregulireben bunebaSi mavne oregnizmebis ganvi- Tarebasa da gavrcelebas. kvlevis Sedegebi saSualebas mogvcems ara marto mniSvnelovnad Se- mcirdes mavne organizmTa moqmedeba garemosa da biocenozis sasargeblo elementebze, aramed mkveTrad (1-2 jer) Semcirdes pesticidebis gamoyenebis normebi da jeradoba, rasac didi mniSvneloba aqvs garemos dacvis TvalsazrisiT;  mcenareTa dacvis RonisZiebebi ganxorcieldeba mavne organizmebis gamoCenisa da gavrcelebis prognozirebis Tanamedrove meTodebis gamoyenebiT. 9. agroekologiis mimarTulebiT:  klimatis daTbobiT gapirobebuli cvlilebebis Seswavla atmosferoSi, niadagsa da agro- ekosistemaSi. maTi prognozirebis meTodebis damuSaveba;  klimatis daTbobiT gamowveuli eqstremaluri movlenebis-gvalvis, setyvis, wyalmovardnebisa da sxvaTa prognozirebisa da maTi zemoqmedebiT gamowveuli uaryofiTi Sedegebis Serbilebisa da Tavidan acilebis RonisZiebebis SemuSaveba;  saqarTvelos teritoriis axali agroklimaturi daraioneba, romelSic aisaxeba klimatis daTbo- biT gapirobebuli cvlilebebi, vertikaluri zonebis siTboTi da teniT uzrunvelyofis pirobe- bSi;  agroekologiuri garemos gaumjobesebis RonisZiebebis damuSaveba sxvadasxva tipis (m.S. aluviur da ewer-tipis) niadagebze, zonalobis gaTvaliswinebiT. 10. meqanizaciisa da eleqtifikaciis mimarTulebiT:  memcenareobisa da mecxoveleobis produqtebis warmoebis teqnologiebis Sesabamisi manqanaTa iseTi sistemis Seqmna, romelic uzrunvelyofs kompleqsur meqanizacias, Sromatevadobisa da masalatevadobis Semcirebisa da warmoebis efeqtianobis amaRlebis mizniT;  meqanizebuli, eleqroficirebuli da avtomatizebuli teqnikuri saSualebebis Seqmna, romelTac eqnebaT maRali energetikuli da dabali masalatevadobis parametrebi da upasuxebs resursdamzogi da ekologiurad sufTa teqnologiuri RonisZiebebis gatarebas, progresul agro- zooteqnikur da produqciis xarisxis amaRlebis moTxovnebs;  miwaTmoqmedebis dargebis mixedviT progresuli da momavalze orientirebuli maRali samanqano teqnologiebis zonalur-diferencirebuli gamoyenebis ekonomikuri Sefaseba da dasabuTeba axali energetikuli kriteriumebis (romelic ar aris damokidebuli bazris koniunqturaze) safu- Zvelze, ramac unda uzrunvelyos optimizirebuli teqnikuri gadaiaraReba, sawarmoo-resursuli da teqnologiuri potencialis racionalizacia da agraruli seqtoris ekonomikuri zrda; prioritetulia:  samTo miwaTmoqmedebisa da samTo mecxoveleobis intensiur-industriuli teqnologiebis damu- Saveba;  erTwliani kulturebis, vazis, xexilis, Caisa da subtropikul kulturaTa movla-moyvanis resursdamzogi teqnologiebis damuSaveba;  meabreSumeobis Sromatevadi procesebis Tanamedrove samanqano teqnologiebis damuSaveba;  energiis wyaroebis Seqmna, ganaxlebadi da `meoradi~ energoresursebis gamoyenebis gziT, ramac unda uzrunvelyos teqnologiuri procesebis saimedooba, sawvavisa da eleqtroenergiis 1.5-2.0 jer Semcireba;  samTo miwaTmoqmedebisaTvis gaTvaliswinebul manqanaTa sistemaSi CarTuli unda iqnas: _mravalwliani nargavebisa da erTwlian kulturaTa naTesebisaTvis mTis ferdobebis aTvisebisa da gamoyenebis energetikuli teqnikuri saSualebebi; _ mTis ferdobebze gasatarebeli teqnologiuri procesebisaTvis gamiznuli teqnikuri saSu- alebebi; _ mTis pirobebSi tvirTis transportirebisa da datvirTva-gadmotvirTisaTvis gamiznuli teqnikuri saSualebebi; _ manqanuri teqnologiebisa da manqanaTa sistemebis Seqmna kompleqsuri eleqtromeqnizaciisa da avtomatizaciisaTvis mecxoveleobasa da mefrinveleobaSi;

11 _ resursdamzogi teqnologiisaTvis eleqtrofizikuri meTodebisa da saSualebebis gamokvleva da damuSaveba, mcenareTa da cxovelTa sicocxliunarianobis procesebis kontrolis, regulirebisa da marTvis gansaxorcieleblad. 11. mecxoveleobaSi gansakuTrebuli yuradReba unda daeTmos:  sasoflo-sameurneo cxovelTa jiSobrivi Semadgenlobis gaumjobesebas;  sasoflo-sameurneo cxovelTa SerCeva-gadarCevas, Senaxvis sistemasa da kvebas, zonalobis ga- TvaliswinebiT;  sanaSene saqmisa da seleqciuri muSaobis srulyofas meZroxeobaSi;  merZeuli naxiris formirebisa da aRwarmoebis meTodebis srulyofas;  sasoflo-sameurneo cxovelTa da frinvelTa suladobis zrdasa da jogis struqturis gaumjobesebas;  saqarTveloSi gavrcelebuli Roris jiSebis produqtiulobis Seswavlasa da regionebis mixe- dviT moSenebis sulyofas;  merZeuli mecxvareobis ganviTarebis SesaZleblobis Seswavlas;  mecxvareobis gaZRolis sistemebis (momTabarul–saZovruli, saZovrul–stacionaruli da saZo- vrul–naxevrad stacionaruli) srulyofas;  cxvris tyav-bewveulis miRebasa da mis klasifikacias;  qurqmcodneobis da maJdakmcodneobis ZiriTadi safuZvlebis damuSavebas;  tyav-bewveulis dakonserveba-damarilebis meTodebis srulyofas; kvlevis ZiriTadi mimarTulebebi iqneba:  xorcis (msxvifexa rqosani pirutyvis, Roris, cxvrisa da Txis, bocvris) da rZis warmoebis teqnologiebis srulyofa da maRalefeqturi teqnologiuri procesebis damuSaveba da danergva;  mefrinveleobis seleqciis mimarTulebiT Catardeba kvleva maRalproduqtiuli krosebis Sesa- qmnelad, romelic morgebuli iqneba samrewvelo teqnologiebze;  mefrinveleobis aratradiciuli mimarTulebebis (mwyeri, xoxobi, gnoli, cicari) ganviTareba;  mefutkreobis ganviTarebis srulyofis RonisZiebebis damuSaveba;  meabreSumeobis ganviTarebis srulyofis RonisZiebebis damuSaveba;  satbore meTevzeobisa da akvakulturis ganviTarebis srulyofis RonisZiebebis damuSaveba;  mecxoveleobis sakvebi bazis (mindvrad sakvebwarmoebis, mdelos sakvebwarmoebis) ganmtkicebis mizniT teqnologiuri procesebis srulyofis RonisZiebebis damuSaveba 12. veterinariis mimarTulebiT yuradReba daeTmoba:  cxovelTa daavadebebis diagnostikis saSualebebis srulyofas;  cxovelTa Sinagani aragadamdebi (usnebovno) daavadebebis diagnostikis, Terapiisa da profilaqtikis maRalefeqturi meTodebis damuSavebasa (Seqmnas) da danergvas;  cxovelTa infeqciuri da parazituli daavadebebis diagnostikis, Terapiisa da profilaqtikis maRalefeqturi meTodebisa da saSualebebis damuSavebasa (Seqmnas) da danergvas;  cxovelTa daavadebebis efeqturi samkurnalo preparatebis Seqmnasa da gamoyenebas;  veterinaruli qirurgiis aRwarmoebis (gamravlebis) axali meTodebis Seswavlasa da danergvas;  veterinaruli sanitariis (dezinfeqcia, dezinseqcia, deratizacia) meTodebis, xerxebisa da saSualebebis srulyofas;  zoohigienis (cxovelTa sadgomis, kvebis da dawyurvebis higiena) meTodebisa da xerxebis srulyofas;  veterinaruli farmakologiis (samkurnalo saSualebebi da maTi gamoyenebis meTodebi) srulyofas;  veterinariis sferoSi muSaobis usafrTxoebisa da piradi higienis wesebis srulyofas;  organuli soflis meurneobisaTvis veterinaruli RonisZiebebis SemuSavebas, rac ukavSirdeba ekologiurad sufTa produqciis warmoebas. 13. soflis meurenobis produqtebis Senaxvisa da gadamuSavebis mimarTulebiT:  puris naturaluri gamaumjobeseblis miRebis teqnologiis damuSaveba da srulyofa;

12  adgilobrivi nedleulis resursebis gamoyenebiT naturaluri gamaumjobeseblebis teqnologiis damuSaveba da srulyofa;  Txevadi Saqris warmoebis teqnologiis damuSaveba da srulyofa;  Saqris sorgos introduqcia.  naturaluri sakvebi danamatebis (aromatizatorebi, saRebavebi) warmoebis teqnologiebis da- muSaveba da srulyofa;  funqciuri daniSnulebis kvebis produqtebis warmoebis teqnologiebis damuSaveba da srulyofa;  antikancerogenuri da radioproteqtoruli daniSnulebis saeqsporto produqciis Seqmna.  WaWis arayis (anu “WaWis”) miRebis inovaciuri teqnologiebis damuSaveba da srulyofa;  atmis gadamuSavebis inovaciuri teqnologiebis damuSaveba da srulyofa;  msoflio bazrisaTis konkurentunariani produqtebis-atmis piures, wvenebisa da a.S. miRebis racionaluri teqnologiebis gamokvleva da danergva;  citrusovanTa nayofebis gadamuSavebis inovaciuri teqnologiebis damuSaveba da srulyofa;  sxvadasxva saxis kvebis produqtTa Senaxvis diferencirebuli teqnologiebis srulyofa. 14. agrarul-ekonomikuri mecnierebis mimarTulebiT:  saqarTvelos agraruli seqtoris ekonomikuri zrdis resursuli da instituciuri, zonalur- diferencirebuli strategiuli sistemis damuSaveba;  soflis meurneobis ganviTarebis marketinguli strategiis amocanebisa da prioritetebis gansa- zRvra da dargobriv-regionuli prognozis damuSaveba;  agromenejmentis zonalur-diferencirebuli, optimizirebuli modelebis damuSaveba;  soflis meurneobis sawarmoo-resursuli potencialis gamoyenebis zonalur-diferencirebuli Sefaseba da misi prognozireba;  soflis meurneobis ekonomikuri meqanizmis srulyofis rekomendaciebis damuSaveba;  soflis meurneobis sawarmoo infrastruqturis regulirebis rekomendaciebis damuSaveba;  samTo soflis meurneobis ganviTarebis ekonomikur-teqnologiuri rekomendaciebisa da marTvis meqanizmis damuSaveba;  sasursaTo usafrTxoebis erovnuli programis damuSaveba. am, prioritetuli samecniero-kvleviTi problemebis mecnierulad dasabuTebulma gadawyve-tam xeli unda Seuwyos soflis meurneobis ekonomikuri zrdis, teqnologiuri, sawarmoo-resursuli potencialis efeqturi gamoyenebisa da logikurad, sasursaTo produqtebiT TviTuzrunvelyofis saxelmwifoebrivi amocanis warmatebiT gadawyvetas, Sesabamisad ki sagareo-ekonomikuri kavSirebis ganmtkicebas da saqarTvelos, msoflio integrirebul procesebSi stabilurad CarTvas.

gamoyenebuli literatura:

1. g.Todua, i.javaxiSvili-saqarTveloSi umaRlesi sasoflo-sameurneo ganaTlebis istoriisaTvis. sasoflo-sameurneo institutis gamomcemloba; Tbilisi, 1961; 3-13. 2. v.kasraZe-gza mecnierebisaken. sasoflo-sameurneo institutis gamomcemloba; Tbilisi, 1972; 3-7. 3. g.aleqsiZe, g.jafariZe, o.qeSelaSvili-soflis meurneobis mecnierebis ganviTarebis prognozi. saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis gamocema; Tbilisi, 2015: 6-7; 17-19; 60- 64. 4. o.qeSelaSvili, g.jafariZe-soflis meurneobis aRmavlobisa da mdgradi ganviTarebis stra- tegiul-prioritetuli mimarTulebebi. soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis moambe #34, Tbilisi, 2015, 354-365. 5. o.qeSelaSvili-Tu agrarul mecnierebas ver gadavarCenT, bedis anabarad darCeba Cveni sofeli. Jurnali `istoriuli memkvidreoba~ #3, Tbilisi, 2015, 28-29. 6. g.aleqsiZe, g.jafariZe, o.qeSelaSvili-agraruli mecnierebis Tvalsawieri, ganviTarebis prioritetebi da xelSewyobis sistemuri uzrunvelyofa. saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis `moambe~ (samecniero SromaTa krebuli), #1(35), Tbilisi, 2016, 5-6.

13 The Foundation of Agrarian Sciences in Georgia The Development and Future Vision

G. Aleksidze -Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences G. Japaridze - Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences O. Keshelashvili - Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences

Key words: foundation of Agrarian Sciences, progressive technologies, technical-technological and economic-organizational directions; future vision, new perspectives, priorities

Abstract The history of higher education development in Georgia goes back to the third and the fourth centuries AD when a School of Rhetoric, a popular education centre in the Mediterranean region was established in which many foreigners came to get higher education. In the beginning of the 12th century, the first Georgian Academy was established as a logical continuation of the antic period traditions and as a centre for development of renaissance ideology. It has become known that agrarian sciences were also told in those centres. The existed lifestyle urged Georgians to develop both theory and practice of agriculture. Educational centres functioning in different parts of Georgia became a solid foundation for opening Tbilisi State University in 1918. In 1929, a Department of Agronomy was detached from Tbilisi State University and was established as an independent Georgian Institute of Agriculture – a study and research centre. Such wide-range activities prepared a solid foundation for establishment of the Academy of Agricultural Sciences of Georgia which was staffed by the representatives of Georgian Agrarian Institute and scientific- research organizations. A long, important and eminent progress of Georgian agricultural sciences played a decisive role in development of agrarian field, defined its structure, technology, production and resource potential, and gradually raised the level of agricultural product. Since the 1930s till present, the role of the agrarian sciences in successful expansion of agrarian industry has become evident and it has been defined as a necessary pre-condition for sustainable development of the field. Georgian Scientists contribution in the growth of agriculture is huge, namely they worked on: new hybrid breeds of animals, progressive methods of agriculture zone technologies; soil treatment, fertilizing, development of agrochemical maps, pest management, fight against plant diseases, development of modern technologies and machinery, effective utilization of water resources, drying of Kolkheti lowlands and its utilization for agriculture, which, ultimately became a foundation for development of the scientifically proven unified system of directing and management of agriculture in this area. The article focuses on the new perspectives and challenges the Academy faces in the 21st century. The researchers should concentrate on theoretical as well as applied researches considering new technological approaches; scientifically proven recommendations addressed towards sustainable development of agro biodiversity. The directions worked out by the researchers should be based on zone differential approaches supported by the information technology schemes applicable in different scenarios. The article stresses a significance of creation of ecologically pure product; for this purpose it is necessary to work on technological and economic-organizational problems the effective solution of which will make the ecologically pure production safe and will be in correspondence with local as well as international market demands. The article defines scientific priorities according to the major fields of Georgian agriculture.

14 memcenareoba plant-industry

Tesvis vadis dadgena Sualeduri tipis selisaTvis l. alfaiZe-soflisMmeurneobis akademiuri doqtori, n. CxaiZe-biologiis akademiuri doqtori sakvanZo sityvebi: seli, Tesvis vada. referati

cdis mizans warmoadgenda Sualeduri selis L-3 formisTvis Tesvis vadis dadgena. AamisaTvis, SeviswavleT misi morfologiuri niSnebi, mosavlianoba da Reros anatomiuri agebuleba sxvadasxva vadebSi. es forma gamorCeul iqna individualuri gamorCevis gziT, miwaTmoqmedebis institutis genbankis kulturuli selis L.usitatissimum L., koleqciis masalidan xangrZlivi seleqciis Sedegad. Tesva iwarmoeboda 4 vadaSi: I – varianti - 20-30 marti; II– varianti 1-10 aprili; III – varianti -10-20 aprili; IV– varianti - 20-30 aprili; cda Catarda 3 ganmeorebaSi. radganac saqme gvaqvs Sualeduri tipis selTan, amitom vadebis mixedviT SeviswavleT rogorc Teslis mosavali, aseve boWkos gamosavalic. boWkos gamosavlianoba dadginda anatomiuri Wrilebis mixedviT. gaizoma Reros anaTalis saerTo farTobi da boWkos konebis saerTo farTobi, maTi sxvaobiT gamoviangariSeT Reros saerTo farTobidan boWkos procentuli gamosavali. morfologiuri maxasiaTeblebis mixedviT L-3 forma aris samReroiani, saSualo simaRlis, msxviliTesliT da xasiaTdeba marcvlis saSualo mosavlianobiT. Aar axasiaTebs cvenadoba. cdis Sedegad dadginda, rom Teslis mosavlianobis maCveneblis mixedviT SerCeuli vadebidan saukeTeso aRmoCnda yvelaze adreuli vada –martis mesame dekada, xolo boWkos gamosavlianobis mixedviT ukeTesi Sedegebia meore vadis SemTxvevaSi. radganac Cveni cdis monacemebis mixedviT markeruli maCveneblebi nawildeba ufro zeTovan – sarTavi selis mxares, Sesabamisad saTes vadad ukeTesia miviCnioT pirveli vada- martis bolo dekada.

seli uZvelesi kulturuli mcenarea, romelic miekuTvneba selisebrTa ojaxs da mo– icavs 200-mde saxeobas. is warmodgenilia erT saxeobiTLinum usitatissimum, romelic farTodaa gavrcelebuli yvela kontinentze. seli Zvirfasi teqnikuri kulturaa, romelsac mrava– lmxrivi gamoyeneba aqvs. misgan Rebuloben rogorc boWkos, aseve zeTsac. mis boWkos iyeneben sxvadasxvagvari qsovilebis dasamzadeblad, dawyebuli satomre qsoviliT da damTavrebuli unazesi batistiT. misi qsovilis nawarmi sakmaod ZviradRirebulia. bolo dros Zalze gaizarda selis mniSvneloba rogorc zeTovani da samkurnalo mcenarisa. misi Tesli Seicavs 37-48% zeTs da farTod gamoiyeneba teqnikuri miznebisTvis, samkurnalod da sasursaTod. mcenareuli zeTebidan selis zeTi erTadeTia, romelic Seicavs sakmarisi raodenobis cximmJavebs da romelic Tevzis cximmJaveebis analogiuria. selis zeTi poliujeri cximis omega 3-is idealuri wyaroa. seli maRali rentabelobis kulturaa. selis kulturas saqarTveloSi jer kidev brinjaos xanaSi icnobdnen. n. vavilovis monacemebiT selis warmoSobis erT-erTi kera kolxeTia[1]. dasavleT saqarTveloSi misi boWkosagan qsovilebis damzadeba ise maRal safexurze mdgara, rom egviptis maRalxa-risxovani selis qsovilebs Rirseul metoqeobas uwevda. selisgan aseve zeTsac amzadebdnen da iyenebdnen sawvavad(ganaTebis mizniT). sarTavi selis warmoeba saqarTveloSi did xania Sewyda, xolo sazeTe selis naTesi farTobi 1932 wels 2,3 aTasheqtars aRwevda. Semdgom, mzesumziris warmoebam Seaviwrova da saerTod gandevna misi naTesebi. rogorc zemoT avRniSneT, seli saqarTvelos kulturuli floris erT-erTi uZvelesi mcenareTagania. amJamad uZvelesi kulturis es cocxali reliqti, romlis Semdgomi ganviTarebis da ganaxlebis safuZvelze warmoiqmna selis mTeli rigi formebi da jiSebi, aRarsad iTeseba. mis kulturas mTian raionebSi Tu waawydebiT. amJamad seli iTeseba mxolod samcxe-javaxeTSi, sofel wnisSi, biologiur meurneobaTa asociacia “elkanas” da calkeul sakarmidamo nakveTebze. Sesabamisad selis mecnieruli Seswavla saqarTveloSi erTeuli gamonaklisebis garda ar xdeboda [2]

15 selis mwarmoebel qveynebSi, rogorcsazeTe, aseve saboWkove mimarTulebiT mravali jiSi iqmneba. Bbolo wlebSi ki gaizarda sazeTe selis mniSvneloba da gansaku-TrebiT ki Sualeduri tipis selisa (L. usitatissimum L. var. intermedia Vav.et Ell), romlis gamoyenebac erT- droulad orive mimarTulebiTaa SesaZlebeli. magram, axali jiSebis gamoyvanis dros gaTva- liswinebul unda iqnas is, rom marcvlis mosavals da boWkos mosavals Soris SeiniSneba uaryofiTi korelaciuri damokidebuleba. l. Ggolubevas Sromidan gamomdinare niSans „Te- slis raodenoba mcenareze“ aqvs maRali xarisxis cvalebadoba[3]. is gadaecema memkvidrulad poligenurad da ganisazRvreba zog genotipSi dominanturi, zogSi ki recesiuli genebiT. calkeul SemTxvevebSi, am niSnis gamovlenisas adgili aqvs citoplazmur zegavlenas. Aaseve dadgenilia, rom garemo pirobebis cvalebadobam da maT Soris agroteqnikurma, SesaZlebelia gamoiwvios selSi am niSnis genetikuri formulis Secvla. xolo niSani „ReroSi boWkos Semcveloba“ aris genetikurad stabiluri, ganisazRvreba birTvis memkvidruli faqtorebiT[3]. aqedan gamomdinare selis Tesvis vadis SerCevas Zalze didi mniSvneloba aqvs. cdis meTodika: Seswavlil iqna, Cvens mier gamorCeuli Sualeduriselis L-3 formis morfologiuri niSne- bi, mosavlianoba da Reros anatomiuri agebuleba sxvadasxva vadebSi. es forma gamorCeul iqna individualuri gamorCevis gziT, miwaTmoqmedebis institutis genbankis kulturuli selis L.usitatissimum L., koleqciis masalidan xangrZlivi seleqciis Sedegad. cda Catarda 2012-2014 wlebSi, Tesva iwarmoeboda 4 vadaSi: I – varianti 20-30 marts; II– varianti 1-10 aprils; III – varianti 10-20 aprils; IV– varianti 20-30 aprils; cda Catarda 3 ganmeorebaSi. anatomiuri Wrilebi damzadda xeliT, SeiReba safraniniT. gaizoma Reros anaTalis saerTo farTobi da boWkos konebis saerTo farTobi, maTi sxvaobiT gamoviangariSeT Reros saerTo farTobidan boWkos procentuli gamosavali. davadgineT boWkos konebis forma. eqsperimentaluri monacemebis statistikuri damuSaveba warmoebda programuli paketiT CenStat. cdis Sedegebi kulturuli selis genetikuri fondis farTo gamoyeneba moiTxovs seleqciur procesSi Ca- erTos sxvadasxva ekologo–geografiuli warmoSobis formebi, romlebic xasiaTdebian Zvirfasi sameurneo, biologiuri niSnebiT da TvisebebiT. aseTi formebis gamorCeva da Se- swavla xangrZliv periods moiTxovs, Tumca iseTi markeruli niSnebi, rogoricaa kolofis raodenoba, zoma, 1000 marcvlis masa, boWkos Semcveloba, marcvlis mosavlianoba, zeTis gamosavlianoba da misi qimiuri maCveneblebi–utyuar suraTs iZleva ama Tu im formis sameurneo vargisianobaze. Cvens mier gamorCeuli kulturuli selis L-3 forma xasiaTdeba erTgvarovnebiT da mdgradobiT, maRali mosavlianobiT. is miekuTvneba Sualeduri tipis sels. Misi morfologiuri maxasiaTeblebi mocemulia cxr.1-2

cxr.1 selis L-3 formis morfologiuri da sameurneo maxasiaTeblebi mcenare Reros Reros Reros Reros Sefardeba Reros Sefardeba Reros raodenoba sigrZe (sm) diametri teqnikuri sigrZe/teqnikuri sigrZe/teqnikuri (sm) sigrZe (sm) sigrZe ( sm) sigrZe % L-3 3 72.8 3.6 28.4 2.56 39.01% cxr.2 mcena- Kkolofis kolofis kolofSi Teslis 1000 mosavlianoba biologiuri re raodenoba diametri raodenoba marcvlis 1 mcenaridan mosavlianoba masa cali/grami kg/ha L-3 68.3 7.85 9 494.6 /4.47 13 410 8.7 morfologiuri maxasiaTeblebis mixedviT L-3 forma aris samReroiani, saSualo simaRlis, msxvili TesliT da xasiaTdeba marcvlis saSualo mosavlianobiT, boWkos gamosavlianobis maCvenebeli vadebTan mimarTebaSi mocemulia cxr. 3–Si, sadac boWkos maqsimaluri gamosavlianoba metia II vadaSi da meryeobs 17,2–20.98%. aqve unda avRniSnoT, rom IV vadaSi mosavali imdenad cota iyo, rom anatomiuri cdidan es varianti amovarda.

16 cxr.3 boWkos gamosavlianoba L-3 formaSi

Mmcenaridan boWkos gamosavlianoba % I vada II vada III vada A 13.05 17.2 11.9 B 13.9 20.98 15.6 C 14.6 18.5 12.2

AA –mTavari Rero; BB – gverdiTi Rero; C – gverdiTi Rero (msxvili) boWkos konebis forma aris „araswori“ (sur.1), rac sarTavi selisgan gansxvavebiT zogadad damaxasiaTebelia sazeTe (Sualeduri) formebisTvis (sarTavi selisTvis damaxasiaTebelia momrgvalo–ovaluri formis boWkos konebi). boWkos konebis klasifikaciis sqemidan gamomdinare CveniselisTvis damaxasiaTebelia polimorfuli forma. [4,5]

boWkos kona sur.1. ganivi anaTali, 105 axla, rac Seexeba Teslis mosavlianobas mocemuli vadebidan yvelaze kargi maCvenebeli aqvs I vadas (20-30 marti), cxr.2Х

cxr.4 Teslis mosavlianoba vadebis mixedviT L-3 formaSi varianti mcenareTa dgomis sixSire m2-ze Teslis saSualo mosavali t/ha I 300 1,35 II 300 1,26 III 300 0,98 IV 300 0,31

boWkos gamosavlianobasTan mimarTebaSi aRmoCnda, rom meore vada ukeTes Sedegebs iZleva, xolo marcvlis mosavlianobasTan dakavSirebiT saukeTeso Sedegebs iZleva pirveli vada. dispersiulma analizma gamoavlina sarwmuno gansxvaveba vadebis mixedviT anatomiur agebulebaSi. eqsperimentidan gamomdinare, Teslis mosavlianobis maCveneblis mixedviT SerCeuli vadebidan saukeTeso aRmoCnda yvelaze adreuli vada-martis mesame dekada, xolo boWkos gamosavlianobis mixedviT ukeTesi Sedegebia meore vadis SemTxvevaSi. radganac Cveni cdis monacemebis mixedviT markeruli maCveneblebi nawildeba ufro zeTovan – sarTavi selis mxares, Sesabamisad saTes vadad ukeTesia miviCnioT pirveli vada- martis bolo dekada. daskvnebi: 1. Teslis mosavlianoba - gamoikveTa I vada (20-30 marti). 2. boWkos gamosavlianoba – gamoikveTa II vadaA(1-10 aprili). 3. radganac Cveni cdis monacemebis mixedviT markeruli maCveneblebi nawildeba ufro zeTovan – sarTavi selis mxares, Sesabamisad sates vadad ukeTesia miviCnioT pirveli vada- martis bolo dekada.

literatura:

1. Н.И. Вавилов, Мировые ресурсы зерновых культур и льна. изд-во АНССР Москва-Лениниград, 1957 2. gorgiZe a. -saqarTvelos seli, bot. inst.Sromebi, t. XIX, 1958 3. . ., . . – Особенности наследования основных признаков продуктивности у льна и их использование в селекции.Российская академия сельскохозяйственных наук, Всероссийский научно- исследовтельскийГолубева Л М Рожми институтна Т льна.А Тверь, 2011г 4. Ильина А.И. – Соломка масличного льна – дополнительный источник растительного волокна. Сборник работ по биологического развития и физиологии льна. 1954г. 17 5. Болонкин В.А. –Совершенствование методов и средств изучения строения льна по анатомическим параметрам. –автореферат 2010г. 6. Дрозд И.Ф. – Продуктивность различных образцов льна масличного в зависимости от сроков посева в условиях западной украины. –VI международная конференция молодых ученых и специалистов, ВНИИМК, 2011г. 7. Дьяков А.Б. - Физиология и экология льна, ВНИИМК , Краснодар 2006г. 8. Фадеева Т.М. – Морфобиологические особенности льна культурного(LinumusitstissimumL.) и использовние их в селекции при интродукции в среднем поволжье. Автореферат, Рамонь 2008г

Establishment of sowing terms for flax of intermediate type

L. Alpaidze-Academic Dr. of Agricultural sciences N. Chkhaidze-Academic Dr.Sci.Biol.

Key words: Flax, sowing time

Abstract

The sowing time of the intermediate form of L-3 flax which is selected by us have been studied. Sowings were carried out in 4 terms: 1 variant - March, 20-30; II– variantApril,1-10 ; III – variant April,10-20 ; IV– variant - April, 20-30; As we deal with the intermediate form of flax according to sowing time,we studied both a harvest of seeds and a fiber exit. An exit of fiber was established according toanatomic cuts. It has been established that by indicators of productivity of seeds the earliest term - the third decade of March was the best, and on a fiber exit the best results are received in the second term. As by results of the experiments made by us,the markers are more on the side of oil-spinning flax, respectively it is necessary to accept the first term - the last decade of March, as the best sowing time.

18 საქართველოში არსებული ნიორის აგრობიომრავალფეროფნების შესწავლა და დაცვა

ე.მოთიაშვილი-სიჭინავა–სოფლის მეურნეობის დოქტორი, ნ. კაკაბაძე--სოფლის მეურნეობის დოქტორი

საკვანძო სიტყვები: ბიომრავალფეროვნება, გლობალური, დათბობა, ეკოლოგია, ნიორი, ჯიში, ჯიშ- პოპულაცია, მოძიება.

რეფერატი.

ნაშრომში მოცემულია ნივრის ადგილზე არსებული და ექსპედიციების შედეგად მოძიებული ადგილობრივი გენოფონდის შესწავლა, შეფასება. სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო- კვლევითი ცენტრის დახმარებით 2014 წლის აგვისტოს თვეში მოვიძიეთ შუა ქართლის, კახეთის და სვანეთის რეგიონში არსებული ჯიშები და ჯიშ–პოპულაციები (სულ 26 ფორმა).კვლევა ტარდებოდა როგორც ადგილობრივ ფორმებზე, ისე ინტროდუცირებულ ჯიშებზე კვლევითი- ცენტრის წილკნის ბაზაზე და რეგიონებში (ამბროლაური, ახალციხე, გულგულა, დედოფლისწყარო). არსებული ფორმები შევისწავლეთ: ბიოლოგიური, სამეურნეო და ხარისხობრივი მაჩვენებლების მიხედვით. ყურადღება მივაქციეთ: საგემოვნო თვისებებს, სიცხარეს, შენახვის უნარიანობას, მავნებელ–დაავადებების მიმართ რეზისტენტულობას. 2014-15 წელს მოხდა საკოლექციო სანერგეში არსებული მასალის შესწავლა, შეფასება და გამორჩევა. გამორჩეული ფორმები 2015წლის შემოდგომით (ოქტომბერი) დაირგო სელექციურ სანერგეში.

შესავალი. გლობალური დათბობა იმ ეკოლოგიურ კატასტროფას მიეკუთვნება, რომელმაც შეიძლება გამოიწვიოს დედამიწაზე სიცოცხლის არსებობის შეწყვეტა, მართალია ნელი პროცესია, მაგრამ არ არის წინაპირობა, თუ რა სიჩქარით განვითარდება დათბობის პროცესი, აქედან გამომდინარე, გლობალური დათბობის დაწყება მსოფლიოს ერთ-ერთ ძირითად ეკოლოგიურ პრობლემას წარმოადგენს, რომელმაც მსოფლიო განგაში გამოიწვია. ამ პროცეს მოყვება არა მარტო ტემპერატურის მატება, არამედ წყლის რესურსების და ნალექის შემცირება, გვალვიანი რაიონების გაფართოება და ტერიტორიების გაუდაბნოება.ეს პროცესები რა თქმა უნდა უარყოფით გავლენას მოახდენს არამარტო გარემო ფაქტორებზე, არამედ მცენარეთა ბიომრავალფეროვნებაზეც. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო გამოირჩევა მრავალფეროვანი აგროეკოლოგიური პირო– ბებით, გლობალური დათბობა და მისგან გამოწვეული კლიმატური ცვლილებები ჩვენც შეგვეხება, რაც სერიოზულ საფრთხეს უქმნის მცენარეთა აგრობიომრავალფეროვნებას და ამიტომ ბოსტნეული კულტურების და მათ შორის ნივრის აგრობიომრავალფეროვნების დაცვა ჩვენი უპირველესი მოვალეობაა. ნივრის სამშობლოდ ცენტრალური აზია, ავღანეთი და ჩრდილოეთ ინდოეთი ითვლება. ნიორი გარეული სახით ნაპოვნია პამირო–ალტაიში ფედჩენკოს მიერ.ველურად გვხვდება აგრეთვე შუა აზიის მთებში, სამხრეთ ყაზახეთში, კავკასიაში. ნორი უძველესი კულტურაა, მას ადამიანი მოი– ხმარდა ჯერ კიდევ ჩვენ წელთაღრიცხვამდე, საქართველოშიც, ნივრის კულტურას მრავა– ლსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. გარეული ნიორი ჩვენში არის გავრცელებული „გველის ნიორას“ სახელწოდებით, რაც იმის მანიშნებელია, რომ საქართველოც მოიაზრება მის სამშობლოდ. საქა– რთველოში ნივრის გავრცელების არეალი ფართოა, ვრცელდება ზღვის დონიდან 2000 მეტრ სიმაღლეზე და მეტზე, თითქმის ყველა რეგიონში შეიძლება ნივრის მოყვანა.ნიორს მრავალმხრივი გამოყენება აქვს, როგორც ნედლად მწვანილის სახით, ისე კულინარიაში, კვების მრეწველობაში სხვადასხვა მწნილების დასამზადებლად და მედიცინაში, როგორც სამკურნალო საშუალება . ნიორი

19 შეიცავს ნივთიერება ალიინს, რომელიც მას სიცხარესა და სპეციფიკურ სუნს აძლევს. თავისთა– ვად ალიინს ორგანიზმისთვის განსაკუთრებული სარგებლობა არ მოაქვს. მაგრამ, როგორც კი ნივრის დაჭრას, ჭყლეტას ან ღეჭვას ვიწყებთ, ალიინი ალიცინად – ბუნებრივ ანტიბიოტიკად გარდაიქმნება. ალიცინი ანთებას ძლევს, დაავადების გამომწვევი ბაქტერიების გამრავლებას თრგუნავს, ნიორს გააჩნია ფიტონციდური და ანტისეპტიკური თვისებები ეს გამოწვეულია მასში არსებული ფიტონციდებით, ეთერზეთებით, ამ ნივთიერებების გარდა ნიორი შეიცავს დარიშხანოვან ნაერთებს, რომლებსაც აქვთ სამკურნალო თვისებები. ხალხურ მედიცინაში ამიტომ მას უხსოვარი დროიდან იყენებენ სხვადასხვა დაავადებების წინაამღდეგ. ნიორი აძლიერებს მადას და ხელს უწყობს კუჭის წვენის გამოყოფას,აუმჯობესებს საჭმლის მონელებას, აძლიერებს იმუნიტეტს,იცავს კბილებს-კარიესისა და ნადებისგან, აჯანსაღებს მინანქარს, ხელს უშლის ღრძილების ანთებასა და სისხლ დენას, პაროდონტოზის განვითარებას. ნივრის წვენი აფართოებს გულისა და თავის ტვინის სისხლძარღვებს, აწესრიგებს გულის რიტმს, ხელს უშლის თრომბის წარმოქმნას, დაბლა სწევს არტერიულ წნევას, შველის თავის ტკივილს, ამცირებს სისხლში ქოლესტერინის შემცველობას. იყენებენ თმის ცვენის საწინაამღდეგოდ.ნივრის ბოლქვი შეიცავს ადამიანისათვის აუცილებელ ნივთიერებებს ნახშირწყლებს, ცილებს, გოგირდ შემცველ ნივთიერებებს, მშრალ ნივთიერებას, 6–7,9% ნედლ ცილას, 0,5% რედუცილებულ შაქარს, 20-27% პოლისაქარიდებს.მასში მნიშვნელოვანი რაოდენობით შედის c ვიტამინი (10მგ–100გ–ში), 35-42 % ნივრის ჯიშები–მიუხედავად კულტურის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისა, საქართველოში ნივრის ჯიშები ძალიან ცოტაა, უფრო მეტად გავრცელებულია ნივრის ადგილობრივი ფორმები. სელექციური ჯიშებიდან ცნობილია შემდეგი ჯიშები: მესხური თეთრი, გორული, იმერული 23. მასალა და მეთოდიკა.კვლევის ობიექტს წარმოადგენდა ნივრის ადგილობრივი და ინტრო– დუქცირებული ჯიშები და ფორმები. ადგილობრივი მასალა ძირითადად შეგროვილია ექსპედიციებით. ვატარებდით, როგორც მინდვრულ ცდებს , ასევე ლაბორატორიულ კვლევებს. ჯიშის სამეურნეო და ბიოლოგიური შეფასება მოხდა არსებული მორფოლოგიური აღწერილობის მიხედვით. კვლევის მიზანი. ექსპერიმენტის მიზანი იყო ნივრის სამეცნიერო ბაზის შექმნა, ამ მიზნის მისაღწევად მოვახდინეთ ჩვენს ხელთ არსებულ გენპლაზმასთან ერთად ნივრის ადგილობრივი ჯიშების და ჯიშ-პოპულაციების მოძიება–შესწავლა სხვადასხვა მახასიათებლების მიხედვით, როგორიცაა: ბიოლოგიური, სამეურნეო, ხარისხობრივი. ყურადღება მივაქციეთ მავნებელ- დაავა– დებებისადმი გამძლეობას და საგემოვნო თვისებებს. ამით მოხდება ადგილობრივი ჯიშების აღდგენა- გაუმჯობესება, სელექციურ პროგრამებში ჩართვა, პოპულარიზაცია წვრილ და მსხვილ ფერმერულ მეურნეობებში. საუკეთესო ფორმების გამორჩევის შემდეგ მოხდება მათი გასავრცელებლად დაშვება და პირველადი მეთესლეობა, ეს კი ხელს შეუწყობს ნიორის აგრობი– ომრავალფეროვნების დაცვას. ადრე გაზაფხულზე რგვა 30-40 წელია ვეღარ ხერხდება, რადგან გასული საუკუნის სამოციან წლებში საქართველოში გავრცელდა მავნებელი ტიტას (ნივრის) ოთხფეხა ტკიპა, რომელიც დიდი ინტენსივობით მრავლდება შენახვის დროს და იწვევს ნივრის გაქრობას (გამოფიტვას) ისე, რომ იგი გაზაფხულს ვერ აღწევს. ამასთან, ამ მავნებელს გადააქვს ვირუსული დაავადება ხახვის მოზაიკა, რომელიც ამ კულტურის სათესლე მასალის (ვეგეტატიურის) გადაგვარების ძირითადი მიზეზია. ამან კი გამოიწვია ნივრის საღი სარგავი მასალის კატასტროფული შემცირება და ბაზარზე მისი დეფიციტი.პრობლემის საბოლოოდ მოსაგვარებლად აუცილებელია ქსოვილოვანი (მერისტემული) კულტურით ან ბიოლოგიური თესლის ლაბორატორიულად მიღების გზით ხახვის მოზაიკის ვირუსისაგან ნივრის სარგავი მასალის განთავისუფლება (უვირუსო სათესლე მასალის მიღება invitro ლაბორატორიაში). კვლევის მიზანია აგრეთვე ქსოვილოვანი კულტურით in-vitro ნიორის სათესლე მასალის მიღება. დასახული მიზნის მისაღწევად 2014 წელს მოეწყო ექსპედიცია სვანეთში: მესტია, ლენტეხი და კახეთის რეგიონში (ლაგოდეხი, თელავი), სადაც მოვიპოვეთ საკმაოდ საინტერესო მასალა, პარალელურად ე. მოთიაშვილი-სიჭინავას მიერ შიდა ქართლშიც მოხდა მასალის მოძიება, სულ26 20 ფორმა, მთლიანად ეს მასალა 2014 წლის ოქტომბრის ბოლოს დაირგო წილკნის ბაზაზე საკოლექციო სანერგეში. ასევე წილკნის ბაზაზე დაირგო უკრაინიდან მიღებული მასალა. ვეგეტაციის პერიოდში ტარდებოდა ფენოლოგია, ბიომეტრია. მოხდა აღებული მასალის დამუშავება, შესწავლა და შეფასება. საუკეთესოების გამორჩევა.

ცხრილი 1. ნიორის ბიომეტრიული და მოსავლიანობის მონაცემები ( 2015 წელი).

N წარმოშო ფარ დარგვი აღმოცე ნამდვ მოსავა ბოლ მოსა მოსავ ბის თო ს დრო ნება ილი ლის ქვის ვალი ალი ადგილი ბი ფოჩის აღების მასა კგ. ჰა–ზე კვ/მ გან. დრო გ. /ტ

1 გორული 4,0 06.11.1 4 20.12.14 10.01 30. 06 77,0 3,6 9,0 სტანდარ ტი

2 ქ.დირბი 9,4 06.11.1 4 20.12.14 10.01 30.06 78,0 11,6 12,3

3 ქ.კნოლევ 8,0 06.11.1 4 20.12.14 10.01 30.06 74,0 9,9 12,4 ი

4 ქ.მოხისი 3,0 06.11.1 4 20.12.14 10.01 30.06 80.0 3,4 11,3

5 გ.დიცი 5,0 06.11.1 4 20.12.14 10.01 30.06 76,0 8,1 16,2

6 გ.ხელთუ 9,3 06.11.1 4 20.12.14 10.01 30.06 70,0 9,7 10,4 ბანი

7 გ.მეჯვრი 8,0 06.11.1 4 20.12.14 12.01 30.06 80,0 8,8 11,0 სხევი

8 მ.ზაქარო 8,0 06.11.1 4 20.12.14 12.01 30.06 76,0 10,4 13,0

9 გ.ჩუმლაყ 9,0 06.11.14 20.12.14 14.01 30.06 54,0 3,7 4,1 ი

10 თ.გულგ 9,5 06.11.14 20.12.14 14.01 30.06 62,0 12.1 12,7 ულა

11 ლ.ფოდან 9,0 06.11.14 22.12.14 12.01 30.06 52,0 8,5 9,4 ი

12 მ.ლატანი 5,4 06.11.14 25.12.14 14.01 30.06 72,0 3,9 7,2

13 მ.ლახამუ 1,5 06.11.14 25.12.14 14.01 30.06 75,0 2,0 13,3 ლა

14 მ.ლენჯე 1,0 06.11.14 25.12.14 16.01 30.06 73,0 1,4 14,0

21 რი

15 მ.მულახი 2,0 06.11.14 25.12.14 14.01 30.06 82,0 2,9 14,5

16 ლ.კახურ 1,0 06.11.14 25.12.14 14.01 30.06 71,0 1,1 11,0 ა

17 ლ.ლენტე 1,0 06.11.14 25.12.14 14.01 30.06 71,0 1,0 10,0 ხი

18 ლ.სასაში 2,5 06.11.1 4 25.12.14 14.01 30.06 68,0 3,5 10,0

ბიოლოგიური და სამეურნეო მაჩვენებლების მიხედვით 26 ფორმიდან გამოვარჩიეთ 18 საუკეთესო, რომელიც 2015 წლის ნოემბრის ბოლოს დაირგო სელექციურ სანერგეში, როგორც წილკნის ბაზაზე, ასევე რეგიონებში (ამბროლაური, ვალე, ხაშური,ახმეტა, თელავი). კვლევის შედეგები: ორი წლის შედეგებით, მოხდა არსებული და მოძიებული მასალის გამრავლება, შესწავლა, შეფასება, გამორჩევა, გამორჩეული მასალის სელექციურ სანერგეში გადატანა და ადგილობრივი და შემოტანილი ჯიშების კოლექციის შექმნა. ყოველივე ამის ბაზაზე მომავალში სამეცნიერო მუშაობის შედეგად შეიქმნება ნივრის ადგილობრივი ჯიშები, რომელზედაც შემდგომ გაგრძელდება მუშაობა, მათი სამომავლო წარმოების პერსპექტივით. ამ კულტურის წარმოება დღეს მნიშვნელოვანია შიდა და გარე ბაზრის მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად. მიღებული მასალით სარგებლობენ და მომავალსიც ისარგებლებენ წვრილი და მსხვილი ფერმერული მეურნეობები და ნიორის კულტურით დაინტერესებული პირები.

გამოყენებული ლიტერატურა: ირაკლი მაჭავარიანი, ბოსტნეული და ბაღჩეული კულტურების მეთესლეობა, თბილისი 1998 წელი. გვ.217. მებოსტნის ცნობარი, „საბჭოთა საქართველო“ თბილისი 1981წ. გვ.116. გ.ცაგურიშვილი, გ. ქეშელაშვილი, შ. მთვარელიშვილი , მიწათმოქმედება 1990 წ. ვაჟა ჯაფარიძე, მებოსტნეობა თბილისი 2016 წ. გვ. 452.

Studying and Protection of Agricultural Biodiversity of Garlic in Georgia

E.Motiashvili-Sitchinava-Doctor of Agriculture Science . N. kakabadze-Doctor of Science Agriculture.

Key words: biodiversity, global warming, ecology, garlic, varieties, varieties-populations, search.

Abstract: This paper includes studying materials and assessment of local genetic resources of the garlic species on site and obtained during expeditions. With the support of Scientific-Research Center of Agriculture in August of 2014 we found the species and species populations existed in Middle Kartli, Kakheti and Svaneti regions. Local as well as introduced species were researched in Tsilkani Base of Researching Center and in regions (Ambrolauri, Akhaltsikhe, Gulgula, Dedoplistskaro). We studied local as well as exported specimens according to biological, agricultural and quality signs. We focused on: taste feature, piquancy, storage quality and resistance feature against harmful diseases. In 2014-15 existing specimens were studied, the bests are distinguished and transferred to selective nursery.

22 კარტოფილის ტუბერის ღივების ექსპლანტებიდან in vitro მცენარეების მიღება

დ. ანტონოვა, ა. გოგიჩაიშვილი, ნ. კაკაბაძე, ლ. ხოკრიშვილი, დ. წიკლაური

საკვანძო სიტყვები: in vitro;ბიოტექნოლოგია; მიკროკლონალური გამრავლება; ტოტიპოტენტურობა; ექსპლა– ნტი; თერმოთერაპია.

რეფერატი:

კარტოფილის მაღალმგრძნობელობამ ვირუსული, ბაქტერიული და სოკოვანი დაავადებებისადმი, გამო– იწვია პროდუქტიულობის დაქვეითება და პოპულარული ჯიშების გადაგვარება-გაქრობა. უვირუსო კარტოფილის კულტურის მეთოდის გამოყენება-in vitro კულტივირება- საშუალებას იძლევა მივიღოთ კარტოფილის ელიტური (მაღალხარისხიანი, დაავადებებისაგან თავისუფალი) სათესლე მასალა, რაც უხვი მოსავლის მიღების საწინდარია. კვლევის მიზანი იყო კარტოფილის ინტროდუქცირებული ბელორუსული ჯიშების-,,ულადარისა“ და ,,ბრიზის“ დაავადებებისაგან თავისუფალი სინჯარის მცენარეების მიღება სუპერ ელიტური ტუბერის ღივის ექსპლანტებიდან.ამისათვის შეირჩა ვიზუალურად ჯანსაღი კარტოფილის „ულადარის“ და „ბრიზის“ სუპერ ელიტური თაობის ტუბერები. თერმოთერაპიის განსაკუთრებული რეჟიმის გავლის შემდეგ მოხდა მიღებული ღივების სტერილიზაცია. სტერილური ექსპლანტების ზრდა-განვითარება მიმდინარეობდა ბაზალურ MS (Murashige end skoog medium) და მოდიფიცირებულ MSI (MS+(NAA-0,1mg/l + K-0,01mg/l)) საკვებ არეებზე. ELISA ტესტირების შემდეგ წარმატებით დაიწყო იმუნოფერმენტული ანალიზით გამორჩეული უვირუსო სინჯარის მცენარეების მიკროკლონალური გამრავლება. კვლევის შედეგებმა გვიჩვენა, რომ კარტოფილის სუპერ ელიტური მასალიდან შესაძლებელია დაავადებებისაგან თავისუფალი in vitro სინჯარის მცენარეების მიღება გამარტივებული ბიოტექნოლოგიური გზით.

შესავალი ქსოვილური კულტურის გამოკვლევებში გამოყოფილია ორი მიმართულება: პირველი- დაკა– ვშირებულია კულტივირებული მცენარეულიუჯრედის ბიოლოგიურ გამოკვლევასთან, მეტაბო– ლიზმის, ზრდის, დიფერენცირების, მისთვის დამახასიათებელი გენეტიკური და ეპიგენეტიკური თავისებურებების შესწავლასთან; მეორე-გამოყენებითია და მიზნად ისახავს მემცენარეობაში სასოფლო-სამეურნეო სელექციასა და ეკოლოგიურ ბიოტექნოლოგიაში წარმოქმნილი რთული პრაქტიკული ამოცანების გადაწყვეტას. ეკონომიურად და ეკოლოგიურად ეფექტური ხერხია in vitro კულტურაში მცენარეთა მიკროკლონალური გამრავლება. მიკროკლონალური გამრავლება ეწოდება ქსოვილის და უჯრედის კულტურაში მასობრივ უსქესო გამრავლებას, რომლის დროსაც წარმოქმნილი მცენარეთა კლონები, ფორმები გენეტიკურად იდენტურია საწყისი ეგზემპლარების. მიკროკლონარულ გამრავლებას საფუძვლად უდევს ექსპერიმენტალური ზემოქმედების ქვეშ მცენარის ტოტიპოტენტურობა,რათა დასაბამი მისცეს ახალ ორგანიზმს.პრაქტიკაში გამოყენებული ტრადიციული მეთოდებისაგან განსხვავებით მიკროკლონალური გამრავლება გამოირჩევა მთელი რიგი უპირატესობებით: 1.მოკლე ვადაში შეგვიძლია მივიღოთ დიდი რაოდენობით მცენარეთა სარგავი მასალა; გამრა– ვლების კოეფიციენტი მიკროკლონალური გამრავლების დროს საკმაოდ მაღალია სელექციურთან შედარებით; 2.მცენარეათა ზრდა-განვითარება მიმდინარეობს მთელი წლის განმავლობაში, რაც მნიშვნე– ლოვანია იმ ფორმებისათვის, რომელთა განვითარების ციკლში არის შესვენების პერიოდები.

23 3. in vitro გამრავლება ძალიან ეკონომიურია; ათასობით მცენარე შეიძლება განვითარდეს ლაბორატორიაში პატარა ფართობზე, კლიმატურ კამერებში და ამით შემცირდეს გრუნტში სარგავი მასალის განლაგების ფართობები; იცვლება და მცირდება სადედე ნაკვეთები დაკალმებით გამრავლების დროს; 4. გამრავლებასთან ერთად ხდება მცენარეების გაჯანსაღება; in vitro კულტურაში მცენარეები თავისუფლდებიან პათოგენი მიკროორგანიზმებისა და ვირუსებისაგან, ნაკლებია გრუნტში მცენარის ხელახალი დასნებოვნების რისკი. სარგავი მასალის გაჯანსაღება ამაღლებს პროდუქციის ეკოლოგიურ ხარისხს. დიდი მნიშვნელობა აქვს მიღებული სარგავი მასალის ეკოლოგიურ ერთგვაროვნებას, რომლის რეგულირებაც ადვილად შეიძლება in vitro კულტურაში; 5.ქსოვილური კულტურის მეთოდით შესაძლებელია იმ მცენარეთა გამრავლება, რომლებიც საერთოდ ვერ მრავლდებიან ვეგეტატიურად. ბიოტექნოლოგიის ეს მეთოდი გამოიყენება იმ მიზნით, რათა მოხდეს: ვეგეტაციის დროისაგან დამოუკიდებლადმცენარეთა გამრავლება, ვირუსებისაგან და სხვა პათოგენებისაგან თავისუფალი მცენარეების მიღება, ელიტური სათესლე მასალისა და მაღალპროდუქტიული სასოფლო-სამეურნეო კულტურების წარმოება. კლონური მიკროგამრავლების პროცესი იყოფა შემდეგ ეტაპებად: I. მცენარეული ქსოვილის ექსპლანტირება. საკვებ არეზე ექსპლანტატის ზრდა. ინფექციისაგან თავისუფალი კულტურის მიღება. II. მიკროგამრავლება, ინიციალების რიცხვის მატება და მცენარეთა რეგენერაცია. III. მცენარეთა გადარგვა დახურულ და ღია გრუნტში. კულტივირების პირობები in vitro სისტემაში კულტივირება მოითხოვს მცენარეული ქსოვილის, საკვები არეების, ლაბორატორიული ინსტრუმენტებისა და ჭურჭლის, ასევე სამუშაო ოთახების სტერილობას. მცენარეთა რეგენერაცია მიმდინარეობს კამერაში- ფიტოტრონში, სადაც შექმნილია ოპტი– მალური კლიმატი: ტემპერატურა-18-250C, ტენიანობა-72-80%, განათება-3000-5000 ლუქსი, ფოტო პერიოდი -16/8. საკვები არე უნდა შეიცავდეს იმ ყველა აუცილებელ საკვებ იონს,რომელიც საჭიროა ზრდისა და განვითარებისთვის. თუ in vitro სისტემაში გაზრდილი მცენარის ბიოსინთეზური შესა– ძლებლობები არ ემთხვევა მშობელი მცენარისას, საკვები არე დამატებით უნდა გამდიდრდეს ისეთი ორგანულიდანამატებით, როგორიცაა ამინომჟავები და ვიტამინები. მრავალი უჯრედული კულტურა, ვინაიდან ისინი არ ფოტოსინთეზირებენ, საჭიროებს ფიქსირებული ნახშირბადის წყაროს შაქრის (ძირითადად საქაროზას) სახით. კიდევ ერთი პრინციპული სასიცოცხლო კომპონენტი არის წყალი და ოპტიმალური pH. საკვები არე მცენარეული უჯრედული კულტურებისათვის invitro სისტემაში შედგება სამი ძირითადი კომპონენტისგან: 1. აუცილებელი ელემენტები ან მინერალური იონები, რომლებიც უჯრედებს მიეწოდება კომპლე– ქსური მარილების ნარევის სახით; 2. ორგანული დანამატები, რომლებიც ამარაგებს ვიტამინებით და ამინომჟავებით; 3. ფიქსირებული ნახშირბადის წყარო, ჩვეულებრივ საქაროზას სახით. პრაქტიკული მოსაზრებებით აუცილებელი ელემენტები დაყოფილია შემდეგ კატეგორიებად: 1. მაკროელემენტები; 2. მიკროელემენტები; 3. რკინის წყარო. მცენარის უჯრედების სრულყოფილი საკვები არე იქმნება რამდენიმე სხვადასხვა კომპონენტის კომბინაციით. 24 დაავადებებისაგან თავისუფალი კარტოფილის კულტურა კარტოფილი-(Solanum tuberosum) ძაღლყურძენასებრთა ოჯახის წარმომადგენელია. საქართვე– ლოში კარტოფილი თითქმის ყველა რეგიონში მოჰყავთ; მისი მოყვანა შესაძლებელია ზღვის დონიდან 1000 – 2500 მეტრ სიმაღლეზე. კარტოფილს აქვს მაღალი მგრძნობელობა ვირუსული, ბა– ქტერიული და სოკოვანი დაავადებებისადმი, რაც იწვევს პროდუქტიულობის დაქვეითებას. კარტოფილის შედარებით გავრცელებული ვირუსული დაავადებებია: ჩვეულებრივი მოზაიკა- PVX, ზოლიანი მოზაიკა-PVY, ფოთლის ნავისებური დახვევა-PVL, ფოთლის მოზაიკური დახვევა- PVM, მსუბუქი მოზაიკა-PVS, „წვერის ცოცხი“-PMTV, აუკუბა მოზაიკა-PVF, მსხვილლაქიანი სუსტი მოზაიკა PVA. მათი გავრცელება ხდება მწერების საშუალებით. ასევე ვეგეტატიური გამრავლების დროს გადადის თაობიდან თაობაში. კვლევის მიზანი კარტოფილის ინტროდუცირებული ბელორუსული ჯიშების-,,ულადარისა“ და ,,ბრიზის“ დაავადებებისაგან თავისუფალი სინჯარის მცენარეების მიღება სუპერ ელიტურიტუბერის ღივის ექსპლანტებიდან. კვლევის ამოცანები: 1. ტუბერების ღივის ექსპლანტებიდანქსოვილის კულტურის ინიციაცია 2. ექსპლანტების სტერილიზაცია 3. in vitroმცენარეების მიკროკლონალური გამრავლება 4. ვირუსებისაგან თავისუფალი მცენარეების სელექცია ELISA მეთოდის გამოყენებით კვლევის ობიექტი: კარტოფილის ინტროდუქცირებული ბელორუსიის ჯიშების- „ულადარისა“ და „ბრიზის“ სუპერ ელიტური თაობის ტუბერები. კვლევის მეთოდები: –კარტოფილის ტუბერების ქიმიური დამუშავება–ვიზუალურად ჯანსაღიტუბერები ფრთხილად გავრეცხეთ გამდინარე წყლითა და დეტერგენტით, შემდეგ მოვახდინეთ ტუბერების ბორის მჟავას 2%- იანი ხსნარით დამუშავება. –თერმოთერაპია–მოვახდინეთ ტუბერების ინკუბაცია თერმოსტატში გაღივების მიზნით; თერმოსტატში სპეციალური რეჟიმის შერჩევა გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ მივიღით კარტოფილის დაავადებებისაგან შედარებით თავისუფალი, ეთიოლირებული ღივები. ტუბერები 6 კვირის განმავლობაში ღივდებოდა მაღალი ტენის პირობებში განათების გარეშე , 1-2 კვირის განმავლობაში- 28- 300 C , ხოლო 4 კვირის განმავლობაში 36-370C -ზე. –ღივების იზოლაცია და ექსპლანტების ბოლოების დაფარვა პარაფინით. სტერილურ პირობებში მოვახდინეთ თერმოთერაპია გავლილი ტუბერებიდან ღივების მოკვეთა ლანცეტით, ღივების მოკვეთილი ბოლოები დავფარეთ პარაფინით. ექსპლანტების სტერილიზაცია–გამოყენებულ იქნა შემდეგი ქიმიური საშუალებები: დეტერგენტი, 3% H2O2, 3% Ca(OCl)2, 50% ეთანოლი, 4 მგ/ლ ანტიბიოტიკი და სტერილური დისტილირებული წყალი. სტერილიზაციის დასრულების შემდეგ ვახდენდით ექსპლანტებისთვის პარაფინიანი ბოლოების მოკვეთას. ბოლოების მოკვეთის შემდეგ სტერილური ექსპლანტების ზომა იყო 10მმ. ექსპლანტების გადარგვა მოხდა ბაზალურ MS(Murashige end skoog medium) და მოდიფიცირებულ MSI(MS+(NAA-0,1mg/l + K-0,01mg/l)) საკვებ არეებზე. –In vitro მცენარეების რეგენერაცია – ხდებოდა სპეციალურ კამერაში- ფიტოტრონში ხელოვნური მიკროკლიმატის პირობებში: ოპტიმალური ტემპერატურა - 18-220 C; ტენიანობა - 72-80 %; განათება - 3000-5 000 ლუქსი; ფოტოპერიოდი-16/8.

25 ექსპლანტების სტერილიზაციის შედეგები „ულადარისა“ და „ბრიზის“ ღივების ექსპლანტების სტერილიზაცია ჩატარდა თითოეული ჯიშის 50-50 ღივზე. სტერილიზაციის შემდეგ ექსპლანტები გადავიტანეთ მოდიფიცირებულ MSI-ზე. გადატანიდან 10 დღის შემდეგ მოხდა შედეგების აღრიცხვა

„ულადარი“ „ბრიზი“

გასტერილდა 12 15

დაინფიცირდა 34 33

არ განვითარდა 4 2

სტერილური კულტურები გადავიტანეთ ბაზალურ MS-ზე, ანუ ჯიში „ ულადარის“ 12 და ჯიშ „ ბრიზის“15 სტერილური კულტურა მოდიფიცირებული MS I საკვებ არიდან გადავიტანეთ ბაზალურ MS-ზე. აღნიშნული კულტურების ზრდა-განვითარება მიმდინარეობდა ფიტოტრონში, სადაც დაცული იყო ოპტიმალური, ხელოვნური კლიმატი. ბაზალურ MS-ზე კულტურების გადატანიდან მე-14 დღეს მოვახდინეთ მცენარეების მიკროკლონალური გამრავლება.მიღებული კალმების განვითარება ხდებოდა 3 კვირის განმავლობაში;

26 „ულადარისა’’ და „ბრიზის“ კლონების იმუნოფერმენტული ანალიზის შედეგები 5-7 ფოთლის ფაზაში მცენარეებს ჩაუტარდათ იმუნოფერმენტული ანალიზი ELISA მეთოდით, ვირუსული დაავადებებისაგან თავისუფალი მცენარეების გამორჩევის მიზნით. „ბრიზის“ ყველა ნიმუშიაღმოჩნდა უვირუსო. „ულადარის“ მხოლოდ ერთი ნიმუში იყო დაინფიცირებული PVY-ით. „ბრიზის“ 15 კლონისნიმუშისELISA ტესტის შედეგები

„ულადარის“ 12 კლონის ნიმუშის იმუნოფერმენტული ანალიზის შედეგები

U3-ის ნიმუში აღმოჩნდა დაინფიცირებული Y ვირუსით (PVY-ფოთლის დანაოჭება, ზოლიანი მოზაიკა). U3-ის კლონი ამოღებული იქნა ლაბორატორიიდან. ELISA ტესტირების შემდეგ მოვახდინეთ იმუნოფერმენტული ანალიზით გამორჩეული უვირუსო სინჯარის მცენარეების მიკროკლონალური გამრავლება.

27 კვლევის შედეგებმა გვიჩვენა, რომ კარტოფილის სუპერ ელიტური მასალიდან, რომელიც შედარებით ჯანსაღია დაავადებების მხრივ, შესაძლებელია გამარტივებული ბიოტექნოლოგიური გზით დაავადებებისაგან თავისუფალი in vitroსინჯარის მცენარეების მიღება.

გამოყენებული ლიტერატურა: 1. „ სტევიას მორფოგენეზის თავისებურებანი in vitroსისტემაში“ ხ. გამყრელიძე. გვ.7-10. დისერტაცია. 2006. 2. „ მცენარეთა მიკროკლონალური გამრავლების თავისებურებანი“ ნ. ზარნაძე, ს. მანჯგალაძე, ც. ბოლქვაძე . მოხსენება. 2015.

3. Plant Tissue Culture. Techniques and experiments. R.H.Smith Akadenic Press 2009. Pp-84-90. 4. Tissue Culture of Meristems, Thermoterapy and Chemotherapy. CIP Trening Manual. Section 4.2. 5. Tissue Culture Techniques. CIP Trening Manual. 6. Современные методы получения безвирусного семенного картофеля. Ш. В. Алексеевич. Стр.-27 7. Культура изолированных тканей и физиология морфогенеза растений. Р. Г. Бутенко. Стр.-13-24 и 200- 204. 8. Физиологиа растенй. Том 25. Стр.-373-376 9. Основы биотехнологии растенй. Культура растителъных клеток и тканей. Учебное пособие. стр-6-19 10. “აგრობიოტექნოლოგია” ა. კოროხაშვილი მ. გაიდამაშვილი. გვ 60-72. 11. „მიწათმოქმედების პროდუქტების წარმოების ტექნოლოგია“ ვ. ქევხიშვილი. გვ362-378.

Potato tubers from sprouts of explants in vitro Creation of plants

D. Antonova, A. Gogichaishvili, N. kakabadze, L. Khokrishvili, D. siklauri

Key words: in vitro, biotechnology, micro-clonal multiplication, Totipotenturity, explant, thermotherapy.

Abstract

The high sensitivity of the potato towards viral, bacterial and fungal diseases caused a decrease of productivity and the degradation/disappearance of the popular varieties. Using the virus-free potato culture’s method - in vitro cultivation - allows to get the elite potato’s seed material (high- quality, disease-free), which is a prerequisite to get a rich harvest. The aim of the research was to obtain the Belarusian introduced varieties ,,Uladari’’ and ,, Bziri’’, disease-free, test-tube plants from the sprout of explants of super elite tuber’s. For this purpose there were selected visually healthy super elite generation tubers - ,,Uladari’’ and ,,Brizi’’. After the special regime of thermotherapy, the received sprouts were sterilized. The sterilized explants’ growth and development were being conducted on the food areas of basal MS (Murashige end skoog medium) and modified MSI (MS + (NAA-0,1mg/l + K-0,01mg/l). After testing ELISA successfully, the virus-free, test-tube plants’ micro-clonal reproduction was launched, selected with enzyme-multiplied immunoassay. The results of the research has shown that it is possible to receive in vitro test-tube plants from super elite potato’s material by means of simplified, biotechnological process.

28 saerTaSoriso soflis meurneobis kvlevis centri mSrali regionebisTvis (ICARDA) TanamSromloba saqarTveloSi samarcvle-parkosan kulturebSi. p.vaCeiSvili–soflis meurneobis doqtori, L l.tyemalaZe– N n.kakabaZe–soflis meurneobis doqtori. sakvanZo sityvebi: seleqcia, individualuri gamorCeva, muxudo, ospi. referati:

naSromSi ganxilulia samarcvle-parkosani kulturebis mniSvneloba, isini mdidari aris cilebiT da Seucvleli aminomJavebiT. Aadamianis sasursaTe daniSnulebiT gamoyenebis Sesaxeb mecxoveleobisTvis, rogorc misi vegetatiuri nawilebis aseve marcvlisa da misgan damzadebuli produqtebis gamoyenebis Sesaxeb. ganxilulia mrewvelobaSi maTi gamoyenebis mniSvneloba da mocemulia is sasargeblo Sedegebi romlebic SeuZlia parkosanma kulturebma moitanos niadagis nayofierebis amaRlebis saqmeSi. motanilia cxrili romelSic konkretulad mocemulia Tu romel wels ramdeni nimuSi da romeli kultura iqna Semotanili soflis meurneobis saerTaSoriso kvleviTi centris mSrali regionebisaTvis (ICARDA ) mier. maTTan TanamSromlobis Sedegad 2005 wels daregistrirda muxudos jiSi ‘eleqsiri’ da ospis jiSi ‘pablo’. 2011 wels daregistrirda kidev axali muxudos jiSi ‘aragvi’ da ospis jiSi ‘wilkani’, jiSebi gamoyvanilia erTje- radi individualuri gamorCevis gziT. romlebic Tavis bio-morfologiur da sameurneo niSan TvisebebiT gansxvavdebian wina jiSebisgan. amJamad miRebuli gvaqvs axali formebi da hibridebi, mimdinareobs maTi Seswavla soflis meurneobis samecniero kvleviTi centris wilknis bazaze.

samarcvle-parkosan kulturebs udidesi mniSvneloba aqvs, isini aris cilebiT mdidari mcenareebi. samarcvle-parkosan kulturebs miekuTvneba: lobio, soia, barda, muxudo, ospi, cercvi, cercvela, culispira da sxva. garda parkosanTa marcvlisa cilebi didi raodenobiTaa agreTve mcenaris sxva nawilebSic mwvane parkSi, ReroSi da foTolSi. parkosanTa mcenareul cilebs gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs adamianis sazrdod, am mxriv mas SeuZlia gaswios xorcis magi- vroba. samarcvle-parkosnebisagan gansakuTrebiT soias marcvlisagan SesaZlebe- lia damzaddes rZis da xorcis TiTqmis yvela saxis produqti da mas ‘mcenareul Zroxasac’ uwodeben. Ees gamowveulia masSi cilebis maRali SemcvelobiT da Seu- cvleli aminomJavebis simdidriT. samarcvle-parkosnebSi cilebis raodenoba meryeobs 20_dan 45 %_mde. Ggarda cilebisa parkosani kulturebi mdidaria uazo- to eqstraqtuli nivTierebebiT (naxSirwylebiT), romelTa raodenoba meryeobs kulturebis mixedviT 30% dan 50%_mde. samarcvle-parkosnebis zogierTi kulturis Tesli mdidaria cximebiT mag: soiasi. masSi cximebis raodenoba 20%_ze metia. samarcvle parkosani kulturebi mdidaria vitaminebiT, romlebic gansakuTrebiT didi raodenobiTaa mwvane nawilebSi. samarcvle-parkosani kulturebis Teslis da vegetatiuri nawilebis aseTi kargi Semadgenloba adamianis sargeblobis TvalsazrisiT, gansazRvravs parkosnebis mravalmxriv gamoyenebas. adamianTa sazrdod parkosanTa Teslis da mwvane parkisagan mzaddeba mravalnairi saWmeli. soias marcvlisagan mzaddeba mravalnairi produqti. parkosanTa fqvilisagan mzaddeba mravalnairi namcxvari da sakonditro nawarmi. maTi fqvili gamoiyeneba Zexvisa da sxva xorcproduqtebis dasamzadeblad, rZis nawarmis dasamzadeblad yavisa da kakaos dasamzadeblad da sxva.

29 samarcvle-parkosnebs gansakuTrebiT didi mniSvneloba aqvs sasoflo-sameurneo cxovelTa sakvebad. mecxoveleobaSi isini gamoiyeneba: saZovrad, mwvane balaxad, Tivis saxiT da marcvlisagan damzadebuli sxvadasxva produqtebis saxiT. parkosnebs farTod iyeneben mrewvelobaSi teqnikurad damuSavebis mizniT, maTgan 400_ze met sxvadasxva nawarms amzadeben, maTgan mzaddeba samkurnalo preparatebi, romlebic gamoiyeneba Tirkmlis, nerviuli sistemis, RviZlis, momnelebeli sistemis, sisxlZarRvTa daavadebis da sxvaTa samkurnalod. parkosan kulturebs aqvs udidesi agroteqnikuri mniSvneloba. isini amdidreben niadags azotovani SenaerTebiT, mcenarisTvis saWiro sakvebi elementebi amoaqvs niadagis zeda fenaSi. Znelad xsnadi sakvebi nivTierebani gadahyavT mcenarisaTvis advilad SesaTvisebel formaSi; niadags icaven dasarevlianebisagan da eroziisagan. samarcvle-parkosani kulturebi saWiroebis SemTxvevaSi SeiZleba gamoviyenoT sideratad. (parkosanTa siderati iTvleba srulfasovan sasuqad). Aam da sxva mraval dadebiT TvisebaTa gamo samarcvle-parkosani kulturebi iyo, aris da iqneba adamianis yuradRebis centrSi, aucileblobas warmoadgens maTi jiSobrivi da Tvisobrivi gaumjobeseba raSic didi daxmareba gagviwia sae- rTaSoriso organizaciam (ICARDA), romlebic ZiriTadad muSaobs mSral regi- onebSi parkosani kulturebis gavrcelebasa da moyvanaze, es kulturebi garda gvalvagamZleobisa gamoirCevian yinvagamZleobiT da saqarTvelos agroklimaturi pirobebisTvis arian xelsayrelni. saerTaSoriso organizacia ICARDA_sTan TanamSromloba samarcvle-parkosan kulturebSi daviwyeT 1998 wlidan. maSindeli mcxeTis saseleqcio sadgurSi (sadac amJamad funqcionirebs samecniero centris wilknis baza). wlebis ganmavlobaSi isini gvigzavnidnen mdidar sakoleqcio masalas samarcvle parkosani sxvadasxva kulturebisa (romelTa monacemebi motanilia cxril 1-Si).

saerTaSoriso organizacia (ICARDA) mier sxvadasxva wlebSi gamogzavnili sxvadasxva samarcvle parkosani kulturebis CamonaTvali. cxrili 1

# kulturebis 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2007 2011 2015 sul dasaxeleba

1 Mmuxudo 110 487 61 127 553 130 158 183 419 2228

2 Oospi 77 33 206 222 22 101 102 137 900

3 cercvela 16 16 32 64 4 culispira 48 32 50 130 5 Uugrexeli 32 32 6 Nnarboniis 16 32 32 70 cercvela 7 Bbarda 25 25 50 8 cercvi 16 129 145 9 Bbanjgvliani 16 16 cercvela

Cven gansakuTrebuli yuradReba gamaxvilebuli gvqonda muxudosa da ospze, romlebic saqarTvelosTvis aris uZvelesi da tradiciuli kulturebi. maTi naTesi 30 farTobi saqarTveloSi lobios Semotanis Semdeg TandaTan Semcirda da bolo saukunisTvis mxolod mcire saxiT moipoveboda zogierT regionebSi. ICARDA Cven gvexmareboda ara marto mdidari sakoleqcio masaliT, aramed maTi specialistebis daxmarebiT Cven SevZeliT swori mimarTulebiT gvewarmoebina seleqciuri muSaoba. masalis Tesvas da aRricxvas vawarmoebdiT maT mier mowvdili meTodikis mixedviT, awarmoebdnen monitorings muxudos specialisti r. malxotra, ospis specialisti a. sarkeri, r. Sarma da sxvebi. 2005 wels individualuri gamorCevis gziT miRebulia jiSi: muxudo saxelwodebiT ‘eleqsiri’ da ospis jiSi ‘pablo’ daregistrirda da daSvebul iqna gasavrceleblad. Oorive jiSi aris yinvagamZle, gvalvagamZle, daavadebaTa mimarT gamZle da meqanizirebuli movla moyvanisTvis vargisi, da maRalmosavliani. 2011 wels davaregistrireT muxudos axali jiSi ‘aragvi’ da ospis jiSi ‘wilkani’, romlebic gansxvavdebian wina jiSebisagan biomorfologiuri da sameurneo niSan TvisebebiT. xasiaTdebian gvalvagamZleobiT, yinvagamZleobiT, daavadebaTa mimarT gamZleobiT da arian ufro maRalmosavlianni, eleqsirTan SedarebiT aragvi iZleva 0.5 t/ha mosavliT mets, xolo wilkani pablosTan SedarebiT iZleva 0.8 t/ha mosavliT mets. TanamSromloba saerTaSoriso organizaciasTan grZeldeba da vawarmoebT axali jiSebis da hibridebis Seswavlas. (miRebuli masalis raodenoba motanilia 1 cxrilSi).

Mmuxudo “eleqsiri” gamravlebis sanerge

ospi “pablo” gamravlebis sanerge

Ggamoyenebuli literetura I. s. TedoraZe samarcvle parkosani kulturebi da maTi mosavlianobis gadidebis RonisZiebebi. Tbilisi 1964. II. g.abesaZe pureuli da samarcvle parkosani kulturebi Tbilisi 1953. III. С.П. Кулжинскии- зернобобовые култыуры москва - 1948. IV. iv. javaxiSvili saqarTvelos ekonomikuri istoria Tbilisi 1986.

31 Cooperation with International Agricultural Research Center for Dry Regions (ICARDA) for Production of Grain Legumes in Georgia

P.Vacheishvili, L. Tkemaladze, N.Kakabadze

Key words: breeding, individual selection, chickpea, lentil

Absract

The article discusses the importance of legumes crops. They are rich with proteins and amino acids. They are used in cattle breeding both as a feeding staff and the product produced from it. The article discusses the variety of products produced from legumes crops and the positive and outlines their wholesome qualities, as well as their profitability in raising soil fertility. The author presents the table which shows when, according to years, how many samples, and which crops were introduced by ICARDA. In the result of close cooperation with them, in 2005, a new variety of chickpea “Eleksiri” and a new variety of lentil “Pablo” were registered. In 2011, another new variety of chickpea “Aragvi” was registered and variety of lentil “Tsilkani”. Varieties are received by the individual selection method. So, they differ by their bio- morphological and agricultural characteristics from previous variety. Nowadays, we have acquired new forms and hybrids, and the further study of those varieties is being carried out at the Agriculture Scientific - Research Center in Tsilkani.

32 seleqcia da genetika Breeding and Genetics

simindis seleqcia saqarTveloSi da misi Sedegebi o. liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebata akademiis wevr- korespondenti. f. begoiZe, l. qirikaSvili sakvanZo sityvebi: xazi, xazTaSorisi, jiSxazuri, heterozisi, Tesli. referati

saqarTvelos pureulis naTesebSi xorbali, simindis Semdeg meore adgilzea, xolo TavTavianebs So- ris pirvelze. xorblis msoflioSi cnobili 27 saxeobidan saqarTveloSia 14 saxeoba. aqedan 5 endemuria, romelTa Tesva-moyvanas mxolod saqarTveloSi misdevdnen. aseTebia: maxa, zanduri, Celta, qarTuli asli da dika. amiT dadasturebulia, rom saqarTvelo xorblis kulturis warmoSobis pirveladi keraa. saqarTveloSi xorblis, simindis da Svriis seleqcia daiwyo profesorma l. dekapreleviCma, romlis xelmZRvanelobiTac yofil mcxeTis saseleqcio sadgurSi gamoyvanili iqna xorblis 33 jiSi, qeris 14, simindis 8 jiSi da 14 hibridi. amJamad mimdinareobs arsebuli adgilobrivi da ucxouri sawyisi masalis safuZvelze dasaxelebuli kulturebis axali jiSebisa da hibridebis gamoyvana.

ukanaskneli 600 wlis ganmavlobaSi simindis naTesis farTobi da mosavlianoba imdenad gaizarda, rom amJamad mas naTesi farTobis mxriv, xorbalTan SedarebiT mTels msoflioSi meore adgili ukavia, xolo saerTo mosavlis mixedviT pirveli. saqarTveloSi mindvris kulturebs Soris siminds badali ar hyavs. mas, vercerTi kultura ver uwevs konkurencias saxalxo meurneobaSi mravalmxrivi gamoyenebis TvalsazrisiT. misgan mzaddeba 500-mde dasaxelebis sasursaTo, samrewvelo da samkurnalo produqtebi. amiT aixsneba is, rom naTesi farTobisa da saerTo mosavlis mixedviT saqarTveloSi mas pirveli adgili ukavia. saqarTveloSi simindi Semotanili iqna espaneTidan me-17 saukunis pirvel naxevarSi, 360 wlis winaT kaJa formebi, xolo 250 wlis winaT kbila formebi. simindma Tavisi biologiuri, fiziologiuri, botanikuri, bioqimiuri da sameurneo TvisebebiT swrafad miipyro yuradReba da pirvelxarisxovani marcvleuli kultura gaxda. siminds, amJamad, marcvleul kulturebs Soris, rogorc naTesi farTobis, aseve saerTo mosavliT pirveli adgili ukavia, iTeseba 130 aTasi heqtarze, saerTo mosavalia 191 aTasi tonaa. xorbali iTeseba 50,2 aTasi heqtarze da saerTo mosavalia 58,9 tona. saqarTveloSi, erT sul mosaxleze iwarmoeba 126 kg marcvali weliwadSi, maT Soris xorbali 12 kg da simindi 66 kg. saqarTvelosaTvis simindi meore puria, gansakuTrebiT dasavleT saqarTvelosaTvis. aq sufra mWadisa da Romis gareSe warmoudgenelia. aqedan gamomdinare, simindis genetikis, seleqciisa da meTesleobis winaSe dgas amocana gamoyvanili da danergili iqnas warmoebaSi, qveynis yvela zoni- saTvis, simindis axali maRalmosavliani da xarisxiani produqciis momcemi jiSebi da hibridebi, romliTac SeiZleba gaizardos saheqtaro mosavali 6 tonamde (marcvalSi). simindis mcenares, rogorc memkvidreobis ZiriTadi Seswavlis obieqts, ar hyavs metoqe, genetikis (mecnierebis romlis mizans warmoadgens memkvidreobisa da cvalebadobis kanonzomierebis dadgena) ganviTarebis dawyebidan, genetikosebs ise Rrmad ar SeuswavliaT arcerTi mcenare, rogorc simindi, ramdenadac genetika metwilad Teoriuli xasiaTis mecnierebaa, Zneli warmosadgenia misi praqtikuli mniSvneloba, magram gamokvlevebma, gansakuTrebiT simindis xaziT daamtkica, rom mas SeuZlia mogvces praqtikuli mniSvnelobis sargebloba. 33 mecnierebaSi genetikuri movlenis axsna mogvca rusma mecnierma kelreiterma 1760 wels, rodesac man Tambaqos ori saxeoba Seujvara erTmaneTs da miiRo sruliad axali forma da pirvelma dasaxa am genetikuri movlenis praqtikulad gamoyenebis idea. kelreiteris Semdeg memcenareobaSi genetikuri movlenis kanonzomiereba ganaviTara darvinma SromaSi `mcenareul samyaroze TviTdamtvervisa da jvaredinad ganayofierebis moqmedeba~, romelic gamovida 1876 wels. darvinma pirvelma miiRo simindis TviTdamtverili xazi. genetikuri Teoriis Semdgomi ganviTarebis saqmeSi garkveuli wvlili Seitana amerikelma mecnierma Selma, man mzesumziris kulturuli da veluri forma Seujvara erTmaneTs da 1905 wels miRebul Sedegs pirvelma uwoda `heterozisi~, simindis seleqciaSi hibridul Zalas man 1914 wels uwoda heterozisi. genetikosebis Selis, briusis da piliusis daskvniT, heterozisi aris dominanturi genebis kombinirebuli zemoqmedebis Sedegi, rodesac isini Trgunaven recesiul genebs da amiT gani- sazRvreba mcenaris maRalproduqtiuloba da sxva Zvirfasi Tvisebebi. simindis kulturaSi hete- rozisis gamoyenebiT amerikelma da msoflios gamoCenilma mecnierebma gamoiyvanes simindis sxvadasxva saxis hibridebi, romelTa danergviT msoflioSi simindis saSualo saheqtaro mosavalia\ amJamad 80%-ze metia msoflioSi, 4,1 tonas Rebuloben heqtarze amerikaSi, 8,1 tonas safrangeTSi, 9,1-9,7 tonas espaneTSi. simindis mecnierul seleqcias saqarTveloSi safuZveli Cauyara profesorma leonarde dekapreleviCma 1914 wels Tbilisis botanikuri baRis seleqciis kabinetSi da Semdeg, 1933 wlidan mcxeTaSi, saqarTvelos saxelmwifo saseleqcio sadgurSi. aq, seleqciis pirvel etapze Catarda adgilobrivi simindis jiSebis inventarizacia, xolo meore etapze moewyo gamorCevis masobrivi da individualuri meTodis gamoyeneba; am gziT l. dekapreleviCis, i. baxtaZis, v. CxikvaZis, g. abesaZis m. wulukiZis, l. dgebuaZis mier gamoyvanili iqna jiSebi qarTuli krugi, ajameTis TeTri, gegu-Turi yviTeli da abaSuri yviTeli. imave meTodebiT iqna saqarTvelos saseleqcio sadguris teri-toriaze gaumjobesebuli adgilobrivi kaJovana TeTri da yviTeli. masobrivi da individualuri gamorCevis meTodiT iqna miRebuli pirveli seleqciuri jiSi imeruli hibridi. masobrivi gamorCevis meTods amJamad udidesi mniSvneloba eniWeba simindis meTesleobaSi. misi meSveobiT xdeba jiSebisa da hibridebis mSobliur formebSi dadebiTi, morfologiuri da sameu-rneo niSanTvisebebis damagreba. seleqciis mesame etapze dadgenda simindis adgilobrivi jiSebis botanikuri, ekologiuri, biologiuri, bioqimiuri da genetikuri klasifikacia. seleqciis meoTxe etapze simindis uZvelesi jiSebis bazaze gamoyvanili iqna TviTdamtverili xazebi da dadginda maTi morfo-biologiuri, fiziologiuri, bioqimiuri da genetikuri niSanTvisebebi. seleqciis mexuTe etapze moewyo jiSTaSorisi da xazTaSorisi hibridizacia. simindis adgilobrivi 7 jiSidan miRebuli iqna 1200 xazi, romlebic Seswavlil iqna meTo- rmete Taobamde, botanikuri, biologiuri, fiziologiuri, bioqimiuri, genetikuri da sameurneo niSanTvisebebis mixedviT, Seswavla dasaxelebuli niSanTvisebebis mixedviT, Catarda saqarTveloSi gavrcelebuli 111 adgilobriv formebTan erTad. xazTaSorisi hibridizaciis meTodiT muSaoba kidev ufro farTod gaiSala saqarTvelos saxelmwifo saseleqcio sadguris simindis institutTan SeerTebis Semdeg, 1956 wlidan, akademi-kos b. sokolovis xelmZRvanelobiT. akademikos b. sokolovTan TanaavtorobiT ufrosi mecnier muSakis m. Zubeckis da amave institutis mcxeTis saseleqcio sadguris TanamSromlebis o. lipa-rtelianis, z. jinjixaZeis, a. mumlaZisa da l. qirikaSvilis mier gamoyvanili da danergili iqna saqarTveloSi jiSxazuri hibridi iveria 503, 1973 wels, saqarTveloSi, ukrainasa da Crdilo kavkasiaSi_luCi 410, 1985 wels xolo dnepruli 472, 1994 wels. yofil mcxeTis saseleqcio sadgurSi dRemde sul miRebuli da Seswavlilia qveynis sxvadasxva zonisaTvis gaTvaliswinebuli, sxvadasxva vegetaciis 3200-mde hibridi, aqedan jiSTa dacvisa da danergvis samsaxurs gadaeca 52 hibridi. aqedan, rogorc CvenTan, aseve ucxoeTSi warmoebaSi dainerga 11-hibridi da erTi jiSi. hibridma engurma uzbekeTSi daamyara msoflio reko-rdi, miiRes mosavali marcvalSi_24 tona heqtarze, gamoirCeoda rogorc produqtiulobiT, aseve sxva sasargeblo maCveneblebiT. gansakuTrebiT gamoirCevian hibridebi iveria 503, qarTuli-9 -pirveli

34 qarTuli martivi xazTaSorisi hibridi, qarTuli 52-pirveli sasursaTo hibridi, enguri, mcxeTa 1, iveria 70–universaluri mimarTulebis, werovani-1, werovani-3. seleqciur mecnierebaSi axali miRwevebisaTvis oTar liparteliansa da mayvala RviniaSvils 1983 wels mieniWaT saqarTvelos mecnierebisa da teqnikis saxelmwifo komitetis pirveli xari-sxis diplomi da fuladi premia, xolo saqarTveloSi simindis pirveli martivi xazTaSorisi hibridis_qarTuli-9-is gamoyvanis da danergvisaTvis miwaTmoqmedebis institutisa da misi mcxeTis saseleqcio sadguris 7 TanamSromels: leonarde dekapreleviCs, oTar lipartelians, mayvala RviniaSvils, sergo TedoraZes, akaki afxazavas da vasil CxikvaZes 1986 wels mieniWaT saxelmwifo premia mecnierebis dargSi. 2001 wels saqpatentis mier dapatentebuli iqna 2 martivi xazTaSorisi da erTi sinTeti-kuri hibridi – wilkani-1, wilkani-2 da beqa. 2013 wels saqpatents gadaeca ori axali martivi xazTaSorisi hibridi saba da kaxura–es ukanaskneli aris TeTrmarcvliani. dasaxelebuli hibridebidan wilkani-2 da beqa saadreoa aRmosavleT saqarTvelos urwyavi da dasavleT saqarTvelos SemaRlebuli mTiani zonisaTvis, danarCeni sami hibridi wilkani-1, saba da kaxura aris universaluri mimarTulebis, rekomendebulia rogorc aRmosavleT saqarTvelos sarwyavi, aseve dasavleT saqarTvelos dablobi teniT mdidari raionebisaTvis. simindis seleqciis meeqvse etapi exeba simindis jiSebisa da xazebis seleqcias lizinze. CvenTan gavrcelebul simindis jiSebisa da hibridebis mcenare Tavis marcvalSi agrovebs 60-70% saxamebels, 8-11%- cilas da 4-6%- cxims. rogorc Cans, am ori ukanasknelis_cilasa da cximis SemcvelobiT simindi CamorCeba xorbalsac da qersac. adamianisa da cxovelTa sicocxlisaTvis gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs mcenareul cilebs, radgan mxolod mcenareebSi xdeba ramodenime saxis aminomJaveebis sinTezi, romelic adamianisa da cxovelTa organizms ar SeuZlia. amitom, maT Seucvlel aminomJaveebs uwodeben, aseTebia lizini, triptofani, meTionini, treonini, valini, fenilalanini, leicini, izoleicini, tistini da arginini. amaTi SemcvelobiT ganisazRvreba cilis biologiuri Rirseba. sakvebi cilis ZiriTad mniSvnelobas warmoadgens adamianisa da cxovelis organizmis dakmayofileba aminomJavebiT, romlebic aucilebelia maTi sicocxlis uzrunvelyofisa da yvela sasicocxlo procesis mimdinareobisaTvis. sakveb ulufaSi erT-erTi romelime Seucvle-li aminomJavis ukmaroba gansazRvravs sxva danarCenebis dadebiT zemoqmedebas organizmze. amis Se-degad adamianebSi, kerZod mozardebSi ferxdeba organizmis zrda, xolo cxovelebSi produqtiu-lobis mateba. maRalliziniani simindis efeqturobis Seswavlis mizniT, rogorc ucxoeTSi, aseve yofil sabWoTa kavSirSi Catarebulia mTeli rigi gamokvlevebi. maT Soris erTnairi meTodikiT iqna Catarebuli maRalliziani simindis efeqturobis Seswavla krasnodaris soflis meurneobis samecniero kvleviTi institutis, Crdilo kavkasiis mecxoveleobis samecniero-kvleviTi institutis, yubanis sasoflo-sameurneo, ukrainis genetikisa da seleqciis da kiSinovis sasoflo-sameurneo institutebis mecnierebTa mier, Rorebze, qaTmebze da msxvilfexa rqosan saqonelze. gamokvlevebiT damtkicda, rom maRalliziniani simindi CveulebrivTan SedarebiT iZleva wonamatebas ornaxevarjer mets da amave dros orjer mcirdeba sakvebi resursebis danaxarji, maT Soris cilis danaxarji 15- 20%-iT. amerikeli mecnieris bizonis cnobiT maRalliziniani simindis gamoyenebiT meRoreobaSi, ameri- ka, yovelwliurad Rebulobs 140 milioni dolaris damatebiT Semosavals. bavSvebze Catarebulma cdebma uCvena, rom maRalliziniani simindis cila eqvivalenturia rZis cilisa. amitomac aris, rom am aRmoCenas msoflios mecnierebi Tvlian revoluciur movlenad soflis meurneobaSi. metad sainteresoa uaRersad mniSvnelovani Cveni qveyanisaTvis maRalliziniani simindis seleqcia, radgan simindi CvenTvis warmoadgens ZiriTad sakveb da amave dros mniSvnelovan sasursaTo kulturas. aqedan gamomdinare, sakvebi da sasursaTo racionis gaumjobeseba da Semcireba, rac SesaZlebelia maRalliziniani simindis gamoyenebiT, yvelaze aqtualuria Cveni mcire miwiani respublikisaTvis. maRalliziniani genuri sawyisebi opaki-2 da flouri-2 miviReT yofili simindis sakavSiro institutidan–akademikos b.sokolovisagan. pirvel wels, es formebi xelovnurad gavamravleT Se-

35 mdgom wlebSi Catarda am formebiT Cveni adgilobrivi jiSebisa da xazebis bekrosuli Sejvareba. cdis SedegebiT garkveuli iqna, rom Cveni formebidan qarTuli krugis forma da xazebi 244, 233 da kaJovana yviTelis xazi 81 amerikuli sawyisis 0,2-is tipis spontanuri mutantebia. dasaxelebuli formebi SeviswavleT bioqimiurad. yofil simindis sakavSiro institutSi a.p. spi- sanskis, krasnodaris soflis meurneobis samecniero-kvleviT institutSi, k.i. zimasa da saqa- rTvelos mecnierebaTa akademiis bioqimiis institutSi biologiis mecnierebaTa doqtoris o. xa-CiZis mier dadgenda, rom Cvens mier miRebul formebSi lizini haermSral masaSi opak-2-Tan SedarebiT 0,11-0,01%-iT metia adgilobriv maRallizinian formebSi, xolo lizini cilaSi ki 0,9-1,0%-iT. amrigad, Cvens mier miRebuli maRalliziniani formebi ukeTesia amerikul sawyisebze, rogorc marcvlis bioqimiuri, ise mcenarisa da taro-marcvlis morfo-botanikuri da sameurneo-biologiuri niSanTvisebebiT. maRalliziniani qarTuli krugi 2014 wels gadaeca saqpatents. is rekomendebulia aRmosavleT saqarTvelos sarwyavi raionebisaTvis rogorc sasursaTod, aseve safuraJed mecxoveleobis yvela dargisaTvis. daskvna wlebis ganmavlobaSi Catarebuli kvlevis Sedegad simindis adgilobrivi jiSebisa da Tvi- Tdamtverili xazebis safuZvelze miRebulia sainteresoa formebi. am formebisa da ucxouri sawyisi masalis safuZvelze gamoyvanilia da danergilia warmoebaSi sxvadasxva saxis hibridi, romlebic standartul formebTan SedarebiT iZlevian met da xarisxian mosavals. amJamad maTi warmoebaSi danergvis daCqareba damokidebulia meTesleobaze, rasac gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces literatura: 1. l. dekapreleviCi – simindis Tanamedrove jiSuri Semadgenloba saqarTveloSi da misi gaumjobesebis gzebi. Tbilisi, 1955w. 2. saqarTveloSi daraionebuli simindis jiSebidan gamoyvanili TviTdamtverili xazebis seleqcia _ avtoreferati sakandidato disertaciis _ saqarTvelos sasoflo-sameurneo instituti, 1959w. 3. o. liparteliani_hibriduli simindis seleqcia saqarTveloSi. wigni gamomcemloba `sabWoTa saqa- rTvelo~, 1975w. 4. o. liparteliani, p. nasyidaSvili, z. jinjixaZe, f. begoiZe _ simindi saqarTveloSi. sazogadoeba codna_Tbilisi, 2014w.

Selection of Maize in Georgia and its Results

O. Liparteliani, F. Begoidze, L. Kirikashvili

Key words: pieces, between species, heterocyst, seed

Absract

Wheat is in the second place after corn in Georgian grain crops, but in cereals it takes the first place. 14 species of wheat are spread in Georgia from 27 species famous in the world. From there 5 are endemic that are cultivated only in Georgia. Those are: Makha, Zanduri, Chelta, Georgian copy and Dika. This confirms, that Georgia is the primary home of wheat culture origin. Professor L. Dekaprelevich started selection of wheat, corn and plural oats in Georgia and by his leadership were nurtured 33 species of wheat, 14 species of barley, 8 species of corn and 14 hybrids in Mtskheta former selection station. At this stage, there are being selected new species and hybrids of above stated cultures on the basis of local and foreign primary material.

36 ხორბლისა -Triticum Austuvum L., Triticum Durum Dest. და ქერის -Hordeun Sativa Lessen. ზოგიერთი სელექციური ჯიშის მორფოლოგიური და ბიოლოგიური მახასიათებლების დინამიკა ზრდა-განვითარების მიხედვით

ზ. ბუკია -სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიური დოქტორი ნ. გოგია- მეცნიერ- თანამშრომელი ც. ათამაშვილი -მეცნიერ- თანამშრომელი

საკვანძო სიტყვები; ბიოლოგია,მორფოლოგია,დინამიკა.

რეფერატი

ნაშრომში წარმოდგენილია თივაქასრასებრთა ოჯახის -Poaceae Born. (მარცვლოვანთა- Gramineae)ზოგიერთი წარმომადგენლის სელექციური ჯიშის ბიომორფოლოგიური მახასიათე–ბლების დინამიკა ზრდა-განვი– თარების მიხედვით. ცდაში მონაწილე ხორბლის სამი სელექციური ჯიშისა- (,,ბეზოსტაია,, ,,მირლებენი,, და,, ვარძია,,) და ექვსრიგიანი ქერის -Hordeum Hexsastrichum ზრდა-განვითარების დინამიკის შესწავლა მიზნად ისახავდა მათგან ბიოაქტიური ნაერთების გამოყოფასა და ამ ნივთიერებათა ანტიოქსიდანტური აქტივობის დადგენას. საცდელი მცენარეების ბიომორფოლოგიისა და ფენოლოგიის შესწავლა მიზნად ისახავდა აგრეთვე ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების დინამიკის შესწავლას ზრდა-განვითარების პერიოდში. კვლევის შედეგებმა შექმნა წინაპირობა დაგვედგინა ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების ოპტიმუმი მცენარეებში.

შესავალი მცენარეში არსებული ბიოაქტიური ნაერთები დიდ როლს ასრულებს ადამიანის ცხოვრებაში. ეს ნაერთები დიდი მნიშვნელობის მქონეა მედიცინაშიც. მცენარეთა სამყაროს მრავალი წარმო– მადგენელი გამოირჩევა ამგვარი ნაერთების შემცველობით. აღსანიშნავია, რომ ზოგჯერ მცენარის ესა თუ ის წარმომადგენელი ამ სასარგებლო ნივთიერებებს შეიცავს ყველა ორგანოში. განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია საკითხი საკვლევი მცენარეების ვეგეტაციური და გენე– რაციული ნაწილებიდან ბიოაქტიური ნაერთების გამოყოფისა, შესწავლისა, ანალიზისა და სამედიცინო თვალსაზრისით მათი ბიოლოგიური აქტივობის დადგენისა [1-3]. კვების ზოგიერთ პროდუქტში შემავალი პოლიფენოლები-ეგზოგენური ტიპის ანტიოქსიდანტებია, რომლებიც დიდ როლს თამაშობენ თავისუფალი რადიკალების ნეიტრალიზაციაში [2]. საინტერესოა მარცვლოვანთა ოჯახის ზემოთ დასახელებული ჯიშების ბიოაქტიური ნაერთების გამოყოფა და მათი ანტიოქსიდანტური აქტივობის შესწავლა, რაც მათს ძირითად ღირსებებთან ერთად, საშუალებას მოგვცემს პროდუქციის სტანდარტიზაციისა, ადამიანის ჯანმ-ნმრთელობაზე უფრო ეფექტურად მოქმედი ნაერთების მიხედვით [4,5]. საცდელ მცენარეთა ბოიმორფოლოგიისა და ფენოლოგიის დეტალური შესწავლის მონაცემები საფუძველს იძლევა დადგინდეს საცდელ მცენარეთა შორის მსგავსება- განსხვავების პარამეტრები და განისაზღვროს მცენარეში სასარგებლო ნივთიერებების დაგროვების ოპტიმალური ვადა [6-8]. წინამდებარე ნაშრომი ეხება თივაქასრასებრთა ოჯახის-Poaceae Born ცნობილ წარმომადგენლებს, ხორბლის სამ სამრეწველო ჯიშს -,, ბეზოსტაიას,, ,, მირლებენსა,, და ,, ვარძიას,,. ცდაში ჩართული იყო აგრეთვე ექცსრიგიანი ქერი-Hordeum Hexsastrichum. ისწავლებოდა მათი მორფოლოგია, ბიოლოგია და ფენოლოგია კონტროლირებადი ვადებით (ხუთდღიანი შუალედით)- აღმოცენების 37 დამთავრებიდან- მარცვლების სრულ დამწიფებამდე. მათი შესწავლის ასეთი მეთოდი უფრო დეტალურ წარმოდგენას იძლევა საკვლევ მცენარეებში ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების დინამიკის შესასწავლად და იმ ხელსაყრელი ვადის დასადგენად, როცა მათი მოხმარება ყველაზე სასარგებლოა. ობიექტი და მეთოდი. საკვლევად ავიღეთ საქართველოში აკლიმატიზებული და ნატურა– ლიზებული თივაქასრასებრთა -Poaceae Born ოჯახის წარმომადგენლები-რბილი ხორბლები, ცნო– ბილი სამრეწვწელო ჯიშები-,,ბეზოსტაია,, ,,მირლებენი,, და ,,ვარძია,,. ცდაში ჩავრთეთ ექვსრიგიანი ქერიც- Hordeum Hexsastrichum. ცნობილია, რომ საშემოდგომ ხორბალი უფრო ადაპტირებულია-მისი ფესვთა სისტემა უფრო კარგად ინერგება ნიადაგში, უკეთ ითვისებს საკვებ ნივთიერებებს. მსოფლიოში მისი გავრცელების ხვედრითი წილი უფრო დიდია. ასევეა ჩვენთანაც. საშემოდგომო ხორბალი -,, ბეზოსტაია,, გამოყვანილია აკადემიკოს პ.პ. ლუკიანენკოს მიერ. (კრასნოდარის სასოფლო- სამეურნეო კვლევითი ცენტრი). ამ ჯიშის ხორბლის თავთავი უფხოა, ფერით თეთრი, შეუბუსავი. მარცვლის ფერი მოწითალოა, რაც მისი ერთ-ერთი დიაგნოსტიკური ნიშანია. მცენარეები სიმაღლით ერთი მეტრი სიმაღლისანი არიან. ჯიში საადრეოა, ამტანია- იტანს ყინვას მინუს 30 გრადუსამდე ( ზოგჯერ- 40 გრადუსამდეც კი). საინტერესოა მარცვლის კონსისტენცია-ის, ნახევრადრქისებრია, რაც მხედველობაში იქნა მიღებული. მოსავლიანობა ჰექტარზე საშუალოდ 29-35 ცენტნერია. ,,ვარძია,,-რბილი ხორბალია, სახესხვაობის ლათინური დასახელებაა-Triticum Austivum var.ferrugineum (Alef.) Manst. გამოყვანილია საქართველოს მიწათმოქმედების სამეცნიერო- საკვლევ ინსტიტუტში- ქიმიური მუტაგენეზის გზით ჯიშ-პოპულაცია,,ხულუგოდან,,, თესლზე ქიმიური მუტაგენის-NMM (ნიტროზომეთილშარდოვანა) 0.015%-იანი ხსნარის მოქმედებით. გასავრცელე– ბლად დაშვებულია ხორბლის წარმოების რეგიონებში 1994 წლიდან. ჯიში განვითარების ტიპის მიხედვით- ფაკულტატურია. იზრდება 80-85 სმ სიმაღლემდე. თავთავი ფხიანია, მარცვალი- წითელი ნახევრადქინძისთავისებრი. თავთავის სიგრძე 8-9 სმ-ია. ჰექტარზე საშუალო მოსავლიანობა შეადგენს 4,0-4,5 ტონას. 1000 ცალი მარცვლის მასა შეადგენს 43 გრამს. თავთავში მარცვლის რაოდენობა 60-72 ცალია. ,,მირლებენი,,- გერმანული ჯიშია. შემოტანილია საქართველოში -10-12 წლის წინათ. თავთავი ფხიანია. გავრცელების არეალია- აღმოსავლეთ საქართველოს მშრალი რაიონები. გავრცელების მიხედვით ჩვენთან იკავებს მესამე- მეოთხე პოზიციას, შემოტანილი რუსული ჯიშების შემდეგ. ექვსრიგიანი ქერი- Hordeum Hexsastrichum-გამოიყენება კვების მრეწველობაში და მესა– ქონლეობაში საკვებად. მას უვნებლად ირევს ხორბლის ფქვილი და შესანიშნავი პური ცხვება. შერევის დოზაა 1/3. მცენარე მოკლე ვეგეტაციისაა. ახასიათებს ყველაზე მაღალი ვერტიკალური გავრცელება. გხვდება უშგულშიც კი- ზღვის დონიდან 2000-2300 მეტრ სიმაღლეზე. ლათინური ამერიკის ქვეყნებში მისი ვერტიკალური გავრცელების ზღვარია -4000 მეტრი ზღვის დონიდან. შეიცავს ერთ კულტურულ სახეობას - Hordeum Sativa Lessen. არის შემთხვევა, როცა განვითარებული მარცვლები თავთავის ღერაკიდან თანაბრადაა გადა– წეული ღერაკიდან და განაკვეთში ქმნის ექვსკუთხედს. ეს, ექვსრიგიანი ქერია-Hordeum Hexsastrichum. სწორედ ის ჩავრთეთ ჩვენს ცდებში. ქერი დაბალმზარდია -60-130 სმ სიმაღლის. თავთავის სტრუქტურას თავისებური ხასიათი აქვს. ყვავილი განაყოფიერებას ასწრებს ღარიდან თავთავის სრულ გამოტანამდე. ითესება ხორბალთან შედარებით გვიან. აღმოცენებიდან სიმწიფემდე 100 დღე სჭირდება. ცდები საცდელ მცენარეებზე ჩავატარეთ ორჯერადი განმეორებით. მცენარეთა სიმაღლისა და სხვა პარამეტრების რაოდენობრივი ცვლილებისა და ყვავილობის ფაზების აღრიცხვას ვაწარმოებდით მიღებული საერთო მეთოდიკით.

38 საცდელ ნაკვეთზე ატმოსფეროს ფიზიკური მდგომარეობის გამომხატელი ელემენტების აღრიცხვა სწარმოებდა საერთო მეთოდიკით. კვლევის პერიოდში კლიმატური მახასიათებლები ტიპური იყო ქართლის რეგიონისათვის და არ გამოსულა ნორმის ფარგლებიდან. საცდელი მცენარეების ბიოლოგიური თავისებურებების შესწავლა ჩატარდა ფენოლოგიური დაკვირვებისა და ბიომეტრული გაზომვის გზით. მარცვალი გადის ფაზებს ,რაც დაკავშირებულია რაოდენობრივ და თვისობრივ ცვლილებებთან. ხორბლოვნებისათვის დამახასიათებელი ფენოფაზები-გაღივება-აღმოცენება, ბარტყობა, აღერება, დათავთავება, ყვავილობა და მარცვლის სიმწიფე- გავითვალისწინეთ ნიმუშების აღებისას. მცენარეთა აღმოცენების ხასიათი დავადგინეთ აღმოცენების პროცენტის სამი სიდიდით: 10%,50%- ი და 50%-ზე მეტი. აღმოცენების დამთავრებიდან ყოველ მეხუთე დღეს-მარცვლების სრულ სიმწიფემდე ვიღებდით ფოთლისა და მარცვლის ნიმუშებს და ვაკეთებდით ანალიზს- ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების დინამიკის დასადგენად. მონაცემები დავამუშავეთ ვარიაციული სტატისტიკის მეთოდით. თითოეული მონაცემისათვის დავადგინეთ სარწმუნოობის პარამეტრებიც. აგროტექნიკური ღონისძიებები საცდელ ნაკვეთზე ტარდებოდა მოქმედი აგროწესების მიხედვით. შედეგები და განხილვა. ყველა საცდელი კულტურის ადაპტირების ხარისხი საქართველოში ძალზე მაღალია. მათი სელექციისა და კვლევის ძირითადი ამოცანა, სასურსათოს გარდა,მათგან ბიოაქტიური ნაერთების შემცველობის დადგენაცაა, რაც, ბუნებრივია, მათი სასაქონლო ღირებულების პიკიც უნდა იყოს. დადგენილია სხვაობის პარამეტრები საცდელ მცენარეთა და ვარიანტებს შორის. ყველა ფაზა, რასაც მცენარეები გადიან ,მჭიდრო კავშირშია ერთმანეთთან. საცდელ მცენარეთა აღმოცენების დინამიკაზე წარმოდგენას გვაძლევს ცხრილი 1.

საცდელ მცენარეთა აღმოცენების დინამიკა ცხრილი 1 ჯიშები თესვის თარიღი აღმოცენდა აღმოცენდა აღმოცენდა 10% 50% 50%-ზე მეტი 1,,ბეზოსტაია,, 2.03. 10.03. 16.03. 21.03. 2,,მირლებენი,, 2.03. 12.03. 18.03. 22.03. 3,,ვარძია,, 2.03. 11.03. 17.03. 21.03. 4.,,ქერი ექვსრიგიანი,, 2.03. 11.03. 13.03. 15.03.

მართალია, ქერი ხორბალთან შედარებით გვიან ითესება, მაგრამ ერთად დათესვისას გამო– მჟღავნდა მისი მიდრეკილება მოკლე ვეგეტაციისაკენ და აღმოცენება ადრე დაამთავრა (ცხრილი N1). საერთოდ ცნობილია, რომ მას აღმოცენებიდან სიმწიფემდე 100 დღემდე სჭირდება. ხორბლის ჯიშები აღმოცენების ვადით ერთმანეთისაგან უმნიშვნელოდ განსხვავდება. საცდელი მცენარეების ზოგადი ფენოლოგიური ფაზის მიმდინარეობა გარკვეულ კანონზომიერებას ეფუძნება. საერთოდ, ფენოფაზების მიმდინარეობის დეტალური შესწავლა საჭიროა იმისათვის, რომ ნიმუშების აღების მთელი პერიოდისათვის ბუნებრივია, იცვლება ბუ– ნებრივი პირობებიც და მცენარეთა რეაქციაც მათზე. ასეთი ცვლილებების ფონზე სხვადასხვანაირი იყო ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების დინამიკა. ტანის აყრის ფაზას ერთი თვე სჭირდება ( ზოგჯერ 40დღეც), ყვავილობისას 3-5 (10). მარცვლის განვითარების სამივე ფაზა მივიღეთ მხედველობაში -რძისებრი,ცვილისებრი და სრული. პირველს 10-12 დღე სჭირდება, მეორეს 7-10 დღე. 39 ჩვენს ცდებში ჩართული ჯიშების ფენოფაზების ცვლილება და ვეგეტაციური ნაწილების რაოდენობრივი მახასიათებლები ტიპური იყო (ცხრილი 2).

საცდელი მცენარეების ზოგადი ფენოფაზებისა და რაოდენობრივი ცვლილებების მონაცემები ცხრილი 2

ჯიშები აღერების მუხლების მასიური მუხლების მცენარე მცენარე დაწყება ერთეულა გამოჩენა გამოჩენის თა თა გამოჩენა დასასრული სიმაღლე სიმაღლე 9.05. 14.05. ,,ბეზოსტაია,, 12.04. 17.04. 21.04. 30.04. 30-35 35-40 ,,მირლებენი,, 14.04. 20.04. 25.04. 1.05. 25-30 30-35 ,,ვარძია,, ქერი ექვს- 13.04 18.04. 23.04 29.04. 25-30 30-35 რიგიანი 4.04. 10.04. 13.04.. 18.04. 35-40 40-45

ცხრილის გაგრძელება ჯიშები მცენარეთა მცენარეთა მცენარეთა დათავთავების დათავთავების სიმაღლე სიმაღლე სიმაღლე დასაწყისი დამთავრება 24.05. 2.06 16.06 ,,ბეზოსტაია,, 45-50 50-65 80-90 26.05 5.06 ,,მირლებენი,, 40-45 45-50 65-70 30.05 20.06 ,,ვარძია,, 40-45 45-50 60-75 28.05 23.06 ქერი ექვს- რიგიანი 45-55 65-75 75-80 24.05 26.06

როგორც ვხედავთ ფენოლოგიის გავლა საცდელ მცენარეთა მიერ ტიპურია არ გამოსულა ნორმის ფარგლებიდან, რითაც კარგი ფონი შეიქმნა ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების დინამიკის შესასწავლად (ცხრილი 2). საცდელ მცენარეთა ნიმუშების აღების გრაფიკი მოცემულია 3 ცხრილში. ცხრილი 3 საცდელ მცენარეთა ნიმუშების აღების გრაფიკი ჯიშები აღმოცენე 5 დღე 10 დღე 15 დღე 20 დღე 25 დღე 1 თვე ბის დამ- თავრება ,,ბეზოსტაია,, 21.03 26.03 31.03 5.04 10.04 15.04 20.04 ,,მირლებენი,, ,,ვარძია,, 22.03 27.03 1.04 6.04 11.04 16.04 21.04 ქერი ექვს- 22.03 27.03 1.04 6.04 11.04 16.04 21.04 რიგიანი 15.03 20.03 25.03 30.03 4.04 9.04 14.04 ჯიშები 35 40 45 50 55 60 65 ,,ბეზოსტაია,, 25.04 30.04 5.05 10.05 15.05 20.05 25.05 ,,მირლებენი,, 26.04 1.05 6.05 11.05 16.05 21.05 26.05 ,,ვარძია,, 26.04 1.05 6.05 11.05 16.05 21.05 26.05

40 ქერი ექვს- რიგიანი 19.04 24.04 29.04 4.05 9.05 14.05 19.05 ჯიშები 70 75 80 85 90 95 100 ,,ბეზოსტაია,, 30.05 4.06 9.06 14.06 19.06 24.06 29.06 ,,მირლებენი,, 31.05 5.05 10.06 15.06 20.06 25.06 30.06 ,,ვარძია,, 31.05 5.06 10.06 15.06 20.06 25.06 30.06 ქერი ექვს- რიგიანი 24.05 29.05 3.06 8.06 13.06 18.06 23.06 ჯიშები 105 110 115 120 125 130 135 ,,ბეზოსტაია,, 4.07 9.07 14.07 - - - - ,,მირლებენი,, 5.07 10.07 15.07 2007 25.07 30.07 ,,ვარძია,, 5.07 10.07 15.07 20.07 25.07 30.07 4.08 ქერი ექვს- 4.08 რიგიანი 28.06 ------

ლიტერატურაში არის მინიშნება იმის შესახებ, რომ არის გარკვეული კორელაცია ფენოლოგიის ვადებსა და ვეგეტაციური ნაწილების სწრაფ განვითარებას შორის. ეს ფაქტი გარკვეულ გამოხატულებას პოულობს მცენარეებში ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების დინამიკის თავისებურებაში. დასკვნა. კვლევის შედეგებმა დაადასტურა საკვლევი კულტურების ადაპტირების მაღალი ხარისხი ქართლში. გამომდინარე მათი სელექციის ამოცანისა და მიზნისა, ძალიან მნიშვნელოვანია დადგენა იმისა, რომ მათ პერიოდი აღმოცენების დამთავრებიდან- მარცვლის სრულ მომწიფებამდე ოპტიმალურად განვლეს. ასეთმა პირობებმა შექმნა საფუძველი საცდელ მცენარეებში ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების ოპტიმალური პერიოდის დადგენისათვის, რაც, ბუნებრივია, მათი სასაქონლო ღირებულების პიკიც არის. აღებული ნიმუშების ბიოქიმიური ანალიზი ნათელ წარმოდგენას მოგვცემს საკვლევ კულტურებში ბიოაქტიური ნაერთების დაგროვების მექანიზმზე და მათი დაგროვების ოპტიმალური ვადის დადგენის საშუალებას მოგვცემს.

ლიტერატურა 1. z. bukia, n. gogia, i. CxikviSili _ ginkgo bilobasa (Gingko Biloba) da mwvane Cais (Thea Sinensis L. Tea Assamica L) fenoluri naerTebi da antioqsidanturi aqtivoba; `eqsperimentuli da klinikuri medicina~, #7 (52) 2009 weli, 9-12 gv.; 2. ი. ჩხიკვიშვილი _ ფლავონოიდები ( ბიოქიმია, კვება და ჯანმრთელობა), თბილისი, 2010-146გვ. 3. Чхиквишвили И. Д., Гогия Н.Г.,Корсантия Б.М. _ Сравнительная характеристика антиоксидантной активности пищевых продуктов, богатых полифенолами –“Экспер. и клиническая медицина~.2006,7(32),62-66.; 4. V . Rodov , Vinokur Y, Gogia N, Chkhikvishvili I. Hydrophilic and lipophilic antioxidant capacities of Georgian spices for meat and their possible health implications. Georgian Med News. 2010 Feb;(179):61-6.; 5. სანიკიძე თ., ჩხიკვიშვილი ი., რატიანი ლ, დათუნაშვილი ი., მჭედლიშვილი თ., გოგია ნ. , მაჭავარიანი მ., ენუქიძე მ., გამყრელიძე მ. _ პოლიფენოლებით მდიდარი ქართულისანელებლები (ანტიოქსიდანტური აქტივობის შესწავლამოდელურ სისტემაში Jurkart უჯრედის კულტურაზე, GNSF პროექტი 381), თბილისი, 2012წ. 6. z. bukia, n. beriZe (2010). ganviTarebis biologiuri ritmi da forToxlis perspeqtiuli formebis gamorCeva, ssau-s samecniero SromaTa krebuli, t.3. #1(50) gv. 49-51.;

41 7. z. bukia, i. CxikviSvili, n. gogia xaverdulas (Tagetes) zogierTi morfologiuri da biologiuri Tvisebis SedarebiTi daxasiaTeba ssau-s samecniero SromaTa krebuli, 2011 weli, tomi 4, # 1(54), გვ. 48-51; 8. ნ. გოგია, ზ. ბუკია, ი. ჩხიკვიშვილი. _ ფლავონოიდების შემცველობის დინამიკა ხავერდულას (Tagetes) ყვავილში ზრდა-განვითარების ფაზების მიხედვით,. _ სსაუ-ს სამეცნიერო შრომათა კრებული, 2011წელი, ტ. 4, # 2 (55), გვ. 151-154. 9. პ.ნასყიდაშვილი, ც. სამადაშვილი -ტრიტიკალეს მიღებისა და მოვლა- მოყვანის პროგრესული ტექნოლოგია.- მეთოდური მითითებანი, თბილისი, 1987 წელი.-135გვ. 10. ც. სამადაშვილი,ხ. დობორჯგინიძე ,თ. ეპიტაშვილი-ტრიტიკალეს ჰიბრიდული მასალის მინდვრად შეფასება და პერსპექტიული ფორმების გამოყოფა.-საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე,N18,2006 წელი,გვ.131-135. 11. ბუკია .ზ.,ლამპარაძე შ. -მცენარის მორფოლოგიის,ბიოლოგიისა და სელექციის ზოგიერთი საკითხი, გამომცემლობა ,,ალიონი,,ბათუმი, 2011წელი. -420გვ.

Dynamic of Some selection breeds wheat and Barley morfological and biological characteristic According to its growth and development

Z.Bukia, N.Gogia,Ts.Atamasvili

Abstract

Selective breed of bio-morfological characterizing dynamics according to grow-development of cereal family is presented in the work. The three selective breeds (,,Bezostaia,, ,,Mirleben,, ,,varzia,,) and six-turn barley –Hordeum Hexsastrichum according to growth- development dynamics participate in the test that aims to state anti-oxidant activities of emissions of bioactive compounds. Trial plants, bio-morfological and phenological studies also aim bio-active compounds dynamics study during development period. The outcomes of the research have created precondition to establish bioactive compounds accumulation optimal periods in plants.

42 უნაბის-Ziziphus Jujuba ბიოლოგიური და მორფოლოგიური პარამეტრების დახასიათება და სამედიცინო ღირებულება

ზ. ბუკია -სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიური დოქტორი ნ.გოგია-მეცნიერ- თანამშრომელი ც. ათამაშვილი-მეცნიერ- თანამშრომელი

საკვანძო სიტყვები:ბიოლოგია, მორფოლოგია,სამედიცინო მნიშვნელობა

რეფერატი

ნაშრომში მოყვანილია მონაცემები ამ კულტურის ბიოლოგიური და მორფოლოგიური პარამეტრების დახასიათებისა და სამედიცინო მნიშვნელობისა. მცენარე იმსახურებს დიდ ყურადღებას ნაყოფში ფენოლური ნაერთების შემცველობითა და ანტიოქსიდანტური აქტივობით. დასკვნაში მითითებულია მისი სელექციის საჭიროებაზე სამედიცინო თვალთახედვით- ამ კულტურის ადამიანის ჯანმრთელობის დაცვის სამსახურში ინტენსიურად ჩაყენებისათვის.

შესავალი. ლიტერატურაში მრავლადაა მითითება მცენარეული ბიოაქტიური ნაერთების დადებით როლზე ადამიანის ჯანმრთელობისათვის [2]. სამედიცინო თალთახედვით თანამედროვე ფარმაკოპეა მოითვლის მრავალ მცენარეს, რომელთაც ფასდაუდებელი ღირებულება აქვთ ამ კუთხით. ერთ-ერთი მათგანია უნაბი- Ziziphus Jujuba, რომლის სელექციასაც დიდი ხნის ისტორია აქვს. მცენარე ხეჭრელისებრთა ოჯახს ეკუთვნის. მისი გავრცელება კონტროლირებულია სუბტრო– პიკული ჰავის მოთხოვნის გამო. ცნობილია ჯიშების პოლიმორფულობთ. კულტურას საქართვე– ლოში საწარმოო დანიშნულება არა აქვს. ჩვენში მისი ორი ჯიშია ცნობილი-ტაიანძაო და ლი. მისი სამედიცინო ღირებულება ამ კულტურას ჩვენში დიდ პერსპექტივებს უსახავს. მცენარის სახელწოდება მომდინარეობს ბერძნულიდან- ,,ზიზიპო,,. გავრცელებულია სამხრე აღმოსავლეთ აზიაში, ავსტრალიაში. კულტივირდება კავკასიასა და ცენტრალურ აზიაში. ლიტერატურაში არის მითითება იმის შესახებ, რომ მას ახასიათებს ჯიშებისა და სახეობების პოლიმორფულობა-თითქმის 400-მდე. სხვა მრავალთაგან, არის მისი ერთი სახეობა გავრცელებული- სახელწოდებით -,,იუბა,,. აქედანაა მისი ლათინური დასახელებაც - Ziziphus Jujuba. მას ჩინურ ფინიკსაც უწოდებენ. მცენარე საკმაო ზომებს აღწევს. მოვლა- მოყვანისა და კლიმატის მიხედვით, მისი ზომები მერყეობს- 5-10 მეტრიდან -15 მეტრამდეც. საქართველოში მას საწარმოო დანიშნულება არა აქვს. მისი გავრცელება ჩვენში ერთეულ მოყვარულთა ნაკვეთებზე არის, თუმცა მისი სარგებლობიდან გამომდინარე ,საჭიროა მისი საწარმოო გავრცელება. ამ კულტურის ფართო გავრცელებისათვის საჭიროა დაიხვეწოს მისი გამრავლების სახეები. აქ, ჩვენთან ცნობილია მისი ორი ჯიში- ტაიანძაო და ლი. სახეობები და სახესხვაობები ამ კულტურისა, ჩვენში ნაკლებადაა შესწავლილი. საინტერესოა ცნობები მისი სიცოცხლის ხანგრძლივობაზეც- თითქმის 200-300 წელიწადი. ჯიშის შემოტანა უკავშირდება კალიფორნიას -1030 წელს. მცენარე კარგად ხარობს მშრალ ფერდობებზე.

43 საინტერესოა მცენარის ბოტანიკურ-მორფოლოგიური დახასიათება. ხასიათდება მცირედ გამო– სახული ეკლიანობით, რომლის საშუალი სიგრძე 2-3 სმ-ია. ფოთოლი პატარა ლანცეტისებრი ფორმისაა,კიდემთლიანი,მოკლეყუნწიანი. ფოთლის ფერი ზემო მხრიდან მბრწყინავი მწვანეა. ყვავილებიც პატარაა, მომწვანო- მოთეთრო ფერის, ორსქესიანი. ყვავილობის ხანგრძლივობა სხვადასხვაა ჯიშების მიხედვით და ის მერყობს 45- დღიდან ორ თვემდე.ნაყოფწარმოქმნის პერიოდია -ივნის- ოქტომბერი. ნაყოფს საწყისად აქვს ბაცი- მწვანე ფერი. ისინი ზომით პატარანი არიან. ამ მცენარის კურკიანა ნაყოფი 45-50 გრამია, თუმცა არის ჯიშები, რომელთა ნაყოფის ზომები საკმაო სიდიდით ხასიათდება. ნაყოფის საშუალო სიგრძე -3-4- სმ-ია, ხოლო დიამეტრი 2-3 სმ. კულტურული ჯიშები გამოირჩევა სხვადასხვა ფორმით, შეფერვით, შაქრების შემცველობით. მცენარის ნაყოფს ფართო გამოყენება აქვს კვების მრეწველობაში, როგორც სანელებელს. განსაკუთრებული გამოყენება აქვს მას მედიცინაში. ნაყოფი გამოიყენება უმად და გადამუშავებული სახით. მისი ნაყოფი, თესლი, ფოთოლი ფართოდ გამოიყენება ჩინურ სახალხო მედიცინაში. მათ აქვთ დამაწყნარებელი,მატონიზებელი, საჭმლის მომნელებელი თვისებები. ნაყოფის კანი გამო– იყენება ფაღარათის დროს.აქვს აგრეთვე გამოყენება შეკრულობის საწინააღმდეგოდ. კლინიკურმა გამოკვლევებმა უჩვენა, რომ გამოიყენება ახალშობილთა სიყვითლისას. გამოიყენება საკვების ბიოლოგიური დანამატების დასამზადებლად. ნაყოფი მდიდარია ასკორბინის მჟავით, ცილებით, შაქრებით. არის ამ კულტურის ერთი ჯიში-Z. Mauritana, რომლის ნაყოფი შეიცავს A,B და C ვიტამინებს, ამინომჟავებს, მიკროელემენტებს, ორგა– ნულ მჟავებს, ფლავონოიდებს (განსაკუთრებით კემპფეროლს), ტრიტერპენებსა და ტრიტერპენულ გლიკოზიდებს. ზოგადად, ამ კულტურის ნაყოფი შეიცავს მშრალ მდგომარეობაში-40 % ნახშირწყლებს, პროტეინს- 5%-მდე.ქარვისა და ვაშლის მჟავის შემცველობა -1,5%-ია. პექტინოვანი ნივთიერებები 5,8 %-ია,ფისი- 2%-ია. მთრიმლავი ნივთიერებები 1,2 %-ია. ფოთოლი შეიცავს ასკორბინის მჟავას. გამოიყენება უმად და გადამუშავებული სახით. მომჭკნარი სახით გამოიყენება სასმელში. სახალხო მედიცინაში გამოიყენება ,როგორც ამოსახველებელი, მსუბუქი სასაქმებელი საშუალება, აგრეთვე მაანესტეზირებელი. მის დაღეჭვისას იკარგება სიმწარისა და სიტკბოს შეგრძნება. გამოიყენება ვიტამინიზებული ჩაის დასამზადებალდ. საწარმოო მასშტაბით მისი გავრცელება გადაწყვეტს მრავალ სამედიცინო საკითხებს. ნაყოფი მდიდარია ცილებით შაქრებით ვიტამინებით,ამინომჟავებით ფლავონოიდებით[4]. მისი ბიომორფოლოგიის გარდა, საინტერესოა მისი ნაყოფის სამედიცინო ღირებულებაც ,რაც დაადასტურა მისი ნაყოფის ბიოქიმიურმა ალალიზმაც. ობიექტი და მეთოდი. საცდელად ავიღეთ საქართველოში გავრცელებული ჯიშ-პოპულაციის ტიპური წარმომადგენლის ნაყოფი ტექნიკური სიმწიფის ფაზაში ,მაშინ,როცა მათში სავარაუდოდ მაქსიმუმში იყო ბიოქიმიური მახასიათებლები. საანალიზოდ ავიღეთ ნიმუშები საშუალო სინჯის წესით. ნიმუშებს ბიოქიმიური ანალიზისთვის ვიღებდით 1გრ. რაოდენობით, ვაშრობდით, ვუკეთებდით სპირტით ექსტრაქციას. მიღებულ ნიმუშში ვსაზღვრავდით ანტიოქსიდანტურ აქტივობას _ 2,2 დიფენილ-1-პიკრილჰიდრაზინის 50%-ის განეიტრალების დროის მიხედვით სპექტროფოტომეტრზე (СФ-16) _515 ნმ-ზე. საერთო ფენოლებს, აღებულ ნიმუშში ვსაზღვრავდით ფოლინ-დენისის რეაქტივის გამოყე– ნებით. ამისათვის ნიმუშის 2 მლ-ს ვუმატებდით 0,5 მლ ფოლინ-დენისის რეაქტივს. 3 წუთის შემდეგ 1 მლ Na2Co3- ის ნაჯერ ხსნარში, 30 წუთიანი ინკუბაციის შემდეგ, СФ-16-ზე 725 ნმ _ ვსაზღვრავდით ოპტიკურ სიმკვრივეს. სტანდარტულ ნივთიერებად გამოყენებული გვქონდა გალის მჟავა. საკალიბრე მრუდებით ვსაზღვრავდით შესაბამისი ფენოლების კონცენტრაციას.

44 ფლავონოიდები განვსაზღვრეთ Alcl3-ის 2%-იანი სპირტხსნარის გამოყენებით. ოპტიკური სიმკვრივე განვსაზღვრეთ СФ-16-ით, 410 ნმ-ზე. სტანდარტულ ნივითერებად აღებული გვქონდა კვერცეტინი. საერთო ფლავონოიდების გაანგარიშებისთვის ვიყენებდით ფორმულას:

D1xA0xV1xV2xV6x100x100 X= D0xAxV3xV4xV5x (100-W)

სადაც D1_ საცდელი ხსნარის ოპტიკური სიმკვრივეა, A0_კვერცეტინის წონა, A_ ექსტრაქტის წონა, V1,V2 ,V3 _ ალიქვოტის მოცულობა, V2_ ექსტრაქტის მოცულობა, V4,V5,V6 _ სტანდარტის მოცულობა. ფლავონოიდების რაოდენობრივი განსაზღვირათვის ვიყენებდით მეთოდს:. kerZod, sakvlevi nimuSis 100mg. damuSavda 300ml. benzoliT, kolbaSi, ukumacivriT, 3 saaTis ganmavlobaSi. gafiltvris Sedegad miRebul narCens vaSrobdiT oTaxis temperaturaze 0,5 saaTis ganmavlobaSi, amwov karadaSi. nimuSs, gaSrobis Semdgom, eqstrahireba utardeboda 70%-iani eTilis spirtiT, 3-jeradad, TiTo saaTis ganmavlobaSi. gaerTianebuli eqstraqtebi gaifiltra da dakoncentrirda 50ml-mde. am moculobidan 2 ml. xsnars emateboda 2 ml. aluminis qloridis 10%-iani xsnari, 0,5 ml. yinulovani ZmarmJava daivseboda distilirebuli wyliT, 25 ml-mde. naxevari saaTiT dayovnebis Semdgom, nimuSSi vzomavdiT flavonoidebis Semcvelobas, speqtrofotometrze 410 nm talRis sigrZeze. fonuri feris gamosaricxad viyenebdiT sakontrolo xsnars, romelic identurad mzaddeboda, im gansxvavebiT, rom ar Seicavda aluminis qlorids. jamuri flavonoidebis gaangariSebas vawarmoebdiT formuliT: X= D1 x A0 x V1 x V2 x V6 x 100 x 100 ÷ D0 x A x V3 x V4x V5 x 100. SedarebiTi antioqsidanturi aqtivoba isazRvreboda 2,2 – difenilpikril-1- hidrazilis radikalis ganeitralebis 50%-is drois SedarebiTi maCvenebliT. მონაცემები დავამუშავეთ ვარიაციული სტატისტიკის მეთოდით. თითოეული მონაცემისათვის დავადგინეთ სარწმუნოობის პარამეტრებიც. შედეგები და განხილვა. დაკვირვებით ჩანს, რომ ამკულტურის ფართო გავრცელებისათვის ჩვენთან პირობები არის. უბრალოდ, საჭროა მისი მეთოდური სელექცია, მისივე მსხმოიარობის გაუმჯობესების თვალთათახედვით. საჭიროა გამრავლების მეთოდის კარგად ათვისება. ცდის შედეგებმა დაგვარწმუნა ამ კულტურის შეუნაცვლელ როლზე მედიცინაში ,რადგან მის ნაყოფში შემავალი ფენოლური ნაერთები მეტად მნიშვნელოვანია (ცხრილი N1).

ფენოლური ნაერთების შემცველობისა და ანტიოქსიდანტური აქტივობის შესწავლის შედეგები ცხრილი1

საცდელი საერთო ფენოლები ანტიოქსიდანტური ნიმუში მილიგარამობით აქტივობა, წამი ნაყოფის ერთ გრამში

უნაბის -Ziziphus Jujuba-ს ნაყოფი 70 11

განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია ამ კულტურის ნაყოფის ანტიოქსიდანტური აქტივობის მონაცემიც, რაც ამ კულტურას დიდ პერსპექტივებს უსახავს სამედიცინო თვალთახედვით. დასკვნა. 45 1.ამ კულტურის სელექციის ზოგიერთი საკითხის დახვეწა (გამრავლების მეთოდები, სასარგებლო ნიშან-თვისებათა თაობაში დამაგრება) საქართველოში მას დიდ პერსპექტივებს უსახავს. 2. მისი საწარმოო პლანტაციის გაშენება ნედლეულის მიღების გარანტიაა სამედიცინო დანიშნულებით. ლიტერატურა

1. ბუკია .ზ.,ლამპარაძე შ. -მცენარის მორფოლოგიის,ბიოლოგიისა და სელექციის ზოგიერთი საკითხი, გამომცემლობა ,,ალიონი,,ბათუმი, 2011წელი. -420გვ. 2. 1.ი. ჩხიკვიშვილი _ ფლავონოიდები ( ბიოქიმია, კვება და ჯანმრთელობა), თბილისი, 2010-146გვ. 3. 2. V . Rodov , Vinokur Y, Gogia N, Chkhikvishvili I. Hydrophilic and lipophilic antioxidant capacities of Georgian spices for meat and their possible health implications. Georgian Med News. 2010 Feb;(179):61-6.; 4. 3.Муравьева Д. А.- Тропические и субтропические лекарственные растения.- М.: ,, Медицина,,-2010.- 26c.

Biological and morfological Characteristic of parameters and medical value of Ziziphus Jujuba

Z.Bukia, N.Gogia, Ts.Atamasvili

Abstract Biological and morfological Characteristic of parameters and medical value of Ziziphus Jujuba is presented in the work. The plant is to be a great importance for its fruit pfenol compounds and anti-oxsidant activites. It is pounted out in the conclusion the medical point of view about this plant for further tasks- inservice of a human being health to make it more intensive.

46 ბლის საადრეო სიმწიფის პერიოდის ჯიშების ფენოლოგია შიდა ქართლის პირობებში

ე. მაღლაკელიძე–სოფლის მეურნეობის დოქტორი, ზ. ბობოქაშვილი–სოფლის მეურნეობის დოქტორი, ვ. კაკაშვილი–მაგისტრი, ლ. ციგრიაშვილი–ბაკალავრი

საკვანძო სიტყვები: ბალი, ჯიში, ყვავილობა, სიმწიფე, მოსავალი, ნაყოფი. რეფერატი

სტატიაში წარმოდგენილია, ამჟამად მსოფლიოში ფართოდ გავრცელებული, ბლის 9 საადრეო სიმწიფის პერიოდის, ინტროდუცირებული ჯიშის, ფენოლოგიური ფაზების კალენდარული ვადები. სამეცნიერო კვლევა ჩატარდა, საქართველოს მეხილეობის ერთ-ერთ წამყვან რეგიონში, შიდა ქართლში (სოფ. ჯიღაურა, მცხეთის მუნციპალიტეტი-საგურამო), სსიპ სოფლის მეურნეობის სამინისტროს სამეცნიერო კვლევითი ცენტრის, მრავალწლოვანი კულტურების კვლევისა და სარგავი მასალის წარმოების დეპა– რტამენტის მიერ, 2014-2016 წლებში. ჯიშების მიხედვით შესწავლილი იქნა შემდეგი სამეურნეო–ბიოლოგიური მახასიათებლები: ფენოლოგიური ფაზების მიმდინარეობის კალენდარული ვადები.

კვლევის მიზანი

საქართველოში, მიუხედავად ბლის კულტურის ფართო გავრცელებისა, ღარიბია ბლის საადრეო სიმწიფის ჯიშების სორტიმენტი. ქართული, საადრეო სიმწიფის პერიოდის, ბალი ხასიათდება ძალიან წვრილი ნაყოფით და დაბალი შაქრიანობით, თუმცა გვაქვს საუკეთესო ხარისხის საგვიანო სიმწიფის პერიოდის ბლის ჯიშები [1] . 2015 წელს ბლის წარმოებამ 2,7 ათას ტონა შეადგინა. 1ჰა ბლის ბაღიდან ხელსაყრელ პირობებში შეიძლება მივიღოთ 10-15ტ ნაყოფი [2]. ჩვენი კვლევის მიზანია საადრეო სიმწიფის პერიოდის ბლის ჯიშების შესწავლა, საქართველოს მეხილეობის კლასიკურ სამრეწველო ზონაში - ქართლში, მათგან საუკეთესო ჯიშების შერჩევა.

კვლევის ობიექტი და ჩატარების პირობები. ჯიშების პირველადი შესწავლა ჩატარდა 2014-16 წ.წ, სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის - საგურამო სოფ. ჯიღაურას (მცხეთის რ-ნი) - საკოლექციო ნაკვეთებში. ბაღი გაშენებულია 2012 წელს, 4X1,5მ; კვების არეზე. კვლევის ობიექტია ბლის 9 ინტროდუცირებული ჯიში: ერლი ლორი, ბურლატი, მორო, ლორი სტრონგი, სამბა, გიორგია, ცელესტე, კრუპნოპლოდნაია, ვანი.

კვლევის მეთოდიკა. ჯიშების მიერ ფენოფაზების მსვლელობის შესწავლა ჩატარდება BBCH სკალის მოდიფიცირებული ვარიანტის მიხედვით. [ 3 ] ჯიშების მიხედვით შესწავლილი იქნა შემდეგი ფენოლოგიური ფაზების კალენდარული ვადები: საყვავილე კვირტების დაბერვა, ყვავილობა ნაყოფების სიმწიფე. კვლევის შედეგები: ფენოფაზების მიმდინარეობაზე ჩატარებული სამი წლის (2014-2016) დაკვირვებების შედეგად დადგინდა, რომ ფენოლოგიური ფაზების კალენდარული ვადები დამოკიდებულია ჯიშის ბიოლოგიურ თავისებურებებზე, კოლექციის ადგილმდებარეობაზე და გარემო პირობებზე [4]. ფენოფაზების კალენდარულ ვადებზე ჩატარებული დაკვირვებების სამი წლის (2014-2016) შედეგების მონაცემები მოცემულია ცხრილში 1. დაკვირვებმა გვაჩვენა, რომ ჯიშები საშუალოდ ვეგეტაციას იწყებენ

47 მარტის პირველ და მეორე დეკადაში. ყველაზე ადრე ჯიშებმა ვეგეტაცია დაიწყო 2016 წელს (26.03) ჯიში - ერლი ლორი. ყველაზე გვიან 2014 წელს (10.03.) ჯიში -ვანი. ვეგტაციის დაწყების პერიოდის მიხედვით ჯიშებს შორის სხვაობა 3-6 დღეა. სამწლიანი დაკვირვებით დადგინდა, რომ შესწავლილი 9 ჯიშიდან ვეგეტაციას შედარებით ადრე იწყებს ჯიშები: ერლი ლორი, ბულატი და მორო (03-08.03), ხოლო შედარებით გვიან ლორი სტრონგი და გიორგია (12-15.03). როგორც ცხრილ 1-დან ჩანს, სამი წლის საშუალო მონაცემების მიხდვით, საკვლევი ჯიშებიდან ყველაზე ადრე (28.03-02.04) ყვავის ჯიში ერლი ლორი. ყველაზე გვიან (12-15.06) ჯიშები ვანი და ლორი სტრონგი. ყვავილობის ხანგრძლივობა საშალოდ 9-14 დღეა. ყვავილობის ვადების გასაზღვრასთან ერთად შეფასდა ყვავილობის ინტენსივობა. ყვავილობის მაღალი ინტენცივობით (4-5 ბალი) ხასიათდება ჯიშები ბურლატი, გიორგია, ცელესტე. დღეთა რიცხვი მასიური ყვავილობიდან სიმწიფემდე 54-65 დღეა.

ცხრილი 1. # კვირტების ყვავილობა სიმწი– ნაყოფის ჯიში დაბევა ფის განვითა– დასაწყი– მასობრი– დასასრუ– სიძლი– ხანგრძლივობა პერიო– რების სი ვი ლი ერე დი პერი–ოდი (1-5 ბალი) 1 ბურლატი 06.03 01.04 05.04 13.04 5.0 13 03-06.06 62 2 ცელესტე 12.03 10.04 15.04 20.04 5.0 11 10-14.06 55 3 ერლი ლრი 03.03 28.03 01.04 10.04 4.2 14 28.05- 65 02.06 4 გიორგია 15.03 11.04 16.04 20.04 5.0 10 08-12.06 56 5 კრუპნოპლოდნაია 11.03 06.04 11.04 14.04 3.5 9 01-05.06 55 6 ლორი სტრონგი 18.03 15.04 20.04 24.04 4.0 10 12-15.06 54 7 მორო 08.03 04.04 09.04 15.04 4.4 12 06-09.06 60 8 სამბა 09.03 05.04 10.04 11.04 4.5 11 06-09.06 58 9 ვანი 11.03 12.04 17.04 22.04 3.8 11 11-15.06 58 კვლევის პერიოში ყვავილობის ვადები, საკმაოდ ცვალებადია. ყველაზე ადრე ყვავილობა დაიწყო 2016 წელს (26 მარტი) და ყველაზე გვიან 2014 წელს (15 აპრილი). აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი ყვავილობის პერიოდში 86-1200C. ყვავილობისთვის ყველაზე ხელსაყრელი კლიმატური პირობები იყო 2014 წელს. ყვავილობის პერიოდში ამინდი იყო მზიანი და უქარო. ფარდობითი ტენიანობა 40-60% ფარგლებში მერყეობდა, მცირე იყო ნალექი, ამიტომ ყვავილობა ჯიშებმა დაასრულეს მალე , საშუალოდ 7-8 დღეში. 2015 წელს ზამთარი იყო ძალიან თბილი და უყინვო, ამის გამო ბლის ჯიშებმა ყვავილობა დაიწყო შედარებით ადრე 23 მარტს, მაგრამ კლიმატური პირობები თვითონ ყვავილობის პერიოდში არ იყო ხელსაყრელი. აღინიშნა ჭარბი ნალექი, ქარი, რამაც გამოიწვია ყვავილობის პერიოდის გახანგრძლივება და შეადგინა 10-14 დღე. მაგალითად, ჯიშების - ერლი ლორი მორო, ცელესტე - ყვავილობა გაგძელდა 14 დღე. ჯიშის კრუპნოპლოდნია და ვანი - 9 დღე. აქედან დასკვნა, საკვლევ ზონაში ერთი და იგივე ჯიშის ყვავილობის კალენდარული ვადები, წლების მიხედვით, ძალიან ცვალებადია, რაც კლიმატური პირობების სხვადასხვაობით აიხსნება, მაგრამ მუდმივია და არ იცვლება ყვავილობის პეროდების მიხედვით ჯიშების თანმიმდევრობა. როგორც დაკვირვებამ გვიჩვენა ყვავილობის ვადების მსგავსად, სიმწიფის ვადებიც ცვალებადია, რაც გარემო პირობების გავლენით არის გამოწვეული. ცალკეული ჯიშების სიმწიფის ვადებს შორის სხვაობა 6-8 დღეს შეადგენს. ბლის ნაყოფები ყველაზე ადრე დამწიფდა 2016 წელს (18-22 მაის), ჯიში- ერლი ლორი. შედარებით გვიან 2014 წელს (15-20 ივნისი) ჯიშები: ლორი სტრონგი და ვანი . დასკვნა: ყვავილობა იწყება მარტის მეორე დეკადაში და გრძელდება 8-14 დღე. ყვავილობას ყველაზე ადრე იწყებს ჯიში - ერლი ლორი (28.03)და ყველაზე გვიან ჯიში - ლორი სტონგი (15.04). ნაყოფების სიმწიფე იწყება მაისის ბოლოს და გრძელდება ივნისის მეორე დეკადამდე. ყველა ჯიში საადრეო სიმწიფის პერიოდისაა. აღნიშნული ჯიშებიდან ყველაზე ადრე მწიფდება ჯიში - ერლი ლორი (28.05). ყველაზე გვიან ჯიში - ლორი სთრნგი (12.06).

48 ლიტერატურის სია:

1. ვარძელაშვილი მ., ცერცვაძე თ. ბალი და ალუბალი. საქართველოს მეხილეობა - ნ.ხომიზურაშვილის რედაქციით, ტომი 4 თბილისი, გამომცემლობა "განათლება", 1978. თბილისი გვ. 335-344. 2. საქსტატი (2015). საქსტატის ეროვნული სტატისტიკური ოფისი საქართველოში 2015. www.geostat.ge 3. Meier, U. (2001) Growth Stages of Mono and Dicotyledonous Plants. BBCH Monograph, Federal Biological Research Centre for Agriculture and Forestry, Bonn. 4. Stojanovik M., Milatovic D.,Kulina M., Alic-Dzanovic Z.,(2012) Pomological Properties of Sweet Cherry Cultivars on Gisela 5 Rootstock in the Region of Sarajevo.Therd International Scientific Sympozium Agrosum Jahoria. 183- 187.

Phenological Study of Early Ripening Sweet Cherry (Prunus avium L.) Cultivars in Sida Kartli Region of Georgia

E. Maghlakelidze– Dr.Agricultural Sciences, Z. Bobokasvili–– Dr.Agricultural Sciences, V. Kakashvil1–Master, L. Cigriasvili–Bachelor

Key words: cherry, variety, flowering, maturity, harvest, fruit.

Abstract

The article presents the results of phenological study of properties of nine introduced foreign cultivars of sweet cherry in Georgia with early ripening period. The research has been carried out in collection orchard located in one of the leading regions of fruit-growing of Georgia - Shida (Inner) Kartli (vil. Jighaura, Saguramo Mtskheta municipality) and belonging to LEPL Scientific-Research Center of Agriculture (SRCA) in 2014-2016. The research aims at study of sweet cherry cultivars with early ripening period and selection of the best cultivars with the purpose of further propagation in Shida kartli.

49 mexileoba Fruit-growering

kaklovani kulturebis (Txilis) genofondis moZieba– Seswavlis Sedegebi saqarTveloSi n. mirotaZe–soflis meurneobis mecnierebaTa doqtori z. boboqaSvili–soflis meurneobis akademiuri doqtori k. Zeria–soflis meurneobis akademiuri doqtori

statia Sesrulebulia SoTa rusTavelis samecniero fondis fundamenturi kvlevebis proeqtis FR/542/10-102/14– saqarTvelos xexilis gaqrobis piras myofi avtoqtonuri genetikuri resursebis moZieba, Seswavla da Sefaseba" farglebSi. sakvanZo sityvebi: Txili, adgilobrivi, jiSi. referati

qarTul Txils maRali ekonomikuri - teqnologiuri maxasiaTeblebi gaaCnia da warmoadgens erT-erT mniSvnelovan saeqsporto sasoflo-sameurneo kulturas. igi, aseve warmoadgens erT-erTi uZveles tradiciul kaklovan kulturas, romlis mravali gareuli forma mravlad gvxvdeba saqarTvelos sxvadasxva regionSi. unikaluri klimaturi da reliefuri pirobebi ganapirobebs imas, rom sxvadasxva ekologiuri zonaSi Camoyalibebulia adgilobrivi jiSebisa da jiS–populaciebis didi mravalferovneba. Txilis genofondis mosaZiebeli samuSaoebis Sedegad, romelic Catarda sam regionSi (samegrelo, raWa da kaxeTi). gamovlinda Semdegi axali perspeqtiuli jiS–formebi: raWaSi – perspeqtiuli forma - "forma #7", same- greloSi – "fica"; kaxeTSi - 'fSavuri 1, 'fSavuri 5, jvara. adgilobriv genotipebs gamorCeuli Tvisebebi gaaCnia: krZod, didi zomis nayofebi, gulis maRali procentuli gamosavlianoba, mdgradoba mavnebel-daavadebebis mimarT da maRali kvebiTi Rirebuleba.

xexilovan kulturaTa Soris kaklovan kulturebs mniSvnelovani adgili uWiravs adgi-lobriv da saerTaSoriso bazarze gajerebis TvalsazrisiT, yovelwliurad mzardi moTxovnidan gamomdinare, sayuradReboa Txilis kultura. Txilis adgilobrivi jiSebis Seswavlam gviCvena, rom saqarTvelos pirobebisTvis yvelaze metad adapturi da maRalmosavliania adgilobrivi jiSebi. saqarTvelos mravalferovan niadagur-klimatur pirobebSi Txilis mravalricxovani gansxvavebuli formebis simravle SesaZleblobas iZleva saTanado kvlevis safuZvelze gamovlenili iqnes adgilobrivi maRalproduqtiuli jiSebi da formebi (S. nadiraZe, 1956; n. xomizuraSvili, 1978; l. lasareiSvili, 2003). Txilis samrewvelo baRebSi SesaZlebelia maRalxarisxovani, regularuli mosavlis miReba, nargaobis produqtiulobis amaRleba da nayofis xarisxobrivi maCveneblebis gaumjobeseba, Txilis jiSebis da perspeqtiuli formebis rekomendirebul zonebSi gaadgileba, Tanamedrove teqnologiebis gamoyenebiT (v. gogitiZe, n. Sengelia da sxvebi, 2006, v. gogitiZe, n. mirotaZe, 2003) Txilis adgilobrivi jiSebi mniSvnelovani saeqsporto nedleulia, radgan maRali sameurneo- teqnologiuri TvisebebiT gamoirCeva, romlis gadamuSavebis Sedegad miRebuli produqtebis kvebiT da samkurnalo Rirebulebas gansazRvravs nedleulSi cximis, cilis, vitaminebis, naxSirwylebis, biologiurad aqtiuri nivTierebebis Semcveloba, romelTa cvalebadoba gamowveulia ama Tu im jiSis an formis biologiuri TaviseburebebiT, sxvadasxva niadagur-klimaturi pirobebiT, mcenaris asakiT da Sesrulebuli agroteqnikuri samuSaoebiT (N. Mirotidze, V.Gogitidze, 2009). 50 saqarTveloSi Txilis kultura istoriulad tradiciulia, dRevandeli mdgomareobidan gamomdinare ki mas strategiuli daniSnuleba aqvs ekonomikuri mdgomareobis gaumjobesebis Tva- lsazrisiT. Txilis adgilobrivi jiSebisa da perspeqtiuli formebis (populaciebis) kvleva sruldeba SoTa rusTavelis samecniero fondis proeqtis: „saqarTvelos xexilis gaqrobis piras myofi avtoqtonuri genetikuri resursis moZieba, Seswavla-Sefaseba“ farglebSi, rac miznad isaxavs arsebuli resursebis moZiebis gziT, qarTuli jiSuri sortimentis gamdidrebas. kvleva mimdinareobs saerTaSoriso organizaciis (UPOV) Sesabamisi meTodikiT. proeqtis farglebSi Catarebuli eqspediciebis Sedegad Semdgomi kvlevisaTvis moZiebulia Txilis sxvadasxva forma, saqarTvelos TiTqmis yvela regionSi, romlebic gavrcelebulia zRvis donidan sxvadasxva simaRleze, gansxvavebul niadagur-klimatur pirobebSi, ZiriTadad sakarmidamo miwis nakveTebze. SerCevis dros yuradRebas vamaxvilebdiT mcenaris zrdis biologiur Taviseburebebze, nayo-fis sameurneo-teqnikur maxasiaTeblebze da garemos stresuli faqtorebis mimarT maT gamZleobaze. Catarebuli kvleviT mopovebuli masalebis pirveladi analizis Sedegad sayuradReboa Txi- lis zogierTi perspeqtiuli forma: kerZod, fSavuri 1 gamovlenilia kaxeTis regionSi, sofel fSavSi. xasiaTdeba Zlieri zrdiT piramiduli formis varjiT, mcire raodenobiT iviTarebs fesvis yelidan amonayrebs, nayofi saburvelidan advilad vardeba, mrgvali formis Caweuli wveriT, naWuWze mkveTrad gamoxatuli muqi feris zolebiT, naWuWi saSualo sisqis da simagris, nayofis sidide 19X18X18 mm, gulis gamosavlianoba 53%, tolerantulia mavnebel-daavadebebis mimarT. saSualo periodis simwifisaa. fSavuri #5 gamovlenilia kaxeTis regionSi, sofel fSavSi. xasiaTdeba Zlieri zrdiT, gadaSlili formis varjiT; didi raodenobiT iviTarebs fesvis yelidan amonayrebs; nayofi saburvelidan advilad vardeba; mrgvali formiT, Caweuli wveriT, naWuWze wvrili yavisferi zolebiT, naWuWi Txeli da adviladmtvrevadia, nayofis sidide 18X17X18 mm, gulis gamosavlianoba 52%, gamZlea mavnebel-daavadebaTa mier, sagviano simwifis periodis. jvara, gamovlenilia kaxeTis regionSi, sofel axalsofelSi, xasiaTdeba saSualo siZlieris zrdiT, gadaSlili formis varjiT, mcire raodenobiT iviTarebs amonayrebs fesvis yelidan, axasiaTebs mamrobiTi mWada yvavilebis didi raodenobiT ganviTarebis unari; nayofi saburvelidan advilad vardeba, mrgvali formis, naWuWze sqeli da yavisferi zolebiT, nayofis sidide 20X19X18 mm, gulis gamosavlianoba 57 %, gamZlea mavnebel daavadebaTa mimarT, sagviano simwifis periodis. fica Txili, gamovlenilia samegrelos regionSi, sof. sajijao, xasiaTdeba Zlieri zrdiT, piramiduli formis varjiT, mcire raodenobiT amonayrebis ganviTarebis unariT, didi raodenobiT iviTarebs mamrobiT mWada yvavilebs, nayofi saburvelidan advilad vardeba, momrgvalo ovaluri formis, orive mxridan Sebrtyelebuli, nayofis sidide 18X15X15mm, naWuWi sqeli, advilad mtvrevadi gamosavlianoba 52%, gamZlea mavnebel-daavadebaTa mimarT, saSualo sididis simwifis, forma #7 gamovlenilia raWaSi sof. nikorwmindaSi. xasiaTdeba Zlieri zrdiT, gadaSlili formis varjiT, didi raodenobiT iviTarebs amonayrebs fesvis yelidan, axasiaTebs mamrobiTi mWada yvavilebis didi raodenobiT ganviTarebis unari, nayofi saburvelidan advilad vardeba, mrgvali formis, sidide 20X19X20 mm. gulis gamosavlianoba 51 %, gamZlea mavnebel-daavadebaTa mier, saSualo simwifis periodis formaa. daskvna: Catarebuli kvlevis Sedegad gamovlenilia Txilis Semdegi axali perspeqtiuli jiS–formebi: raWa–perspeqtiuli forma- "forma #7", samegrelo– "fica"; kaxeTi-fSavuri 1, fSavuri 5, jvara. moZiebul adgilobriv genotipebs gaaCnia gamorCeuli Tvisebebi: didi zomis nayofi, gulis maRali procentuli gamosavlianoba, mdgradoba mavnebel-daavadebebis mimarT da maRali kvebiTi Rirebuleba.

51 gamoyenebuli literatura: 1. S. nadiraZe. Txilis kultura, mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, Tbilisi, 1956. gv. 23– 56. 2. l. lasareiSvili da sxvebi – Txilis intensiuri tipis baRebis gaSenebisa da movlis progresuli teqnologia, Tbilisi, 2003. gv. 5–9 3. l. lasareiSvili, g. cxvedaZe, Txilis gaSenebis agrovadebi da wesebi: kolxeTis pirobebisaTvis / mebaReobis, mevenaxeobisa da meRvineobis institutis Sromebi. - Tbilisi, 1972. - t.21. - gv.126-129 4. saqarTvelos kaklovani kulturebi . mebaReobis, mevenaxeobisa da meRvineobis instituti, Tbilisi 2004, gv. 34 - 56 5. n. xomizuraSvili. saqarTvelos mexileoba, tomi 4. Tbilisi, 1978. 6. v. gogitiZe, n. Sengelia, n. miqaZe, n. odilavaZe, n. mirotaZe kaklis kulturis gavrcelebis agroresursebi // saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis moambe N15. -Tbilisi, 2006. - - gv.29-31. 7. v. gogitiZe, n. mirotaZe Txilis agroekologiuri zonebi saqarTveloSi kulturis gavrcelebis agroresursebi. Tbilisi, 2003. - - gv.23 – 67. 8. Mirotadze, N., Gogitidze, V., Mikadze, N., Goginava, L. and Mirotadze, M. Agroecological zones of hazelnut in Georgia // Acta Hortic. 845, 2009, p.291-294 9. UPOV GUIDELINES - TG/71/3 (Hazelnut) for the conduct of tests for distinctness, uniformity and stability.//1979.

Results of Nut crop (Hazelnut) germplasm research in Georgia

N. Mirotadze- Doctor of agricultural Sciences Z.Bobokashvili- Doctor of agricultural Sciences K. Dzeria - Doctor of agricultural Sciences

Key words: Hazelnut, local, variety, land - Race

Abstract

Georgian Hazelnuts has high economic - technological characteristics and this is the most important export agricultural product of Georgia. As well this is one of the oldest traditional nut crop of Georgia. The Natural climates and topography of Georgia creates suitable conditions for different ecological zones of endemic varieties of hazelnuts. According of the multiyear study was screened out the local selections of hazelnut with important agronomical and economical value. The research was conducted in four regions (Samegrelo, Racha and Kakheti ). Based on the technological and agronomical indicators distinguished following new prospective cultivars: Region Samegrelo prospective forms - "Fica" Region Racha - 'Selection 7', Region Kakheti - Pshavuri 1, Pshavuri 5, Jvara. The given representatives of the local germplam has distinguished features: large size of nuts, high percentage of obtained nuts, Tolerance to diseases and high nutritional value.

52 mevenaxeoba Viticulture

mevenaxeobis arealis gafarToeba da vazis jiSebis gaadgileba kaxeTSi g.aleqsiZe- saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi, g.jafariZe- saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi, v.gogitiZe- soflis meurneobis akademiuri doqtori, d.maRraZe- soflis meurneobis akademiuri doqtori, T. epitaSvili-doqtoranti ibeWdreba SoTa rusTavelis erovnuli samecniero fondis sagranto dafinansebiT (FR/233/10-100/13) sakvanZo sityvebi: mikroraioni, agroklimati, aqtiuri siTbo, Saqar – mJavianoba, hidroTermuli koeficienti. referati:

Tanamedrove pirobebSi da momavalSi dedamiwaze mimdinare klimaturi daTboba kaxeTSi vazis zrda–ganviTarebis Tavisebur gardaqmnas, jiSebis gavrcelebis sazRvrebis cvlilebas, warmoebuli produqciis xarisxisa da mimarTulebis cvlilebasac ganapirobebs. klimaturi parametrebisadmi vazis moTxovnilebis Sesabamisad, aq gavrcelebuli saSualo sagviano simwifis periodis jiSebisaTvis SerCeulia xarisxovani Rvinis, brendis, sufris yurZnisa da qiSmiSis sawarmoo mikrozonebi.

Sesavali. kaxeTi, saqarTvelos maRalxarisxovani mevenaxeoba-meRvineobis umTavresi regionia saqarTvelos ukidures aRmosavleT nawilSi – mdinareebis alaznisa da ioris auzSi. kaxeTis kavkasionis Txemur nawils da ivris zeganis da qvemo qarTlis regionis gamyof zols Soris moqceul kaxeTis teritorias, ~90 km sigrZisa da 20-22 km siganis, gomboris ganeduri mimarTulebis qedi yofs or ZiriTad nawilad: Sida kaxeTad da gare kaxeTad. kaxeTis provincias, CrdiloeT mxridan kavkasionis maRali qedi gamoyofs ruseTis federaciidan, xolo aRmosavleTidan da samxreTidan kaxeTs azaerbaijani esazRvreba. Sida kaxeTi Sida kaxeTi, saqarTvelos klasikuri mevenaxeoba–meRvineobis erT–erTi ZiriTadi arteria mdebareobs saqarTvelos ukidures aRmosavleT nawilSi, kaxeTis kavkasionis samxreTul da gomboris qedis Crdilo daqanebebs Soris. mevenaxeoba–meRvineobis areali ZiriTadad gavrcelebulia md. alaznis terasirebul vakeze. zRvis donidan 180-800m. simaRlis farglebSi moqceuli alaznis terasirebuli vakis sigrZe 110 km sigrZisa da 28-30 km udidesi siganisaa; gamoirCeva vazis adgilobrivi jiSebisaTvis metad sasurveli sirbiliTa da sinaziT, Sejerebuli zomieri klimatiT. mevenaxeobis gavrcelebis saerTo arealSi aqtiur temperaturaTa jami 4300-29000C sazRvrebSia; yvelaze Tbili Tveebis saSualo temperatura 26.5-24.00C. atmosferuli naleqebis wliuri jami alaznis marjvena sanapiroze 600-800mm, marcxenaze ki 800-1000mm da meti. 53 sayovelTaod aRiarebul kaxur Rvinoebze momxmareblebis mzardi moTxovnileba, migvaniSnebs jiSebis sawarmoo mimarTulebis mixedviT Sesabamisi mikrozonebis SerCevaze. aRniSnuli sakiTxis warmatebiT gadawyveta, mimdinare klimatis globaluri daTbobis pirobebSi SeuZlebelia mevenaxeoba–meRvineobis tradiciuli mxaris klimaturi pirobebisa da Rvinis xarisxis damokidebulebaTa safuZvliani Seswavlis gareSe. Sida kaxeTSi, mravalwlian agroklimaturi monacemebis (1887-2014ww) Tanaxmad, sufris naturaluri (bunebrivi) Rvinoebis sawarmoo wlebis albaToba, Cveni gaangariSebiT (1) Semdegnairad ganawilda: saukeTeso – 33% da kargi – 27% xarisxis saSualod garantirebulia 60%-iT, xolo mdare -17% da cudi-23% xarisxis, SedarebiT naklebad -40%-iT. aqedan gamomdinare, agroklimatur pirobebTan dakavSirebuli, mxaris mevenaxeoba-meRvineoba SedarebiT metad rentabelurad unda CavTvaloT. mikrozonebis mixedviT, Rvinis xarisxis Sefasebasa da savenaxe farTobis SerCevis dros fermeri winaswar unda iTvaliswinebdes jiSebis agroklimatur moTxo- vnilebas, siTbos ra raodenobiT aris dakmayofilebuli jiSi mocemul mikrozonaSi da romeli mimarTulebis saRvine nedleuls miiRebs. Cveni gaangariSebiT Sida kaxeTis mikrozonebSi savenaxe farTobebze maRalxarisxovani produqciis misaRebad saSualod saWiroa dagrovdes 40000C aqtiur temperaturaTa jami. aseT SemTxvevaSi, wlebis mixedviT sxva agroklimaturi faqtorebis cvlilebis gauTvaliswineblad, saukeTeso xarisxis nedleulis misaRebad sakmaon siTbos raodenobis qveda da zeda zRvari 3800 da 42000C-is sazRvrebSi icvleba. yurZnis marcvlebis formirebis periodSi aqtiur temperaturaTa jami saSualod 14000C-s unda aRwevdes, xarisxovani produqciis misaRebad aucilebelia 2.5-3.0 Tvis ganmavlobaSi aqtiur temperaturaTa jami > 200C-ze zeviT 20000C-mde aRwevdes. yurZnis simwifis periodSi (agvistos Sua ricxvebidan seqtembris dasasrulamde) 200C-ze meti siTbos jami saSualod 7500C-s (500-10000) unda utoldebodes. naklebxarisxovani produqciis sawarmo wlebSi aseTi raodenobis siTbo saSualod 5000-ze meti ar grovdeba da 350-6500-is farglebSia (1). kargi xarisxis Rvinoebi miiReba wlebSi saSualod 3750-38000, calkeul wlebSi ki 3600-39000 aqtiur siTbos jamiT, uTbilesi Tvis 230-ze meti da seqtemberSi 180-ze maRali temperaturiTa da am TveSi ara umetes 60mm-mde atmosferuli naleqebiT. mdare da cudi xarisxis sufris Rvinoebi iwarmoeba wlebSi, Sesabamisad 3800-3500 da 3600-32000 siTbos, uTbilesi Tvis 24-22 da 18-160 temperaturisa da am TveSi 80-100 mm naleqisa. klimatur faqtorebTan erTad, Rvinis xarisxobriv maCveneblebze moqmedebs, agreTve niadagi, romelic vazs amaragebs ara marto zrda – ganviTarebisaTvis aucilebeli sakvebi nivTierebebiT, aseve did gavlenas axdens aq moweuli yurZnisagan damzadebuli Rvinis aromatul da gemur Tvisebebze. klimatis globaluri cvlileba mnISvnelovan gavlenas axdens temperaturis wliuri mniSvnelobis cvlilebaze. XXI saukunis pirvel naxevramde periodSi kaxeTSi mosalodnelia haeris saSualo wliuri temperaturis ~20C-iT mateba; aqedan sezonebis mixedviT: zamTari – civi, gazafxuli SedarebiT xanmokle da Tbili, zafxuli – metad cxeli, Semodgoma SedarebiT xangrZlivi da Tbili. kaxeTSi saSualo – sagviano simwifis periodis vazis jiSebi, romlebic samrewvelo daniSnulebiT provinciaSi vrceldeba da xarisxovan produqcias (saukeTeso, kargi) iZleva 650-700 metr simaRlemde, temparaturis 20-iT matebis SemTxvevaSi, msgavsi xarisxis produqcias mogvcems zRvis donidan ~200-300 m-iT maRla (850-900 m simaRlemde). aRniSNul simaRleze da ufro zeviT saSualo-sagviano periodis jiSebisagan miviRebT mdare xarisxis Rvinomasalas. vazis kulturul formaTa warmoSobis pirvelad kera-Crdilo ganedis 420 da aRmosavleT grZedis 44-450 koordinatebidan centralur evropis (iugoslavia) Crdilo nawili – Crdilo ganedis ~ 450 da aRmosavleT grZedis 200 koordinatebze gadatanil rqawiTelisa da saferavis jiSebs, 18 wlis ganmavlobaSi (1981-1998ww) warmoebuli 54 dakvirvebebiT yurZnis wvenis xarisxi (Saqrianoba-mJavianoba) Semdegnairad nawildeba: oqtombris pirvel dekadaSi dakrefili rqawiTelis yurZnis wvenis Saqrianoba saSualod 18.9 (15.9-23.4) %, saferavis -21.5 (18.8-24.4) %, mJavianoba aRniSnuli jiSebis Sesabamisad 10.9 (6.4-17.6) da 12.8 (7.5-17.4) g/l farglebSi meryeobs (2). mravalwliani monacemebis analizidan gamomdinare aq miRebuli produqcia gvaZlevs ordinalur, metad mJavian dabalalkoholian sufris naturalur – evropuli tipis Rvinos. savegetacio periodSi teniT uzrunvelyofis dasadgenad gamoyenebul iqna prof. g. selianinovis (3) hidroTermuli koeficienti (h.T.k.), romelic ganisazRvreba – naleqebis Tviuri jami (BKJ) Sefardebuli imave Tvis temperaturaTa jamze (jhgkj).0.1 Tveebis hTk=bjbkkj, sadac 0.1.kgkjg ganisazRvreba hbkjlhl, romelTa saSualo dRe- Ramuri temperatura 8-100C-ze maRalia, romelic gamosaxavs aorTqlebadobis daaxloebiT Sefasebas. hTk<1.0-ze aRniSnavs savegetacio periodis arasakmao datenianebas; hTk<0.5-ze Seesabameba naleqebis mkveTr naklebobas da migvaniSnebs teritoriis klimatur simSraleze. hTk 0.5-dan 1.0-mde mniSvnelobas akad. T. daviTaia (4) miiCnevs teritoriis arasakmao datenianebad; hTk 1.0-dan 2.0-mde – sakmao datenianebad, xolo – hTk 2.0-ze meti iTvleba teritoriis Warb datenianebad. Sida kaxeTSi, md. alaznis marjvena sanapiroze, gomboris qedis Crdilo daqanebebi, vazis teniT uzrunvelyofis mxriv SegviZlia gavyoT or nawilad: a) samxreT-aRmosavleTi nawili (sabaTlo-wnori), sadac atmosferuli naleqebis wliuri jami 570mm, Tbil periodSi-420mm-ze meti ar modis. Tbil periodSi klimati zomierad mSralia. gazafxuli sakmaod teniania (hTk=1..4-1.5), zafxuli arasakmaod teniani (hTk=0.5-0.7) da cxeli, xolo Semodgoma (hTk=0.9-1.2) arasakmaodan sakmaoze gardamavali. mikroraionSi Seqmnili hidroTermuli pirobebi xelsayrelia sufris yurZnisa da qiSmiSis jiSebidan xarisxovani produqciis mosayvanad. saTanado agroteqnikuri RonisZiebebis (xelovnuri rwyva) gatarebiT, calkeul mikrozonebSi SesaZlebelia xarisxovani sufris naturaluri Rvinoebis warmoebac. b) Crdilo-aRmosavleTi nawili (kardanaxi-axmeta). mikroraioni winganxilul nawilTan SedarebiT metad teniania (hTk=1.5-1.6). atmosferuli naleqebis wliuri jami 750-800mm-s, savegetacio periodSi-550mm udris (gurjaani-axmeta). mikroraionSi gazafxuli Warbteniania (hTk=2.2-2.3); zafxuli arasakmaod teniani (hTk=1.3-1.6). uTbilesi Tveebis saSualo temperatura 23-240C-s aRwevs. mikroraionSi mravladaa maRalxarisxovani produqciis mwarmoebeli mikrozonebi, sadac rqawiTeli, mwvane kaxuri, xixvi, saferavi, kaberne, sovinioni sayovelTaod aRiarebul samarko Rvinoebs iZlevian. aRsaniSnavia mevenaxeoba – meRvineobis iseTi unikaluri mikrozonebi, rogoricaa: winandali, Teliani, vazisubani, mukuzani, axaSeni, gurjaani, kardanaxi, tibaani da sxva, romlebic amave adgildasaxelebis maRalxarisxovani Rvinoebis warmoebiT arian cnobili. Sida kaxeTis, md. alaznis marcxena sanapiroze, kaxeTis kavkasionis qedis samxreTuli daqanebebis klimati, marjvena sanapiros ganxilul mikrozonebTan SedarebiT metad notioa (hTk=1.9-2.0). aq mosuli atmosferuli naleqebis wliuri jami 1000 mm-s, savegetacio periodSi ki 740-760 mm-s aRwevs. uTbilesi Tveebis haeris saSualo temperatura 24.0-24.50C-ia. gazafxuli aq Warbad notioa (hTk=2.5-3.5), zafxulis pirveli Tve vazisaTvis metad notioa, danarCeni periodi sakmaod teniani (hTk=1.1-1.3). Semodgoma yvarlis mikrozonaSi sakmaod teniania (hTk=1.5-1.9), lagodexis mikrozonaSi Warbtenian pirobebze gardamavali (hTk=2.0-2.3). mikroraionSi tenianobisa da siTburi pirobebis Taviseburebani ganapirobeben xarisxovani sufris Rvinoebis warmoebas. yvarlis municipalitetis - qinZmaraulis mikrozonaSi, md. durujis Camonazid moSavo feris fiqalian niadagebze, vazis jiS saferavisagan iwarmoeba sayovelTaod aRiarebuli bunebrivad naxevradtkbili sufris Rvino “qinZmarauli”. aRsaniSnavia, agreTve “nafareulisa” da “yvarlis” Rvinoebi. md.alaznismarcxena sanapiroze, globaluri daTbobis procesSi, sof. Saqrianidan Sildamde mikroraionSimikroraionSi gavrcelebul mikrozonebSi:

55 enisioeli, gremi, sabue da sxv. SedarebiT notio da gril klimati karg pirobebs uqmnis rqawiTelisagan qarTuli maRalxarisxovani brendis warmoebas. mikroraionis SemaRlebul zonaSi, mravalwliani mcenareulobiT Seumosav mikrozonebSi warmatebiT gavrceldeba cqriala Rvinis dasamzadeblad gankuTvnili vazis jiSebi: Cinuri, goruli mwvane, aligote pino da sxva. cqriala mimarTulebis Rvinoebi miiReba agreTve, alaznis matjvena sanapiroze, gomboris qedis Crdilo daqanebebis 700-1100 m da meti simaRlis savenaxed gamosadeg farTobebze. naxazze 1, sxvadasaxva mimarTulebis mevenaxeoba-meRvineobis sawarmoo zonebis rukaze., warmodgenili gvaqvs, dedamiwaze mimdinareklimatis globaluri daTbobis procesSi, 2050 wlamde periodSi, kaxeTis provinciaSi haeris (ruka unda Caekras) temperaturasa da siTbos gansazRvruli odenobiT (5,6) amaRlebidan gamomdinare, vazis aborigenul da introducirebul jiSebSi maTi zemoqmedebiT vertikaluri zonalobis mixedviT gavrcelebis areali mniSvnelovnad (200-300 m) farTovdeba. gare kaxeTi gare kaxeTi, Sida kaxeTidan gamoyofilia 90 km sigrZisa da 20-22vkm siganis- ganeluri mimarTulebis gomboris qediT. mxaris teritoria ZiriTadad moicavs gomboris qedis samxreTul daqanebebs da ivris zeganisa da qvemo qarTlis gamyofi gorak-borcviani zolis Crdilo daqanebebs. regionis dablobi nawilis klimati zomierad Tbili, mSrali kontinenturia. aRmosavleT saqarTvelos mevenaxeobis sxva mikroraionebTan SedarebiT yvelaze mSrali, mcenareul safars moklebuli mxarea; am nawilSi metad amwvanebuli sezoni gazafxulia. gazafxuli sicxeebi axmobs balaxeul safars, aSorebs nakadulebsa da wyaroebs. ioris zeganis ukidures samxred-aRmosavleT nawilSi eldari, Siraqi, udabno, iormuRanlo, zRvis donidan 90-500 m-mde simaRlis farglebSi, atmosferuli naleqebis wliuri jami 500-600 mm, savegetacio periodSi 350-400 mm-is farglebSia. ufro amaRlebul zonebSi (500-1000 m)-600-800 mm, savegetacio periodSi – 450-600 mm. zafxulSi mcire raodenobis naleqebisa da metad maRali temperaturis Sedegad vazis teniT metad uzrunvelyofas moiTxovs. gare kaxeTSi mevenaxeoba- meRvineoba ZiriTadad gavrcelebulia regionis CrDilo- dasavleT nawilSi-ujarma, xaSmi, sagarejo, Toxliauri, manavi, Cailuri, kakabeTi, kaWreTi, melani, siRnaRi, maRaro, dedofliswyaro, zRvis donidan 500-800 m, simaRlis farglebSi. aq Seqmnili agroklimaturi pirobebi kaxuri mwvanisa darqawiTelisagan ganapirobebs maRalxarisxovan sufris naturalur (,,evropuli tipis”) Rvinis warmoebas calkeul mikroxenebSi saferavisagan miviRebT maRalxarisxovan sufris wiTel Rvinos. gamokvleulia (1), rom gare kaxeTis Crdilo-dasavleT nawilSi kaxuri mwvane da rqawiTelisagan saukeTeso da kargi xarisxis sufris naturaluri Rvinoebi mzaddeba ~500-750 m simaRlis farglebSi. sufris naturaluri Rvinis dasamzadeblad gankuTvnili yurZeni unda daikrifos sruli simwifis periodSi, roca Saqrianoba 20%- s aRemateba, xolo mJavianoba 6-8g/dm3-is farglebSia. 800-1000 m simaRlis farglebSi, gare kaxeTSi aqtiur temperaturaTa jami 3400-dan 29000C-mde, yvelaze Tbili Tveebis (ivlisi, agvisto) haeris saSualo temperatura 20- 180Cis sazRvrebSi meryeobs. aseTi sanedleulo baza uzrunvelyofs cqriala da brendis sawarmoo Rvinomasalis miRebas. romlisTvisac gamosadegia vazis Semdegi jiSebi: Cinuri, goruli mwvane, pino, aligote da sxva; maTgan aq miviRebT naklebgradusian, msubuq, sasiamovno gemuri Tvisebis cqriala Rvinos, qarTvel mkvlevarTa (6) mier warmoebuli eqsperimentaluri masalebze dayrdnobiT gamovlinda, rom brendis misaRebad aq umjobesia jiSebi: rqawiTeli, xuera, JRia da goruli mwvane. dadasturebulia, rom evropuli wesiT damzadebuli Rvinisagan, oTxwlamde daZvelebiT maRla dgas, kaxuri wesiT miRebuli sporti me 4-5

56 wels da ufro gvian iviTarebs Zlier bukets (gemo-surneleba). samarko brendis dasamzadeblad rTvels iwyeben, rodesac aRniSnuli jiSebis yurZnis Saqrianoba 17- 18%-s, xolo mJavianoba 8-10 g/dm3 aRwevs. ivris zeganis samxreT-aRmosavlet nawilSi, 90-dan 500 m simaRlis farglebSi^mdebare landSafeti cvalebadobs naxevarudabnodan stepebsa da tyestepebamde-eldari, Siraqi, mirzaani, qvemo bodbe, qvemo maRaro, iormuRanlo, udabno da sxva. aq Seqmnili agroklimaturi pirobebi, gamosadeg niadagur pirobebSi, ZiriTadad uzrunvelyofs sufris da saqiSmiSe yurZnis jiSebis warmatebul gavrcelebas. teritoriis mcire naleqianobisa da maRali temperaturuli reJimis Sedegad venaxi xSir morwyvas moiTxovs. gare kaxeTSi, sasufre vazis jiSebis gasavrceleblad ziriTadad gamoyenebul unda iqnas, rogorc adgilobrivi jiSebi: CitisTvala, buduSuri TeTri, gorula da sxva, ise introducirebuli jiSebi: ganjuri, Sasla TeTri, baian Sire da sxva. saqarTveloSi, qiSmiSi samrewvelo mniSvnelobiT-samwuxarod ar iwarmoeba, igi sxva qveynebidan Semofvaqvs. qiSmiSsa da Cveulebriv gamomSral yurZens (CamiCi) Soris arsebobs gansxvaveba, kerZod qiSmiSi uwiwboa, CamiCi wivwiani. saqarTveloSi Zvelad gavrcelebuli iyo oTxi adgilobrivi saCamiCe jiSi: mJRria; mxaregrZeli, qiSuri TeTri da cxenisZuZu (7). msoflioSi arsebuli saqiSmiSe vazis jiSebidan, aRmosavleT saqarTvelos mevenaxeobis agroklimaturi pirobebisTvis SegviZlia SevarCioT: TeTri ovaluri qiSmiSi; msoflioSi iwarmoeba, agreTve Savi korinka da aleqsandriuli muskati. Cveni gamokvlevis Tanaxmad (8), TeTri ovaluri qiSmiSis jiSs, kvirtis dabervidan yurZnis srul simwifemde periodSi esaWiroeba 160-mde dRe da 30000C-mde aqtiur temperaturaTa jami. yurZenSi 23% Saqrianobis misaRwevad, yvavilobis Semdgom periodSi saWiroa dagrovdes 14000, xolo 25%-saTvis 17000C-mde aqtiuri siTbo. aRniSnuli jiSebis momwifebas aRmosavleT saqarTvelos pirobebSi unda movelodeT seqtembris dasawyisSi. yvavilobidan yurZnis momwifebamde periodSiCvenTan dagrovdeba 1900-20000C aqtiur temperaturaTa jami da meti (eldari, alazani). cnobilia, rom saqiSmiSe yurZnis gamoSroba xdeba, rogorc xelovnuri, aseve bunebrivi wesiT. es ukanaskneli miRebulia iq sadac ivis cxeli zafxuli, xangrZlivi- Tbili da unaleqo Semodgoma, SedarebiT dabali haeris SefardebiTi sinotive. saqarTveloSi xelovnuri Sroba unda ganxorcieldes specifikur fardulebSi, im angariSiT, rom 100 t yurZens esaWiroeba 0,6 ha farTobis saTavso. aRmosavleT saqarTveloSi saqiSmiSe yurZnis bunebrivi wesiT-Riad mzeze gamoSroba ar SeiZleba. aq im mizniT unda gamoviyenoT heliosaknebi-martivi, specialurad mowyobili fardulebi. yurZnis gamosaSrobad Cven vTavazobTagreTve saTburebis gamoyenebas, romlebic seqtembris TveSi daniSnulebis mixedviT jer kidev gamoyenebuli, an dakavebuli ar aris (9). sabolood SeiZleba gavakeToT daskvna, rom gare kaxeTis samxreT-aRmosavleT nawilSi, is saCamiCe da saqiSmiSe jiSebis gavrceleba, miRebuli mosavlis xelovnuri wesiT-helio saknebSi, an saTburebSi gamoSroba mogcems imis SesaZleblobas, rom adgilobrivi moTxvnilebis dasakmayofileblad vawarmooT xarisxovani CamiCi da qiSmiSi.

57 Expanding areas of Viticulture in Georgia – Shifting Vine Species in Kakheti Region

G. Aleksidze -Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences G. Japaridze - Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences V. Gogitidze- Doctor of Science Agriculture. D. Maghradze- Doctor of Science Agriculture. T. Epitashvili- Ph.D. student

Key words: micro zone, agro-climate, active heat, sugar –acidity, hydro-thermal coefficient Abstract

The ongoing process of warming and change of climate in the contemporary period and in future will alter to some extent the growth and development of vine species in Georgia. It will affect on shifting of the boarders of spreading vine species, and on the quality and direction of vine product. In accordance with vine demands regarding climate parameters, the micro-zones are selected for growing of middle and late vine species in the region, which will be used for production of quality wine, bendy, table grapes and raisins.

58 niadagmcodneoba da agroqimia Soil Science and Agrochemistry

xexilovani kulturebisaTvis niadagis nayofierebis amaRlebis maregulirebeli sistemebi j. oniani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi sakvanZo sityvebi: humusi, azoti, fosfori, kaliumi, nayofiereba, nabalaxari, nagala, naxevrad nagala da Zlieri zrdis baRebi.

referati

samocwliani savele, savegetacio, miniaturuli da laboratoruli kvlevebis Sedegad SevimuSaveT xexilovani kulturebis degradirebuli niadagis nayofierebis amaRlebis maregulirebeli sistemebi. am sistemebisa da rotaciebis aRniSnulis mixedviT ganxorcieleba, nargavebis amoZirkvamde grZeldeba. maTi srulyofilad ganxorcieleba ganapirobebs: niadagis nayofierebis amaRlebas, mosavlianobis zrdas, humusis Semcvelobis balansirebas, nayofTcvlis magivrobas; azotiani sasuqebis Secvlas biogenuri azotiT, organuli sasuqebis gamoyenebisa da qlorozovani daavadebis Semcirebas, niadagebis Seusveneblad xexilovani kulturebis kvlavwarmoebis perspeqtiulobas.

xexilovan kulturaTa zrda-ganviTarebisaTvis gadamwyveti mniSvneloba eniWeba niadagis nayofierebis regulirebas. amisaTvis udidesi mniSvneloba aqvs humusis saerTo Semcvelobas da mis fraqciul Sedgenilobas. humusis maregulirebeli roli niadagis nayofierebaSi imiT gamoixateba, rom igi warmoadgens mcenareTa mommaragebels sakvebi elementebiT, masze uSualod aris damokidebuli niadagis qimiuri, fizikur-qimiuri, fizikuri, wylieri da biologiuri Taviseburebebi. rogorc bunebriv pirobebSi, ise xexilovani kulturebiT dakavebul niadagebSi erTdroulad mimdinareobs humusis dagroveba da daSla. xexilovani kulturebisaTvis gamoyenebul niadagebSi humusis daSla roca aRemateba mis dagrovebas, maSin eZleva dasabami niadagis degradirebas, rac TavisTavad ganapirobebs: niadagis TvisebaTa gauaresebas, mosavlianobis Semcirebas da uxarisxo produqciis miRebas. niadagis degradirebis Tavidan asacileblad, SevecadeT dagvedgina xexilovani kulturebi- sTvis gamoyenebuli niadagebis nayofierebis saregulacio sistemebi. miwaTmoqmedebis xuTi sistemidan, rogorc mecnierebi, ise praqtikosebi upiratesobas naTesbalaxian sistemas aZleven. naTesbalaxiani sistemebis memindvreobaSi gamoyeneba advilia imitom, rom erTwliaan kulturebSi humusis Semcvelobis daregulireba mindorTa cvlaSi naTesi balaxebis xvedriTi wilis im donemde gazrdiT, rom humusovani nivTierebebis dagroveba aWarbebdes mis daSlas. rodesac humusis Semcveloba miaRwevs ama Tu im niadagebisaTvis damaxasiaTebel Semcvelobas, maSin, naTesi balaxebis xvedriTi wili Semcirdeba im odenobiT, rom humusis dagroveba da daSla dabalansdes. humusis Semcvelobis (nayofierebis) mdgradoba miwaTmoqmedebis kvlavwarmoebis srul garantias iZleva. miuxedavad imisa, rom mindorTa cvla miwaTmoqmedebis dargSi moRvawe mecnierTa da praqtikosTa udides miRwevas warmoadgens, misi gamoyeneba xexilovan kulturebSi SeuZlebeli xdeba, maTi movla-moyvanis TaviseburebaTa gamo. aRniSnuli mdgomareobidan gamomdinare SevecadeT xexilovani kulturebis rigTaSorisebSi balaxebis Tesvas, niadagis nayofierebis amaRlebis mizniT.

59 samoci wlis ganmavlobaSi, Cvens mier warmoebuli kvlevebis Sedegad miRebuli monacemebis gaanalizebis safuZvelze dadginda, rom miwaTmoqmedebis naTesbalaxiani sistemebis gamoyenebas xexilovani kulturebis rigTaSorisebSi udidesi mniSvneloba aqvs. xexilovani kulturebis rigTaSorisebSi iseTi balaxebi unda iTesebodes, romlebic ZiriTadi kulturebis mier gamoyofil da maTTvis arasasurvel nivTierebebs SeiTviseben da TavianTi organizmis saSen masalad gamoiyeneben, xolo am ukanasknelTa mier gamoyofili nivTierebebi unda astimulirebdnen ZiriTadi kulturebis zrda-ganviTarebas. aseTi balaxebis xexilovani kulturebis rigTaSorisebSi sistematiuri Tesva srulyofilad asrulebs mindorTa cvlis magivrobas, zrdis: niadagebis nayofierebas, mosavlianobas da miRebuli produqciis xarisxobriv maCveneblebs; amcirebs qlorozovan daavadebebs da sidamples. warmoebuli samocwliani savele da laboratoriuli kvlevebis Sedegad miRebuli monacemebis gaanalizebis safuZvelze SemoRebulia xexilovani kulturebisaTvis gamosayenebeli da gamoyene-buli niadagebis racionaluri sistemebi. I. amortizirebuli xexilovani kulturebis niadagebis nayofierebis aRmdgeni sistema 1. amortizebuli xexilovani kulturebi mosavlis aRebisTanave amoiZirkveba, gamoitaneba amoZirkvuli masa, moswordeba niadagis zedapiri, moixvneba 30-35 sm siRrmeze, moxvnamde Seitaneba PK-s 4 wlis, xolo N-is erTi wlis doza, gamoitaneba msxvili fesvebi, daifarcxeba, daiTeseba lurji ionjisa da mravalsaTibi koindris narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, Tibva da naTibis msxvilfexa saqonlis sakvebad gamoyeneba da misgan miRebuli nakelis meoTxe wlis Semodgomaze mTel farTobze Setana. xexilovani kulturebis dakordebuli niadagi, meoTxe wlis Semodgomaze, fizikuri simwifis fazaSi optimalur siRrmeze daplantaJdeba, daplantaJebamde Seitaneba PK-s 20-40 wlis doza erTjeradad, rac am niadagebis nayofierebas Sesabamisi yamiri niadagebis donemde zrdis; 2. mexuTe wlis Semodgoma-zamTris periodSi daplantaJebuli niadagis zedapiri moswordeba, daifarcxeba da momdevno wlis gazafxulze dairgveba xexilovani kulturebis daraionebuli jiSebis pirvelxarisxovani nergebiT; 3. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoiyeneba; 4. meeqvse da meSvide wlis Semodgomaze bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wlis gazafxulze masobrivi yvavilebis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 5. merve wlis Semodgomaze, rigTaSorisebSi niadagis 20 sm siRrmeze moixvneba, rigebidan 40- 50 sm moSorebiT fizikuri simwifis fazaSi, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebi, oTxi wliT dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 6. meTormete wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave kordis 25 sm siRrmeze Caxvna, dafarcxva, ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 7. meTxuTmete da meTeqvsmete wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave, niadagis 15-20 sm siRrmeze xvna, dafarcxva, bardis (cercvelas an culispiras) Tesva da momdevno wlis adre gazafxulze, masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. aRniSnulis mixedviT rotacia-dakordeba, sufTa aneuli da sideratebis mTel farTobze Tesva grZeldeba nargaobis amortizaciamde. aRniSnuli sistemis srulyofilad ganxorcieleba, niadagebis Seusveneblad baRebis kvlavwarmoebis srul garantias iZleva. azotovani sasuqebis gamoyenebas warmatebiT cvlis mravalwlovani balaxebisa da sideratebis gamoyeneba, biogenuri azotiT. II. amosaZirkvad gaTvaliswinebuli xexilovani kulturebis niadagebis movlis sistema 1. amosaZirkvad gaTvaliswinebuli xexilovani kulturebis niadagi, amoZirkvamde oTxi wliT adre moixvneba 20-25 sm siRrmeze daifarcxeba da mTel farTobze daiTeseba mravalwliani balaxebis narevi TesliT, xvnis win Seitaneba PK-s oTxi wlis doza, xolo N-is erTi wlis sruli doza, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis adgilze datoveba. 2. meoTxe wlis Semodgomaze, mosavlis aRebisTanave xexilovani kulturebi amoiZirkveba, nakveTidan gamoitaneba miwis zeda nawilebi da msxvili fesvebi, niadagis zedapiri moswordeba da fizikuri simwifis fazaSi optimalur siRrmeze daplantaJdeba, daplantaJebamde Seitaneba PK-s 20-

60 40 wlis doza erTjeradad, moswordeba niadagis zedapiri daifarcxeba da momdevno wlis gazafxulze dairgveba xexilovani kulturebis standartuli jiSebis pirvelxarisxovani nergebiT; 3. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuliT, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 4. meeqvse da meSvide wlis Semodgomaze, mosavlis aRebisTanave bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wlis gazafxulze masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 5. merve wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave rigTaSorisebis rigebidan 50-90 sm moSorebiT 20-25 sm siRrmeze moxvna, dafarcxva da mravalwlovani balaxebis narevi TesliT Tesva, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba. aRniSnulis Sesabamisad rotacia - sufTa aneuli, sideratebis mTel farTobebze Tesva da oTxi wlis ganmavlobaSi mravalwlovani balaxebiT dakordeba grZeldeba baRis amortizaciamde. am sistemis srulyofilad ganxorcieleba niadagebis Seusveneblad baRebis kvlav aRwarmoebis srul garantias iZleva, sasuqebis gamoyenebis gareSe. III. nagala xexilovani kulturebisaTvis gamoyofili degradirebuli niadagebis movlis sistema 1. nagala saZireebze damynili xexilovani jiSebisaTvis gamoyofili degradirebuli niadagebis plantaJi unda tardebodes Semodgomaze 40-45 sm siRrmeze. plantaJis win Seitaneba organuli sasuqebi 40 t/ha da PK-as 20-25 wlis doza erTjeradad, daplantaJebuli niadagi moswordeba, daifarcxeba, dafarcxvamde Seitaneba N-is erTi wlis sruli doza; 2. momdevno wlis gazafxulze dairgveba nagala saZireebze damynili rekomendebuli jiSebis pirvelxarisxovani nergebi; 3. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 4. mesame da meoTxe wlis Semodgomaze bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wlis masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 5. mexuTe wels, mosavlis aRebisTanave moixvneba rigTaSorisebi, rigebidan 50 sm moSorebiT 20 sm siRrmeze, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tesva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 6. merve wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave koindris 20 sm siRrmeze Caxvna, dafarcxva da ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 7. meaTe wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momaval wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. mecxre wels mosavlis aRebisTanave, mesame punqtidan rotacia nargaobis amoZirkvamde meordeba, sasuqebis gamoyenebis gareSe.

IV. naxevrad nagala xexilovani kulturebisaTvis gamoyofili degradirebuli niadagis movlis sistema 1. naxevrad nagala saZireebze damynili xexilovani kulturebisaTvis gamoyofili degradirebuli niadagis plantaJi unda tardebodes Semodgomaze fizikuri simwifis fazaSi, 50-60 sm siRrmeze, plantaJis win Seitaneba organuli sasuqebi 35-40 t/ha da PK-as 30-35 wlis doza erTjeradad, daplantaJebuli niadagi moswordeba, daifarcxeba da dafarcxvamde Seitaneba N-is erTi wlis sruli doza; 2. momdevno wlis adre gazafxulze dairgveba naxevrad nagala saZireebze damynili rekomendebuli jiSebis pirvelxarisxovani nergebiT; 3. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 4. mesame da meoTxe wlis Semodgomaze bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wlis gazafxulze masobrivi yvavilobis fazaSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba;

61 5. mexuTe wels mosavlis aRebisTanave rigTaSorisebi rigebidan 70-80 sm moSorebiT 25-30 sm siRrmeze moixvneba, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 6. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 7. meTerTmete da meTormete wels mosavlis aRebisTanave sideratebis mTel farTobze Tesva da momdevno wlis ganmavlobaSi masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. mecamete wlidan mexuTe, meeqvse da meSvide punqtebis rotacia nargaobis amoZirkvamde grZeldeba, sasuqebis gamoyenebis gareSe.

V. Zlieri zrdis xexilovani kulturebisaTvis gamoyofili degradirebuli niadagebis movlis sistema 1. Zlieri zrdis saZireebze (maJalo, panta) damynili standartuli xexilovani jiSebisaTvis gamoyofili degradirebuli niadagebis daplantaJeba tardeba SemodgomiT, niadagebis TvisebaTa da dasargavi mcenareTa fesvTa sistemis siRrmeSi gavrcelebis Sesabamisad 60-70-80-90 da 10 sm siRrmeze niadagebis fizikuri simwifis fazaSi, e.i. savele zRvruli tentevadobis 60-70% pirobebSi (daplantaJebamde saWiroebis dros, farTobi saTanadod iwmindeba); 2. daplantaJebamde Seitaneba organuli sasuqebi 40-60 t/ha da PK – 40-45 wlis doza erTjeradad, daplantaJebuli niadagi moswordeba, daifarcxeba, dafarcxvamde Seitaneba N-is erTi wlis sruli doza; 3. momdevno wlis gazafxulze dairgveba Zlieri zrdis saZireebze damynili rekomendebuli jiSebis pirvelxarisxovani nergebi; 4. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 5. mesame da meoTxe wlis Semodgomaze, sideratebis mTel farTobze Tesva da momdevno wlis gazafxulze masobriv yvavilobis fazaSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 6. mexuTe wlis Semodgomaze rigTaSorisebis rigebidan 80-100 sm moSorebiT 25-30 sm siRrmeze moixvneba, daifarcxeba da daiTeseba mravalwliani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 7. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; meTerTmete wlis Semodgomidan me-5, me-6 da me-7 punqtebis rotacia nargaobis amoZirkvamde grZeldeba, sasuqebis gamoyenebis gareSe.

VI. nagala xexilovani kulturebis niadagebis movlis sistema 1. rigTaSorisebis rigebidan 50-60 sm moSorebiT 20 sm siRrmeze moxvna, moxvnamde 20 t/ha organuli sasuqebis da PK-s 10-15 wlis dozis erTjeradad, xolo N-is erTi wlis sruli dozis Setana, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, 4 wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 2. meoTxe da mexuTe wlis Semodgomaze kordis 20 sm siRrmeze Caxvna da dafarcxva, sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 3. meeqvse da meSvide wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wlis gazafxulze masobrivi yvavilobis fazaSi 10- 15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. Semdgom periodSi rotacia meordeba nargaobis amoZirkvamde, sasuqebis gamoyenebis gareSe.

VII. naxevrad nagala xexilovani kulturebis niadagebis movlis sistema 1. rigTaSorisebis rigebidan 60-70 sm moSorebiT 25-30 sm siRrmeze moxvna, moxvnamde Seitaneba 25-30 t/ha organuli sasuqebis da PK – 15-20 wlis doza erTjeradad, xolo N-is erTi wlis sruli doza, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 62 2. meoTxe wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave kordis 20-25 sm siRrmeze Caxvna, dafarcxva, ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 3. meeqvse da meSvide wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wlis gazafxulze masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. Semdgom periodSi nargaobis amoZirkvamde, rotacia meordeba, sasuqebis gamoyenebis gareSe.

VIII. Zlieri zrdis xexilovani kulturebis niadagebis movlis sistema 1. mosavlis aRebisTanave rigTaSorisebSi rigebidan 70-90 sm moSorebiT 30-35 sm siRrmeze moxvna, moxvnamde 35-40 t/ha organuli sasuqebis da PK-s 25-30 wlis dozis erTjeradad, xolo N-is erTi wlis sruli dozis Setana, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 2. meoTxe wels mosavlis aRebisTanave kordis 20-25 sm siRrmeze Caxvna, dafarcxva, ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbicidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 3. meeqvse da meSvide wlis Semodgomaze bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wels masobrivi yvavilobis fazaSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. momdevno wlebSi rotacia nargaobis amoZirkvamde grZeldeba, sasuqebis gamoyenebis gareSe.

Regulatory Systems for Increasing Fruit Crop Soil Fertility Jumber Oniani

J. Oniani-Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences

Key words: Humus, Nitrogen, Phosphorus, Potassium, Fertility, Former Herbaceous, Dwarf, Half dwarf and strong growth gardens.

Abstract

As a result of a sixty-year vegetative, miniature, field and laboratory research - regulatory systems for increasing fertilityfor degraded fruit crop soil were developed. Realization of these systems and rotations as described, continues until rooting out of the plants. Their thorough realization results in: increased soil fertility, increased harvest, balancing humus composition, substituting crop rotation, replacement of nitrogen fertilizers by biogenic nitrogen, reduction in the use of organic fertilizers and decrease of chlorotic diseases, procreation of fruit crops without rest of the soil.

63 venaxis niadagebis nayofierebis amaRlebis maregulirebeli sistemebi j. oniani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi sakvanZo sityvebi: mravalwlovani balaxebi, sideratebi, navenaxari, degradirebuli, niadagebis nayofiereba, regulireba, nergebi, vazi, plantaJi, xvna, farcxva, dakordeba, aneuli. referati

samocwliani savele, lizimetruli, savegetacio, miniaturuli da laboratoriuli kvlevebis safuZvelze miRebuli monacemebis gaanalizebis Sedegad dadginda, rom: 1. vazis moyvaruli balaxebis racionalurad gamoyeneba amortizebuli venaxebis nayofierebas oTxi wlis ganmavlobaSi, Sesadarebeli yamiri niadagis nayofierebis donemde aRadgens; 2.Nnayofiereba aRdgenili da yvela tipis niadagis plantaJi tardeba niadagis, qveniadagis Tvisebebisa da dasargavi nergis fesvTa sistemis ganviTarebis xasiaTis Sesabamisad 45-50- 60-70-90 da 100 sm siRrmeze, fizikuri simwifis fazaSi; 3. venaxis rigebidan 20-40 sm daSorebiTa da 12 wlis SualediT Rrmad gafxviereba, fesvebis sufTad CaWra da PK-s maragebis gafxvierebisas plantaJis mTel siRrmeze Setana, aZlierebs fesvebis regeneracias, vazebis zrda-ganviTarebas, aumjobesebs niadagis Tvisebebs da zrdis mosavlianobas; 4. nayofiereba aRdgenili da degradirebuli niadagebis mocemuli sistemebis aRniSnulis mixedviT srulyofilad ganxorcieleba aumjobesebs niadagebis nayofierebas, miRebuli produqciis xarisxovan maCveneblebs, zrdis mosavlianobas, warmatebiT cvlis azotiani sasuqebis gamoyenebas biogenuri azotiT, amcirebs organuli sasuqebis gamoyenebas, zRudavs qlorozovani daavadebisa da sidampleebis gavrcelebas da niadagebis Seusveneblad venaxebis kvlav aRwarmoebis srul garantias iZleva.

venaxisaTvis gamoyenebuli niadagebis nayofierebis regulireba unda xdebodes tipuri niadagebis nayofierebis farglebSi. niadagebis nayofierebis regulirebaSi gadamwyveti mniSvneloba aqvs balaxebis racionalurad gamoyenebas.Bbalaxebis efeqturad gamoyenebas SeuZlia niadagebis nayofiereba Sesadarebeli yamiri niadagis donemde oTx weliwadSi aRadginos. amitomaa, rom niadagis movlis sistemebidan, rogorc mecnierebi, ise praqtikosebi, upiratesobas naTesbalaxian sistemebs aniWeben. naTesbalaxiani sistemebis racionalurad gamoyenebis Sedegad mkveTrad izrdeba humusis Semcveloba, rac TavisTavad ganapirobebs qimiuri, fizikur-qimiuri, fizikuri, wylieri da biologiuri Tvisebebis gaumjobesebas, rac TavisTavad aisaxeba niadagebis nayofierebis amaRlebaSi da mosavlianobis zrdaSi. amitom mTeli msoflios miwaTmoqmedni masobrivad iyeneben naTes balaxian sistemebs. miwaTmoqmedebis sistemebidan saqarTveloSi ZiriTad gamoyenebulia mindorTa cvla, romelic miwaTmoqmedebis dargSi moRvawe mecnierTa udides miRwevas warmoadgenda.Aam sistemis didi mniSvne- lobis miuxedavad, mevenaxeobaSi misi gamoyeneba SeuZlebeli xdeba venaxebis movla-moyvanis TaviseburebaTa gamo. aRniSnuli mdgomareobidan gamomdinare, SevecadeT venaxebSi balaxebis Tesvas, niadagebis nayofierebis gazrdaSi imave rolis Sesruleba ramdenad SeeZloT, rasac isini asruleben mindorTa cvlis pirobebSi. samoci wlis ganmavlobaSi Cvens mier warmoebuli kvlevebis Sedegad dadginda, rom miwaTmoqmedebis naTesbalaxiani sistemebis venaxebSi gamoyeneba udides mniSvnelobas iZens. venaxebSi iseTi balaxebi unda iTesebodes, romlebic venaxebis mier gamoyofil da maTTvis arasasurvel nivTierebebs SeiTviseben da TavianTi organizmis saSen masalad gamoiyeneben, xolo am ukanasknelTa mier gamoyofili nivTierebebi unda astimulirebdnen vazebis zrda-ganviTarebas. aseTi balaxebis venaxebSi sistematuri gamoyeneba srulyofilad asrulebs mindorTa cvlis magivrobas, zrdis niadagis nayofierebas, mosavalianobas da miRebuli produqciis xarisxobriv maCveneblebs, amcirebs qlorozovan daavadebas da sidamples. warmoebuli savele, savegetacio, lizimetruli, miniaturuli da laboratoriuli kvlevebis Sedegad miRebuli monacemebis gaanalizebis safuZvelze qvemoT mocemuli iqneba navenaxari da venaxebis degradirebuli niadagebis nayofierebis amaRlebis sistemebi:

64 I.Nnavenaxari niadagebis nayofierebis aRmdgeneli sistema 1.Aamortizebuli venaxi mosavlis aRebisTanave amoiZirkveba, nakveTidan gamoitaneba amoZirkvuli masa, niadagi moswordeba, 30-35 sm siRrmeze moixvneba, nakveTidan gamoitaneba msxvili fesvebi, xvnis win Seitaneba PK-s oTxi wlis doza erTjeradad, xolo N-is erTi wlis doza, daifarcxeba da daiTeseba lurji ionjisa da mravalsaTibi koindaris narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis msxvilfexa saqonlis sakvebad gamoyeneba da misgan miRebuli nakelis meoTxe wlis noemberSi kordis optimalur siRrmeze daplantaJebamde mTel farTobze Setana, garantirebuls xdis niadagis nayofierebis Sesadarebeli yamiri niadagis nayofierebis donemde aRdgenas; 2. meoTxe wlis Semodgoma-zamTris periodSi dakordebuli niadagis optimalur siRrmeze daplantaJeba fizikuri simwifis fazaSi, daplantaJebamde PK-s 20 wlis dozis erTjeradad Setana, niadagi moswordeba da adre gazafxulze dairgveba vazis perspeqtiuli jiSebis pirvelxarisxovani nergebi; 3. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 4. meSvide da merve wels mosavlis aRebisTanave bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-16 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 5. mecxre wels mosavlis aRebisTanave rigebidan 20 sm moSorebiT 20-25 sm siRrmeze niadagis moxvna, dafarcxva da mravalwlovani balaxebis narevis Tesva, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 6. Tormetwliani venaxis niadagis plantaJis siRrmeze riggamoSvebiT gafxviereba, rigebidan 20 sm daSorebiT, gafxvierebamde Seitaneba PK-s 12 wlis doza erTjeradad, gafxvierebisas ZiriTadi fesvebis diametri 15 mm-s da mets Seadgens, gafxvierebis efeqturoba damokidebulia fesvebis sufTad CaWraze da gafxvierebis xarisxze, sufTad CaWrili fesvebis regeneracia izrdeba gadaWrili fesvebis diametrebisa da StambebTan miaxloebis Sesabamisad. rigTaSorisebis Rrmad gafxviereba da fesvebis sufTad CaWra ganapirobebs fesvebis regeneraciis, maTi sigrZisa da fesvebis zedapiris farTis gazrdas, rac TavisTavad ganapirobebs mcenareTa zrda-ganviTarebis gaZlierebas; 7. momdevno ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 8. mosavlis aRebisTanave, ori wlis ganmavlobaSi niadagis 15-20 sm moxvna, dafarcxva da sideratebis mTel farTobze Tesva da momdevno wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 9. me-16 wlis Semodgomaze rigebidan 20sm moSorebiT rigTaSorisebis 20 sm siRrmeze moxvna, dafarcxva, rigTaSorisebSi balaxnarevebis Tesva, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 10. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 11. momdevno ori wlis ganmavlobaSi sideratebis mosavlis aRebisTanave mTel farTobze Tesva momdevno wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 12. ocdameoTxe da ocdameeqvse wliani venaxis plantaJis siRrmeze gafxviereba tardeba riggamoSvebiT, rigebidan 40 sm moSorebiT, gafxvierebamde Seitaneba PK-s 10 wlis doza erTjeradad; 13. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 14. ori wlis ganmavlobaSi, mosavlis aRebisTanave sideratebis mTel farTobze Tesva da momdevno wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba; 15. 28-30 wliani venaxis niadagi moixvneba 20-25 sm siRrmeze, fizikuri simwifis fazaSi, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi

65 rigTaSorisebis rigebidan 20 sm moSorebiT oTxi wliT dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi gamoyeneba; 16. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 17. momdevno ori wlis ganmavlobaSi, mosavlis aRebisTanave sideratebis mTel farTobze Tesva da masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. venaxis niadagis aRniSnulis mixedviT movla aumjobesebs maT nayofierebas, warmatebiT asrulebs nayofTcvlis magivrobas, wmends niadagebs sarevelebisagan, amcirebs qlorozovan daavadebas da sidampleebis gavrcelebas, zrdis mosavlianobas da miRebuli produqciis xarisxobriv maCveneblebs. aseTnairad movlili niadagebi, maT Seusveneblad venaxebis kvlavaRwarmoebis srul garantias iZleva.

II. savenaxed gamoyofili niadagebis movlis sistema 1. saWiroebis Sesabamisad savenaxed gamoyofili niadagi gaiwmindeba da moswordeba, noemberSi daplantaJdeba optimalur siRrmeze, fizikuri simwifis fazaSi, daplantaJebamde Seitaneba 30-50 teha organuli sasuqi da PK-s 40 wlis doza erTjeradad daifarcxeba da momdevno wlis adre gazafxulze gaSendeba standaturi vazis jiSebis pirvelxarisxovani nergebiT; 2. ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 3. mesame da meoTxe wlis Semodgomaze bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva da momdevno wels masobrivi yvavilobis fazaSi 10-15 siRrmeze niadagSi CakeTeba; 4. meoTxe wels mosavlis aRebisTanave rigTaSorisebi, rigebidan 20 sm moSorebiT 20-25 sm siRrmeze moixvneba, daifarcxeba da daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 5. merve wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave kordis 20-25 sm Caxvna, dafarcxva, ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 6. meaTe da meTerTmete wels mosavlis aRebisTanave niadagi moixvneba, daifarcxeba da daiTeseba barda (cercvela an culispira) da momdevno wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba. dakordeba, sufTa aneuli da sideratebis Tesva meordeba nargaobis amoZirkvamde, organuli da azotiani sasuqebis gamoyenebis gareSe. savenaxed gamoyofili niadagebis movlis es sistema zrdis niadagebis nayofierebas, mosavlianobas da niadagebis Seusveneblad venaxebis kvlavaRwarmoebis garantias iZleva III. wyliT uzrunvelyofili venaxis degradirebuli niadagebis movlis sistema 1. venaxis rigTaSorisebis rigebidan 20 sm moSorebiT, 20-25 sm siRrmeze moixvneba, moxvnamde Seitaneba 30-40 teha organuli sasuqi da PK-s rva wlis doza erTjeradad, daifarcxeba, rigebidan 20 sm moSorebiT daiTeseba lurji ionja da mravalsaTibi koindaris narevi TesliT, oTxi wlis ganmavlobaSi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis rigebSi mulCad gamoyeneba; 2. meoTxe wlis Semodgomaze mosavlis aRebisTanave dakordebuli niadagi 20-25 sm siRrmeze Caixvneba, daifarcxeba da ori wlis ganmavlobaSi sufTa aneuli herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoiyeneba; 3. meeqvse da meSvide wels mosavlis aRebisTanave bardis (cercvelas an culispiras) mTel farTobze Tesva, momdevno wels masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba, herbecidebisa da kultivaciis saWiroebis mixedviT gamoyeneba; 4. merve wels Semodgomaze rotacia meordeba nargaobis amoZirkvamde, organuli da azotiani sasuqebis gamoyenebis gareSe. venaxebis niadagebis movlis am sistemis srulyofilad ganxorcieleba aumjobesebs niadagebis nayofierebas da zrdis mosavlianobas. IV. wyliT naklebad uzrunvelyofili venaxis degradirebuli niadagebis movlis sistema 1. mosavlis aRebisTanave venaxis rigTaSorisebis rigebidan 20 sm moSorebiT 20-25 sm siRrmeze xvna, moxvnamde organuli sasuqebis 30-40 teha da PK-s 20-30 wlis dozis erTjeradad

66 Setana, dafarcxva, bardis (cercvelas an culispiras) mosavlis aRebisTanave sistematuri Tesva da masobrivi yvavilobis periodSi 10-15 sm siRrmeze niadagSi CakeTeba, meordeba nargaobis amoZirkvamde; 2. niadagebis movlis es sistema unarCunebs maT nayofierebas, srulyofilad asrulebs mineraluri azotis Secvlas biogenuri azotiT, amcirebs qlorozovan daavadebas da sidampleebis gavrcelebas; 3. mosavlis aRebisTanave sideratebis Tesva da masobrivi yvavilobis periodSi miRebul masas damatebuli cis gaxsnisa da anasxlavi masebis daqucmacebuli saxiT 10-15 sm siRrmeze niadagSi Cake- Tebis Sedegad izrdeba niadagebis nayofiereba da mosavlianoba; 4. wyliT naklebad uzrunvelyofili venaxebis degradirebuli niadagebis movlis am sistemiT unda xdebodes maTi nayofierebis regulireba; 5. miRebuli masebis niadagSi CakeTebidan mosavlis aRebamde, saWiroebis mixedviT, gamoyenebul unda iqnas herbecidebi da kultivacia. V. ferdobebze savenaxed gamoyofili niadagebis movlis sistema 1. TxuTmet gradusamde qanobis ferdobebze savenaxed gamoyofili niadagi gaiwmindeba, moswordeba, horizontalebis Sesabamisad noemberSi optimalur siRrmeze dplantaJdeba, daplantaJebamde Seitaneba organuli sasuqebi 40-50 teha da PK-s 40 wlis doza erTjeradad, daplantaJebuli niadagis zedapiri moswordeba, daifarcxeba; 2.Mmomdevno wlis gazafxulze, horizontalebis Sesabamisad gaSendeba vazis perspeqtiuli jiSebi pirvelxarisxovani nergebiT; 3.Mmwkrividan 20 sm moSorebiT daiTeseba mravalwlovani balaxebis narevi Tesli, mudmivi dakordeba, xSiri Tibva da naTibis mwkrivebSi mulCad gamoyeneba; 4.Fferdobis niadagebis aRniSnulis mixedviT movla gamoricxavs eroziul movlenebs, zrdis niadagebis nayofierebas da mosavlianobas. xuTive sistemis pirobebSi venaxebis intensiuri vegetaciis fazaSi plantaJirebul fenebSi tenis Semcveloba unda meryeobdes niadagebis savele zRvrul tentevadobasa da mis 80%-s Soris, xolo simwifis fazaSi unda mcirdebodes savele zRvruli tentevadobis 70-60%-mde, rac ganapirobebs mosavlianobis zrdas da miRebuli produqciis xarisxobrivi maCveneblebis gaumjobesebas. Regulatory Systems for Increasing Vineyard Soil Fertility

J. Oniani- Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences

Key words: Perennial grass, Siderites, Former Vineyard, degraded, soil fertility, regulation, saplings, grapevines, plantation, plough, harrowing, turfing, fallow.

Abstract

A sixty-year field, lysimetric, vegetation, miniature and laboratory research has shown: 1. The rational use of grape tolerant grass restores the fertility of the amortized vineyard soil to the level of uncultivated soil; 2. Plantation of the restored fertility and all types of soil is carried out in accordance to the properties of the soil, subsoil and the development characteristics of the root system of the seedlings at the depths of 40-50-60-70-90 and 100cm, in the phase of physical maturity; 3. Deeply mellowing at 20-40cm distance from the vineyard lanes in 12 year intervals, clean cutting of the roots and introduction of PK resources during the mellowing along the whole depth of the plantation, boosts root regeneration, growth and development of the vine, improves properties of the soil and increases yield; 4. A thorough implementation of the given systems of degraded fertility and degraded soils improves soil fertility, quality of the obtained product, increases yield, successfully replaces the use of the nitrogen fertilizers with biogenic nitrogen, limits the spread of chlorotic diseases and rot, guarantees vineyard procreation without rest of the soil.

67 melioracia da irigacia Melioration and Irrigation

arakondiciuri maRalmineralizebuli miwisqveSa wylebis sarwyavad gamoyenebis perspeqtivebi da problemebi (marneulis regionis da garejis udabnos magaliTze) n. rCeuliSvili, geologia-mineralogiis mecnierebaTa doqtori n. enuqiZe, mecnier TanamSromeli d. melaSvili, wamyvani inJineri sakvanZo sityvebi: urwyavi teritoriebi, miwisqveSa wylebi, demineralizacia-kondicireba, avtonomiuri sarwyavi sistemebi. referati

arakondiciuri miwisqveSa wylebis resursis aTvisebisas, maTi demi-neralizacia-kondicirebis Sedegad, SesaZlebelia avtonomiuri sarwyavi sistemebis Seqmna. marneulis regionSi, Catarebuli hidrogeologiuri kvlevebis safuZvelze, gamoyofilia arealebi, sadac maRalmineralizebuli miwisqveSa wylebis, sxvadasxva warmadobis, wyalaRebis punqtebi aris ganTavsebuli. Mmineralizebuli wylis, ukuosmosis meTodiT, demineralizacia-kondicirebis Semdeg, SesaZlebelia avtonomiuri sarwyavi sistemebis Seqmna, romelTa funqcionireba urwyavi teritoriebis aTvisebas Seuwyobs xels. calkeuli sarwyavi sistemis warmadoba, wyalaRebis konkretuli punqtis saeqspluatacio resursiT iqneba gansazRvruli. wylis racionaluri xarjva, morwyvis Tanamedrove, ekonomiuri, teqnologiebis danergviT iqneba miRweuli. analogiuri midgomiT, navaraudevia garejis udabnos maRalmineralizebuli wyalaRebis punqtebis safuZvelze, SezRuduli warmadobis sarwyavi sistemebis danergva. Pproeqtis praqtikuli realizacia, garkveuli winaaRmdegobrivi sakiTxebis gadaWras ukavSirdeba. maT Soris aRiniSneba hidrogeologiuri savele kvlevebis specifikuri sirTuleebi, sarwyavi sistemebis danergvisas finansuri danaxarjebis optimizacia da wylis gamtknarebis Sedegad gamoyofili maRalmi- neralizebuli koncentratis geologiur garemoSi Cabrunebis problema.

soflis meurneobis strategiuli mniSvnelobis dargad gamocxadebis Semdeg, mniSvnelovnad gaizarda investiciebi profilis msxvili sawarmoebis Sesaqmnelad. glexuri meurneobebis aRorZineba-funqcionirebis xelSesawyobad, individualur `mciremiwian~ (0.25-5.0 ha-s mflobel) fermerebs, grantis saxiT, samwliani daxmareba gamoeyo. Sesabamisad, sagrZnoblad gaizarda damuSavebuli saxnav-saTesi farTebi. magram paralelurad gamovlinda mTeli rigi faqtorebisa, romelTa negatiuri zegavlena dargis ganviTarebis dasaxul tempebs ayovnebs. marneulis regionSi, romelic qveynisaTvis agroproduqtebis tradiciuli mimwodebelia, misi mcire naleqiani, naxevradudabno klimatis pirobebSi, kulturuli mcenareebis moyvana morwyvis gareSe SeuZlebelia. damatebiT aTvisebuli savargulebis fonze, wina planze wamoiwia sarwyavi wylis deficitma. gansakuTrebiT mtkivneulia am sakiTxis mouwesrigebloba mciremiwiani fermerebisaTvis, romelTa finansuri SesaZleblobebi SezRudulia da amitom wylisTvis miuwvdomel farTebs ver iTviseben. regionSi urwyavi farTebis arseboba orma ZiriTadma mizezma ganapiroba: melioraciis infrastruqturaSi arsebulma teqnikurma xarvezebma da sarwyavi wylis sagrZnobma deficitma. 68 gasuli saukunis 90-iani wlebis Semdeg, gapartaxda wyalsaqaCi sistemebis qseli, ris gamoc, wneviT, savargulebs sarwyavi wyali ar miewodeba. [marneulis regionSi, 90- ian wlebamde, saerTo sarwyavi arealis (29 000 ha) 48%-s wyali wneviT miewodeboda]. zafxulis TveebSi, rodesac sarwyav wyalze maqsimaluri moTxovnilebaa, arxebis mTavar mkvebav arteriebSi, md. xramsa da mis marjvena SenakadebSi, wylis donis minimumi fiqsirdeba. aRsaniSnavia, rom zogadad, mdinareTa qselis wyaluxvobis klebis tendencia SeiniSneba, rac SesaZloa, planetaruli masStabiT mimdinare procesebis regionuli anarekli iyos [1]. arsebuli problemis gadawyveta SesaZlebelia avtonomiuri, individualuri sarwyavi sistemebis SeqmniT, romelnic miwisqveSa wylebiT momaragdeba. amave dros, sarwyavad gaTvaliswinebuli unda iyos wyalaRebis im punqtebis aTviseba, romelnic sasmel-sameurneo miznebisaTvis gamousadegaria. amiT, regionis wyalmomaragebis centralizebul sistemaSi, saeqspluatacio resurssa da jamur warmadobas Soris amJamad arsebuli balansi ar dairRveva. aRsaniSnavia, rom sasmel-sameurneo wylis xarjviT nawilSi mniSvnelovani koreqtivebia mosalodneli. cnobilia, rom socialur- sayofacxovrebo pirobebis gaumjobesebisas erT sul mosaxleze wylis moxmarebis maCvenebeli izrdeba. soflis meurneobis produqtebis gadammuSavebeli, axali, msxvili sawarmoebi ekologiurad sufTa wyliT unda momaragdes. marneulis regionSi Catarebuli specializirebuli hidrogeologiuri kvlevebis Sedegad, gamovlinda miwisqveSa wylebis bunebrivi gamosavlebi (wyaroebi), kustarulad gaTxrili Webi da individualurad gaburRuli WaburRilebi, romelnic ama Tu im mizeziT sasmel-sameurneo wyalmomaragebisaTvis gamouyenebelia. MmaTi klasterizaciisas, pirveli rigis xelSemSlel parametrad, miwisqveSa, Tavisu- falzedapiriani, wylebis maRali mineralizacia gamovlinda. individualuri, avtonomiuri sarwyavi sistemebis warmadoba, misi teqnologiuri xazebis procesebis zogadi sqema, rentabeloba, damokidebulia, erTis mxriv, mosarwyavi farTobis fizikur sidideze, meores mxriv, wyalaRebis konkretuli punqtis resursul SesaZleblobebze – mis warmadobaze. am mizeziT, yoveli calkeuli sistemisaTvis, teqnologiuri procesebis zogadi sqemis safuZvelze, individualuri midgomebia gasaTvaliswinebeli, rac konkretul proeqtebSi unda aisaxos. maRalmineralizebuli miwisqveSa wylebis yoveli wyalpunqti, hidrogeologiuri parametrebis dazustebisa da mowodebuli wylis demineralizacia - kondicirebis procesebis gavlis Semdeg, avtonomiuri sarwyavi sistemis sayrden punqtad SeiZleba CaiTvalos. marneulis arteziuli auzis farglebSi aTwleulebis manZilze Catarebuli hidrogeologiuri samuSaoebis Sedegad (s.zedginiZe da sxv.), wylis saerTo mineralizaciis xarisxis maCveneblis Sesabamisad, gamoyofilia sami tipis wyali: 1. miwisqveSa wylebi saerTo mineralizaciiT 1 g/l-mde. ZiriTadad hidrokarbonat- kalciumiani, hidrokarbonat-sulfatur-kalcium-natriumiani Semadgenlobis wylebi. 2. miwisqveSa wylebi saerTo mineralizaciiT 1 g/l-dan 3 g/l-mde. sulfat- natriumiani, sulfat-hidrokarbonat-kalciumiani da sulfat-natrium-magniumiani tipis wylebi. 3. miwisqveSa wylebi, romelTa saerTo mineralizacia 3 g/l-s aRemateba. is warmodgenilia sulfat-natriumiani da sulfat-natrium-kalciumiani wylebiT. Ppirveli jgufis wyali vargisia sasmel-sameurneo wyalmomaragebisaTvis, meore da, gansakuTrebiT mesame qimiuri jgufis, am miznebisaTvis Seuferebelia. sasmel- sameurneo wyalmomaragebisaTvis gamouyenebeli, xolo sarwyavad mosaxmarebeli miwisqveSa wylebis potencialuri rezervis gamosavlenad Seswavlili da gadamuSavebuli iyo, marneuli-gardabanis arteziul auzSi 1950-1973 ww. gaburRili WaburRilebis da miwisqveSa wylebis bunebrivi gamosavlebis pirveladi saarqivo faqtiuri masala [2]. wylebis sarwyavad gamoyenebis Sesafaseblad Cvens mier gamoyenebuli iyo sarwyavi wylebis amerikuli klasifikacia [3]. garda amisa, gamoyenebuli iqna wylis xarisxis Sefasebis gamartivebuli meTodika, SemoTavazebuli USAID-is mier [4].

69 radgan saarqivo masalebSi wylis qimiuri Sedgeniloba mocemulia %-eqviv-Si (kurlovis formula), xolo wylis xarisxis Sefasebisas gamoiyeneba koncentraciis erTeulebi mg-eqviv/l an mg/l, saWiro iyo kurlovis formulis monacemebis am erTeulebSi gadayvana. SAR-natrium-adsorbciuli fardoba, romelic gansazRvravs natriumis ionebis fardobiT aqtiobas, gamoiTvleba formuliT: SAR= 1.4*N/(Ca+Mg)0.5. sarwyavi wylis ufro martivi SefasebisaTvis USAID-i iZleva Semdeg kriteriu- mebs: Mg=(Mg/(Ca+Mg))*100<50%; Na=(Na/(Ca+Mg))*100<70%; Na=(Na/(Ca+Mg+Na))*100<50%. saSualo da maRalmineralizebuli wylebis sarwyavad gamoyeneba SeiZleba mxolod maTi demineralizaciis Semdeg. dReisaTvis wylis demineralizaciisa da kon- dicirebisaTvis yvelaze ufro miRebuli ukuosmosis meTodia. Tanamedrove ukuosmosuri teqnologia saSualebas iZleva gamtknardes ukuosmosuri danadgarisTvis miwodebuli wylis 75 %, romelSic marilebis koncentracia ar aRemateba sawyisi mineralizaciis 10 %-s. marneuli-gardabanis arteziul auzSi, 1950- 1970 ww. Catarebuli hidrogeologiuri kvlevebis Sedegad [2, t.2,] aRnusxuli wyalpunqtebidan, ganvixilavT sam maRalmineralizebul wyaros, maTi saTanado parametrebiT (nax. 2, cxrili 2).

nax. 2 marneulis regionis maRalmineralizebuli wyaroebis gamosavlebis sqematuri ruka. DSedgenilia safondo masalebis safuZvelze. Semokonturebulia aweuli mineralizaciiT daxasiaTebuli arealebi. cxrili 2

M N wyaros miner. miner. bikarb. sulf. qlor. Kkalc. natr. Mmagn. debiti # mg/l Mmg-. mg- mg- mg- mg- mg- mg- l/wm eqv/l eqv/l eqv/l eqv/l eqv/l eqv/l eqv/l

17 5600 84.2 9.3 74.9 - 21.0 49.7 13.5 4.7 44 1500 23.8 5.2 17.6 1.0 12.4 6.9 4.8 1 91 1000 16.7 6.3 9.0 1.3 5.7 7.5 3.5 0.9

wyaro #17 yvelaze maRalmineralizebulia. am wyarodan gamtknarebuli wylis 75%- iani gamosavlianobis misaRwevad saWiro iqneba eqvssafexuriani ukuosmosuri sistemis gamoyeneba. aseT sistemas sWirdeba 20_30 bari wnevis tumbo. mtknari wylis 70 gamosavlianoba 4.7*0.75 = 3.525 l/wm. koncentratis raodenoba 4.7*0.25 = 1.175 l/wm-Sia, mineralizaciiT 22 400 mg/l. wyaro #44 demineralizaciisaTvis saWiro iqneba samsafexuriani danadgari da 14-16 bari wnevis tumbo. mtknari wylis 75%-iani gamosavlianoba 1*0.75=0.75 l/wm. koncentratis raodenoba 1*0.25=0.25 l/wm, mineralizaciiT 6000 mg/l. wyaro #91 75%-iani gamosavliT, demineralizaciisaTvis saWiro iqneba orsafexuriani danadgari da 8-12 bari wnevis tumbo. mtknari wylis gamosavlianoba 0.9*0.75=0.675 l/wm = 2.43 m3 /s. koncentratis raodenoba 0.9*0.25=0.225 l/wm = 0.81 m3 /s, mineralizacia 4000 mg/l. sagarejos regionSi, urwyavi teritoriebis aTvisebis SesaZleblobas, sasmel- sameurneo moxmarebisaTvis gamousadegari miwisqveSa wylebis moxmarebis gziT, ganvixilavT sofel udabnos Semogarenis magaliTze. sofeli udabno `garejas udabnos~ teritoriis aTvisebis sayrden punqts warmoadgens. am didi istoriuli warsulis mqone kuTxis, mosaxleobis migraciisagan, praqtikulad gaukacurebisagan dacva, ZiriTadad, wyalmomaragebis problemasTanaa dakavSirebuli. rogorc sasmeli, aseve sarwyavi wylis gareSe mosaxleobis mniSvnelovani koncentracia arsebul bunebriv pirobebSi SeuZlebelia. Tu sasmeli wylis centralizebuli momaragebis problema sadReisod mogva- rebulia, garejis udabnos savargulebi kvlav sarwyavi wylis mwvave deficits gani- cdis. 2006-2007 wlebSi sof. udabnosa da mis mimdebare teritoriebze Catarda hidrogeologiuri kvlevebi, baton uCa zviadaZis xelmZRvanelobiT, romelmac mopovebuli qimiuri da hidrogeologiuri maxasiaTeblebis privatuli Sedegebi mogvawoda, risTvisac didad madlierebi varT. cxrili 3 asaxavs sof. udabnos Semogarenis wyalaRebis sami punqtis pirvelad monacemebs.

cxrili 3 qimiuri Sedgeniloba mg/l saerTo debiti wyaro wyaros min. l/wm # saxeli Cl(-) So4(-2) HHCO3(-) NNa(+) Ca(+2) Mg(+2) mg/l `jangir- 14 406,1 1660 239,1 812,5 232 99,6 3449,3 3,5 su~ 15 - 295,4 1080 43,9 500 94 2,4 2015,7 0,05 `berTa 108 21,3 194 200,1 125 52 13,2 605,6 0,07 wyaro.~

rogorc cxrilidan Cans, wyaro 14-s aqvs yvelaze didi debiti (3,5 l/wm), magram amave dros aris maRalmineralizebuli (3449,3mg/l). aseTi wylis Tanamedrove ukuosmosuri teqnologiiT damuSavebisas gamoiyeneba oTxsafexuriani ukuosmosuri sistema maRali wnevis tumboTi, romlis muSa wneva iqneba 12-20 bari. am sistemiT SeiZleba ukuosmosuri danadgarisTvis miwodebuli wylis 75%-is gamtknareba. gamtknarebuli wylis mineralizacia iqneba ara umetes 400 mg/l, maRalmineralizebuli koncentratisa – 14 000 mg/l. vargisi wylis moculoba iqneba: 3,5*0,75=2,625l/wm =157,5l/wT = 9,45 m3 /s = 226,9 m3/dR.R. koncentratis: 3,5*0,25=0,875 l/wm = 52,5 l/wT = 3,13 m3 /sT = 75,1 m3/dR.R. wyaro 15-is saerTo mineralizacia aris 2015,7mg/l, debiti 0,05 l/wm. am wyaros gamtknarebisaTvis gamoiyeneba samsafexuriani ukuosmosuri sistema muSa wneviT 8-16 bari. damuSavebis Sedegad miiReba 0,05*0,75 = 0,0375l/wm = 2,25l/wT = 135 l/sT = 3,24 m3/dR.R gamtknarebuli wyali mineralizaciiT araumetes 200mg/l. maRal-

71 mineralizebuli koncentratis raodenoba, mineralizaciiT 8000 mg/l, Seadgens – 0,05*0,25 = 0,0125l/wm = 0,75l/wT = 45l/sT = 1,08 m3/dR.R. berTa wyaros gamtknareba ar sWirdeba. (aRsaniSnavia, rom am wyaros wyals odiTve moixmardnen, garejis samonastro kompleqsis binadari, ber-monazonebi). moyvanili magaliTebis SemTxvevebSi, sarwyavi miznebisaTvis misaRebi wylis maqsimaluri raodenoba mocemulia cxrilebSi ##4,5. cxrili 4, Sedgenilia marneulis regionisaTvis, cxrili 5, garejis udabnos arealisaTvis.

cxrili 4 wyalaRebis wylis % wili saerTo debiti punqti konsistencia debitidan miner. g/l l/wm Mm3/sT Mm3/dR.R

1 2 3 4 5 6 7 demineraliz. 75 3.525 12.69 304.6 wyaro #17 koncentrati 25 22 400 1.175 4.23 101.5 demineraliz. 75 0.75 2.7 64.8 wyaro #44 koncentrati 25 6 000 0.25 0.9 21.6 demineraliz. 75 0.67 2.43 58.3 wyaro #91 koncentrati 25 4 000

cxrili 5 wyalaRebis wylis % wili saerTo debiti punqti konsistencia debitidan miner. g/l l/wm Mm3/sT Mm3/dR.R

1 2 3 4 5 6 7 demineraliz. 75 400 2.625 9.45 226.9 wyaro #14 koncentrati 25 14 000 0.875 3.13 75.1 demineraliz. 75 200 0.0375 135l/sT 3.24 wyaro #15 koncentrati 25 8 000 0.0125 45l/sT 1.08

cxrilebis analizi gviCvenebs, rom sarwyavad vargisi wylis debitebi farTobrivi morwyvisaTvis dabalia. 1971 wels erTi heqtari farTis erTjeradi morwyvisaTvis, saSualod, 800 m3 wyali iyo rekomendirebuli [5]. cxadia, wyalaRebis arcerTi SemoTavazebuli punqti am moTxovnas ver daakmayofilebs. magram, morwyvis wveTovani teqnologiebis warmoebisas, analogiuri sididis farTisaTvis, saSualod, 50m3 wyalia navaraudevi. 2500m2 farTobis sakarmidamo nakveTisaTvis 12,5 m3 wyali iqneba sakmarisi. yvelaze mciredebitiani, #15 wyarodan, miRebuli demineralizebuli wylis raodenoba 3,24 m3dR/R-ia, rac sakarmidamo nakveTis, 3 dReSi morwyvis saSualebas iZleva. arsebuli saarqivo masala, faqtiur dasayrdens warmoadgens statiaSi gamoxatuli mosazrebis xorcSesasxmelad. magram proeqtis praqtikuli ganxorcieleba, misi bunebaSi gatana, dakavSirebuli iqneba mTeli rigi problemis gadaWrasTan, romelTa Soris ZiriTadebad SeiZleba Semdegi sakiTxebi dasaxeldes: a. safondo monacemebis adgilze mokvleva. am problemis mogvareba intensiur savele samuSaoebis warmoebas ukavSirdeba, vinaidan, mcire warmadobis miwisqveSa wylebis gamosavlebi, rogorc Zneli misagnebia, aseve SeiZleba aRarc arsebobdes – damSrali iyos. b. mikvleuli wyalaRebis punqtebis amJamindeli hidrogeologiuri parametrebis dazusteba. am ukanaskneli sakiTxis gadaWra maT monitorings moiTxovs. 72 g. morwyvisa da demineralizacia-kondicirebis teqnologiuri procesebis da wveTovani morwyvis teqnologiebis sawarmoeblad saWiro aRWurvilobis Rirebulebis optimizacia. gamtknarebuli wylis miRebisaTvis saWiro ZiriTadi ukuosmosuri aRWurviloba – maRali wnevis tumboebi da membranuli elementebia. maTi saerTo Rirebuleba damokidebulia gasamtknarebeli wylis mineralizaciis xarisxze: rac metia mineralizacia, miT meti unda iyos gamosayenebeli tumbos wneva da Sesabamisad meti membranuli elementebia saWiro. amis gamo 1 m3 gamtknarebuli wylis miRebisaTvis saWiro ukuosmosuri aRWurvilobis Rirebuleba sakmaod farTo diapazonSi meryeobs. SesaZlebelia ukuosmosuri teqnologiuri xazebis Rirebulebis mniSvnelovani Semcireba, Tu maTi awyoba moxdeba saqarTveloSi, adgilobrivi inJiner-teqnikuri personalis mier. aseT SemTxvevaSi SesaZlebeli iqneba xazebis gantvirTva im teqnikur- teqnologiuri elementebisagan, romelic aucileblobas ar warmoadgens (magaliTad, ZviradRirebuli sruli avtomatika). analogiuri midgoma unda ganxorcieldes wveTovani morwyvisaTvis saWiro aRWurvilobis _ magistraluri milsadenebis, wveTovani bafTebis, gadabmis saSua- lebebis, tumboebis_-da maTi marTvis sistemebis_-avtomaturi, naxevradavtomaturi, manualuris – proeqtirebisas. d. mineralizebuli wylebis gamtknarebis Sedegad miRebuli maRalminerali- zebuli koncentratis geologiur garemoSi Cabruneba. maRalmineralizebuli koncentrati, romlis Semdgomi gamoyeneba ar xerxdeba, warmoadgens sawarmoo narCens, romelic damuSavebas da utilizacias saWiroebs. msoflios mraval qveyanaSi aseTi tipis wylebis gadasamuSaveblad mimarTaven e.w. amoSrobis teqnologias, rac teqnikurad xorcieldeba amosaSrobi wyaldagrovebebis, `tbori_amaorTqlebeli~-s mowyobiT. tborebis zedapiris farTobis gaTvla xorcieldeba adgilis aorTqlebadobis, naleqebis saSualo wliuri maCveneblisa da asaorTqlebeli wylis moculobis mixedviT. arsebobs tbor-amaorTqleblis farTobis gamoTvlis ramodenime formula. maT Soris utoloba Ftb ≥ ( ( QwC + Qan ) / (10 (E – H), sadac Ftb – tbori-amaorTqlebelis farTobia, ha; QwC – tborSi Semavali wylis 3 wliuri raodenobis maCvenebeli, m ; Qan – tborSi Camavali atmosferuli naleqebis wliuri raodenobis maCvenebeli, m3; E – asaorTqlebadi Sris saSualo simaRle, mm; H – atmosferuli naleqebis Sris saSualo simaRle, mm. sofel udabnos fizikur-geografiuli mdebareoba, saSualebas iZleva amosaSrobi tborebis mowyobas minimaluri xarjebis gaweviT. am arealSi aorTqlebadobis maCvenebeli (1400 mm-s weliwadSi), naleqebis wliur maCvenebels (maqsimum 400 mm) bevrad aRemateba [6]. erT kvadratul metrze mosuli naleqis wliuri maCvenebeli Seadgens 1*1*0.4=0.4 kub. metrs, xolo aorTqlebadoba 1.4 kub. metrs. amaorTqlebeli tborebis saSualo, standartul, siRrmed 1.5m-ia miCneuli. Sesabamisad, ganxilul SemTxvevaSi, tboris yoveli kvadratuli metridan, savaraudod 1 kub. metri wylis aorTqlebaa SesaZlebeli. wyaro #14 - `jangir-su~-s maRalmineralizebuli narCeni Seadgens 75,1 kub.m-s dReRameSi, anu 27 412 kub. m-s weliwadSi. gaTvlebi gviCvenebs, rom weliwadSi, am raodenobis wylis asaorTqleblad saWiro iqneba 2.7 heqtari farTobis tboris mowyoba. aRsaniSnavia, rom tborebis farTi da moculoba mniSvnelovnad SeiZleba Semcirdes, rogorc demineralizacia_kondicirebis procesebis mimdinareobis xangrZlivobis gaTvaliswinebis Sesabamisad, agreTve aorTqlebis damaCqarebeli teqnologiebis gamoyenebiT. rogorc cnobilia, morwyva, ZiriTadad mcenareTa vegetaciis periodSi mimdinareobs, amitom `dasvenebis~ periodSi tborebis maRalmineralizebuli narCenebiT Sevseba SeCerebuli iqneba. Tu tbori-amaorTqlebeli sof. udabnoSi gazafxul- zafxulis, yvelaze cxeli, 6 Tvis manZilze ifunqcionirebs, SesaZlebelia misi farTobis 1,35 ha-mde Semcireba.

73 aorTqlebis procesi SeiZleba gaizardos misi bunebrivi procesebis damaCqarebeli katalizatorebis meSveobiT (nax.3). arsebobs specialuri `amaorTqlebeli firfitebi~, romliTac ifareba tboris zedapiri, ris Sedegad mniSvnelovnad izrdeba misi funqcionirebis efeqturoba da ekologiuri usafrTxoebis maCvenebeli [7].

nax. 3. amaorTqlebeli firfitebis sistemiT dafaruli tbori

sadReisoT aprobirebulia damatebiTi SemaTboblebis mowyobis da `meqanikuri aorTqlebis~ teqnologiebi [8]. naklebad Rirebuli da ufro efeqturi meore meTodia (sur. 1,2), romelic erTeul farTobze aorTqlebis 14 jeradi gazrdis saSualebas iZleva.

sur.1 sur.2

amrigad, marneulis regionsa da sofel udabnos SemogarenSi arsebobs winapirobebi, urwyav farTebze, sasmel-sameurneo moxmarebisaTvis gamousadegari miwisqveSa wylebis safuZvelze, amoqmeddes mcire avtonomiuri sairigacio sistemebi. wylis resursebis simwiris gamo, maTi racionaluri moxmarebis uzrunvelsayofad, morwyvis warmoeba rekomendirebulia wveTovani meTodikis gamoyenebiT. saWiroebisas, wylebis gamtknarebis Sedegad darCenili maRalmineralizebuli narCenebis utilizacias, unda miesadagos ekologiurad usafrTxo teqnologiuri midgomebi. morwyvis dasaxuli sistemebis gamarTva, garkveul materialur danaxarjebs moiTxovs, magram maTi funqcionireba mravalfaqtoriani pozitiuri Sedegebis momtani iqneba.

74 gamoyenebuli literatura 1. n. rCeuliSvili, n. falavandiSvili, l. zubaSvili `wyali {fenomeni; wiaRiseuli resursi}~, Tsu, kmni, Tbilisi, 2014w., 36 gv. 2. Зедгинидзе С.Н., Джинчвелашвили Е.К. и др. «Оценка прогнозных ресурсов эксплуатационных запасов подземных вод Марнеули-Гардабанского артезианского бассеина на 1.1-1973», отчёт, 2т., Грузгеология, 1973г. 3. Водоснабжение и мелиорация. Томск, 2009г. 4. Орошение. Надлежащие сельско-хозяйственные практики. Рекомендации USAID. 5. rekomendaciebi saq. ssr soflis meurneobis gaZRolis sistemebis Sesaxeb. Tbilisi, sabWoTa saqarTvelo, 1971w., 458gv. 6. saqarTvelos erovnuli atlasi, vaxuSti bagrationis geografiis instituti, Tbilisi, 2012w. gv. 67-71. 7. http://www.ntpo.com/patents_water/water_2/ 8. http://www.evapor.com/why-evaporation.php

Perspectives and Problems of Using Unconditional High-mineralized Underground Waters for Irrigation (on the example of Marneuli region and Gareji desert)

N. Rcheulishvili, Doctor of geology – mineralogy sciences N. Enuqidze- Research essociate D. Melashvili- Leading engineer

Key words: Not irrigated areas, underground waters, demineralization-conditioning, autonomous irrigation systems

Abstract

It's possible to create autonomous irrigation systems on the basis of demineralization of high-mineralized underground waters. In Marneuli region, which is an intensively developed agro - industrial area, intensification of producing agro-cultural products is mainly impeded by unirrigated territories. On the basis of the hydro geology surveys carried out in the region there were found areas, in which points of water supply are located. By development of their resources using reverse osmosis method of water treatment, after demineralization-conditioning, it is possible to create autonomous irrigation systems. Productivity of an individual irrigation system will be defined by the exploitation resource of a concrete point of water supply. Water management will be achieved by implementing of modern, economic technologies of irrigation. By the analogous approach on the basis of the points of high-mineralized water supply of Gareji desert it is planned to implement irrigation systems of limited productivity on the practically unirrigated territories. Practical realization of the project is connected with solving of certain contradictory issues. Among them there should be noted specific complexity of hydro – geologic field researches, optimization of financial expenditures while implementing the irrigation systems and a problem of returning of the high-mineralized concentrate produced from desalination of water into the geological environment.

75 meqanizacia da eleqtrifikacia Mechanization and Electrification

sasoflo-sameurneo teqnologiuri procesebis ZiriTadi normatiuli maCveneblebi da maTi marTvis mniSvneloba b. basilaSvili-teqnikis mecnierebaTa doqtori, i. lagvilava-akademiuri doqtori, r. xaJomia-akademiuri doqtori. sakvanZo sityvebi: sawarmoo procesebi, danaxarjebi, energouzrunvelyofa, saamortizacio anaricxebi.

referati

soflis meurneobaSi mecnierul-teqnikur progress gansazRvravs rogorc teqnologiuri procesebis Sesrulebaze gamoyenebuli manqana-danadgarebis teqnikuri srulyofis done, ise konkretul sawarmoo pirobebSi maTi eqspluataciis efeqtianoba, rac ZiriTadad warmoebuli produqciis erTeulze gaweuli xarjebiT ganisazReba. ZiriTad danaxarjebs is pirdapiri saeqspluatacio danaxarjebi warmoadgens, romlebsac uSualod Sesasrulebeli samuSao ganapirobebs. Ees danaxarjebia: saamortizacio anaricxebi, fuladi saSualebebis xarji teqnikis remontze, teqnikur momsaxurebasa da Senaxvaze, sawvav- sacxebi da damxmare masalebis Rirebuleba, agregatis momsaxureTa xelfasi, damxmare samuSaoebis anazRaureba. aRniSnuli danaxarjebis Teoriulad dasabuTebuli, teqnikurad Semowmebuli, profesionaluri, racionaluri da garantirebuli mogebis uzrunvelyofiT marTva ganapirobebs Sromis saboloo dadebiT Sedegebs.

Sesavali. mocemuli sameurneo struqturis (firma, sawarmo, kerZo meurneoba da a.S.) iseTi ZiriTadi ekonomikuri maCveneblebis racionalurad marTviT, rogoricaa fondukugeba, rentabeluroba, wliuri ekonomikuri efeqti, Sromis xarji produqciis erTeulze da sxv., agreTve maTi mniSvnelobebis normatiulTan da msgavsi warmatebuli meurneobebis maCveneblebTan SedarebiT SesaZlebelia konkretuli RonisZiebebis dasaxva, xarvezebis gasworeba da Semdgom sameurneo saqmianobaSi maRa- li Sedegebis miRweva. agraruli mimarTulebis sawarmoTa saqmianoba ZiriTadad konkretuli regio- nisTvis damaxasiaTebeli sasoflo-sameurneo kulturebis mosavlianobiT da erTeul produqciaze gaweuli danaxarjebiT fasdeba. am mimarTulebiT warmatebebis uzrunvelyofas sxvadasxva saxis faqtorebi ganapirobebs. kerZod, mravalricxovani kvlevebiT da praqtikuli gamocdilebiT dadgenilia, rom sasoflo-sameurneo kulturebis mosavlianoba ZiriTadad sam faqtorzea damokidebuli: mzis energia, anu fotosinTezurad aqtiuri radiaciiT uzrunvelyofa; miwis produqtiuloba da bioklimaturi da niadagobrivi kvebis maCveneblebi; savegetacio periodis gan- mavlobaSi naTesebis teniT uzrunvelyofa [2]. yoveli aRniSnuli faqtoris mixedviT miRebuli umciresi mosavlianoba Sefasebulia mocemul pirobebSi SesaZlo (potenciur) mosavlianobad da mas cakeuli pirobebisaTvis sxvadasxva mniSvneloba aqvs. garda am faqtorebisa, maRalmosavlianobis uzrunvelyofisaTvis mniSvnelo-vania calkeuli sasoflo-sameurneo teqnologiuri operaciis agroteqnikuri moTxovnebis sruli dacviT Sesruleba.

76 aRniSnuli faqtorebis efeqtianad marTvisa da maTi dadebiTi Tvisebebis gamoyenebisaTvis saWiroa Sesabamisi teqnologiuri procesebis racionalurad realizeba. teqnologiuri procesebis proeqtirebis da meqanizebuli samuSaoebis organizaciis ZiriTadi principebi gapirobebulia sasoflo-sameurneo sawarmoo procesebis TaviseburebebiT. safuZvel principebs ki miekuTvneba: teqnologiur procesSi Semavali yoveli samuSaos Sesrulebis kompleqsuri meqanizacia; calkeuli teqnologiuri procesis optimalur kalendarul vadebSi da maRali xarisxiT Sesruleba; agregatebis efeqtiani muSaoba maRali mwarmoeblobiT, Sesabamisi resursebis umciresi danaxarjebis pirobrbSi; agregatebis garemoze uaryofiTi zemoqmedebis Semcireba; meqanizatorTa da damxmare muSebis xangrZlivi da efeqtiani muSaobisaTvis saWiro pirobebis uzrunvelyofa [1, 2]. sawarmoo procesebis racionalurad da profesiul doneze marTviT SesaZlebelia yvela aRniSnuli faqtoris dacva da arsebul normatiul moTxovnebTan sruli SesabamisobiT Sesruleba. ZiriTadi nawili. soflis meurneobaSi mecnierul-teqnikuri progresis daCqareba, misi materialur-teqnikuri bazis ganmtkiceba da sawarmoo potencialis maRalefeqtiani gamoyeneba, sawarmoo procesebis meqanizaciis safuZvelze uzrunvelyofs dargis saboloo dadebiT Sedegebs, rac ZiriTadad warmoebuli produqciis erTeulze gaweuli xarjebiT (P, lr/kg) ganisazRvreba. calkeul sameurneo qvedanayofSi mecnierul-teqnikuri progresis dones ZiriTadad misi samiwaTmoqmedo moculobis energoaRWurviloba (energouzrunvelyofa) ganapirobebs, romelic nebismieri, rogorc msxvili, ise mcire zomis meurneobisaTvis meqanizaciis donis ganzogadoebul maCvenebels warmoadgens [ 2 ]: Νha = ∑Ν/Fs.f., (1) sadac Νha aris miwaTmoqmedebis energoaRWurviloba, kvt / ha; ∑Ν – miwaTmoqmedebaSi gamoyenebuli energetikuli saSualebebis jamuri simZlavre, kvt; Fs.f – meurneobis mTliani samiwaTmoqmedo farTobi, ha. rac ufro didia Νha, miT ufro maRalia miwaTmoqmedebis meqanizebul samuSaoTa done da mcirea xeliT Sromis wili. Aam parametris mniSvneloba gansazRvravs teqnologiuri procesebis Sesrulebisas gamoyenebuli agregatebis samuSao modebis ganis B, maTi weviTi winaRobis R, agreTve teqnologiuri manqanebis muSa organoebis amZravi momentis Mp da sxva maCveneblebis marTvis SesaZleblobebs. Νha –s racionalur (optimalur) mniSvnelobad miRebulia 4…6 kvt/ha [ 2 ]. miwaTmoqmedebis meqanizaciis donis Sesabamisad icvleba xeliT Sromaze gaweuli danaxarjebis wilic, romelic meqanikuri energiis danaxarjebTan SedarebiT maRali mgrZnobiarobiT xasiaTdeba, rac mraval sxvadasxva saxis faqtorebzea damokidebuli (samuSaos energotevadoba, misi sirTule, Semsruleblis profesionalizmi da a.S.). energiis danaxarjebi (jouli/ha, jouli/kg, jouli/t da a.S.) ganapirobebs warmoebuli produqciis TviTRirebulebasac da, amdenad am saxis danaxarjebis Semcirebis mimarTulebiT saWiroa mudmivi sainJinro zemoqmedebebi. kerZod: satraqtoro agregatebis muSa organoebis konstruqciuli da teqnologiuri parametrebis SenarCuneba-aRdgena, sawvav-sacxebi masalebis SerCevis, momaragebis da Senaxva-gacemis, agreTve savele Sromis pirobebis racionaluri organizacia da a.S. yoveli aRniSnuli faqtoris gavlena Sromis saboloo Sedegze, anu warmoebuli produqciis erTeulze gaweul danaxarjebze, sakmaod maRalia, rac ganapirobebs calkeul teqnologiur procesze mudmivi profesuli, maRalorganizebuli zedamxedvelobis da maTi sworad marTvis aucileblobas. mocemuli jgufis mniSvnelovan maCvenebels warmoadgens Sromis energoaRWurvilobac: Νkac = ∑Ν / Hm, (2) sadac Νkac aris Sromis energoaRWurviloba, kvt / kac; Hm – memindvreobaSi dasaqmebul muSakTa saerTo raodenoba, kac. 77 E es maCvenebeli aseve axasiaTebs xeliT Sromis wilis da Sesabamisad masze gaweuli danaxarjebis Semcirebas miwaTmoqmedebis SedarebiT maRali kulturis pirobebSi. Mmisi mniSvneloba mizanSewonilia Tavsdebodes 22…26 kvt/kac. zRvrebSi [ 2 ]. mTeli wlis ganmavlobaSi teqnikis gamoyenebis racionaluroba fasdeba erT manqanaze mosuli datvirTviT: Bha = Fs.f./ nm, (3) sadac nm aris mocemuli tipis manqanebis (traqtorebi, kombainebi da a.S.) raodenoba. marcvlis amRebi kombainebis tipis specializebuli manqanebisaTvis Fs.f –s qveS igulisxmeba mocemuli tipis manqanebis mier damuSavebuli saerTo farTobi. Bh erT-erT mniSvnelovan maCvenebels warmoadgens da gansazRvravs teqnikis eqspluataciis rogorc sawarmoo, ise teqnikuri saxis procesebis marTvis xarisxs da profesionalizms. am maCveneblis normatiuli sidideebi calkeuli tipis manqanebisaTvis dadgenilia da misi srulyofili realizeba teqnikis efeqtiani gamoyenebis erT-erTi ganmapirobebeli faqtoria. saaTebSi gamosaxuli wliuri saSualo normatiuli datvirTva, magaliTad muxluxa traqtorebisaTvis Seadgens 830 saaTs, universaluri traqtorebisaTvis – 1060 sT –s, saerTo daniSnulebis guTnebisaTvis – 24 sT –s, xorbleulis da simindis amRebi kombainebisaTvis – 125 sT – s da a.S. [ 2 ]. miwaTmoqmedebis meqanizaciis donis, teqnologiur operaciebze gaweuli saeqspluatacio danaxarjebis da gamoyenebuli teqnikuri saSualebebis efeqturobis maCveneblebi ZiriTadad axasiaTeben meqanizebuli da xeliT Sromis moculobebs Soris raodenobriv damokidebulebebs. erT-erT aseT maCvenebels warmoadgens calkeuli saxis samuSaoebis meqanizaciis xarisxi: τmeq = Fmeq / F0 , (4) sadac Fmeq aris meqanizebuli wesiT Sesrulebuli samuSaoebis moculoba, ha, t, m3 da a.S.; 3 F0 – mocemuli saxis samuSaoebis saerTo moculoba, ha, t, m da a.S. Fmeq parametris sistematiuri zrda da srulyofa teqnikis gamoyenebis da mTlianad meurneobis racionaluri funqcionirebis mTavari maCvenebelia. miwaTmoqmedebis meqanizaciis donis kompleqsur maCvenebels warmoadgens meqanizebuli samuSaoebis e.w. simWidrove, romelic axasiaTebs, Tu ramdeni pirobiTi etalonuri heqtari (pir.et.ha) modis erT fizikur heqtarze: ωha = Ωha / Fs.f. (5) sadac ωha aris meqanizebuli samuSaoebis simWidrove, pir.et.ha / fiz.ha; Ωha – mTlian saxnav farTobze Sesrulebuli satraqtoro samuSaoebis saerTo moculoba, pir.et.ha. Ωha –s ricxviTi mniSvneloba damokidebulia sasoflo-sameurneo kulturis movla-moyvanis teqnologiisa da niadagur-klimaturi pirobebze. Sesabamisad, igi sakmaod did diapazonSi icvleba. zogierTi, SedarebiT gavrcelebuli kulturebisaTvis SeiZleba gamoyenebuli iqnes misi Semdegi mniSvnelobebi: xorbleuli da mzesumzira – 4...5; samarcvle simindi – 7...8; kartofili – 16...17; kombosto d xexilis baRi (Teslovani) – 37...38; venaxi – 50...60 [ 2 ]. aRniSnuli maCveneblebis gaumjobeseba damokidebulia gamoyenebuli samanqano- satraqtoro agregatebis siCqarul da Zalovan reJimebze. agregatis siCqaruli reJimis optimizacia es aris mocemuli pirobebisaTvis misaRebi da agregatis moZraobis iseTi vοpt siCqaris gamoyeneba, romlis drosac daculia agregatis muSaobis mareglamentirebeli yvela SezRudva, xolo optimizaciis miRebuli kriteriumi aRwevs Tavis eqstremalur mniSvnelobas [ 1, 4 ]. Zalovani reJimebis srulyofilad realizebas ganapirobebs rogorc gamoyenebuli saSualebebis teqnikuri done da maTi ZiriTadi energetikuli maxasiaTeblebi, ise garemo pirobebis calkeuli faqtori. gansakuTrebiT mniSvnelovania iseTi faqtoris

78 gavlena, rogoricaa adgilmdebareobis (nakveTis) daxris kuTxe, vinaidan am dros iseTi agregatebis gamoyeneba, romelTa ferdobis pirobebTan Seguebis SesaZleblobebi dabalia, sruliad cvlis teqnologiuri procesis parametrebs. saWiroa yoveli konkretuli SemTxvevisaTvis gansazRvruli iyos agregatebis mocemul pirobebTan Seguebis SesaZleblobebi, rac Sesabamisi kvlevebisa da gamocdebis safuZvelze dgindeba [3]. mniSvnelovania mocemuli sameurneo struqturis ZiriTadi ekonomikuri maCveneblebi, Sesabamisi statistikuri damuSavebis safuZvelze 4...5 wlis Sedegebis mixedviT. amasTan, SesaZlebeli xdeba teqnikis gamoyenebis da mTlianad meurneobis funqcionirebis tendenciebis gamovlena. aseTi monacemebis safuZvelze SesaZlebelia agreTve garkveuli prognozebis gakeTebac. msgavsi analizis Catareba da saWiro statistikuri informaciis Segroveba arsebiTad martivdeba sawarmos sainJinro- teqnikuri, sabuRaltro da ekonomikur muSakTa kompiuteruli da sxva, Tanamedrove sainformacio-teqnikuri saSualebebiT aRWurvis pirobebsi. daskvna. 1. sasoflo-sameurneo teqnologiuri operaciebis Sesrulebisas samanqano- satraqtoro agregatebis efeqtianobis amaRlebis erT-erT mniSvnelovan rezervs am agregatebis siCqaruli da Zaluri reJimebis optimizacia warmoadgens. amasTan, optimizaciis kriteriumad SeiZleba miRebuli iqnes mwarmoeblobis maqsimumi, saeqspluatacio danaxarjebis minimumi an sxva analogiuri maCvenebeli. Sesabamisad, teqnologiuri procesebis teqnikur-ekonomikur maCveneblebze moqmedi faqtorebis regulirebiT SesaZlebelia optimizaciis kriteriumebis garkveul zRvrebSi marTva; 2. agregatis muSaobis siCqaruli da Zaluri reJimebis optimizaciis amocana maTematikurad Semdegi saxiT Camoyalibdeba: saWiroa vipovoT agregatis moZraobis iseTi optimaluri siCqare vopt, romelic niadagis ρ simkvrivis, misi H simtkicis da ferdobis daxris α kuTxis mocemuli sidideebisa da agregatis modebis ganis B=cοnst, wevis winaRobis R=[R]min, muSa organos amZravi momentis Mp = [Mp]min, maZravis buqsaobis maCveneblis δ≤[δ] mniSvnelobebisaTvis uzrunvelyofs mwarmoeblobis maqsimums WsT → maχ da danaxarjebis minimums P → min. literatura [1] Агеев Л.Е. Основы рсчета оптимальных и допускаемых режимов работы машинно-тракторных агрегатов. Л., ,,Колос”, 1978. - 296 с.; [2] Зангиев А. А., Шпилько А. В., Левшин А. Г. Эксплуатация машинно- тракторного парка. М., ,,КолосС”, 2008. – 320 с.; [3] Makharoblidze R., basilashvili B., Makharoblidze Z. Method of phizical modeling of tractor units operation on slope. // Problems of mechanics. Tbilisi, 2014. № 3(56), pp 16 – 20; [4] Щетинин Н. В. Проблемы оценки эффективности использования Сельскохозяйственной техники. // Механизация и электрификация сельского хозяйства, М., 2001. № 5, с. 4 … 7.

BASIC TECHNICAL AND ECONOMIC INDICATORS OF AGRICULTURE PROCESSES AND THEIR MANAGEMENT METHODS

B.Basilashvili, I.Lagvilava, R.Khazhomia

Abstract Scientific and technical progress in agriculture determines the level of technical improvement of applied at execution of technological processes of machines and installations, as well as their effectiveness in specific production conditions that is mainly estimated by expenditure costs per unit of production. The main costs are those direct operating costs that are provided by directly performed work. This are the depreciation costs, cost for the repair of equipment, their maintenance, and storage, cost of fuel and lubricants and similar materials, salary of the serving personnel and compensation of auxiliary works. Theoretically justifed, technically proven, professional, efficient and ensuring a guaranteed profit management determines the final positive results of labor.

79 samTabaro TviTmavali Sasis ferdobebze moZraobis dros daxris kuTxis kuTxuri siCqaris Teoriuli analizi b.basilaSvili-teqnikis mecnierebaTa doqtori, a.kobaxiZe-inJineri, i.lagvilava-akademiuri doqtori, r.xaJomia-akademiuri doqtori. sakvanZo sityvebi: samTabaro TviTmavali Sasi; ferdobis daxris kuTxe; Sasis daxris kuTxuri siCqare; Sasis nakvalevi.

referati:

statiaSi warmodgenilia samTabaro TviTmavali Sasis ferdobze Sesvlis momentSi Sasis maqsimaluri daxris kuTxis gansazRvris meTodika. rodesac samTabaro TviTmavali Sasis gadaadgilebis siCqare, ferdobis daxris kuTxe da Sasis nakvalevi mudmivi sididea da vcvliT mxold ferdobzeE Sesvlis kuTxes, maSin Sesvlis kuTxis mateba iwvevs Sasis daxris kuTxis klebas da misi daxris kuTxuri siCqaris matebas. gansazRvrulia Sasis daxris kuTxuri siCqaris dasaSvebi mniSvnelobebi sxvadasxva kuTxiT daxril ferdobebze muSaobisas. rodesac ar icvleba Sasis gadaadgilebis siCqare, ferdobis daxris kuTxe romelic tolia Sasis daxris kuTxisa da icvleba mxolod Sasis moxvevis radiusi, maSin moxvevis radiusis gazrda iwvevs Sasis daxris kuTxuri siCqaris Semcirebas da piriqiT. ganxilulia Tu rogor icvleba Ssis daxris kuTxe da kuTxuri siCqare Sasis gakveuli siCqariT muSaobis pirobebSi sxvdasxva radiusiT Semobrunebisas, rodesac aseve ar icvleba Sasis moxvevis radiusi, ferdobis daxris kuTxe, romelic tolia Sasis daxris kuTxis da icvleba mxolod Sasis gadaadgilebis siCqare, maSin gadaadgilebis siCqaris mateba iwvevs Sasis daxris kuTxuri siCqaris gazrdas da piriqiT.

Sesavali: motanilia gasworebis momentSi samTabaro TviTmavali Sasis sqemisa da gamasworebeli meqanizmis Taviseburebani. miRebuli Sedegebisa da gamasworebeli meqanizmis analizi araa sakmarisi samTabaro Sasis gasworebis procesis srulad ganxilvisaTvis, risTvisac Aucilebeli xdeba Sasis kinematikis ganxilva. Ddadgindes traeqtoriebis da maTi moZraobis kanonebi, aseve Sasis ConCxze momqmedi Zalebi, romlebic moqmedeben samTabaro TviTmaval Sasze gasworebis momentSi, samTabaro TviTmavali Sasis kuTxuri siCqareebi, romelic warmoiSoba misi ConCxis gasworebis momentSi. garda amisa, miRebuli Sedegebi SeiZleba gamoyenebul iqnas avtomaturi mowyobilobebis damuSavebisas samTabaro TviTmavaliASasisferdobze moZraobis dros misi ConCxis vertikalur mdgomareobaSi SenarCunebisaTvis. ZiriTadi nawili: sqema, sadac aRwerilia samTabaro TviTmavali Sasis ferdobze Sesvlis momenti, naCvenebia nax. 1-ze. CavTvaloT, rom samTabaro TviTma-vali Sasi horizontaluri mdgomareobidan  kuTxis ferdobze Sedis  kuTxiT. am dros, rodesac Sasis wamyvani Tvali (pirobiTad qveda) iwyebs ferdobze Sesvlas (wertili  ) is daixreba  kuTxiT, romelic gasazRvravs aRniSnul ferdobze  kuTxiT Sesvlisas, mis maqsimalur daxras.

80   A   S O  K   D D C K X

nax. 1

aRniSnulidan gamomdinare, Tu A wertilidan davuSvebT marTobs horizontalur sibrtyeze da masTan gadakveTis wertils – O SevaerTebT wertilTan K, miviRebT AOK samkuTxeds, sadac AK=b –samTabaro TviTmavali Sasis nakvalevia da kuTxe AKO=  , Sasis daxris maqsimaluri kuTxea. aRniSnul ferdobze  kuTxiT Sesvlisas aseve X wrfeze Tu A wertilidan dauSvebT marTobul xazs da miRebul C wertils SevaerTebT O wertilTan, miviRebT ACO samkuTxeds, sadac kuTxe ACO aris kuTxe  , anu ferdobis daxris kuTxe da AO=ACsin  , meores mxriv sqemidan Cans, rom AC= b cos , saidanac vRebulobT, rom AO= b sin  cos . samkuTxedi AOK-dan AO= b sin  , saidanac    arcsin . Aamrigad, Tu SevitanT AO-s mniSvnelobas aRniSnul gamosa-xulebaSi b miviRebT [1]: arcsin(cos   sin  )  (1)

samTabaro TviTmavali Sasis daxris kuTxuri siCqare  0 gamoisaxeba tolobiT:    ; 0 t meores mxriv S t  ,  S sadac S aris samTabaro TviTmavali Sasis mier ganvlili manZili;

 S -Sasis gadaadgilebis siCqare ferdobze Sesvlis momentSi. b Tu gaviTvaliswinebT, rom samkuTxed D -dan b  Stg , saidanac S = da tg b vRebulobT, rom t  . Stg  Tu t-s mniSvnelobas SevitanT samTabaro TviTmavali Sasis kuTxuri siCqaris gamosaTvlel formulaSi miviRebT:    tg  arcsin(cos  sin  ) tg   S  S ; (2) 0 b b (2) tolobidan Cans, rom samTabaro TviTmavali Sasis  kuTxis ferdobze

 kuTxiT Sesvlisas, misi daxris kutxuri siCqare  0 damokidebulia Sasis

81 gadaadgilebis siCqareze -  S , Sasis nakvalevze - b , aseve ferdobze Sesvlis kuTxeze  .

Tu Sesvlis kuTxe  =0, maSin daxris kuTxuri siCqare  0 =0, radganac tg =0 da Sasi moZraobs horizontalur niadagze. Tu   900 , maSin cos  0 da Sais daxris kuTxe 0-is tolia. garda amisa, rac metia Sasis nakvalevi b, miT naklebia Sasis daxris kuTxuri siCqare  0 da piriqiT. 0 rodesac  S 1,4 m/wm, b=1,5 m da   20 , maSin ,  da  0 mniSvnelobebi moyvanilia cxril 1-Si. cxrili 1

 100 200 300 400 500 600 700 800 900

 19,70 18,70 17,30 15,20 12,70 9,850 6,70 3,40 00

3,2 6,25 9,25 11,8 14,1 15,8 17,1 17,9 0  0 m/wm

rogorc cxrilidan Cans Sasis ferdobze Sesvlis  kuTxis matebasTan erTad intensiurad klebulobs Sasis daxris kuTxe  da matulobs Sasis daxris kuTxuri siCqare  0 . ganvixiloT SemTxveva, rodesac Sasi ferdobze asrulebs wriul moZraobas (nax. 2). ІІ  S R І І S S 

nax. 2

rogorc nax. 2-dan Cans pirvel mdgomareobaSi Sasi imyofeba vertikalur mdgomareobaSi, xolo meore mdgomareobaSi is imyofeba  maqsimaluri kuTxiT  R daxril mdgomareobaSi. am dros Sasis mier ganvlili manZilia S= da misi daxris 2 kuTxe   , aqedan gamomdinare, Sasis daxris kuTxuri siCqare iqneba

   m/wm, 0 t

 R saidanac t  da kuTxuri siCqare iqneba 2 0

2    S R grad/wm. (3) 0 

82 amrigad (3) tolobidan Cans, rom samTabaro TviTmavali Sasi  kuTxis ferdobze wriuli moZraobisas , misi daxris kuTxuri siCqare damokidebulia Sasis R 0 gadaadgilebis siCqareze -  S da mobrunebis radiusze - . rodesac    20 R ,  S 1,4 grad/wm da 5  10 m, maSin Sasis daxris kuTxuri 0 siCqaris mniSvnelovnebi naCvenebia cxril 2-Si.

cxrili 2

1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4  S m/wm R m 5 6 7 8 9 10

3,54 2,95 2,51 2,18 1,94 1,73  0 grad/wm

rogorc cxrili 2-dan Cans, Tu Sasis moZraobis siCqare   5 m/wm maSin rac R S metia moxvevis radiusi - miT naklebia samTabaro TviTmavali Sasis daxris kuTxuri siCqare  0 . R Tu moxvevis radiusi =5 m, Sasis gadaadgilebis siCqare S 1,4  2,8 m/wm da 0 ,    20 maSin maSin Sasis daxris kuTxuri 0 siCqaris mniSvnelovnebi naCvenebia cxril 3-Si.

cxrili 3

1,4 1,67 1,94 2,22 2,5 2,8  S m/wm R m 5 5 5 5 5 5

12,7 15,24 17,8 20,3 22,9 25,4  0 grad/wm

Ddaskvna: 1. rodesac samTabaro TviTmavali Sasis gadaadgilebis siCqare, ferdobis daxris kuTxe da Sasis nakvalevi mudmivi sididea da vcvliT mxolod ferdobzeE Sesvlis kuTxes, maSin Sesvlis kuTxis mateba iwvevs Sasis daxris kuTxis klebasa da misi daxris kuTxuri siCqaris matebas. 2. rodesac ar icvlebian Sasis gadaadgilebis siCqare, ferdobis daxris kuTxe romelic tolia Sasis daxris kuTxis da icvleba mxolod Sasis moxvevis radiusi, maSin moxvevis radiusis gazrda iwvevs Sasis daxris kuTxuri siCqaris Semcirebas da piriqiT. 3. rodesac aseve ar icvleba Sasis moxvevis radiusi, ferdobis daxris kuTxe, romelic tolia Sasis daxris kuTxis da icvleba mxolod Sasis gadaadgilebis siCqare, maSin gadaadgilebis siCqaris mateba iwvevs Sasis daxris kuTxuri siCqaris gazrdas da piriqiT.

83 THEORETIKAL ANALYSIS OF ANGULAR VELOCITY OF TILT MOUNTAIN SELF-PROPELLED CHASSIS AT MOVEMENT ON SLOPE

B. Basilashvili, A. Kobakhidze, I. Lagvilava, R. Khazhomia Abstract:

In the article is stated a specific method of determining of maximum angle of inclination at run on slope of mountain self-propelled chassis. When the speed f movement of self-propelled mountain chassis, slope inclination and chassis track is constant value and is changed only angle of run on slope, then increasing in angle of run causes decreasing in chassis inclination and increasing in angular velocity of inclination. Are defined the permissible values of the angular velocities of chassis inclination on slopes with various inclinations. When are not changed chassis movement speed, slope inclination that is equal to chassis inclination and is changing only chassis radius of turn, then increasing in radius of turn causes decreasing in chassis angular velocity of inclination and in contrary. Are considered issues how is changed the angle and angular speed of chassis inclination at driving on turning with different radii. When also are not changed chassis radius of turn, slope inclination that is equal to chassis inclination and is changed only chassis movement speed, tehn increasing in movement speed causes increasing in chassis angular velocity of inclination and in contrary.

UDUD UU 84 Mmcire meqanizaciis manqanebis raodenoba aWaraSi da maTi prognozireba umcires kvadratTa meTodiT

j. kacitaZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi, i.abulaZe-akaki wereTlis quTaisis saxelmwifo universitetis doqtoranti, g. beriZe-saqarTvelos teqnikuri univeritetis doqtoranti sakvanZo sityvebi: mcire meqanizacia, teqnika, gantoleba, prognozireba. referati

aWara saqarTvelos erT-erT specifikur mTian regions warmoadgens, sadac sasoflo sameurneo kulturebis movla-moyvanis meqanizacia TaviseburebiT xasiaTdeba. Aaq garTulebulia mobiluri sasoflo sameurneo manqanebis gamoyeneba da amitom farTod sargebloben mcire meqanizaciis teqnikuri saSualebebiT-motoblokebiT, minitraqtorebiT, motokultivatorebiT da sxva. maTi raodenoba ukanasknel periodSi ganuwyvetliv izrdeba da amitom mniSvnelovan amocanas warmoadgens mecnieruli rekomendaciebis damuSaveba aRniSnuli teqnikis prognozirebisaTvis perspeqtivaSi. Cvens mier umcires kvadratTa meTodis gamoyenebiT damuSavebulia specialuri meTodika da miRebulia adekvaturi maTematikuri modeli, romelic saSualebas iZleva statistikuri masalis safuZvelze moxdes mcire meqanizaciis manqanebis raodenobis gaangariSeba nebismieri wlisaTvis da aseve perspeqtivaSi. aRniSnuli maTematikuri modelis gamoyenebiT Catarebulia Sesabamisi gaangariSebebi da miRebulia prognozebi perspeqtivaSi.

aWara ZiriTadad mTiani regionia da sasoflo sameurneo kulturebis movla-moyvanis meqanizacia umetes wilad xorcieldeba mcire meqanizaciis teqnikuri saSualebebiT-motoblokebiT, minitraqtorebiT, motokultivatorebiT, misabmelebiT, saTesebiT da sxva. aRniSnul teqnikas fermerebi iZenen piradad da aseve Tanada finansebas anxorcielebs aWaris soflis meurneobis saministro. tqnikis raodenoba wlebis mixedviT ganuwyvetliv matulobs da maTi zrdis dinamika ukanaskneli 6 wlis ganmavlobaSi naCvenebia qvemoT( cx.1):

aWaris regionSi mcire meqanizaciis teqnikuri saSualebebis

mdgomareoba 2010-2015 ww cxrili 1 wlebi 2010 2011 2012 2013 2014 2015

da kerZ da kerZ da kerZ da kerZ da kerZ da kerZ su munici f. o f. o f. o f. o f. o f. o l p. qobu- 28 17 15 20 64 32 10 45 26 19 64 39 379 leTi xelva- 47 36 15 45 70 68 32 58 60 65 70 86 652 Cauri qeda 43 48 15 57 69 30 31 77 74 60 72 45 621 Suaxe- 33 80 15 121 73 96 81 102 71 99 102 78 951 vi xulo 81 80 17 120 89 156 44 179 94 151 142 146 1299 sul 416 458 765 680 722 861 3902

85 SeniSvna: daf. - raodenoba, romelic mosaxleobas saministrom gadasca; kerZo - raodenoba, romelic mosaxleobam TviTonSeiZina.

imisaTvis, rom movaxdinoT mcire meqanizaciis teqnikuri saSualebebis prognozireba perspeqtivaSi, rac sakmaod rTuli amocanaa, vsargeblobT Cvens mier damuSavebul meTodikiT. [1,2} ,romelic damyarebulia umcires kvadratTa meTodze da iTvaliswinebs teqnikis raodenobis zrdas. qvemoT warmodgenilia meTodikis ZiriTadi aspeqtebi: kavSiri teqnikis raodenobasa da wlis rigiT nomers Soris SeiZleba gamosaxuli iqnes Semdegi saxiT:

da _koeficientebia, romlebic ganisazRvrebian zemoT mocemuli statistikuri masalis gamoyenebiT. meTodikis mixedviT koeficientebisSefaseba iqneba yvelaze ufro saalbaTo Tu sruldeba piroba: aRniSnuli pirobis SesrulebisaTvis vaxdenT gantolebis gawarmoebas jer , xoloSemdeg -Ti, miviRebT:

ganvsazRvroT koeficienti:

sadac da _ saSualo mniSvnelobebia. sabolood miiReba :

86 Aanalogiuri gaangariSeba SesaZlebelia alternatiulad Semdegi formuliT:

miiReba aseTi saxis ori maxasiaTebeli gantoleba.

Oorive saxis maxasiaTebeli gantolebebis amoxsniT xdeba orive da koeficientebis gamoTvla da maTi Sedareba umcires kvadratTa meTodiT miRebul SedegebTan. qvemoT mocemulia Cvens mier warmodgenilimeTodikis realizacia aWarisaTvis. cxril 2- Si warmodgenilia ateqnikis raodenobani Sesabamisi wlebis mixedviT.

Mmcire meqanizaciis teqnikis raodenoba cx. 2.

teqnikis raodenobani 416 458 465 680 722 861 weli 2010 2011 2012 2013 2014 2015 wlis rigiTi nomeri 0 1 2 3 4 5

Cveni meTodikis Tanaxmad, miviRebT:

; ; ; ; ;

Ppirveli ZiriTadi gantoleba iqneba :

Mmeore ZiriTadi gantolebis misaRebad vadgenT damxmare gantolebebs:

;

Mmeore ZiriTadi gantoleba iqneba:

Oorive ZiriTadi gantolebis erTdrouli amoxsniT miviRebT:

87 maSasadame, mcire meqanizaciis manqanebis raodenobis gaangariSebisa da perspeqtivaSi misi prognozirebisaTvis miviRebT formulas:

Uumcires kvadratTa meTodis gamoyenebiT miviRebT:

, angariSidan sCans, rom sxvaoba miRebul Sedegebs Soris ar aRemateba 1%-s,rac imas niSnavs, rom Cvens mier miRebuli maTematikuri modeli adekvaturia da misi gamoyenebiTSesaZlebelia aWarisaTvis saWiro mcire meqanizaciis manqanebis raodenobis prognozireba perspeqtivaSi. Cvensmier Catarebuli gamoTvlebis Sedegebi warmodgenilia cxril 3-Si.

aWaraSi mcire meqanizaciis teqnikisraodenobis prognozi cx. 3

p r o g n o z i teqnikisraodenobani 416 458 465 680 722 861 989 1102 1215 1328 1441 weli 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 wlisrigiTinomeri 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

daskvnebi

1. damuSavebulia meTodika mcire meqanizaciis manqanebis raodenobis gaangari- SebisaTvis umcires kvadratTa meTodis gamoyenebiT 2. aRniSnuli meTodikiT miRebulia adekvaturi maTematikuri modeli ,romlis mixedviTac gaangariSebulia mcire meqanizaciis manqanebis mosalodneli raodenoba perspeqtivaSi. literatura

1. j. kacitaZe da sxv. `samecniero-meToduri rekomendaciebi sazRvargareTidan Semotanili sasoflo sameurneo manqanebis saimedoobis gaangariSebis, gazrdisa da teqnikuri servisis racionaluri formebis SerCevisaTvis, Tbilisi, 2012,237 gv. 2. Дж. Кацитадзе,Ш. Чалаганидзе Проблемы технического сервиса сельскохозяйственных машин в Грузии с учетом горных условий работы и основные направления его усовершенствования,Труды академии с.х. наук Грузии, т. 29, Тбилиси, 2011, с.385…389

Quantity of small mechanization machines in Adjara and their forecasting under the least squares method

J. Katsitadze, I. Abuladze, G.Beridze Abstract

Adjara is one of the specific mountainous regions of Georgia, where the mechanization of cropping is characterized by peculiarities. The utilization of mobile agricultural machinery is complicated here and therefore there are widely used technical means of mechanization, tillers, tractors, cultivators and others. Their number is permanently increasing and an important task is to provide scientific advice for the prediction of this technology in the future. By using the least square method, we have developed a special methodology and gained the adequate mathematical model, which allows, on the basis of statistical information, to calculate the number of small mechanization machines for every year as well as in the long run. Through usage of the above-mentioned matematical model, appropriate calculations have been made and the respetive forecasts for the future have been obtained.

88 ekonomikuri da energetikuli kriteriumebis gamoyeneba sasoflo- sameurneo agregatebis muSaobis SefasebisaTvis r.maxarobliZe- soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi, e.SafaqiZe-soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi, gr.Citaia-teqnikis akademiuri doqtori, g.mosaSvili-teqnikis akademiuri doqtori, sakvanZo sityvebi: traqtori, manqana, agregati, kriteriumi, sawvavis xarji. referati

statiaSi mocemulia sasoflo-sameurneo agregatebis muSaobisa da teqnologiuri procesebis Sesrulebis Sefasebis meTodika erT heqtqrze dayvanili saeqspluatacio danaxarjebisa da teqnologiuri operaciebis Sesrulebaze mosuli energetikuli danaxarjebis gaangariSebis safuZvelze. es meTodi damokidebuli ar aris sabazro koniunqturaze da iZleva agregatis muSaobisa da Sesrulebuli samuSao procesis Sefasebis obieqtur SesaZleblobas.

sasoflo-sameurneo kulturebis movla-moyvanisa da aRebis teqnologiuri procesis efeqturoba fasdeba miRebuli mosavlis Rirebulebis fardobiT am procesis dros Sesrulebuli samuSaos jamur TviTRirebulebasTan. magram, aRsaniSnavia, rom fulad erTeulebSi gamosaxuli produqciisa da Sesrulebul samuSaoTa Rirebuleba pirdapir kavSirSia bazris koniunqturasa da infliaciis maCvenebelTan, rac iwvevs teqnologiuri procesis efeqtiurobis maCveneblis myisieri mniSvnelobis cvlilebas da yovel calkeul momentSi sxvadasxvaa; amitom, misi gamoyeneba sasoflo-sameurneo agregatebis muSaobisa da manqanuri operaciebis SefasebisaTvis naklebad efeqturia da SeiZleba Sefasebis cdomileba gamoiwvios. amitom teqnologiuri procesis Sefasebisas saWiroa SeirCes iseTi maxasiaTebeli, romelic damokidebuli ar iqneba sabazro koniunqturaze da mxolod agregatis teqnikur-ekonomikur maxasiaTeblebze iqneba damokidebuli. aseT maxasiaTebels warmoadgens procesis SesrulebisaTvis saWiro energiis xarji damuSavebuli farTis erTeulze. agregatis muSaobis ekonomiuri efeqtianoba fasdeba Sesrulebuli samuSaos dayvanili saeqspluatacio danaxarjebiT, Sesrulebuli samuSaos erT heqtarze da iangariSeba gamosaxulebiT [1]:

(1) sadac: Cday – aris dayvanili saeqspluatacio danaxarjebi, lari/ha; Cα – danaxarjebi teqnikis renavaciasa da kapitalur remontze, iangariSeba teqnikis sabalanso Rirebulebis B, amortizaciis anaricxebis procentuli raodenobis – a, agregatis saaTuri mwarmoeblurobisa W da agregatis wliuri datvirTvis T mixedviT:

(2) sadac: Cρ – aris danaxarjebi teqnikis teqnikur momsaxurebasa da mimdinare remontze, iangariSeba Ca-is analogiurad:

(3) sadac: - aris danaricxebi teqnikur momsaxurebasa da remontze, %,

89 jamuri danaxarjebi amortizaciasa da teqnikur momsaxureobaze iqneba:

(4) es maCvenebeli traqtorisaTvis gamoisaxeba:

xolo manqanisaTvis iqneba:

sadac: Bt da Bm –aris Sesabamisad traqtorisa da manqanis sabalanso Rirebuleba, lari; at, am; pt, pm - danaxarjebia amortizaciaze a da teqnikur momsaxurebasa da remontze p, Sesabamisad traqtorisa t da manqanisaTvis m. CSr - Sromis danaxarjebi teqnologiuri procesis Sesrulebaze; iangariSeba momsaxure personalis raodenobis n, saaTuri satarifo ganakveTis S, socialur uzrunvelyofaze danaricxebis k0 da saaTuri mwarmoeblurobis mixedviT:

(5) Csaw danaxarjebia sawvav-sacxeb masalebze da iangariSeba sawvavis xarjiT teqnologiuri procesis Sesrulebaze qkuT kg/ha, sawvavis kompleqsuri Rirebulebisa Ckom lari/kg da saaTuri mwarmoeblurobis WsT mixedviT:

(6) energetikuli danaxarjebi teqnologiuri operaciebis Sesrulebaze iangariSeba gamosaxulebiT [2,3]:

(7) sadac: Эday – aris dayvanili energodanaxarjebi, mj/ha-ze; Эtra – traqtoris damzadebaze energodanaxarjebis wili saeqspluatacio vadis erT weliwadSi dayvanili erT heqtarze, mj/ha, romelic iangariSeba gamosaxulebiT:

(8)

sadac: et – aris energiis danaxarji traqtoris masis 1 kg-is damzadebaze, mj/kg; Qt – traqtoris masa, kg; at - traqtoris amortizaciaze energis danaxarjebis maCvenebeli koeficienti; T – traqtoris wliuri gamomuSaveba saaTebSi, sT; WsT – agregatis saaTuri mwarmoebluroba, ha/sT. Эmana - manqanis damzadebaze energodanaxarjebis wilia saeqsplua-tacio vadis erT weliwadSi dayvanili erT heqtarze, mj/ha, romelic iangariSeba gamosaxulebiT:

(9)

sadac: em – aris energiis danaxarji manqanis masis 1 kg-is damzadebaze, mj/kg; 90 Qm – manqanis masa, kg; am - manqanis amortizaciaze energiis danaxarjebis maCvenebeli koeficienti; Эtrρ - traqtoris teqnikur momsaxurebaze energodanaxarjebis wili saeqspluatacio vadis erT weliwadSi, dayvanili erT heqtarze, mj/ha, romelic iangariSeba gamosaxulebiT:

(10) sadac: at - aris traqtoris teqnikur momsaxurebaze energiis danaxarjebis maCvenebeli koeficienti; Эmanρ - manqanis teqnikur momsaxurebaze energodanaxarjebis wilia saeqspluatacio vadis erTweliwadSi dayvanili erT heqtarze, mj/ha, romelic iangariSeba gamosaxulebiT:

(11) traqtoris jamuri energodanaxarjebi amortizaciasa da teqnikur momsaxurebaze iqneba:

(12) igive maCvenebeli manqanisaTvis iqneba:

(13) Aagregatis damzadebaze da teqnikur momsaxurebaze energodanaxarjebis wili saeqspluatacio vadis erT weliwadSi, dayvanili erT heqtarze, iangariSeba gamosaxulebiT:

mj/ha, (14) Pprocesis Sesrulebis dros momsaxure personalis mier daxarjuli energia, iangariSeba gamosaxulebiT:

, mj/ha, (15) sadac: n –aris momsaxure personalis raodenoba; eSr – momsaxure personalis energetikuli eqvivalenti, mj/kac.sT. Pprocesis Sesrulebis dros daxarjuli sawvavis energia, iangariSeba gamosaxulebiT:

, mj/ha, (16) sadac: 1,05 koeficienti iTvaliswinebs sacxebi masalebis raodenobas;

Ne – Zravis nominaluri simZlavre, kvt; ge – sawvavis kuTri xarji, gr./kvtsT esaw – sawvavis energetikuli eqvivalenti, mj/kg. 91 dayvanili saeqspluatacio danaxarjebisa da dayvanili energodanaxarjebis raodenobis SefardebiT saxeobebis mixedviT: a) -amortizaciisa da teqnikuri momsaxurebisaTvis:

(17) b) Sromis xarjisaTvis:

(18) g) sawvavis xarjisaTvis:

(19) sabolood agregatisaTvis miviRebT:

(20) Aamrigad teqnologiuri procesis SesrulebisaTvis fuladi saxsrebis danaxarjebis saangariSod energodanaxarjebis mixedviT miviRebT Semdeg gamosaxulebas:

lari/ha (21) sadac: Bagr= Bt+Bm - aris agregatis sabalanso Rirebulebaa, lari; Bt – traqtoris sabalanso Rirebuleba, B=32000lari; Bm – manqanis sabalanso ERirebulebaa, B’= 5600lari; S – satarifo ganakveTi, S = 5,0 lari; Ko – socialuri danaricxebi, 20%; Csaw – sawvavis sabazro Rirebulebaa, Csaw=1,75lari.

amrigad, energetikuli danaxarjebis gansazRvra saSualebas gvaZlevs obieqturad SevafasoT sasoflo-sameurneo agregatebis muSaoba da Sesrulebuli teqnologiuri procesebi bazris koniunqturisa da inflaciis maCveneblisagan damoukideblad da vimsjeloT maT ekonomikur efeqturobaze.

92 Ggamoyenebuli literatura:

1. Иофинов С.А. Эксплуатация машинно-тракторного парка М.: «Колос» 1974б, 480с. 2. В. И. Дробашев, Н.М. Морозов, Н. Н. Кабаков, А. С. Миндрин, Л.М.Шей – Экономическая эффективность механизации. сельскохозяйственного производства. М.: 2001. Российская академия с/х наук, 339с. 3. В.А. Ермичев, А.И. Купреерко О равнозначности применения энергетических и экономических критериев. // Ж. «Техника в сельском хозяйстве» №5 М.: 2006, Сю 23-25. 4. r. maxarobliZe, g. Citaia. perspeqtivaSi racionaluri sasoflo-sameurneo warmoebisaTvis. Aucilebeli traqtorebis raodenobisa da nomenklaturis gansazRvra, ssipmeis samecniero SromaTa krebuli, t. 50 Tbilisi 2009. gv. 214-238

USING OF ECONOMIC AND ENERGETIC CRITERIA IN EVALUATION OF AGRICULTURAL AGGREGATES PERFORMANCE

R. Makharoblidze E. Shapakidze-Academicians of Georgian Academy of Agricultural Sciences, G. Chitaia, G. Mosashvil-Doctors of technical Sciences

Key words: Tractor, mashine, aggregates, criteria.

Abstract

The article describes the evaluation methods for agricultural aggregates performance on the basis of calculation of economic and energetic criteria. Here is discussed the methods which are not dependent on the market conjuncture and make it possible for objective assessment of the work performed.

93 mcenareTa dacva Plant protection

bostneuli kulturebis fesvis mavneblebi da maTTan brZola

T.gogiSvili-soflis meurneobis akademiuri doqtori, asocirebuli profesori sakvanZo sityvebi: bostneuli kulturebi, fesvis mavneblebi, brZola. agroteqnikuri RonisZiebebi, inseqticidebi.

რეფერატი

ბოსტნეულ კულტურებს დიდ ზიანს აყენებს მათზე გავრცელებული მავნე ორგანიზმები, რომელთა შორის დიდი მავნეობით გამოირჩევიან მავთულა ჭიები, ცრუმავთულა ჭიები, შემოდგომის ხვატარი, მახრა, ჭრიჭინები, ფესვის გალიანი ნემატოდა. მავთულა ჭიების (Coleoptera, Elateridae) მატლები იჭრებიან მცენარის ფესვებში, ტუბერებში, გამოსჭამენ მათ მთლიანად, რასაც ხშირად ფესვების და ტუბერების ლპობა მოჰყვება.შემოდგომის ხვატარის (Spodoptera frugiperda) მატლები აზიანებენ ფოთლებს და ღეროებს ფესვის ყელთან გაღრღნით. მახრა (Gryllotalpa gryllotalpa) ძირითადად მცენარის ფესვებს ღრღნის, რაც მის გახმობას იწვევს. ჭრიჭინები (Cicadidae) ღრღნიან მცენარის ღეროს ფესვებთან, ზოგჯერ - ნაყოფსაც.ფესვის გალიანი ნემატოდას (Meloidogyne incognita) კვების შედეგად ფესვებზე ჩნდება გალები, რის გამოც ფესვები კარგავენ ნორმალური ფუნქციონირების უნარს. ბოსტნეული კულტურების ფესვის მავნებლების წინააღმდეგ ძირითადად აგროტექნიკური და ქიმიური საშუალებების გამოყენებას ვურჩევთ. ქიმიური საშუალებებიდან ეფექტურია პრეპარატები: აქტარა (გრანულები), მარშალი (გრანულები), მეთაბრომი (აირი). მათი გამოყენებით მავნებლების რიცხოვნობა მინიმუმამდე მცირდება, რაც თავისთავად მაღალი და ხარისხოვანი მოსავლის მიღების საწინდარია, ეს კი ფერმერებისა და გლეხური მეურნეობებისათვის მეტად მნიშვნელოვანია.

soflis meurneobis dargebs Soris mebostneobas mniSvnelovani adgili uWiravs. bostneuli aucilebelia adamianis organizmisaTvis, gansakuTrebiT organi–zmSi nivTierebaTa cvlis normaluri msvlelobisaTvis. bostneuli Seicavs cilebs da naxSirwylebs, rac organizmis normaluri cxovelmyofelobis wyaroa. bostneul kulturebs did zians ayenebს maTze gavrcelebuli mavne organizmebi, romelTa Soris didi mavneobiT gamoirCevian fesvis mavneblebi: mavTula Wiebi, crumavTula Wiebi, Semodgomis xvatari, maxra, anu bostana, WriWinebi, fesvis galiani nematola. mavTula Wiebi saqarTveloSi yvelganaa gavrcelebuli da sakmao zianic moaqvT. isini azianeben: kombostos, Warxals, pomidors, kartofils, kitrs da sxva. matlebi niadagSi binadroben da azianeben mcenaris fesvebs, tuberebs. mavTula Wiebis garda, bostnebSi vxvdebiT crumavTula Wiebsac. mavTula Wiebs uwodeben tkacuna xoWoebis matlebs. mavnebeli niadagSi mezamTreobs, rogorc matlis, ise xoWos fazaSi. gazafxulze gadazamTrebuli matlebi iwyeben kvebas, SeiWrebian mcenaris fesvebSi, tuberebSi, gamosWamen maT mTlianad, rasac xSirad fesvebis da tuberebis lpoba moyveba da mcenare xmeba. amis garda, matlebi norC mcenareebsac azianeben, RrRnian maT fesvis yelTan. gadazamTrebuli xoWoebi gazafxulze deben kvercxebs jguf-jgufad niadagis zeda fenebSi. TiToeuli 120-200 kvercxs debs. matlis zrda-ganviTareba SedarebiT nela mimdinareobs. is 3 weliwads grZeldeba da am xnis ganmavlobaSi matls ziani moaqvs. zrdasruli matli Wuprdeba niadagSi 8-15 sm siRrmeze, Wupris periodi grZeldeba 3 kviras, ris Semdeg gamodian xoWoebi, romlebic iqve rCebian, izamTreben da momaval 94 gazafxulze iwyeben kvercxis debas. Tu niadagis zeda fenebi sakmaod teniania, maSin matlebi Tavsdebian niadagis zedapirTan axlos da, amis gamo, mcenareebs metad azianeben. Semodgomis xvataric saqarTveloSi yvelganaa gavrcelebuli. is nairWamia mweria da azianebs rogorc mindvris, ise bostan-baRCis kulturebs: kombostos, kartofils, pomidors, Warxals, stafilos, xaxvs, kitrs da sxva. mavnebloba moaqvs matlebs, romlebic azianeben foTlebs da Reroebs, fesvis yelTan gaRrRniT. Semodgomis xvatari mezamTreobs matlis fazaSi, adre gazafxulze iWuprebs. peplebis gamofrena xdeba maisis pirvel ricxvebSi. pepela kvercxebs debs cal-calke – erTi mweri saSualod 200 kvercxs, kvercxebi adre gazafxulze ideba sarevelebze, Semdeg kulturul mcenareebze. 4-10 dRis ganmavlobaSi iCekebian matlebi, romlebic pirvel xanebSi Ria cxovrebas ewevian. rodesac matlebi wamoizrdebian, isini farul cxovrebas iwyeben da ikvebebian mxolod RamiT (dRisiT niadagSi imalebian). mozrdili matlebi RrRnian Reros da foTlebis yunwebs, matlebi Zalian moZravia da did farTobebze advilad vrceldeba. Cvens pirobebSi, 1 wlis ganmavlobaSi, es mavnebeli 3- 4 Taobas iZleva. maxra anu bostana saqarTveloSi farTodaa gavrcelebuli, igi nairWamia mavnebelia, amis gamo mis mier gamowveuli zarali sakmaod mniSvnelovania. gansakuTrebiT ziandeba axalgazrda aRmonacenebi. bostneuli kulturebis garda, maxra azianebs mindvris, baRis, Cais, citrusovan kulturebs. mcenaris dazianeba pirvel rigSi imaSi gamoixateba, rom maxra RrRnis mcenaris fesvebs, rac mcenaris gaxmobas iwvevs. maxra sxvadasxva xnovanebaSi niadagSi sxvadasxva siRrmeze mezamTreobs. dasazamTreblad maxrebi Tbil adgilebSi, ufro sanakele da saerTod, humusiT mdidar adgilebSi iyrian Tavs. gazafxulze mart-aprilSi, rodesac SearebiT Tbili dReebia, maxrebi kvlav iwyeben aqtiur moZraobas. pirvel xanebSi isini xarbad ikvebebian, ris gamoc didi ziani moaqvT am droisaTvis axladaRmocenebul mcenareebisaTvis. xangrZlivi kvebis Sedegad gazafxulze maxra asrulebs ganviTarebas da iwyebs gamravlebas. erTi maxra saSualod 300-400 kvercxs debs. kvercxebs debs mrgvali an ovaluri formis xvrelSi 8-15 sm siRrmeze miwis zedapiridan. 7-20 dRis Semdeg iCekebian matlebi. axalgamoCekili maxra SedarebiT ususuria, Semdeg iwyebs damoukidebel cxovrebas – kvebas, mcenaris dazianebas. maxras mTeli biologiuri ciklisaTvis saWiroa 12-14 Tve. WriWinebi azianeben pomidors, wiwakas, Warxals, badrijans da sxva. mcenaris dazianeba imaSi gamoixateba, rom mavnebeli RrRnis norCi mcenareebis Reros fesvebTan, zogjer RrRnian nayofebsac. metwilad mezamTreobs ukanaskneli xnovanebis matli. gazafxulis miwurulSi, matlebi asruleben zrda-ganviTarebas da mais-ivnisSi iwyeben kvercxis debas. kvercxis deba gaWianurebulia–isini masobrivad SeiZleba iqnas nanaxi Sua zafxulis Semdegac. WriWinebi Zalian moZravi mwerebia. maTi meti aqtiuroba SemCneulia RamiT da diliT, dRisiT ki niadagis napralebsa da sxva myudro adgilebSi imaleba. fesvis galiani nematila mcire zomis Wiaa. misi danaxva SeuiaraRebeli TvaliT TiTqmis SeuZlebelia; mas sagrZnobi ziani moaqvs; azianebs mraval kulturas – kartofils, Warxals, stafilos, boloks, kitrs da sxva. CiTilebis dazianeba saTburebSi iwyeba da grZeldeba nergis gruntSi gadatanis Semdegac. nematilis kvebis Sedegad fesvebze Cndeba galebi – borcobebi. fesvebi, dazianebis gamo kargaven normaluri funqcionirebis unars, mcenare kargad ver viTardeba, vegetacia adre iwyeba da mosavalic mcirdeba. Zlieri dazianebis dros mcenare iRupeba. mezamTreoben umTavresad kvercxebi, zogjer mkvdari dedali Wiis kanSi an zogjer niadagSi, matlis saxiTac. gazafxulze, rodesac temperatura 10-120 xdeba, nematodebi gamodian da SeiWrebian mkvebavi mcenaris fesvebSi. dazianeba pirvel xanebSi umniSvneloa, Semdeg TandaTan matulobs. matlebi 4-jer icvlian kans da Semdeg zrdasrulni xdebian, dawyvilebis Semdeg ganayofierebuli Wiis sxeuli TandaTan mravldeba, vinaidan mis sxeulSi viTardeba kvercxebi. erTi Wia 500-mde kvercxs gamoimuSavebs. kvercxis debis win Wia kvercxis parkad iqceva da kvercxis dadebis Semdeg iRupeba, rCeba mxolod 95 misi kani. am mavneblis ganviTarebis xangrZlivoba damokidebulia garemos pirobebze, amitom TaobaTa raodenoba sxvadasxvaa (zogierT adgilebSi 10-12 Taobas iZleva) [1,2,3,4,5,6]. brZolis RonisZiebebi. bostneuli kulturebis fesvis mavneblebis winaaRmdeg ZiriTadad agroteqnikuri RonisZiebebi da qimiuri saSualebebis gamoiyenebas vurCevT [1,2,7]. agroteqnikuri RonisZiebebidan mniSvnelovania – niadagis amuSaveba, sarevelebis mospoba, niadagSi sasuqebis Setana (gansakuTrebiT kaliumis da amoniumis) saWeri Txrilebis gakeTeba da Sig misatyuebeli masalis Cayra, niadagis gafxviereba; maxras winaaRmdeg didi mniSvneloba aqvs mcire zomis ormoebis an Txrilebis gakeTebas, romlebsac avseben nakeliT; aseTi misatyuebeli ormoebi izidavs maxras, Semdeg unda moxdes am adgilebSi mavneblis ganadgureba. didi mniSvneloba aqvs, kvercxis debis periodSi Catardes kvercxebiani budeebis monaxva da kvercxebis ganadgureba, gansazRvrul efeqts iZleva am mavneblis winaaRmdeg morwyva. fesvis galiani nematodas winaaRmdeg kargia ori wliT mainc Sewydes im kulturis moyvana, romelzedac mavnebeli kargad viTardeba. mizanSewonilia saTburis pirobebSi orTqliT dezinfeqcia. qimiuri saSualebebis gamoyeneba unda moxdes sifrTxiliT, unda SeirCes dabaltoqsikuri preparatebi, romlebic ar iqneba saSiSi adamianis janmrTelobi- saTvis da aseve zians ar miayenebs garemos, ar dagrovdeba niadagSi [8]. amis gaTvaliswinebiT, Cvens mier bostneuli kulturebis fesvis mavneblebis winaaRmdeg rekomendebulia Semdegi inseqticidebis gamoyeneba: aqtara 250 g/kg wyalSi dispergirebadi granulebiT (TiameToqsami). igi gamoiyeneba mavTula Wiebis winaaRmdeg, xarjvis normiT -0,3-0,6 kg/ha-ze. marSali 5 g. wyalSi xsnadi granulebi (karbosulfani) – niadagis mavneblebis kompleqsis – mavTula da crumavTula Wiebis, maxras, nematoebis winaaRmdeg – niadagis erTjeradi meqanikuri SetaniT daTesvis win an mTel farTobze mobneva, xarjvis norma 10-40 kg/ha-ze; meTabromi, airi, 1000g/kg (brommeTili) – niadagis mavneblebis kompleqsis winaaRmdeg – unda moxdes saTburebis, daculi gruntis niadagis gauvnebelyofa, fumigacia, xarjvis norma 50g/m3; mokapi, kafsulebi, 400 g/l (etoprofosi), gamoiyeneba niadagis mosxurebiT dargvisas 5-10sm siRrmeze, xarjvis normiT – 5-8 l/ha-ze. aRniSnuli preparatebis gamoyeneba zemoTaRniSnul agroteqnikur RonisZiebebTan erTad uzrunvelyofs bostneuli kulturebis fesvis mavneblebis ricxovnobis minimumamde Semcirebas, rac TavisTavad maRalida xarisxiani mosavlis miRebis sawindaria.

gamoyenebuli literatura:

1. kobaxiZe d. oqropiriZe T. jaSi z. 1955. bostnis kulturebis umTavresi mavneblebi da maTTan brZola, Tbilisi, gv. 42-51 2. aleqsiZe g. qufaraSvili o. 2001. mcenareTa mavnebel-daavadebebi da maTTan brZola, Tbilisi, gv. 151-171 3. aleqsiZe g. 1981. sasoflo sameurneo kulturaTa mavneblebis, daavadebebis da sarevelebis winaaRmdeg brZolis integrirebuli sistemebi, Tbilsi, gv. 15-18 4. aleqsiZe g. 1995 bostneuli kulturebis mavne organizmebis winaaRmdeg brZolis integrirebuli RonisZiebebi, Tbilisi, gv. 11-13 5. baTiaSvili i. dekanoiZe g. 1974. entomologia, gv. 125-129 6. aleqsiZe g. mavne da sasargeblo mwerebi. Tbilisi. gv. 37-41 7. gegenava g. ugrexeliZe d. 1991, mcenareTa qimiuri dacvis safuZvlebi, Tbilisi, gv. 82-88 8. miqelaZe l. pesticidebi da ekologiuri usafrTxoeba, Tbilisi, 2010 gv. 3-27

96 The Pests of Roots of Vegetable Cultures and Their Control

T. Gogishvili

Abstract

The vegetable cultures can be significantly damaged by the harmful organisms that are diffused on them; amongst the mentioned organisms, according to their high degree of harmfulness, some pests are distinguished, namely: wireworms, faux wireworms, fall armyworm, mole cricket, cicadas, root-knot nematodes. The worms of the wireworm (Coleoptera, Elateridae) make invasion of plant roots, tubers, they eat these parts entirely, what causes often the suppuration of roots and tubers later. The worms of the fall armyworm (Spodoptera frugiperda) do damage the leaves and stems, gnawing them at root necks. Mole cricket (Gryllotalpa gryllotalpa) gnaws the roots of a plant, as a rule, what causes later its insiccation. Cicadas (Cicadidae) do gnaw the stems of plants, sometimes – also the fruits.Root-knot nematode (Meloidogyne incognita), as a result of its nourishment, causes the formation of knots on the roots of a plant, and the roots do loose the capacity of a normal functioning. The agrotechnical and chemical measures are used essentially, in order to exterminate the pests of roots of vegetable cultures, and it is recommended to accomplish such activity. Amongst the chemical measures the following substances are efficient: Actara (granules), Marshal (granules), Methabrom (gas). The use of these chemical products lets us reduce the quantity of pests to the minimum that is by itself a precondition for obtaining a high-quality and generous crop, what does represent a very important circumstance for farmers and peasant cooperatives.

97 alublis buzi (Rhagoletis cerasi) da masTan brZolis ekologiurad usafrTxo RonisZiebebi e. orjonikiZe-soflis meurneobis mecnierebaTa doqtori, m. maWavariani-soflis meurneobis doqtori, T. gogiSvili-soflis meurneobis doqtori sakvanZo sityvebi: alublis buzi, brZola, agroteqnikuri da bioteqnikuri saSualebebi referati

alublis buzi saqarTveloSi farTod aris gavrcelebuli da didi ziani moaqvs. brZolis RonisZiebebis Cautareblobis SemTxvevaSi, misi mavne moqmedebiT gamowveuli blisa da alublis mosavlis danakargebi yovelwliurad 40-45%-s Seadgens; miRebuli mosavali uxa- risxoa da ar Seesabameba standartis moTxovnebs. kvlevis mizans warmoadgenda saqarTvelos pirobebSi alublis buzis biologiuri Taviseburebebis dazusteba da mis winaaRmdeg ekologiurad usafrTxo RonisZiebebis SemuSaveba. Cvens mier SemuSavebulia brZolis RonisZiebaTa sistema, romelic ZiriTadad dafuZne- bulia agroteqnikur da bioteqnikur meTodebze. kerZod, agroteqnikuri RonisZiebebidan Seva- rCieT xeebis varjis qveS niadagis gadabarva da datboreba. davadgineT gadabarvis optimaluri siRrme da datborebis xangrZlivoba. bioteqnikuri saSualebebidan SeviswavleT atraqtantebis da vizualuri damWerebis efeqturoba. atraqtantebad gamoviyeneT amoniumis karbonati da proteinis hidrolizati, vizualur damWerebad-yviTlad SeRebili muyaos firfitebi, romlebsac wasmuli hqondaT specialuri webo. SeviswavleT maTi erToblivad gamoyenebis efeqturobac. Cveni dakvirvebebiT, aucileblobis SemTxvevaSi, alublis buzis winaaRmdeg SeiZleba dabali xarjvis normebiT gamoyenebuli iqnas labiluri (toqsikurobis 1Y jgufi) qimiuri inseqticidebic, isic mxolod erTxel mTeli savegetacio periodis ganmavlobaSi. Cvens mier SemuSavebuli brZolis RonisZiebaTa sistemis biologiuri efeqturoba alublis buzis mimarT Seadgens 96-98%-s. amasTan, miiReba ekologiurad sufTa mosavali, romelic Tavisufali iqneba maRaltoqsikuri qimiuri pesticidebis naSTebisagan. miRebuli Sedegebi saintereso iqneba mcenareTa dacvis dargSi momuSave mkvlevarebis, fermerebisa da mosaxleobisaTvis.

alublis buzi (Rhagoletis ceraci) farTodaa gavrcelebuli mTel evropaSi. am ma- vnebels didi ziani moaqvs moldaveTSi, rostovis olqSi, krasnodaris da stavro- polis mxareebSi, amierkavkasiaSi da sxv. saqarTveloSi alublis buzi gansakuTrebiT farTodaa gavrcelebuli Sida qa- rTlSi; didi raodenobiT gvxvdeba Telavis, yvarlis, lagodexis, gardabnis, sagarejos, samtrediis, wyaltubos, lanCxuTis raionebSi, Tbilisis gareubnebSi. mTian raionebSi misi mniSvnelovani gavrceleba ar yofila aRniSnuli [1]. saqarTveloSi dadgenilia am mavneblis mkvebavi mcenareebi, ZiriTadad, bali da alubali. amasTan, am kulturebis dazianebis xarisxi TiTqmis erTnairia-blis jiSebisTvis 60-85%-is farglebSia, alublis - 65-72%. Seswavlilia dazianebis xarisxis damokidebuleba blisa da alublis jiSebTan. dadgenilia, rom ufro metad ziandeba sagviano jiSebi, saSualo simwifis periodebis jiSebis dazianeba naklebia, xolo saadreo jiSebi ar ziandebian. saqarTveloSi gansakuTrebiT ziandeba yviTeli drogana, avWaluri sagviano [1]. alublis buzi zamTrobs cruWupris saxiT, romelic moTavsebulia 2-3sm siRrmeze niadagSi. dasavleT saqarTveloSi buzebis gamofrena iwyeba maisis pirvel dekadaSi, 98 aRmosavleT saqarTveloSi - maisis meore dekadaSi, rodesac haeris saSualo temperatura 170C-s miaRwevs, SefardebiTi tenianoba-70%-s. axalgamoCekili buzi ikvebeba axlad gaSlil foTlebze arsebuli webosmagvari nivTierebiT, namis wveTebiT da nayofis wveniT. gamosvlidan 6-10 dRis Semdeg buzi iwyebs kvercxdebas axalSeTvalebul nayofebze. mavnebeli nayofis kanis ganaWerSi aTavsebs TiTo kvercxs, iSviaTad-2-s, sqesobrivi produqcia 40-50-mde aRwevs. embri- onuli ganviTareba grZeldeba 5-8 dRes. matli ikvebeba nayofis rbilobiT. dazianebuli nayofi eqskrementebiTaa amovsebuli. matli zrdas asrulebs 13-22 dReSi, Semdeg Zirs vardeba, Cadis niadagSi, gadaiqceva cruWuprad da zamTrobs. alublis buzs ZiriTadad erTwliani generacia axasiaTebs [2, 3, 4]. alublis buzis bunebrivi mtrebis Sesaxeb cnobebi naklebad moipoveba. gamovlenilia mxolod zogierTi entomofagi da miTiTebulia maT rolze Wuprebis ricxovnobis SemcirebaSi. es saxeobebia: Opius rhagoleticola, Opius carinatus, Opius testaceus [5]. rac Seexeba brZolis RonisZiebebs, alublis buzis winaaRmdeg ZiriTadad rekomendebulia pesticidebis orjeradi gamoyeneba [3, 6]. am SemTxvevaSi mavneblis sikvdilianoba 92-94%-s aRwevs. magram, imasTan dakavSirebiT, rom pesticidebis gamoyenebas Tan axlavs zogierTi uaryofiTi movlena (toqsikuroba adamianis, cxovelisa da sasargeblo mwerebisaTvis, mavneblis gamZle populaciebis warmoSoba, garemos dabinZureba) [7], umjobesia, gamoviyenoT sxva, ekologiurad usafrTxo RonisZiebebi. amasTan, aRsaniSnavia, rom bali da alubali adre Sedian simwifeSi da pesticidebis gamoyeneba am mxrivac did sifrTxiles moiTxovs, raTa nayofebSi ar darCes am nivTierebebis naSTebi da pesticidma moaswros an srulad gaqroba an aratoqsikur metabolitebad gardaqmna. qimiuri meTodis alternativis Ziebis mizniT, Cven SevecadeT SegvemuSavebina alublis buzis winaaRmdeg ekologiurad usafrTxo, efeqtur RonisZiebaTa sistema, romelic moicavs agroteqnikur da bioteqnikur RonisZiebebs. alublis buzis mavneobis SemcirebaSi agroteqnikuri da sanhigienuri RonisZi- ebebis rolis SeswavlisaTvis Cvens mier Catarebuli iqna kvlevebi, raTa gangvesazRvra xeebis varjis qveS niadagis damuSavebis, datborebis, xelovnuri dawvimebis, mosavlis droulad aRebis da Zirnayaris ganadgurebis efeqturoba. niadagis damuSavebis optimaluri vadebis dadgenis mizniT, dabarvas vatarebdiT or vadaSi: agvistoSi, matlebis niadagSi dasaWupreblad Casvlis Semdeg da maisSi, buzebis niadagidan gamofrenis periodSi. niadagis damuSaveba xdeboda sxvadasxva siRrmiT: 1-2, 3-4 da 5-8 sm siRrmeze. niadagis datborebas vaxdendiT 5, 10 da 15 dRis ganmavlobaSi, xolo xelovnur dawvimebas - buzebis frenis dawyebis win. Sedegebma gviCvena, rom niadagis damuSavebis periodebi ar axdens gavlenas mavneblis ricxovnobaze-rogorc agvistoSi, aseve maisSi gadabarva iZleva daaxloebiT Tanabar efeqturobas. rac Seexeba niadagis dabarvis siRrmes, optimaluri aRmoCnda 3- 4sm. datborebis xangrZlivoba optimaluria 5 dRis ganmavlobaSi. am ori RonisZiebis - dabarvis da datborebis erTdroulad gamoyenebam gamoiwvia efeqturobis gazrda. dawvimebam ar Seamcira mavneblis ricxovnoba. gansazRvruli Sedegebi miviReT sanhigienuri RonisZiebebis gatarebiT: mosavlis droulad aReba, Zirnayaris Segroveba da mospoba, gamxmari totebis moWra, baRis gasufTaveba gamxmari foTlebisagan. bioteqnikuri RonisZiebebidan gamoviyeneT atraqtantebi da vizualuri damWerebi. atraqtantebad aRebuli gvqonda 5%-iani amoniumis karbonati da proteinis hidrolizati. rogorc dakvirvebebma gviCvena, amoniumis karbonatian damWerebSi daWerili iyo 600-mde buzi (10 damWeri 1 ha farTobze), proteinis hidrolizatian damWerebSi-500-mde. vizualur damWerebad gamoviyeneT yviTlad SeRebili muyaos firfitebi (10X10sm), romlebsac wasmuli hqondaT baRis webo. am SemTxvevaSi damWe- rebSi aRmoCnda 500-ze meti alublis buzi. efeqturobis gazrdis mizniT, atraqtantebi da vizualuri damWerebi erTdroulad gamoviyeneT. efeqturoba ganisazRvra mosavalSi dazianebuli nayofebis %-is gamoTvliT. aRmoCnda, rom agroteqnikur RonisZiebaTa fonze atraqtantebis da vizualuri damWerebis erTdrouli gamoyenebiT mosavalSi

99 dazianebuli nayofebis raodenoba Seadgenda 8-9%-s, maSin, rodesac kontrolSi (daumuSavebeli nakveTebi) dazianebuli iyo 65% (cxrili 1).

alublis buzis mimarT sxvadasxva RonisZiebis gamoyenebis efeqturoba cxrili 1

# variantebi alublis buziT nayofebis dazianeba, % 1 agroteqnikuri RonisZiebebi 32 (niadagis gadabarva + datboreba) 2 atraqtantebi a. amoniumis karbonati 28 b. proteinis hidrolizati 30 3 vizualuri damWerebi 29 4 vizualuri damWerebi + proteinis hidrolizati 20 5 vizualuri damWerebi + proteinis hidrolizati + 8 agroteqnikuri da sanhigienuri RonisZiebebi 6 insegari (0,06%-iani) erTjeradi Sesxureba 19 7 insegari (0,06%-iani) erTjeradi Sesxureba + vizualuri 1.5 damWerebi + proteinis hidrolizati + agroteqnikuri RonisZiebebi 8 kontroli (RonisZiebebis gareSe) 65

unda aRiniSnos, rom variantSi - vizualuri damWerebi + proteinis hidrolizati +agroteqnikuri da sanhigienuri RonisZiebebi-miRebuli efeqturoba (8%) ar akmayofilebs standartis moTxovnebs (1-2%), amitom am RonisZiebaTa kompleqsis gamoyeneba mizanSewonilia mxolod sakarmidamo nakveTebze da spirtad gadamuSavebisaTvis gankuTvnil blis da alublis baRebSi. efeqturobis kidev ufro gazrdis mizniT, agroteqnikuri da bioteqnikuri RonisZiebebis fonze Cvens mier rekomendebulia nargavebis erTjeradi damuSaveba (nacvlad adre gamoyenebuli 2 qimiuri wamlobisa) insegariT. rac gamarTlebulia imiT, rom insegari dabaltoqsikuri preparatia (toqsikurobis IY jgufi) da amasTan, gamoiyeneba dabali xarjvis normebiT (0,6l/ha), rac minimumamde amcirebs misi gamoyenebis saSiSroebas, rogorc garemos gaWuWyianebis, aseve adamianis janmrTelobaze moqmedebis TvalsazrisiT. aRniSnul variantebSi miviReT maRali efeqturoba - 96-98%, maSin, rodesac mxolod insegari (0,6l/ha) gamoyenebiT efeqturoba 72-73%-is farglebSia. miRebuli Sedegebi saintereso iqneba mcenareTa dacvis dargSi momuSave mkvlevarebis, fermerebisa da mosaxleobisaTvis.

gamoyenebuli literatura 1. kalandaZe l., baRdavaZe a. 1957. alublis buzis biologiuri Taviseburebani da mis winaaRmdeg brZolis RonisZiebebis Seswavlis Sedegebi saqarTveloSi. saqarTvelos mcenareTa dacvis institutis Sromebi, t. XII, gv. 64-76. 2. baTiaSvivli i. 1965. kontinenturi da subtropikuli kulturebis mavneblebi. saqarTvelos sasoflo-sameurneo instituti, Tbilisi, gv. 200-225. 3. aleqsiZe g., qufaraSvili o. 2001. mcenareTa mavnebel-daavadebebi da maTTan brZola, Tbilisi, gv. 58. 4. aleqsiZe g., yanCaveli S., keSelava r. 2010. xexilis mavneblebi da daavadebebi, Tbilisi , gv. 12-13. 5. . 1987. . , XXX , № 9, . 91. Вашинская Н Вишневая муха и разработка мер борьбы с ней Биологический журнал 100 Армении ст 6. orjonikiZe e. 1997. sasoflo-sameurneo kulturebis mavneblebis winaaRmdeg sinTezuri piretroidebis da fosfororganuli inseqticidebis gamoyenebis ekologiur- toqsikologiuri Sefaseba. sadoqtoro disertaciis avtoreferati, gv. 19-21. 7. miqaZe l. 2010. pesticidebi da ekologiuri usafrTxoeba, Tbilisi, gv. 3-15.

Fight Against Cherry Fruit Fly (Rhagoletis cerasi) by Environmentally Friendly Measures

E.Orjonikidze, M.Matchavariani, T.Gogishvili

Abstract

The Cherry Fruit Fly is widely spread in Georgian and causes a lot of damage. The loss of the cherry fruit harvest annually amounts to 40-45%, the gained harvest is of a low quality and does not comply with the requirements of the standard. The target of the study is the specification of the biological characteristic features of the cherry fruit fly in the Georgian conditions and the elaboration of environmentally friendly measures against it. We have developed the preventive measures which are mainly based on agro technical and biotechnical methods. In particular, from agro technical measures we chose the digging and flooding of the area under the tree branches, we determined the optimal depth of digging and the duration of flooding. As for the biotechnical methods we studied attractants and efficiency of visual traps. As attractants we used ammonium carbonate and protein hydrolyzate, and as visual traps -yellow-painted cardboards with special glue. We also studied the efficiency of their joint usage. As the observations revealed, in case of necessity we can also use a small amount of labile (Group IV toxicity) chemical insecticides against the cherry fruit fly, but only once during the whole vegetation period. The biological efficiency system developed by us against the cherry fruit fly is 96-98%. In addition, we get environmentally friendly harvest which will be free from highly toxic chemical pesticides remains. The results will be interesting for the researchers, farmers and population working in the field of plant protection.

101 vazis qarTuli jiSebis SedarebiTi gamZleobis Seswavla Wraqis mimarT n. biwaZe-akad. doqtori, r. WipaSvili- akad. doqtori, q. pavliaSvili-akad. doqtori, r. xazaraZe-akad. doqtori, d. maRraZe-akad. doqtori

statia warmoadgina soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis prezidentma guram aleqsiZem sakvanZo sityvebi: VitisviniferaL., Plasmoparaviticola, OIVdeskriptori. referati

evropul vazis (Vitis vinifera L.)-s sxadasxva jiSi ganxvavebuli xarisxis gamZleobiT xasiaTdeba Wraqis (Plasmopara viticola) mimarT. samuSaos mizani iyo vazis qarTuli jiSisgamZleobis Semowmeba Wraqis gamomwvevi paTogenis Plazmoparaviticolas mimarT. samuSaos Catarebis meTodologia jiSTa-Sefaseba xdeboda-bunebriv-pirobebSi (venaxSi) ganviTarebuli daavadebis inte- nsivobis aRricxvis da laboratoriaSi foTlisfirfitis diskos xelovnuri daseni- anebiT meTodis saSualebiT. mcenaris dasnebovnebis xarisxi da, Sesabamisad, gamZleoba mowmdeboda-sporangiaTmtarebis warmoqmnis intensiobis safuZvelze OIV452-1 deskriptoris (OIV, 2009) meTodologiis mixedviT. samuSaos Sedegebi da daskvnebi dadginda, rom vazis jiSebis aseTma kompleqsurma Seswavlam cxadyo, rom orive meTodiT miRebuli Sedegebi, mcireodeni gansxvavebebis miuxedavad, ZiriTadad emTxveoda erTmaneTs. Asavele da laboratoriul pirobebSi Wraqis mimarT maRali gamZleoba aCvenes jiSebma: budeSuri wiTeli, cicqa, Cxikoura, kaxis TeTri, muradouli, ocxanuri safere, kloni, qesi, wyobila, xolo Zalian maRali gamZleoba gamoavlines Semdegma jiSebma: ojaleSi, rqawiTeli vardisferi, wirqvalis TeTri. imis Sesamowmeblad, Tu ramdenad mdgradia daavadebis mimarT gamZleoba, aRniSnul jiSebze kvlevebi gagrZeldeba momavalSic. აmაsTanave, gamoikveTa amaRlebuli gamZleobis mqone 3-5 jiSi, romelTa detaluri Seswavla gagrZeldeba Semdeg wlebSi. Sesavali amJamad msoflioSi 4 aTasamde vazis jiSia cnobili da maT Soris 500-ze meti qar- Tulia. mevenaxeobisa da meRvineobis ganviTareba saqarTveloSi, yurZnis mosavlianobisa da Rvinis xarisxis amaRleba qveynis ekonomikis ganviTarebis erT-erTi winapirobaa,magram vazze gavrcelebuli sokovani daavadebebi mniSvnelovnad aferxebs mosavlis xarisxs da raodenobas. vazis Wraqi erT-erTi yvelaze gavrcelebuli daavadebaa, romelic did zarals ayenebs vazs mTels msoflioSi (yanCaveli 1978, nacaraSvili 1955). misi gamomwvevi organizmia Plasmopara viticola (Berk. & M. A. Curtis) Berl.& De Toni, romelic amerikuli warmoSobisaa. WraqiT avaddeba vazis yvela organo, umTavresad ki foTlebi, yvaviledebi, ylortebi, xolo SedarebiT iSviaTad - ganviTarebuli mtevnebic ki.

102 evropaSi am daavadebis gavrceleba filoqseras gavrcelebas ukavSirdeba. filo- qserasTan gamklavebis mizniT amerikidan saZire rqis Semotana daiwyo, rasac vazis avadmyofobac gadmohyva, radgan im dros mcenareebis Semotanaze ar arsebobda saTa- nado sakarantino SezRudvebi. Wraqi didi siswrafiT gavrcelda evropis qveynebSi: 1877 wels ungreTSi, 1878 wels safrangeTSi, 1880 wels espaneTSi, SveicariaSi, germaniaSi, avstriaSi da italiis mraval regionSi. 1881 wels vazis Wraqi vrceldeba portu- galiaSi, rumineTSi, xolo momdevno wlebSi moicva mTeli evropa. ruseTSi pirvelad 1880-85 wels gaCnda. saqarTveloSi Savi zRvis sanapiroebze 1881 wels ukve iyo cnobili - saqarTveloSi Wraqis gavrcelebis TariRad miCneulia 1884-1885 wlebi. Sua aziis respublikebSi Wraqi pirvelad aRniSnes 1902 wels. vazis avadmyofobaTa sistematur Seswavlas saqarTveloSi jer kidev 1890 wels Caeyara safuZveli, rodesac saqaraSi amerikuli vazis sanerge Camoyalibda. vazis daavadebas ZiriTadad sokos sawinaaRmdego qimiuri preparatebiT ebrZvian. gasuli saukunis 60-iani, 70-iani da 80-iani wlebis pirveli naxevari aRiniSna Wraqis sawinaaRmdego wamlobebis raodenobis (jeradobis) uCveulo zrdiT (maTi ricxvi bevrgan aRwevda da aWarbebda ocs). miuxedavad imisa, ramdenad srulyofilad da punqtualurad tardeboda zedmeti wamlobebi, TiToeul zedmet wamlobaze gaweuli xarjebi friad STambeWdavi iyo, rom araferi iTqvas garemos dabinZurebaze da sazogadod mavne ekologiur efeqtze. -miuxedavad wamlobebis „bumisa’’, Wraqis kerebis warmoqmnis, venaxebis didi farTobebis daWraqvis da amiT gamowveuli mniSvnelovani zaralis Tavidan acileba, xSirad, mainc ver xerxdeboda (WrelaSvili, 2003). msoflioSi mimdinare kvlevebma cxadyves, imisda miuxedavad, rom evropuli vazi, sazogadod, mimRebia Wraqis daavadebis mimarT, sxvadasxva genotipebi gansxvavdebian mimReobis xarisxiT, anu arsebobs SedarebiT mimRebi da SedarebiT gamZle jiSebi. es movlena saqarTveloSi jer kidev me-20 saukunis dasawyisSi iqna SemCneuli saqaris sacdel sadgurSi, rodesac 1927 wlis monacemebiT (cit. WrelaSvili, 2003) WraqiT Zlier dazianebulan Semdegi jiSebi: kraxuna, ocxanuri safere (50-70%-iT), colikouri, cicqa (50%-mde), dondRlabi (20-35%-iT). dakvirvebebis Sedegad, aseve, aRiniSna gansxvavebebi aRmosavleTis da dasavleTis saqarTvelos jiSTa gamZleobas Soris. (gociriZe 1980; TaralaSvilis 1989). magram, miuxedavad amgvari dakvirvebebisa, qarTul jiSebi dRemde ar iyo Sefasebuli Wraqis mimarT gamZleobaze msoflioSi miRebuli Tanamedrove meTodebiT. amitom kvlevebi am mimarTulebiT daiwyo 2014 wlidan (Bitsadze et al. 2014, 2015). winamdebare kvlevis mizani adgilobriv koleqciebSi Wraqis mimarT skriningi da SedarebiT gamZle qarTuli jiSebis gamovlena iyo. es, umetesad, is jiSebia, romelTa kultivireba dReisaTvis ar xdeba da romlebic momavalSi, SesaZloa, ufro meti perspeqtiuloba gamoavlinon am Tvisebis aRmoCenis Semdeg. am miznidan gamomdinare, Cvens amocanas warmoadgenda Wraqis mimarT vazis qarTuli genofondis gamZleobis Seswavla OIV (vazisa da Rvinis saerTaSoriso organizacia) 452-1deskriptoris mixedviT (OIV, 2009). es meTodi- foTlis diskos analizi- amJamad msoflioSi farTod gamoiyeneba vazis gamZleobis SeswavlisaTvis, vinaidan zustia da SesaZleblobas gvaZlevs erTdroulad ramdenime aTeuli jiSis testireba movaxdinoT drois da resursis minimaluri danaxarjiT (BROWN et al., 1999; SOTOLAR, 2007). Cveni kvlevebi daiwyo 2014 wels da dResac grZeldeba vazis qarTuli jiSebis etapobrivi Seswavla. winamdebare naSromSi warmodgenili iqneba 2015 wlis kvlevis Sedegebi. cdis masala da meTodika vazis foTlebi cdisTvissaWirofoTlebiaRebuliiqnain vitrokoleqciidan da, aseve in vivo sakoleqcio venaxidan. in vitro koleqcia

103 mcenareuli masala: vazis 42 adgilobrivi jiSis (Vitis viniferaL.) kalami Segrovda Tebervlis TveSi vazis jiSebis laboratoriuli koleqciis Sesaqmnelad. vazis ni- muSebi aRebul iqna skris koleqciis mcenareebidan. vazis anasxlavebs gaukeTda eti- ketebi da moTavsda wylian WurWelSi laboratoriis pirobebSi (22-25◦ C ze). foTlebis ganviTarebis Semdeg xdeboda maTi gamoyeneba vazis jiSTa gamZleobis Seswavlis mizniT. cdebisTvis gamoyenebuli iqna ylortis wveridan me-4-5 foToli. in vivo koleqcia skris sakoleqcio venaxSi vegetaciis periodSi Segrovda foTlebi, rolmebic moTavsda etiketirebul celofanis parkebSi. dasenianeba Catarda Segrovebis dRes, laboratoriaSi, foTlis diskosmeTodiT. inokulumis sawyisi sainfeqcio masala Segrovda rogorc aRmosavleT, ise dasavleT saqarTvelodan, vazis sxvadasxva jiSidan. masalas irecxeboda gamdinare wyliT, imisaTvis, rom sokos Zveli nayofianoba gadagverecxa. erTi dRis ganmavlobaSi xdeboda masalis inkubacia notio kameraSi oTaxis temperaturaze, raTa didi raodenobiT ganviTarebuliyo spora- ngiaTmtarebi. foTlis diskoze ganviTarebuli sporangiaTmtarebis fifqis Camorecxvis Semdeg momzadda sporangiumebis suspenzia, romliTac dasenianebuli iqna jansaRi foTlebi. vazis jiSebis Wraqis mimarT gamZleobis Seswavlis cdis meTodika vazis jiSebis Sefaseba Wraqis mimarT gamZleobaze xdeboda foTlis diskos xelovnuri dasenianebis meTodiT. winaswar gamzadebul foTlis diskoebze, romelic specialuri xelsawyoTi (liTonis merqnis saburRiT 1.5 sm diametris) iyo amoWrili da moaTavsebuli petris TasebSi, sadac Casxmuli iyo winaswar gamzadebuli wyliani agari (imisaTvis, rom foTlebisTvis sinotive SegvenarCunebina). mikropipetis saSualebiT TiToeuli foTlis diskos zedapirze moTavsda inokulumis suspenziis 40 mikrolitri, koncentraciiT (25 000 spora/mililitrSi). saeqsperimento masala sai- nkubaciod moTavsda TermostatSi 25◦Ctemperaturaze 24 saaTis ganmavlobaSi. momdevno dRes pipetis saSualebiT wylis wveTi aRebuli iqna foTlis diskos zedapiridan, raTa sokos sporangiumebs gaRivebis saSualeba qonoda.yoveli jiSidan Semowmebuli iqna foTlis 4 cali disko. cdis Sedegebis aRricxva xdeboda 5-8 dRis Semdeg stereomikroskopis saSualebiT. cda 2015 wels gameorebuli iqna oTxjer. mcenaris dasnebovnebis xarisxi da, Sesabamisad, gamZleoba mowmdeboda sporangiaTmtarebis warmoqmnis intensiobis safuZvelze OIV452-1 deskriptoris (OIV, 2009) meTodologiis mixedviT. aRniSnuli deskriptoris mixedviT daavadebis simZime aRiricxeboda 9 quliani sistemiT (sur. 1): 9 qula - ar aris sporangiaTmtari (Zalian maRali gamZleoba) 7 qula - 1-5 sporangiaTmtari (maRali gamZleoba) 5 qula - 6-20 sporangiaTmtari (saSualo gamZleoba) 3 qula - 20– ze meti sporangiaTmtari (dabali gamZleoba) 1 qula - xaliCiseburad ganviTarebuli sporangiaTmtarebi (Zalian dabali gamZleoba)

suraTi1. Wraqis mimarT gamZleobis Sefasebis 9 quliani sistema vazis jiSebis gamZleobis Seswavlasavele pirobebSi bunebriv pirobebSi vazis WraqiT sxvadasxva jiSebis Seswavla moxda OIV 452 deskriptoris saSualebiT. Semowmda 4–6 Zir vazis foTlebze Wraqis laqebis gavrceleba. daavadebis ganviTareba Sefasda 9 quliani sistemiT: 104 9 – Zalian maRali (ar aris dazianebuli ubnebi, ar aris nayofianoba, ar aris nerkrozuli laqebi) 7 – maRali (naklebad inficirebuli ubnebi, naklebad ganviTarebuli nayofianoba) 5 – saSualo (SezRuduli raodenobiT foTlis dazianebuli ubnebi, zomiT 1–2 sm, nerkozuli ubnebis araregularuli formireba) 3 – dabali (mravlobiTi infeqciebi foTlis firfitaze, Zlieri nayofianoba, adreuli foTolcvena) 1 – Zalian dabali (mTlianad dazianebuli foTlis firfitebi, adreuli foTolcvena) kvlevis Sedegebi genotipebis foTlebis laboratoriulma kvlevam cxadyo, rom, rom gamocdili jiSebidan 2 gamoirCeva Zalian dabali gamZleobiT; 7 jiSi – dabali gamZleobiT, 9 jiSi – saSualo gamZleobiT, 18 jiSi – maRali gamZleobiT, xolo 6 jiSi – Zalian maRali gamZleobiT (sur. 2, cxrili 1). savele pirobebSi vazis gamZleobis Sedegebi TiTqmis Tanxvedrili iyo laboratoriul pirobebSi Seswavlis Sedegebisa, Tumca aRiniSna garkveuli gansxvavebebic. magaliTad jiSi baxvas gamZleoba savele pirobebSi ufro maRali aRmoCnda laboratoriasTan SedarebiT, xolo jiSebma rqawiTeli wiTeli, rqawiTeli, saferavi, saferavi atenis, saferavi faCxa, Tavkveri, xixvi, Saba laboratoriuli Seswavlis pirobebSi ufro maRali gamZleoba aCvenes savele pirobebTan SedarebiT (sur. 2, cxrili 1).unda aRiniSnos, rom 2014 wels gamocdili jiSma goruli mwvanem maRali gamZleoba aCvena Wraqis mimarT, Tumca es Sedegi saeWvod miviCnieT. jiSis gamZleobas arc sxva mecnierTa kvlevebi adasturebdnen. Sedegis gadasamowmeblad, isev iqna CarTuli 2015 wlis cdebSi. amJamindeli kvlevebiT gorulma mwvanem aCvena dabali gamZleoba Wraqis mimarT.

cxrili 1. vazis jiSebis SedarebiTi gamZleoba Wraqis mimarT # jiSi gamZleoba Wraqis mimarT, qulebi (1–9) N ლაბორატროიული საველეmcenareebi mcenareebis s Semowmebis Semowmebis Sedegebi Sedegebi ი jamuri marcvlisferi 1 cda 2 cda 3 cda 4 cda 1 cda 2 cda 3 cda 4 cda laboratoriuli cdebis Sedegebi გამძლეობასაველეპ ირობებშ 1 baxva Savi 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 budeSuri TeTri TeTri 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 budeSuri wiTeli vardis. 5 7 7 7 9 7 5 5 7 7 4 buera TeTri 3 3 3 1 9 7 7 7 5 7 5 cicqa TeTri 5 7 7 7 7 7 7 7 7 7 6 colikouri TeTri 5 5 5 5 9 9 3 3 5 5 7 Cxikoura TeTri 9 9 9 9 3 7 7 7 7 7 8 danaxaruli Savi 5 5 5 5 5 5 7 3 5 5 9 dondRlabi mwvane TeTri 5 5 7 5 9 9 5 9 7 7 10 dondRlabi Savi Savi 3 3 3 3 5 3 3 3 3 3 11 forToka Savi 9 9 9 7 7 7 7 5 7 1 12 goruli mwvane TeTri 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 13 jvari TeTri 3 3 3 3 3 3 9 9 3 3 14 kapistoni TeTri TeTri 1 1 __ __ 3 3 5 7 3 3 15 kaxis TeTri TeTri 3 3 5 7 9 9 9 7 7 7 16 kraxuna, kloni TeTri 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 17 kumsiSavi Savi 5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 18 kumsiTeTri TeTri 1 3 5 5 7 7 7 3 5 5 19 mirzaanuli TeTri TeTri 5 5 7 9 3 3 3 3 5 5 20 msxvilTvala TeTri 9 9 5 5 3 5 3 5 5 5 21 muradouli 9 9 3 5 7 7 7 7 7 7 105 22 ocxanuri _ safere, kloni Savi ______9 9 7 7 7 7 23 ojaleSi Savi 9 9 9 9 9 9 7 7 9 9 24 oqroula TeTri 3 1 1 1 6 7 9 3 3 3 25 oxtoura Savi 7 7 9 9 3 3 3 3 5 5 26 partalaSavi Savi 7 7 9 9 3 3 3 3 5 5 27 pirRebuli TeTri TeTri 9 9 3 3 3 3 3 3 3 1 28 qesi TeTri 9 7 1 1 9 5 9 7 7 7 29 qisi TeTri 9 9 5 5 7 9 9 7 9 7 30 qiSuri TeTri 9 9 5 5 9 7 9 5 7 5 31 rkoSavi Savi ______5 7 7 5 7 5 32 rqawiTeli TeTri 9 9 9 9 5 3 5 3 7 3 33 rqawiTeli vard. TeTri 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 34 rqawiTeliwiTeli 9 9 9 9 5 5 5 - 7 3 35 Saba TeTri 9 9 9 9 5 9 9 7 9 5 36 saferavi Savi 9 9 9 9 9 3 9 3 7 5 37 saferaviatenis Savi 9 9 9 9 6 3 3 3 7 5 38 saferavifaCxa Savi 9 9 9 9 9 9 9 7 9 7 39 Tavkveri Savi 9 9 9 9 7 7 3 3 7 3 40 wirqvalis TTri TeTri 9 9 9 7 3 9 9 7 7 9 41 wyobila Savi 9 9 9 9 5 7 5 7 7 7 42 xixvi TeTri 9 9 9 3 7 9 7 3 7 3

a b 19 20 15 11 12 12 15 8 10 10 8 5 3 2 5 5 4

vazis jiSebi (raodenoba) 0

1 3 5 7 9 vazis jiSebi (raodenoba) 1 3 5 7 9 suraTi2. vazis qarTuli jiSebis Sefaseba Wraqis mimarT gamZleobis mixedviT: a – laboratoriul pirobebSi Seswavlis Sedegebi, b – savele pirobebSi Seswavlis Sedegebi

Semowmebuli vazis jiSebis laboratoriulma Seswavlam cxadyo, rom maT Soris orma (baxva, budeSuri TeTri) gamoavlina yvelaze dabali rezistentuloba daavadebis mimarT, rva jiSma – dabali rezistentuloba (dondRlabi Savi, goruli mwvane, jvari, kapistoni TeTri, kraxuna kloni, kumsi Savi, pirRebuli TeTri, oqroula), rva jiSma (colikouri, danaxaruli, kumsi TeTri, mirzaanuli TeTri, msxvilTvala, oxtoura, partala Savi, buera)–saSualo rezistentuloba, cxrametma jiSma (budeSuri wiTeli, cicqa, Cxikoura, dondRlabi mwvane, forToka, kaxis TeTri, muradouli, ocxanuri safere kloni, qesi, qiSuri,rko Savi, rqawiTeli wiTeli, rqawiTeli, saferavi, saferavi atenis, Tavkveri, wirqvalis TeTri, wyobila, xixvi) – maRali, xolo xuTma jiSma (ojaleSi, qisi, rqawiTeli vardisferi, saferavi faCxa, Saba) – Zalian maRali rezistentuloba. Semowmebuli vazis jiSebis savele Seswavlis Sedegad dadginda, rom maTgan oTxma (baxva, budeSuri TeTri, forToka, pirRebuli TeTri) gamoavlina Zalian dabali 106 rezistentuloba daavadebis mimarT, TerTmetma jiSma – dabali rezistentuloba (dondRlabi Savi, goruli mwvane, jvari, kapistoni TeTri, kraxuna kloni, kumsi Savi, rqawiTeli wiTeli, rqawiTeli, Tavkveri, xixvi, oqroula) Tormetma jiSma (colikouri, danaxaruli, kumsi TeTri, mirzaanuli TeTri, msxvilTvala, oxtoura, partala Savi, qiSuri, rkoSavi, saferavi, saferavi atenis, Saba) – saSualo rezistentuloba, Tormetma jiSma (budeSuri wiTeli, cicqa, Cxikoura, dondRlabi mwvane, kaxis TeTri, muradouli, ocxanuri safere kloni, qesi, qisi, saferavi faCxa, wyobila, buera) – maRali, xolo samma jiSma (ojaleSi, rqawiTeli vardisferi, wirqvalis TeTri) – Zalian maRali rezistentuloba. savele da laboratoriul pirobebSi Wraqis mimarTmaRali gamZleoba aCvenes jiSebma: budeSuri wiTeli, cicqa, Cxikoura, kaxis TeTri, muradouli, ocxanuri safere, kloni, qesi, wyobila, xolo Zalian maRali gamZleoba gamoavlines Semdegma jiSebma:ojaleSi, rqawiTeli vardisferi, wirqvalis TeTri.imis Sesamowmeblad, Tu ramdenad mdgradia daavadebis mimarT gamZleoba, aRniSnul jiSebze kvlevebi gagrZeldeba momavalSic. aRniSuli kvleva ganxorcielda SoTa rusTavelis erovnuli samecniero fondis finansuri mxardaWeriT, proeqtis „vazis qarTuli jiSebi: dacvis menejmenti (FR/547/10–102/13) farglebSi.

gamoyenebuli literatura: gociriZe v. a. 1980. qarTuli vazis jiSebSi sokovan daavadebaTa mimarT SedarebiT gamZle formebis gamovlineba maTi imuno seleqciaSi gamoyenebis mizniT. Samecniero-kvleviTi muSaobis Sedegebi mebaReoba, mevenaxeobiasa da meRvineobaSi. gv. 264-269 nacaraSvilia.s.1955.vazis Wraqi,nacari da brZola maT winaaRmdeg, Tbilisi, gv 16-23. yanCaveli l.a.1978. zogadi fitopaTologia, Tbilisi,gv. 3-15. WrelaSvili l.2003. vazis Wraqi da masTan brZola, Tbilisi, G100 gv. TaralaSvili l., kikaCeiSvili, i.; maisuraZe g; SarvaSiZe n.; 1989. zogierTi introducirebuli da vazis axali jiSebis daavadebebis mimarT gamZleobis Seswavlis Sedegebi. mexileobis, mevenaxeobis da meRvineobis kvleviTi institutis Sromebi., Tbilisi, gv. 122-130. BITSADZE N. ;AznarashviliM.;Vercesi A.;Chipashvili R.;Failla O. and Maghradze D. 2015. Screening of Georgian grapevine germplasm for susceptibility to downy mildew (Plasmoparaviticola) Vitis 54 (Special Issue), 193–196. BITSADZE, N.; CHIPASHVILI, R.; TSKHVEDADZE, L.; AZNARASHVILI, M., MAGHRADZE, D.; VERCESI, A.; FAILLA, O.; 2014: Screening of the GeorgianGrapeGermplasm to Susceptibility of DownyMildew: PreliminaryResults. ISHSActa Horticult. 1032, 191-196. BROWM, M.V.; MOORE, J.N.; FENN, P.; MCNEW, R.W.; 1999: Comparison of leafdisk, greenhouse, and field screening procedures for evaluation of grapeseedlings for Downymildewresistance. Hort. Science 34, 331-333. nd OIV, 2009: OIV descriptor list for grape varieties and Vitis species (2 edition). Office International de la Vigne et du Vin (OIV), Paris. SOTOLAR, R. ; 2007:Comparison of grapeseedlings population againstdownymildew by usingdifferent provocation methods. Not. Bot. Hort. Agrobot. Cluj. 35, 61-68.

Comparative study of the Georgian native varieties of grapevine(Vitis vinifera) to downymildew N. Bitsadze, R. Chipashvili, Pavliashvili, Khazaradze D. Maghradze

Key words: Vitis vinifera, Plasmopara viticola, resistance, OIV descriptor. Abstract

Different varieties of European grapevine (Vitisvinifera L.) are characterized with different resistance to Downy mildew (Plasmoparaviticola). The aim of the work was to study resistance of 42 Georgian grapevine varieties to disease causing agent. The assessment of cultivars was made by observation of disease development innatural conditions (at vineyard) and in the Lab by using leaf disc artificial inoculation method according OIVdescriptor.(OIV452-1)Study of grapevine verieties shown that the results obtained by both methods were similar despite minor differences. High resistance in both conditions were relieved by cultivars: Budeshuri tsiiteli, Cicqa, Chkhikoura, Kakhis tetri, Muradouli, Ockhanuri sapere, kloni, Qesi, Tskobila, very high resistance was shown by cultivars: Odjaleshi, Rqatsiteli vardisperi, Tsirkvalistetri.Detailed studies of those varieties will be continued next years.

107 თუთის ტოტების ხმობა და მის წინააღმდეგ ბრძოლის ღონისძიებები

შ. ყანჩაველი – სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი ზ. ხიდეშელი – ბიოლოგიის აკადემიური დოქტორი referati

გამოკვლევით დადგინდა, რომ თუთის ტოტების ხმობას იწვევს სოკოები: Sclerotinia libertiana Fuck., Thyrococcum sirakoffii Bub. და Fusarium lateritium Nees. რომლებიც იჭრებიან მცენარეში მექანიკურად დაზიანებული ადგილებიდან, აავადებენ ტოტების ქერქსა და მერქანს და საბოლოოდ იწვევენ მათ ხმობას დაავადების გავრცელებასა და განვითარებაზე გავლენას ახდენს ეკოლოგიური ფაქტორები, ამის გამო თუ- თის ერთი და იგივე ჯიში სხვადასხვა ეკოლოგიურ გარემოსთან დაკავშირებით სხვადასხვა გამძლეობას ავლენს. დაავადების საწინააღმდეგოდ საჭიროა ინტეგრირებული დაცვის სისტემა, რაც გულისხმობს სან- ჰიგიენური, აგროტექნიკური და ქიმიური მეთოდების შეთანწყობილ გამოყენებას. ქიმიური ღონისძიებათაგან საჭიროა 3%0იანი ბორდოს ნარევით ქამლობა კვირტების დაბერვამდე; შემდეგ უნდა ჩატარდეს წამლობა სისტემური ფუნგიციდით, ვალსატონის 0,1–0,2%–იანი ან ინდაზოლის 0,25–0,3%–იანი სამუშაო ხსნარით. იმ შემთხვევაში, როდესაც სოკოების სპორები მცენარის ზედაპირზეა გავრცელებული, საჭიროა შესხურება ბორდოს ნარევის 1%–იანი ან სპილენძის ქლოროჟანგის 0,5%–იანი სამუშაო ხსნარით. პირველი წამლობა უნდა ჩატარდეს ახლად გაშლილი 3–4 ფოთლის ფაზაში, მეორე ოცი დღის შემდეგ, მესამე კი 25–დღის შემდეგ მეორე წამლობიდან. საქართველოში თუთაზე მრავალი სოკოვანი დაავადებაა გავრცელებული, მათ შორის თავისი მა– ვნეობით გამოირჩევა ტოტების ხმობა, რომელიც იწვევს მეაბრაშუმეობის საკვები ბაზის შემცირებას. როგორც ცნობილია მცენარეთა სოკოვანი დაავადებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ეკოლო- გიურ ფაქტორებს, განსაკუთრებით ტენს, საერთოდ შეფარდებით ტენიანობასა და ტემპერატურას (1, 2, 3, 4, 5). ბუნებრივია ეკოლოგიური ფაქტორები ასევე მოქმედებენ თუთის სოკოვანი დაავადებების გავრცელებაზე, ამის გამო ერთი და იგივე ჯიში სხვადასხვა ეკოლოგიურ გარემოსთან დაკავშირებით სხვადასხვა გამძლეობას ამჟღავნებს. გამოკვლევით დადგენილია, რომ საქართველოში თუთის ტოტების ხმობას იწვევს სოკოები: Sclerotinia libertiana Fuck., Thyrococcum sirakoffii Bub. და Fusarium lateritium Nees., რომლებიც იჭრებიან მცენარეში მექანიკურად დაზიანებული ადგილებიდან, აავადებენ ტოტების ქერქსა და მერქანს და საბოლოოდ იწვევენ მათ ხმობას. დაავადების ხასიათის დასადგენად, ჩვენს მიერ ჩატარდა ზემოთ აღნიშნული სოკოებით თუთის 1–2 წლიანი ტოტების ხელოვნური დასენიანება; მიღებული იქნა დაავადების ისეთივე სიმპტომები, როგორიც არსებობს ბუნებაში, გარდა ამისა მოხდა ამ სოკოების რეიზოლაცია სუფთა კულტურებში. ყოველივე ამით დადასტურდა, რომ დაავადება ინფექციური ხასიათისაა და მისი გამომწვევია სოკოები: სკლეროტინია, სიროკოკუმი და ფუზარიუმით. სოკო–სკლერეტინია აავადებს უმთავრესად 1–5 წლიან ტოტებს, დაავადების შედეგად ტოტების წვეროები ან მათი დიდი ნაწილი ხმება, ფოთლები თანდათან ჭკნება და ცვივა. ტოტის დაავადებულ ზონაში ქერქი პირველ ხანებში ნესტიანდება, შემდეგ შრება და ჭკნება. დაავადებული ქერქი ადვილად სცილდება მერქანს; დაავადებული ქერქი უფრო ღია ფერისაა, ვიდრე საღი. ლაქის საზღვარზე მას შედარებით მუქი არშია აქვს შემოვლებული. ტოტის გახმობა იმის მაჩვენებელია, რომ მის გარშემო ქერქის ანუ ლაფნის უჯრედები დაზიანებულია, რის გამო დაღმავალი წვენთა დენა წყდება, ლაქის მოყვანილობა პირველად მოგრძოა და ვერტიკალური მიმართულებით უფრო სწრაფად ვითარდება, ხშირად მისი სიგრძე 5–10სმ–ს აღწევს. რაც დრო გადის ქერქის დაშლა უფეო ძლიერად მიმდინარეობს, საბოლაოდ ლაფანის მაცერაციას აქვს ადგილი; ჭურჭლების შემაკავშირებელი ქსოვილი, მთლიანად იშლება და მარტო ბოჭკოები რჩება, ისე რომ დაავადებული არე შიშვლდება, მერქანი ჩნდება და ზედ ალაგ–ალაგ ქეჩისებრი 108 ბოჭკოების ნარჩენები ფარავს მას, ან იგი მხოლოდ დაზიანებული ადგილის ნაპირებზეა შერჩენილი. ლაქის გაჩენა უმეტეს შემთხვევაში განტოტვის ან მუხლების ადგილიდან იწყება, რაც იმის მაჩვენებელია, რომ სოკო მცენარეში იჭრება მექანიკურად დაზიანებული ან ღია ადგილებიდან. სოკოს მიცელიუმი, რომელიც გარეგნულად სრულად შეუმჩნეველია, გავრცელებულია ლაფნის ქსოვილში სქელი ჰიფების სახით. შემდეგ მიცელიუმი იჭრება მერქანში და ვრცელდება ჭურჭლებში. სოკოს მიერ გამოყოფილი ტოქსინები ხელს უწყობენ გუმისმაგვარი ნივთიერებების გამოყოფას, რი– თაც ხდება ჭურჭლების დაცობა, წვენთა გადამოძრავების შეწყვეტა და საბოლოოდ ტოტების ხმობა. სოკოს გადაზამთრება ხდება გამხმარ ტოტებზე ან ნიადაგში სკლეროციუმების სახით. ეს უკანასკნელი განიცდის გარემო პირობების გავლენას, განსაკუთრებით უარყოფითად მოქმედებს მასზე დაბალი ტემპერატურები. გაზაფხულზე სკლეროციუმიდან ვითარდება აპოტეციუმები ასკოსპორებით, ეს უკანასკნელნი კი იწვევენ მცენარის დაავადებას. სოკო – Thyrococcum sirakoffii Bub. საქართველოში თუთაზე პირველად აღნიშნული იქნა გასული საუკუნის ოცდაათიან წლებში (2). ამ სოკოთი ავადდება კარგად განვითარებული მოზრდილი ხეების 1–5 წლიანი ტოტები. ტოტზე ინფექციის საწყის ეტაპზე ქერქი იჭმუჭნება და ჭკნება. პირველად მას ლაქის შეხედულება აქვს, შემდეგ კი იზრდება, ტოტს გარშემო უვლის და იწვევს დაავადების ადგილიდან ზედა ნაწილის ხმობას, რაც დრო გადის ქერქი თანდათან იშლება.ჯერ ჩნდება პატარა, ძნელად შესამჩნევი ბორცვები, რომლებიც პირველ ხანებში ქერქის ფერისაა, შემდეგ ისინი სკდება და ქერქის ქვედა მხრიდან შავი ბალიშისებრი სხვადასხვა ზომის მეჭეჭები ჩნდება. დაზიანებულ ნაწილში ხდება ქერქის აყრა, ხოლო შემდეგ ის თითქმის მთლიანად იშლება და ხშირად მხოლოდ ძაფებივით ბოჭკოები რჩება. რამდენიმე ხნის შემდეგ ბოჭკოებიც იშლება და ჩანს მერქანი, რომელიც ხშირად მთლიანად სოკოს მეჭეჭებითაა დაფარული. მეჭეჭების განვითარება, მერქნის გარდა ქერქშიდაც ხდება. ქერქქვეშ განვითარებული მეჭეჭები შემდეგ არღვევენ ქერქს და იძლევიან კრატერისებრ წარმო– ნაქმნს, რომელთა ცენტრში სოკოს ნაყოფიანობაა, ხოლო ნაპირებზე წამოწეული ქერქი აქვს შემო– ვლებული. სოკოს მიცელიუმი გავრცელებულია, როგორც ქერქში ასევე მერქანში, უმთავრესად ის ქერქშია გავრცელებული, სადაც დაფნის ქსოვილების დაშლის გამო, ნისი ბოჭკოების მაცერაციას იწვევს, რასაც მოსდევს ტოტების ხმობა. სოკოს სპორები ერთეულად სხედან კონიდიანთმატარებზე, რომლებიც გაჩენისთანავე ძვრება კონიდიათმატარს; ძეწკვებს არ ქმნის; მათი ფორმა ცვალებადია: კომბლისებრი, მოგრძო, ელიფსისებრი, იშვიათად მოხრილიც, მუქი ყავისფერია. სპორებს აქვთ განივი და გასწვრივი ტიხრები; სპორების ზომაა 35–60X18–26 მკმ. სოკო – Fusarium lateritium Nees. აავადებს უმთავრესად 1–2 წლიან ტოტებს. მათი დაავადება იწყება ქერქიდან, შემდეგ ეს უკანასკნელი ხმება, მერქანი ფერს იცვლის, მუქდება და ტოტის წვერი ხმება. კვირტების საჯდომის, ანუ მუხლის გარშემო ქერქზე მოყვითალო–ნაცრისფერი გამხმარი ნაწილები ჩნდება, რომლის ზედაპირზე განვითარებულ ბზარებზე მოწითალო მეჭეჭები, ეს უკანასკნელნი წარმოადგენენ სოკოს კონიდიალურ ნაყოფიანობას და მათ უწოდებენ სპოროდოქიებს. იგი შედგება უფერული კონიდიათმატარებისაგან და მასზე განვითარებულია ნამგლისებრი მოხრილი მაკროკონიდიუმები. საბოლოოდ დაავადება იწვევს ქერქის დაშლას; მერქნის ზედაპირზე კონიდიური მეჭეჭები ვითარდება. ზოგიერთ სპორაზე ქლამიდოსპორები წარმოიქმნება, სპორის შემადგენელი ზოგიერთი უჯრედი გასქელებულია და მრგვალი ფორმისაა. ერთსა და იმავე ტოტზე იშვიათად გვხვდება შავი, მრგვალი, ნახევარსფეროსებრი სხეულები. უკანასკნელი სოკოვანი სარეცელისაგან შედგება. მასზე ჯგუფად განვითარებული პერიტეციუმები სხედან. სარეცელის ქსოვილის ფუძის ნაწილი გავრცელებულია ტოტის ქერქსა და მერქანს შორის და ბაცი ფერისაა. პერიტეციალური ქსოვილი სქელუჯრედიანია, ფხვიერი, მოწითალო ფერის. ზოგიერთ პერიტეციუმზე არის ფუზარიუმის სპორები, რომლებიც ზემოთ აღწერილი სპორების მსგსვსია. სარეცელისა და პერიტეციუმების ფორმის, მათი ქსოვილების შეფერილობასა და 109 სტრუქტურის მიხედვით ის ეკუთვნის სოკო გიმერელლას გვარის; იგი არის სოკო – F. Lateritium–ის ჩანთიანი სტადია. დაავადებულ ყლორტებზე ფოთლები უხეშდება, ლაქავდება და ცვივა. გაშიშვლებული ყლორტის ფუძიდან, სადაც დაავადებული ნაწილი საღ ნაწილს ესაზღვრება, ზოგჯერ ამონაყარი ვითარდება, ცოცხები იქმნება; სოკო მცენარეში იჭრება მექანიკურად დაზიანებული ადგილიდან. სოკო იზამთრებს დაავადებულ ქსოვილებში ქლამიდოსპორების სახით და შემდეგ ხელსაყრელ პირობებში ახალ ინფექციას იწვევს. დაავადება უფრო მეტადაა გავრცელებული დასავლეთ საქართველოში, ვიდრე აღმოსავლეთში, ეს აიხსნება იმით, რომ როგორც ზევით ავღნიშნეთ პათოგენის გავრცელებასა და განვითარებაზე გავლენას ახდენს ეკოლოგიური ფაქტორები, განსაკუთრებით ჰაერის შეფარდებითი ტენიანობა. ტოტების ხმობის წინააღმდეგ საჭიროა ინტეგრირებული დაცვის სისტემა, რაც გულისხმობს სან- ჰიგიენური, აგროტექნიკური და ქიმიური მეთოდების შეთანაწყობილ გამოყენებას. სან–ჰიგიენური ღონისძიებებიდან უნდა ჩატარდეს დაავადებული მცენარის გამხმარი ტოტების შეჭრა, ნაკვეთიდან გატანა და დაწვა; სრულად გამხმარი ხეების ამოძირკვა და ნაკვეთიდან გატანა. აგროტექნიკური ღონისძიებები უნდა ჩატარდეს დროულად და მაღალხარისხოვნად. ამ ღონისძიებების ჩატარების დროს უნდა მოვერიდოთ მცენარის მექანიკურ დაზიანებებს. ქიმიური ღონისძიებათაგან საჭიროა 3%–იანი ბორდოს ნარევით წამლობა კვირტების დაბერვამდე; შემდეგ უნდა ჩატარდეს წამლობა სისტემური ფუნგიციდით, რომელიც გათვალისწინებულია მცენარის ჭურჭლებში გავრცელებული სოკოს მიცელიუმის საწინააღმდეგოდ. ამ წამლობისათვის შეიძლება გამოყენებული იქნას ვალსატონის 0,1–0,2%–იანი ან ინდაზოლის 0,25– 0,3%–იანი სამუშაო ხსნარი. იმ შემთხვევაში, როდესაც სოკოების სპორები მცენარის ზედაპირზეა გავრცელებული, საჭიროა შესხურება ბორდოს ნარევის 1%–იანი ან სპილენძის ქლორჟანგის 0,5%– იანი სამუშაო ხსნარით. პირველი წამლობა უნდა ჩატარდეს ახლად გაშლილი 3–4 ფოთლის ფაზაში, მეორე ოცი დღის შემდეგ, მესამე კი 25 დღის შემდეგ მეორე წამლობიდან. ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა

1. ალექსიძე გ.ნ., ყანჩაველი შ.ს. კლიმატის როლი მცენარეთა პათოგენეზის პროცესში. საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია, კლიმატის ცვლილება და მისი გავლენა სოფლის მეურნეობის მდგრად და უსაფრთხო განვითარებაზე. თბილისი, 2014, გვ. 2 ყანჩაველი ლ.ა. სასოფლო – სამეურნეო ფიტოპათოლოგია. თბილისი, განათლება, 1987, 599 გვ. 3. Билай В.И. Фузарии. Киев, Наукова Думка, 1977, 441 с.4.Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: Колос, 478 с. 4. Тарр С. Основы патологии растений. Москва, «Мир» , 1975, 587 с.

Dryness of mulberry branches and measures of struggle against it

S.Kanchaveli, Z.Khidesheli

Abstract Summary: Research has determined that dryness of mulberry branches is caused by following fungi: Scherotinia libertiana Fuck., Thyrococcum sirakofii Bub. And Fusarium lateritium Nees., which penetrate into the plant from mechanically damaged places, infect crust and timber of the branch and in the end cause their dryness. Ecological factors affect the spread and development of the disease, as a result of this one and the same species of mulberry related to different ecological environment show different durability. The system of integral guard that involves the joint use of sanhygienic, agro technical and chemical methods against the disease is necessary. From chemical measures 3% bureaus mixture treatment is necessary before blowing the buds; then treatment should be held with working solution of systematic phyngicid 0,1-0,2% Val sat or 0,25-0,3% indasol. When fungi spores are spread on the surface of the plant it is needed to spray with working solution of 1% bureaus mixture or 0,5% chlorocooper oxide. The first treatment should be held in the phase of newly opened 3-4 leaves, the second – twenty days later and the third one 25 days later after the second treatment.

110 xorblis naTesebSi gavrcelebuli sarevelebis mavneoba da maT winaaRmdeg axali herbicidis “balerinas” gamocdis Sedegebi l. wivilaSvili-soflis meurneobis doqtori z. tyebuCava-soflis meurneobis doqtori sakvanZo sityvebi: xorbali, sarevelebi, herbicidi. referati

xorblis naTesebSi dasarevlianebis xasiaTis SeswavlisaTvis Catarda fitosanitaruli monitoringi qarelis municipalitetSi. Ddadginda sarevelebis raodenoba ha-ze, maTi Sexvedrilobis % da dominanturi saxeobebi. fitosanitaruli kvlevis Sedegad dadginda, rom xorblis naTesebSi gavrcelebulia rogorc orlebniani, aseve marcvlovani sarevelebi. orlebniani sarevelebidan gavrcelebulia: xovera (Galium ttricorne Stokes), gvirila (Matricaria inodora L.),mindvris nari (Cirsium arvense (L.)Scop); mindvris RiWa (Sonchus arvensis L.), xvarTqla (Convolvulus arvensis L.), RiRilo (Centaurea depressa Bieb), mindvris mdogvi (Sinapis arvensis L.),wiwmatura (Capsella bursa-pastoris (L.)Medik), quTquTa (Thlaspi arvense L.),boloka (Rapistrum rugosum(L.)All), nacarqaTama (Chenopodium album L.),jijlaya (Amaranthus retroflexus L.), Cveulebrivi matitela (Polygonum aviculare L.), avSanfoTliani ambrozia (Ambrosia artemisiifolia L.), caxis balaxi (Descurainia Sofia (L.)Schur.), samkurnalo babuawvera (Taraxacum officinale Wigg)). marcvlovnebidan – Svriuka (Avena fatua L.), mxoxavi Wanga (Agropyron repens (L.)P.B.). gavrcelebuli sarevelebidan dominanturia Semdegi saxeobebi: xovera – gavrcelebis % 85; boloka – 80%; nacarqaTama – 75 %; Svriuka – 60 %; avSanfoTliani ambrozia – 65 %. gavrcelebuli sarevelebis winaaRmdeg gamocdili iqna axali herbicidi “balerina”, xarjvis normiT - 0,3-0,5 l/ha. herbicidis biologiurma efeqturobam Seadgina 70-85 %.

Sesavali xorbali saqarTvelosaTvis erT–erTi tradiciuri da ekonomikurad mniSvnelovani sasoflo- sameurneo kulturaa. dReisaTvis misi jiSebi daTesilia saqarTvelos 11 municipalitetSi, sadac klimaturi pirobebi xelsayrelia am kulturis sxvadasxva jiSebis zrda-ganvi- TarebisaTvis. xorblis kultura xasiaTdeba dasarevlianebis maRali xarisxiT. masSi gavrcelebulia, rogorc orlebniani, aseve marcvlovani sarevelebi, romelTa mavneobis Sedegad miyenebuli zarali FAO -s monacemebiT 15-20 %-s Seadgens. (1) miwaTmoqmedebis ganviTarebaSi didi adgili uWiravs sarevelebTan brZolas. sasoflo- sameurneo warmoebis intensiuri ganviTarebis etapi dakavSirebulia herbicidebis gamoyenebasTan, magram maTi gamoyenebis Sedegad warmoiqmna rezistenturi biotipebi. gamZle populaciebis warmoqmnis Sedegad mniSvnelovnad Semcirda gamoyenebuli herbicidebis efeqturoba da saWiro gaxda am herbicidebis ufro da ufro meti raodenobiT gamoyeneba, ramac gazarda danaxarjebi da amave dros garemos dabinZurebis safrTxec. amitom, saWiroa herbicidebis asortimentis ganaxleba da meoTxe Taobis H herbicidebis gamoyeneba, romlebic xasiaTdebian dabali xarjvis normebiT da usafrTxoa garemosa da TbilsisxlianebisaTvis (2). kvlevis meTodika dasarevlianebis xasiaTis SeswavlisaTvis Catarda xorblis naTesebis fitosanitaruli monitoringi qarelis municipalitetSi. dadginda, sarevelebis raodenoba ha-ze, maTi Sexve- drilobis % da dominanturi saxeobebi (3,4,8). Mavneobis gansazRvrisaTvis gamoyenebuli iqna meToduri miTiTeba (5,6). herbicidebis biologiuri efeqturoba ganisazRvreba sacdel da sakontrolo nakveTebis dasarevlianebis raodenobrivi da woniTi meTodiT (7). kvlevis Sedegebi fitosanitaruli kvlevis Sedegad dadginda, rom xorblis naTesebSi gavrcelebulia, rogorc orlebniani, aseve marcvlovani sarevelebi. orlebniani sarevelebidan gvxvdeba: xovera, gvirila, mindvris nari, RiWa, xvarTqla, RiRilo, mindvris mdogvi, wiwmatura, quTquTa, boloka, nacarqaTama, jijlaya, matitela, avSanfoTliani ambrozia, caxis balaxi, samkurnalo babuawvera. marcvlovnebidan - Svriuka, 111 mxoxavi Wanga. dominanturia: xovera – Sexvedrilobis % 85; boloka - Sexvedrilobis % 80; nacarqaTama da jijlaya – 75 %; avSanfoTliani ambrozia – 65 %; Svriuka – 60%.

Ddominanturi sarevelebis gavrceleba xorblis naTesebSi mdelos yavisferi niadagebis fonze M(jiSi “ufxო”) cxrili. 1 monitoringis Catarebis sarevelebis saxeobebi sarevelebis sarevelebisraodenoba winamorbedi- adgili Sexvedrilobis % c/m2 kultura xovera 85 60 boloka 80 58 Qqarelis municipali- nacarqaTama 75 56 simindi teti jijlaya 75 50 ambrozia 65 48 Svriuka 60 40 xorblis naTesebSi gavrcelebuli sarevelebis winaaRmdeg gamocdili iqna axali herbicidi “balerina”, romlis moqmedi sawyisia 2,4 d mJavas rTuli 2-eTilheqsilis eTeri + florasulami. Ppreparatuli forma – suspenziis emulsia. qimiuri klasi – triazolopirimidini. misi moqmedebis meqanizmi aseTia – florasulami aris ferment acetolaqtatsinTezis warmoqmnis inhibitori, xolo 2,4 d iwvevs auqsinis tipis reaqcias. herbicidis ormagi moqmedeba amcirebs sarevelebis rezistentobis warmoqmnis SesaZleblobas. Hherbicidis Sesxurebidan 3-4 dReSi sarevelebis foTlebi yviTldeba da sarevela mcenare 2-3 kviraSi iRupeba. Cda dayenebuli iyo qarelis municipalitetSi (sarwyavi nakveTi). herbicidis biologiuri efeqturobis monacemebi mocemulia cxrili 2.

H herbicid “balerinas” biologiuri efeqturoba da misi gavlena mosavalze cxrili 2

cdis varianti Hherbicidis biologiuri mosavali, efeqturoba c/ha

Kkontroli (herbicidebiT 80 damuSavebis ---- gareSe) balerina 85 300 0,3-0,5 l/ha 2,4d dimeTilaminis marili 70 200 0,8-1,2 l/ha (etaloni)

daskvna: xorblis naTesebSi axali herbicidi “balerina” gamoiyeneba orlebniani sarevelebis winaaRmdeg da misi efeqturoba etalonTan SedarebiT Seadgens 85 %-s. igi gamoiyeneba dabali xarjvis normiT da dabaltoqsikuria garemosa da Tbilsisxlianebi smimarT. herbicid “balerinas” gamocdis Sedegad dadginda misi gamoyenebis reglamentebi, arafitotoqsikuroba kulturuli mcenaris mimarT. Ees informacia mniSvnelovania fermerebisa da mosaxleobisaTvis, romlebic dainteresebuli arian maRalxarisxiani da ekologiurad sufTa xorblis mosavlis miRebiT.

literatura

1. Мурат Койшибаев, Хафиз Муминджанов. 2016. Методические указания по мониторингу болезней, вредителей и сорных растений на посевах зерновых культур. Анкара.Ст.25-26 2. saqarTveloSi gamosayeneblad nebadarTuli pesticidebiskatalogi. 2014. Tbilisi, 200 gv. 3. xideSeli z., xuciSvili k., revia r. 2003. mcenareTa dacvis Tanamedrove saSualebebi da maTi gamoyeneba. gamomcemloba “ofis-presi”, Tbilisi, gv. 180 4. Рекомендации ВИЗР, журнал “Защита и карантин растений”. 2002, №5 5. Экономические пороги вредоносности сорных растений в посевах основных сельскохозяйственных культур. 1989, М., Ст. 50

112 Harm of the weeds in the cereal plots and the results of appliance a new herbicide “Ballerina” against them

L.Tsivilashvili Z. Tkebuchava

Abstract:

Phytosanitary monitoring was conducted to study weed frequency on the grain plot in Kareli Municipality. Weed amount, % and dominant varieties per ha were defined. Accordingly, it was defined, that in the grain plots there are monocotyledon and polycotyledon cereal weeds. Spreads-cotyledons are: Galium tricorne Stokes, Matricaria inodora L., Cirsium arvense (L).Scoop, Sonchus arvensis L, Convolvulus arvensis L, Centaurea depressa Bieb, Sinapis arvensis L, Capsella bursa-pastoris (L) Medik, Thlaspi arvense L, Rapistrum rugosum L, Chenopodium album L, Amaranthus retroflexus L, Polygonum aviculare L, Ambrosia artemisiifolia L, Descurainia Sofia (L) Schur, Taraxacum officinale Wigg. Spread Cereals are Avena fatua L, Agropyron repens L.P.B. Dominant weeds are Galium tricorne Stokes, % of coverage - 85; Rapistrum rugosum (L) All - 80 %;Chenopodium album L.- 75 %;Avena fatua L- 60 %; Ambrosia artemisiifolia L.- 65 %. A new herbicide Ballerina 0,3-0,5 l/ha was applied against the weeds in the cereal plots, acting start 2.4 d acid complex 2, ethylexylether+florasulam. Chemical form– suspension, emulsion, chemical class – triazolopirimidine. Double action of the herbicide decreases weedresistance. In 3-4 days since applying herbicides weed leaves become yellow and dies in 2-3 weeks. Biological effectiveness of the tested herbicide was 70-85%. This information is important for farmers and residents who are interested in high- guality and environmentally safe crop wheat production.

113 kartofilis mura sidamplis ganviTareba saqarTveloSi 2015 wels

g. mefariSvili - biologiis akademiuri doqtori m. muradaSvili - doqtoranti z. sixaruliZe - biologiis akademiuri doqtori s. mefariSvili - s/meurneobis akademiuri doqtori n. afciauri –mecnier TanamSromeli

sakvanZo sityvebi: baqteria, karantini, kartofili

referati kartofilis mravalricxovan daavadebebs Soris Soris erT-erT seriozul da ekonomikurad mniSvnelovan daavadebas warmoadgens mura sidample, romlis gamomwvevia niadagis baqteria Ralstonia solanacearum. Catarebuli kvlevebis safuZvelze SegviZlia davaskvnaT, rom kartofilis mura sidamplis populacia saqarTveloSi zomierad aris gavrcelebuli barisa da mTis zonaSi da ZiriTadad ganviTarebulia erTi an ori polaruli Soltis mqone paTogenis morfotipi.

Sesavali. saqarTvelos mravalferovani bunebrivi pirobebi da kartofilis didi Seguebulobis unari saadreo da sagviano produqciis miRebis SesaZleblobas iZleva. kartofili, sxva sasoflo-sameurneo kulturebis msgavsad, mravalgvari sokovani, baqteriuli da virusuli daavadebiT ziandeba. kartofilis mravalricxovan daavadebebs Soris Soris erT-erT seriozul da ekonomikurad mniSvnelovan daavadebas warmoadgens mura sidample, romlis gamomwvevia niadagis baqteria Ralstonia solanacearum. igi aavadebs 50 ojaxis sxvadasxva mcenares, gansakuTrebiT ZaRlyurZenasebrTa ojaxis sxva warmomadgenlebsac. kartofilis mura sidample Zalian farTodaa gavrcelebuli tropikebSi, subtropikebSi, Tbili da zomieri klimatis mqone msoflios mraval qveyanaSi. daavadeba SeiZleba mcenaris zrdis nebismier fazaSi gamovlindes, is gansakuTrebiT saSiSia axalgazrda nargavebSi, radgan foTlebis Wknoba da ylortebis Camocvena xSirad mcenaris daRupvasac iwvevs, rasac mivyavarT mosavlis seriozul danakargamde (30-dan 70%-mde) rogorc raodenobrivi, ise xarisxobrivi TvalsazrisiT (Elphinstone, 2001). daavadebis gamomwvevi Ralstonia solanacearum EPPO-s (evropisa da xmelTaSuazRvispira qveynebis mcenareTa dacvis organizacia) sakarantino organizmTa A2 CamonaTvalSia Setanili (EPPO, 2004) da saqarTveloSi SezRudulad gavrcelebul sakarantino paTogenad iTvleba. unda aRiniSnos is faqti, rom saqarTveloSi pirvelad Cvens mier iqna aRricxuli am daavadebis ramodenime SemTxveva, rogorc kartofilze ise pomidorze saerTaSoriso sagranto proeqtis farglebSi ganxorcielebuli kvlevebis Sededgad. swored am faqtma ganapiroba mura sidamplis Semdgomi Seswavlis aucilebloba da erovnuli samecniero fondis proeqtis farglebSi saSualeba mogveca gagvegrZelebina daavadebis ganviTarebis monitoringi. meTodebi da masalebi. karTofilis mura sidamplis ganviTarebis xarisxis da gavrcelebis arealis dadgenis mizniT, gamokvlevebi Catardeba winaswar gansazRvruli gegmisa da marSrutis Sesabamisad mcenareTa vegetaciis manZilze. mcenareTa naTesebis gamokvlevisas Segrovebuli iqna rogorc gamoxatuli simptomebis mqone, ise usimptomo mcenareebi. daavadebis nimuSebi Tavsdeba qaRaldis konvertebSi, romelzec keTdeba warwera: maspinZeli mcenare da jiSi, nimuSis aRebis adgili da TariRi, mcenaris ganviTarebis faza, SesaZlo daavadeba, daavadebis gavrcelebis da ganviTarebis intensivoba, nimuSis Semgroveblis an fermeris vinaoba.

114 mindvrisa da sacavebis pirobebSi kartofilis nimuSebis gamokvlevisas viyenebdiT imuno diagnostikur testebs. sakvlevi nimuSis simptomur nawilis homogenatis dawveTebisas sadiagnostiko firfitaze, Cndeboda ori Strixi dadebiTi reaqciis SemTxvevaSi, rac adasturebs paTogenis arsebobas. laboratoriis pirobebSi kartofilis mura sidamplis gamomwvevis gamoyofa da identificireba ganxorcielda standartuli baqteriologiuri meTodebiT. kerZod, gamoxatuli simptomebis mqone kartofilis tuberis mcire naWrebs vaTavsebdiT 100 ml sterilur wyalSi 5–10 wT-s. baqteriuli eqsudatis gamodinebisTanave, mikrobiologiuri maryuJiT viRebdiT suspenzias da garkveuli wesis dacviT naxevrad-seleqtiur kelmanis trifenoltetrazoliumis sakveb areze vakeTebdiT Strixebs. xelovnur sakveb areze vRebulobdiT TeTri feris, lorwovan, baqteriis koloniebs vardisferi centriT. daavadebis gamomwvevis identifikaciisTvis gamoyenebuli iqna, agreTve, polimeraza jaWvuri reaqcia (pjr). pjr analizi moicavs sam etaps: dnm-s gamoyofa daavadebuli nimuSidan; dnm-s specifiuri fragmentebis amflipikacia; amplifikaciis produqtis aRmoCena (deteqcia). Ralstonia solanacearum-is izolatebidan dnm–is gamoyofas vaxdendiT specifikuri nakrebis gamoyenebiT. Ralstonia solanacearum-is dnm-is konkretuli fragmentis amplifikaciisaTvis gamoviyeneT gansazRvruli Tanmimdevrobis mqone praimerebi( OLI1; Y2). pjr -s vatarebdiT programirebad TermociklerSi. temperaturuli reJimis SerCeva damokidebulia gamoyenebuli praimerebis da dnm-is samizne ubnis specifikaze. amplifikaciis Sedegad miRebuli produqtebis vizualizacia movaxdineT agarozis gel- eleqtroforezis meTodiT 1.5%-ian garozis gelze, 0.5mg/ml eTidium bromidis damatebiT(Pastrik,.et all, 2000). Sedegebi. 2015 wlis ivlisis bolos xulos, axalcixisa da axalqalaqis raionebSi gamokvleuli iqna kartofilis kerZo nakveTebi. ivnisSi gamokvleuli iqna, agreTve, kartofilis nakveTebi qobuleTis raionSi. dadgenili iqna, rom daavadebis gavrcelebis intensivoba xulosa da axalcixis raionSi meryeobda 20 - 40% farglebSi, axalqalaqSi -20-30% iyo, xolo qobuleTis raionis sofel xucubanSi yvelaze ufro maRali iyo mura sidamplis gavrcelebis intensivoba(50-100%). mura sidampliT daavadebuli iyo kartofilis jiSebi: jeli, marfona, pikaso, finka, marabeli, agria, aliansi, impala, dezire, viqtoria (cxrili 1). cxrili 1. kartofilis mura sidamplis gavrceleba

zona raioni patron-mcenare jiSi gavrcelebis intensivoba, % zemo xulo,sof. didaWara, kartofili jeli, 30% aWara marfona xulo, sof. tabaxmela kartofili dezire, 40% viqtoria, jeli qvemo qobuleTi, sof. gvara kartofili pikaso 50% aWara qobuleTi kartofili ucnobi 100% sof.xucubani javaxeTi axalqalaqi, kartofili marfona, 25% sof. xospio impala axalqalaqi, kartofili marfona, 30% sof.Candura axalqalaqi, kartofili impala 25% sof.aragva axalqalaqi, kartofili marfona, 25% sof. mujaxeTi axalqalaqi, kartofili pikaso, finka 25% 115 sof. baraleTi axalqalaqi, kartofili marfona, 20% sof.koTela impala axalqalaqi, kartofili marfona, sof.vaCiani impala samcxe axalcixe, sof. wnisi kartofili agria 20% axalcixe, sof.wnisi kartofili marfona 20% axalcixe, sof. wnisi kartofili marabeli 30% axalcixe, sof. wnisi kartofili finka 40% axalcixe, sof. wnisi kartofili pikaso 30% axalcixe, sof. wnisi kartofili jeli 20%

2016 wlis TebervalSi, martsa da aprilSi eqspediciebis saSualebiT axalcixis (wnisi, vale, ani), axalqalaqis (koTela, CunCxa, Candura, vaCiani) da xulos raionis (iremaZeebi, tabaxmela, didaWara, danisparauli) soflebSi gamokvleuli iqna kerZo pirTa sardafebSi Senaxuli sasursaTe da sargavi kartofili. mura sidample yvelaze maRali intensivobiT gavrcelebuli iyo axalcixisa da axalqalaqis raionis sacavebSi da Seadgenda 80% -sa da 75%. Segrovili nimuSebis umravlesobidan identificirebuli iqna daavadebis gamomwvevi klasikuri meTodebiT. damaxasiaTebeli simptomebis armqone nimuSebSi Ralstonia solanacearum - is arsebobis aRmosaCenad gamoyenebuli iqna pjr. kartofilis gamokvlevisas gvxdeboda rogorc simptomebiani, ise mura sidamplis ganviTarebis usimptomo anu latenturi forma, gansakuTrebiT dabali temperaturis pirobebSi. paTogenis es forma sicocxlisunarianobas inarCunebs Senaxvisa da did manZilze transportirebis drosac da SeuZlia gamoiwvios daavadeba axal, xelsayrel garemo pirobebSi moxvedrisas. eleqtronuli mikroskopis saSualebiT Seswavlili iqna Ralstonia solanacearum –is qarTuli izolatebis morfologiuri maxasiaTeblebi. Sedegebma gviCvena, rom kulturaSi SeiniSneboda didi da patara zomis struqturebi, romelTa zomebis saSualo maCvenebeli iyo: sigrZe - 1,8-1,24 mkm, sigane -0,8 -1mkm. StamebisTvis damaxasiaTebeli iyo, agreTve, 2-6mkm - is sigrZis mrgvalboloebiani erTi an ori polaruli Solti. sxvadasxva literaturuli wyaroebis mixedviT Ralstonia solanacearum -is moZrav formebs aqvT 1-4 Solti (Yabuuchi et al., 1996, Anonymous, 1995). rogorc gamokvlevidan Cans, kartofilis mura sidample saqarTveloSi gavrcelda bolo 10 wlis ganmavlobaSi arastandartuli saTesle masalis Semotanis da gavrcelebis Sedegad. Ralstonia solanacearum saqarTvelos mcenareTa araregistrirebul sakarantino obieqtebis nusxaSi Seyvanilia saqarTvelos soflis meurneobis ministris 2006 wlis 31 ianvris brZanebis safuZvelze. mas Semdeg, daavadebis ganviTareba-gavrcelebas xeli Seuwyo sarwyavi wylebis inficirebam, daavadebis ganviTarebisTvis xelsayreli garemo pirobebis arsebobam, jiSebis Semotanidan dRemde mimRebi jiSebis warmoebam da kartofilis mwarmoebelTa mxridan paTogenis kontrolis mizniT Casatarebeli RonisZiebebis ugulvebelyofam. daavadebis gamomwvevis saqarTveloSi gansakuTrebuli ekologiuri TaviseburebebiT ar gamoirCeva. adgilobrivi klimati(subtropikuli, Tbili da teniani hava, haeris temperatura 27–30°C, 80- 90% tenianoba) daavadebisadmi mimReb jiSebTan erTad warmoadgens erT-erT mTavar xelSemwyob faqtors paTogenis sasicocxlo ciklisTvis. amrigad, Catarebuli kvlevebis safuZvelze SegviZlia davaskvnaT, rom kartofilis mura sidamplis populacia saqarTveloSi zomierad aris gavrcelebuli barisa da mTis zonaSi da ZiriTadad ganviTarebulia erTi an ori polaruli Soltis mqone paTogenis morfotipi.

116 literatura 1. Anonymous, 1995. Brown Rot (Pseudomonas solanacearum). The Scottish Agriculture and Science Agency Edinburgh, Scotland. 2. EPPO, Bulletin , 2004, 34, 155 –157 3. Elphinstone, J. G. 2001. Monitoring and control of the potato brown rot bacterium (Ralstonia solanacearum) in the UK: A case study in: Proceedings of the FNK/EAPR /ESA /UEITP 2nd European Potato Processing Conference. Held Nov., 14-15th. Lausanne, Switzerland. 4. Pastrik KH & Maiss E (2000) Detection of Ralstonia solanacearum in potato tubers by polymerase chain reaction. Journal of Phytopathology 148, 619–626. 5. Yabuuchi, E.; Kosako, Y.; Oyaizu, H.; Yano, I; Hotta, H.; Hashimoto, Y.; Ezaki, T.; Arakawa, M.(1992) Proposal of Burkholderia gen. nov. and transfer of seven species of the genus Pseudomonas homology group II to the new genus, with the type species Burkholderia cepacia (Palleroni & Holmes 1981) comb. nov. Microbiology and Immunology 36, 1251-1275.

Development of potato brown rot in Georgia in 2015

G. Meparishvili, M. Muradashvili, Z. Sikharulidze, S. Meparishvili, N. Aptsiauri

Abstract

Potato brown rot (causal agent Ralstonia solanacearum ) is the most economically important diseases of potato. The results of conducted researches showed that its incidence and severity level in lowland and mountain areas in Georgia is moderate. Mainly, morphotype of pathogen with 1-2 polar flagella.

117 mecxoveleoba da sakvebwarmoeba Livestock and feed production

zogierTi preparatis efeqtianoba Tevzis daavadebaTa drosOGGGG g.basilaZe-soflis meurneobis mecnierebaTa doqtori S.focxveria-veterinariis mecnierebaTa doqtoriA e.kaSia, m.cecxlaZe sakvanZo sityvebi: sakalmaxe meurneoba, daavadebebi, lifsitebi, sacdeli, sakontrolo, preparatebi, mkurnaloba. referati.

saqarTveloSi xelsayreli pirobebia (zRvisa da mtknari wylis resursebi, Tbili klimati) meTevzeobis dargis ganviTarebisaTvis, Tumca am mimarTebiT cota ram keTdeba. bolo 20 wlis ganmavlobaSi es dargi ukontrolod viTardeboda. Sedegad, sakalmaxe meurneobebSi sxvadasxva daavadebebi gavrcelda, rac Tevzebis, gansakuTrebiT lifsitebis masobrivad daxocvas iwvevs da fermerebi did ekonomikur zarals ganicdian. dadgenda, rom aRniSnulis mizezia infeqciuri da sokovani daavadebebi – vibriozi, saprolegniozi, flavobaqteriozi, iersiniozi, nematodozebi. 2015 wlis aprilSi, erT-erT sakalmaxe meurneobaSi, sadac 1,5 da 2,5 Tvis asakis lifsitebi ixoceboda, CavatareT samkurnalo saSualebaTa kompleqsuri gamocda. ori sacdeli jgufis lifsitebis sakurnalod gamoyenebul iqna diatriaqua-50%, sibiti, florfiSi-50%, aziqsplusi da A, D3, E, C vitaminebis kompleqsi (medliquidi), romlebic maT eZleodaT sakvebTan erTad 10 dRis ganmavlobaSi. sakontrolo jgufis lifsitebs preparatebi ar eZleodaT. samive jgufis lifsitebi erTnair pirobebSi iyvnen. cdis bolos preparatebis moqmedebis efeqtianobam 96,1-97,9% Seadgina. gaumjobesda namkurnalevi lifsitebis fiziologiuri mdgomareoba, xolo maTi biomasa 0,4-0,6 gramiT gaizarda.

Sesavali. saqarTveloSi Zalze xelsayreli pirobebia meTevzeobis ganviTarebisaTvis, Tumca am mimarTebiT cota ram keTdeba. dargis stiqiurad da ukontrolod ganviTarebis gamo gavrcelda mravali daavadeba, rac Tevzebis, gansakuTrebiT, lifsitebis masobrivad daxocvis mizezia da fermerebi did ekonomikur zarals ganicdian. qveyanaSi ar aris Tevzis daavadebaTa Semswavleli laboratoria, ar gvyavs iqTiopaTologebi, ar tardeba saTanado kvlevebi, rac arTulebs am daavadebebis sawinaaRmdego RonisZiebaTa ganxorcielebas da Sesabamisad aisaxeba dargis ganviTarebaze. amave dros, sazRvargareT dagrovilia am mimarTulebiT saqmianobis didi gamocdileba (1,2,3,4,5). 2015 wels sakalmaxe meurneobebSi lifsitebis masobrivad daxocva dafiqsirda. mowveuli specialistis mier dadgenda, rom aRniSnulis mizezia daavadebebi– vibriozi, saprolegniozi, flavobaqteriozi, iersiniozi, nematodozebi. maT sawi- naaRmdegod rekomendebul iqna sxvadasxva dasaxelebis antibiotikebi, prebiotikebi, anthelminTuri saSualebebi, vitaminebi da am preparatebis gamoyenebis sqema. masala da meTodebi. aprilSi, axalqalaqis municipalitetis sofel diliskas sakalmaxe meurneobaSi, sadac gamovlinda 2,5 da 1,5 Tvis asakis, Sesabamisad, Tebe- 118 rvalsa da martSi gamoCekili lifsitebis masobrivad daxocva, CavatareT samkurnalo saSualebaTa kompleqsuri gamocda, risTvisac SerCeul iqna sulfanilamiduri preparati diatriaqua-50%, anthelminTuri preparati – sibiti, antibiotiki– flo- rfiSi-50%, prebiotiki–aziqsplusi da A, D3, E, C vitaminebis kompleqsi (medliquidi). orive asakis lifsitebi ganTavsebul iyvnen, Sesabamisad, xuT-xuT auzSi. analogebis principis dacviT Seiqmna ori jgufi. yovel maTganSi gamoiyo oTxi sacdeli da TiTo sakontrolo auzi. pirvel jgufSi gaerTianda is auzebi, romlebSic TebervalSi gamoCekili lifsitebi iyvnen, meoreSi – auzebi, martSi gamoCekili lifsitebiT. cdis Casatareblad gansazRvrul iqna 10 dRe. kvlevis sqemis Tanaxmad, pirvel, mesame da mexuTe dReebSi TebervalSi gamoCekil lifsitebs 200 kg cocxal masaze miecaT diatriaqua-50% kombinaciaSi sibitTan erTad, doziT – 15-15 g, xolo meore, meoTxe da meeqvse-meaTe dReebSi – florfiSi-50% kombinaciaSi sibitTan, doziT, aseve,

15-15 g. aTi dRis ganmavlobaSi maT eZleodaT aziqsplusi da medliquidi – A, D3, E, C vitaminebis kompleqsi, doziT, 6-6 ml 200 kg cocxal masaze. mkurnalobis igive sqema gamoyenebul iqna meore sacdel jgufSi, oRond, gansxvavebuli dozebiT. kerZod, 100 kg cocxal masaze maT miecaT diatriaqua-50% – 7 g, sibiti – 4 g, florfiSi-50% – 4 g, xolo aziqsplusi da medliquidi – 3-3 ml (ix. cxrili 1). orive jgufis sacdeli auzebis lifsitebs preparatebi eZleodaT Aller-is firmis (dania) kombinirebul sakvebTan Sereuli, saRamos kvebisas. pirveli jgufisaTvis preparatebis Sereva xdeboda 2 kg sakvebTan, meore jgufisaTvis – 1 kg-Tan. sakontrolo auzebis lifsitebs preparatebi ar eZleodaT. cdis ganmavlobaSi sacdel da sakontrolo auzebSi lifsitebis movla-Senaxvisa da kvebis pirobebi erTnairi iyo. yoveldRe warmoebda dakvirveba lifsitebis fiziologiur mdgomareobaze (aqtivoba, sakvebis miReba). saRamoobiT, yvela auzidan xdeboda daxocili lifsitebis amokrefa da daTvla, agreTve – auzebis fskerze dakvirveba. miRebuli Sedegebi da maTi ganxilva. meurneoba maragdeba arteziuli wyliT, romlis mudmivi temperatura imxanad iyo 10,50C, pH – 7,1 (neitraluri). cdis dawyebamde ganisazRvra saSualod erTi lifsitas biomasa, romelmac pirvel jgufSi 2,4 g Seadgina, meoreSi – 1,1 g. Catarebuli cdis Sedegebi asaxulia cxrilSi 2. cdis mesame dRes orive jgufis sacdel auzebSi SemCneul iqna lifsitebis gaaqtiureba, rac gamoixata sakvebis miRebis gazrdiT da moZraobis aCqarebiT. maTi aqtiuroba yoveldRiurad matulobda. amave dros, sacdel auzebSi mcirdeboda daxocili lifsitebis raodenoba. sapi- rispiro procesi mimdinareobda orive jgufis sakontrolo auzebSi, sadac lifsitebi cudad iRebdnen sakvebs da naklebad moZraobdnen. cdis ganmavlobaSi pirveli da meore jgufebis sakontrolo auzebSi lifsitebis daxocvis maCvenebeli, Sesabamisad, 183-246 da 75-203 calis farglebSi meryeobda.

119 cxrili 1

axalqalaqis municipalitetis sofel diliskas sakalmaxe meurneobaSi lifsitebis daavadebaTa samkurnalod preparatebis gamoyenebis sqema

asak. preparatebi, preparatebis micemis dReebi auzebi doza jgufi vitaminebi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ddiatriaqua-50% 15 g/200 kg c.m + - + - + - - - - - sibiti 15 g/200 kg c.m + - + - + - - - - - I sacdeli florfiSi-50% 15 g/200 kg c.m - + - + + + + + + + 2,5 I-IV sibiti 15 g/200 kg c.m - + - + + + + + + + Tvis aziqsplusi 6 ml/200 kg c.m + + + + + + + + + + A, D3, E, C 6 ml/200 kg c.m + + + + + + + + + + sakontroloV ------Ddiatriaqua-50% 7 g/100 kg c.m + - + - + - - - - - sibiti 4 g/100 kg c.m + - + - + - - - - - II sacdeli florfiSi-50% 4 g/100 kg c.m - + - + + + + + + + 1,5 VI-IX sibiti g/100 kg c.m - + - + + + + + + + Tvis aziqsplusi 3 ml/100 kg c.m + + + + + + + + + + A, D3, E, C 3 ml/100 kg c.m + + + + + + + + + + sakontroloX ------

120 cxrili 2

axalqalaqis municipalitetis sofel diliskas sakalmaxe meurneobaSi lifsitebis daavadebaTa sawinaaRmdegod samkurnalo saSualebebisa da vitaminebis gamocdis Sedegebi

daxocili lifsitebis raodenoba cdis mkurn. biomasa, asakobrivi auzebi dReebis mixedviT, saSualod (cali) efeqt., saS., g. cdis jgufi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 % dasaw. bolos pirveli - sacdeli - I-IV - 177 168 142 77 15 22 21 14 4 97,9 2,4 3,0 2,5 Tvis asaki sakontrolo - V - 184 190 202 240 225 246 183 201 186 - 2,4 2,4 meore - sacdeli - VI-IX - 80 68 57 31 17 7 9 13 8 96,1 1,1 1,5 1,5 Tvis asaki sakontrolo - X - 75 76 80 102 106 181 147 164 203 - 1,1 1,1

121 mesame dRidan sacdel auzebSi SemCneul iqna nematodebis gamoyofa, ramac cdis bolo dReebSi intensiuri xasiaTi miiRo. meaTe dRes orive jgufis sacdeli auzebis, gansakuTrebiT Tebervlis lifsitebis auzebis fskeri mofenili iyo nematodebiT. sakontrolo auzebSi nematodebis gamoyofa ar iqna dafiqsirebuli. cdis dasasrul (1 maisi), yvela auzSi gansazRvrul iqna lifsitebis biomasa. pirveli jgufisF(TebervalSi gamoCekili lifsitebi) sacdel auzebSi erTi lifsitis cocxalma masam, saSualod 3 g Seadgina, xolo meore jgufis sacdel auzebSi (martSi gamoCekili lifsitebi) – 1,5 g, rac Sesabamisad, 0,6 da 0,4 gramiT metia vidre cdis dawyebisas (22 aprili). sakontrolo auzebSi lifsitebis masis mateba ar dafiqsirda da cdis dawyebis arsebul maCvenebelze darCa, – Sesabamisad, 2,4 da 1,1 g. 1 maiss pirveli jgufis sacdel oTx auzSi gamovlinda 15 daxocili li-fsita anu, erT auzSi, saSualod – 4, xolo sakontrolo auzSi – 186. meore jgufis sacdel oTx auzSi daixoca 32 lifsita (erT auzSi, saSualod – 8), xolo sakontrolo auzSi – 203. miRebuli Sedegebis mixedviT pirveli jgufis sacdel auzebSi preparatebis moqmedebis eqstensefeqtianobis maCvenebelma 97,9% Seadgina, meore sacdeli jgufi sauzebSi – 96,1%. aRsaniSnavia, rom eqsperimentis mimdinareobisas rvave sacdel auzSi preparatebis moqmedebis gverdiTi movlenebi ar SegvimCnevia. daskvna. amrigad, gairkva, rom sulfanilamiduri preparati –diatriaqua-50%, anthelminTuri preparati – sibiti, antibiotiki – florfiSi-50%, prebiotiki – aziqsplusi da A, D3, E, C vitaminebis kompleqsi (medliquidi) 10 dRis ganmavlobaSi kompleqsurad gamoyenebisas amJRavneben maRal Terapiul efeqts kalmaxis vibriozis, saprolegniozis, flavobaqteriozis, iersiniozisa da nematodozebis dros. dasaxelebuli saSualebebis gamoyenebis Sedegad mniSvnelovnad mcirdeba lifsitebis daxocva, izrdeba maTi biomasa, umjobesdeba fiziologiuri mdgomareoba, ar SeiniSneba preparatebis moqmedebis Sedegad ganviTarebuli gverdiTi movlenebi. miRebuli Sedegebidan gamomdinare, Cven rekomendacias vuwevT warmodgenili sqemiT dasaxelebuli preparatebis (diatriaqua-50%, sibiti, florfiSi-50%, aziqsplusi da A, D3, E, C vitaminebis kompleqsi) gamoyenebas Cveni qveynis sakalmaxe meurneobebSi, sadac masobrivadaa gavrcelebuli vibriozi, saprolegniozi, flavobaqteriozi, iersiniozi da nematodozebi, romlebic did ekonomikur zarals iwveven da mniSvnelovnad aferxeben meTevzeobis dargis ganviTarebas saqarTveloSi.

literatura

1.Barnes M.E. et al. A Review of Flavobacterium psychrophilum Biology, Clinical Sings and Bacterial Cold Water Disease Prevention and Treatment. The Open Fish Science Journal. 2011, 4, p. 1-9. 2.Cipriano R.C. et al. Flavobacterium psychrophilum, Cause of Dacterial Cold-Water Disease and Rainbow Trout Fry Syndrome. Fish Disease Leaflet. 2005, No. 86, 44 p. 3.Docan A. et al. Control of Aeromonas Salmonicida Infection in Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss) Reared in Recirculating Aquaculture System. Lucrari Stintifice. Seria Zootehnie. 2012, vol. 57, p. 159-163. 4.Drozova P. et al. Resistance of Pathogenic for Fish Isolates of Aeromonas spp. Bulgarian Journal Agricultural Scaence. 2010, vol. 16, 3, p. 376-386. 5.Sillverstein J.T. et al. Rainbow Trout Resistance to Bacterial Cold-Water Diease is Moderately Heirable and is not Adversely Correlated with Growth. J. Anim. Sci. 2009, 87, p. 860-867.

122 Efficiency of some preparations at diseases of fishes

G.Basiladze, Sh.Potskhveria, E.Kashia, M.Tsetskhladze

Abstract Georgia has good conditionsfor the development of fish-breeding (sea and fresh-water resources). However, in this respect, few things are done. In the last two decades this filed in our country has been developing without any control. As a result various diseases were spread in trout farms, which caused mass killing of fries and farmers face to great economic losses. It was found that the cause of infectious and fungous diseases is vibriosis, flavobakteriosis, saprolegniasis, yersiniosis and nematodosis. In April 2015, in one of the trout farms, 1,5 and 2,5 months of fries were dying. We carried out a complex test for a cure. For the treatment of the two experimental groups of fries were used Diatri aqua-50%, Seabit, Florfish-50%, Aziks plus and Medlikuid (a complex of vitamins A, D3, E, C), which were given to the fries (whitebaits) together with a forage during 10 days. The control group of fries were not given drug preparation. The fries of all three groups were in the same conditions. Upon completion the experience efficiency of the action of preparations made 96,1-97,9%, the physiological condition of the treated fries improved and their biomass increased by 0,4-0,6 grams.

123 kvebis mrewveloba Food Industry

Bbioqimia, bioteqnologia da kvebis mrewveloba

Pprebiotikuri piuresmagvari produqtebi topinamburis safuZvelze g.papuniZe, i.CxartiSvili, n.seidiSvili, s.papuniZe, c.bolqvaZe

საკვანძო სიტყვები: ტოპინამბური, პრებიოტიკები, დაბალი pH-ის ნედლეული, დიეტური პროდუქტები.

რეფერატი

მოცემულია თუ რა მნიშვნელობა აქვს დღეისათვის პრებიოტიკური ინულინის, პექტინის, ფრუქტოზას შემცველი ფუნქციონალური კვების პროდუქტების მოხმარებას. განხილულია, რომ ასეთი პროდუქტების დასამზადებლად ერთ-ერთ პერსპექტიულ და აქტუალურ ნედლეულად ითვლება ტოპინამბურის (Helianthus tuberosus) გამოყენება, რაც გაპირობებულია მისი უნიკალური ქიმიური შედგენილობით. გამოკვლეული და შერჩეული იქნა ტოპინამბურის ტუბერების გადამუშავების ისეთი ტექნოლოგიური რეჟიმი, რომელიც ხელს შეუწყობს მიღებული კვების პროდუქტების კვებითი ღირებულების შენარჩუნებას. ექსპერიმენტული კვლევებით დაზუსტდა, რომ ტოპინამბურის ტუბერებიდან მიღებული პროდუ-ქტების კარგი ორგანოლეპტიკური მაჩვენებლები დამოკიდებულია პროდუქტში ორგანული მჟავების შემცვე-ლობაზე და - არეზე. ბლანშირებული ტუბერების ჰომოგენიზაციამდე ადგილობრივი ხილ-ბოსტნეულის, ციტრუსის წვენის (ფორთოხალი, ლიმონი) და ასკორბინის მჟავას გარკვეული რაოდენობის დამატება - კუპაჟირება შესაძლებლობასрН იძლევა, მაქსიმალურად შევინარჩუნოთ ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები და გავაუმჯობესოთ პროდუქტის ორგანოლეპტიკური და ქიმიური მაჩვენებლები. პრებიოტიკური დანიშნულების პროდუქტების დასამზადებლად შერჩეული ხილ-ბოსტნეულის ფიზიკო-ქიმიური შედგენილობა და მათი პროცენტული შემცველობა პროდუქტში მოცემულია ცხრ.1. და ცხრ.2.

Tanamedrove pirobebSi, arsebuli kvebis racionis analizi gviCvenebs, rom sakvebi produqtebis umetesoba srulad ar Seesabameba dietologiis moTxovnebs, cilebis, vitaminebis, jansaRi kveba, fizikuri aqtiuroba da normaluri wona es is faqtorebia, romelic xels uwyobs imunitetis gaZlierebas. rogorc cnobilia dabali imunitetis dros organizmSi mimdinareobs Tavisufali radikalebis muSaobis procesebis gaaqtiveba, amitom, aucilebelia damatebiT, maRali antioqsidanturi, fiziologiurad aqtiuri nivTierebebiT mdidari sakvebis miReba. dReisaTvis, erT-erTi umTavresi problema, romelic moiTxovs gansakuTrebul yura-drebas endokrinuli sistemis muSaobis darRveviT gamowveuli daavadebebia. aseTi daavadebebi-dan msoflioSi yvelaze metad gavrcelebul daavadebad diabetia miCneuli. saqarTveloSi, statistikuri monacemebiT Saqriani diabitiT samedicino dawesebulebebSi registrirebulia 700 aTasi adamiani, rac mosaxleobis 10%–s Seadgens. amdenive SesaZlebelia xasiaTdebodes glukozis mimarT dabali tolerantobiT, ris gamoc medikosebis azriT, momde-vno sam weliwadSi isini SeiZleba aRmoCnden diabetiT daavadebulTa ricxvSi. dReisaTvis, kvlav aqtualuria teqnologiuri procesebis intensifikaciiT mcenareuli nedleulis gadamuSaveba, romelic saSualebas iZleva maqsimalurad SevinarCunoT funqcionuri komponentebi da davamzadoT organizmisaTvis sasargeblo, profilaqtikuri daniSnulebis pro-duqtebi. adamianis kvebaSi kompleqsuri polisaqaridebiT inulini, peqtini) mdidari produqtebis gamoyeneba aumjobesebs organizmis sasicocxlo procesebis funqcionirebas. minoruli mono- 124 saqaridebiT mdidari kompleqsuri polisaqaridebi gansazRvraven funqcionaluri daniSnulebis sakvebi danamatebis fiziologiur aqtivobas (2).

SerCeuli xil-bostneulis fizikur-qimiuri Sedgeniloba cxrili 1

Nnedleulis Ffiziko-qimiuri Sedgeniloba dasaxeleba PH mSrali titruli peqtin Ppolifeno karot vitamin inulin are nivT. mJavianoba i luri ini C i % % % nivTierebeb Mmg% Mmg% % i Mmg% topinamburi 6,6 1,8 0,15 4,01 - - 3,2 11,8 forToxali 3,2 9,6 1,5 0,6 140,0 0,4 42,1 - Llimoni meieri 2,2 8,6 4,6 0,4 40,0 0,3 32,0 - Mmsxali kifera 3,2 12,1 0,4 0,9 100,0 - 3,1 - komSi 3,3 13,8 1,06 3,5 48,1 0,3 20,5 - vaSli bera 3,3 12,0 0,69 0,62 140,0 0,4 4,4 - Ggogra Tafla 4,8 11,0 0,66 1,04 - 14,2 10,2 - stafilo 5,9 14,8 0,1 0,7 - 12,2 8,1 -

Nnedleulis procentuli Semcveloba piureSi cxrili 2

Nneleulis dasaxeleba receptura %

topina forT Llimo vaS msxa gogr Saqari askorbi- mburi oxlis nis li li a an nis wveni wveni an kife staf mJava kom ra ilo Si topinamburi,vaSli, gogra, 75 - 10 5 - 5 5 0,03 limonis wveni, askorbinis mJava topinamburi, msxali, va- 75 3 10 2 2 3 5 0,03 Sli, stafilo, forTox- lis wveni, limonis wveni, askorbinis mJava topinamburi, komSi, sta- 75 2 10 5 - 3 5 0,03 filo, forToxlis wveni, limonis wveni, askorbinis mJava. topinamburi,komSi, gogra, 75 - 10 5 5 5 5 0,03 msxali, limonis wveni, askorbinis mJava

125 funqciuri, samkurnalo-profilaqtikuri produqtebis SemuSavebisaTvis gamoiyeneba ne-dleuli, romelic mniSvnelovani raodenobiT Seicavs fiziologiurad aqtiur makro da mi-kronutrientebs, amasTan erTad, aseTi nedleuli damatebiT, amdidrebs kvebis produqtebs, biologiurad aqtiuri nivTierebebiT. Aam mxriv gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs topinamburi, romelsac Tvlian XXІ saukunis iSviaT, aratradiciul kulturad. topinamburi (Helianthus tuberosus ) Zvirfasi sakvebi nedleulia, romelic farTodaa gavrcelebuli saqarTvelos mTel teritoriaze. topinamburs, rogorc sakvebi bostneuli, teqnikuri da samkurnalo kulturis unikaluri mniSvneloba ganpirobebulia misi bioqimiuri SedgenilobiT (1). funqcionuri ingridientebidan topinamburi Seicavs prebiotikebs-inulins da ologosa- qaridebs, romelic ZiriTadad fruqtozisgan Sedgeba. igi advilad SeiTviseba adamianis organozmis mier da ar iwvevs sisxlSi Saqris momatebas, Seicavs cilebs (maT Soris yvela Se-ucvlel aminomJavas), peqtinovan nivTierebebs, B jgufis vitaminebs, mineralur nivTierebebs: ka-lciums, TuTias, magniums, fosfors, selens, manganums, kaliums, kremniums, gansakuTrebiT didi raidenobiT Seicavs rkinas. topinamburis, samkurnalo-profilaqtikuri, diabeturi Tvisebebis gamo is farTod ga-moiyeneba biologiurad aqtiuri danamatebis, fruqtozuli sirofebis, sufTa inulinis da sxva kvebis produqtebis misaRebad (3). Aaqedan gamomdinare, Cveni amocana iyo topinamburis da adgilobrivi nedleulis gamo-yenebiT funqcionaluri dieturi produqtebis damzadeba. Mmecnieruli kvlevebiT dadgenilia, rom topinamburis Zirxvenebi Seicavs iseT po-lifenolur nivTierebebs, rogoricaa n-hidroqsibenzoinis, qlorogenis, vanilinis, n-kumarinis da yavis mJava. topinamburis Zirxvenebis xdeba ujreduli mTlianobis darRveva, romlis drosac vakuolebSi lokalizirebuli polifenoluri nivTierebebi gadmodis ujredis wvenSi, metalTan Sexebisas iJangeba da miiReba xelatebi: xelatebi Cveulebriv Seferilia lurjad da iisfrad. Ees naerTebi dasawyisSi odnav Seferilia, xolo Semdeg haerze iJangeba da iRebs muq Seferilobas. qlorogenis mJavas rkinasTan Sexebisas wveni Rebulobs rux da molurjo-Sav fers, ris gamoc uaresdeba organoleptikuri maCveneblebi. dadgenili iqna, rom gamuqebis inte-nsioba damokidebulia produqtSi organuli mJavebis raodenobriv Semcvelobaze da Sesabamisad РН areze. topinamburi, samkurnalo-profilaqtikuri, diabeturi Tvisebebis gamo farTod gamoi-yeneba biologiurad aqtiuri danamatebis, fruqtozuli sirofebis, sufTa inulinis da sxva prebiotikuri Tvisebebis mqone kvebis produqtebis misaRebad. Aadgilobrivi nedleulidan SerCeuli iqna forToxali, limoni, vaSli, msxali, gogra, stafilo. cxrilSi 1. mocemulia SerCeuli nedleulis fizikur-qimiuri daxasiaTeba. Aaxali saxis produqtebis SemuSavebisas nedleulis SerCevasTan erTad didi yuradReba eTmoba teqnologiur reJims, romelic iTvaliswinebs nedleulis kvebiTi Rirebulebis Sena-rCunebas (4). Catarebuli eqsperimentuli samuSaoebiT dadgenili iqna Tu ra raodenobiT xil-bostne-ulia saWiro maRali organoleptikuri Tvisebebis mqone piures magvari dieturi kvebis produqtebis dasamzadeblad. SemuSavebul recepturaSi gamoyenebuli nedleulis procentuli Semcveloba piureSi mocemulia cxrilSi 2. Ppiuresmagvari, dieturi kvebis produqtebis damzadebis teqnologia moicavs Semdeg teqnologiur opiraciebs: nedleulis recxva-gasufTaveba-inspeqcia-blanSireba, recepturiT Se-rCeuli igredientebis dozireba-homogenizacia-gacxeleba-dafasoeba-daxufva-sterilizacia. SemuSavebuli teqnologiiT dabali РН-is mqone wvenisa da xilis damateba homo-genizaciamde blanSirebul topinamburze, SesaZleblobas iZleva SevinarCunoT biologiurad aqtiuri nivTierebebi, prebiotikuri komponentebi inulini, fruqtoza da gavaumjobesoT produqtis organoleptikuri maCveneblebi- gemo, feri, suni.

126 Ggamoyenebuli literatura

1.Екутеч Р., Г. Купин., В. Кондратенко., М. Лукьяненко Топинамбур- культура ХХI века Комплексное использование биоресурсов :малоотходные технологии. Краснодар. КНИИХП, 2010. с. 129-133. 2. Шендеров Б. Пребиотики и функциональное питание. М. 2001.ст. 95. 3.Решетник Л., Прокопьева О. Питание и здоровье. Биологически активные добавки. Тезисы докладов международного симпозиума. 1996 . ст.134. 4. seidiSvili n., CxartiSvili i., papuniZe s., abulaZe d. adgilobrivi nedleuli da funqci-onuri produqtebi, akaki wereTlis saxelmwifo universitetis 80 wlis iubilesadmi miZRvnili samecniero– praqtikuli konferencia Temaze: “ inovaciuri teqnologiebi da Tanamedrove masalebi”. quTaisi 2013 w. 45-47 gv.

Prebiotic mashed foodstuffs based on artichoke

G.Papunidze, I.Chkhartishvili, N.Seidishvili, S.Papunidze, Ts.Bolkvad

Key words: Artichoke, prebiotics, low pH raw material, dietary products.

Abstract

The article presents the importance for using of prebiotic inulin, pectin, fructose-containing functional food products nowadays. Discussed that artichoke (Helianthus tuberosus L) is one of the perspective and important raw material for the production of such products due to its unique chemical composition. Researched and selected technological modes for processing of artichoke tubers, which will contribute to the preservation of the nutritional value of food products. Experimental studies clarified that good-quality organoleptic characteristics of the products obtained from artichoke tubers depends on organic acids content and рН- area of products. Adding local fruits and vegetables, citrus juice (orange, lemon) and a certain amount of ascorbic acid to blanched tubers before homogenization makes it possible to maintain biologically active substances and improve our product's organoleptic and chemical characteristics. Physical and chemical composition of selected fruit and vegetable products and their the percentages for production of prebiotic mashed foodstuffs provided in table 1 and 2.

127 qarTuli wiTeli yurZnis gamonawnexis gamoyenebis perspeqtivebi sakonditro warmoebaSi

g. xecuriani – teqnikis mecnierebaTa kandidati, c.xuciZe – teqnikis mecnierebaTa kandidati,

sakvanZo sityvebi: yurZnis gamonawnexebi,xil-Jeles marmeladi, organoleptiluri da fiziko- qimiuri maCveneblebi, teqnologiuri reglamentebi, funqcionaluri produqtebi. rteferati

naSromSi ganxilulia dasavleT saqarTveloSi gavrcelebuli wiTeli yurZnis gadamuSavebis meoradi nedleulis gamoyenebis SesaZlebloba xil-Jeles sakonditro nawarmis warmoebaSi. Seswavlilia gamonawnexebis, rogorc naturaluri, biologiurad aqtiuri nivTierebebis umdidresi wyaros, kupaJidan miRebuli naxevarfabrikatis - piures fiziko-qimiuri maxasiaTeblebi. momzadebulia xil-Jeles marmeladis axali asortimentis nimuSebi, gansazRvrulia miRebuli nawarmis organoleptikuri da fiziko-qimiuri maCveneblebi da maTi Sesabamisoba aRniSnul nawarmze arsebuli standartis moTxovnebTan. miRebuli Sedegebis gaanalizebis safuZvelze dadgenilia gamonawnexebisagan momzadebuli piures optimaluri odenoba da Sesabamisad axali asortimentis warmoebis teqnologiuri reglamentebi. Seswavlilia xil- Jeles marmeladis axali asortimentis xarisxis cvlileba Senaxvis dros.

funqcionaluri daniSnulebis axali asortimentis produqtebis warmoebis mecnierulad dasa- buTebuli teqnologiebis SemuSaveba warmoadgens sakvebi produqtebis warmoebis sferoSi dReisaTvis erT-erT perspeqtiul mimarTulebas. bunebis mier Seqmnili yvela sakvebi produqti aris absoluturad funqcionaluri, mTavaria gadamuSavebis procesSi maqsimalurad iqnas SenarCunebuli maTi funqcionaluri Tvisebebi. sakonditro nawarmis axali asortimentebis kvebiTi Rirebulebis amaRlebis mizniT perspeqtiul mimarTulebas warmoadgens biologiurad aqtiuri nivTierebebis maRali Semcvelobis mqone naturaluri, mcenareuli nedleulis gamoyeneba. Aam mxriv sayuradReboa meRvineobis meoradi produqtebi - yurZnis gamonawnexebi, rogorc biologiurad aqtiuri nivTierebebis umdidresi wyaro. mniSvnelovania is faqti, rom yurZnis gamonawnexebi miiReba mxolod meqanikuri damuSavebis Sedegad da maTSi sruladaa SenarCunebuli sawyisi nedleulis yvela komponenti naturaluri saxiT. samecniero literaturis monacemebiT yurZnis gamonawnexi Seicavs sxavadasxva vitaminebs, makro- da mikro elementebs, fenolur naerTebs, sakveb boWkoebs, organul mJavebs, peqtinur nivTierebebs da sxv. kanis cilebis SedgenilobaSi aRmoCenilia 14 aminomJava, maT Soris Seucvleli aminomJavebi. yurZeni da misi gadamuSavebis produqtebi aseve mdidaria flavanoidebiT, romelTac gaaCniaT maRali antioqsidanturi da baqteriociduli Tvisebebi. sakonditro mrewvelobisaTvis gansakuTrebiT sainteresoa wiTeli yurZnis mRebavi nivTierebebi. yurZnis kanis fers ganapirobebs fenoluri naerTebi, romelTagan ZiriTad ganmsazRvrel naerTebs warmoadgens antocianebi, egreTwodebuli yurZnis wiTeli pigmentebi [1,2]. garda ferisa, antocianebs axasiaTebs biologiuri aqtivobis farTo speqtri - aumjobesebs sisxlZarRvebis elastiurobas, mxedvelobas, dadebiTad moqmedebs kapilarebis gamtarianobaze da Zvlis tvinis sisxlwarmomqmnel funqciaze. bolo wlebSi saqarTveloSi mniSvnelovnad gaizarda wiTeli Rvinoebis warmoeba maTi sanedleulo bazis gazrdis kvaldakval, [2] kerZod: - aleqsandrouli da mujureTuli (raWa), - usaxelouri da ojaleSi _ (leCxumi), - ocxanuri safere (imereTi), aseve garkveul mikrozonebSi gaSenebuli - aladasturi [3]. sayuradReboa is faqti, rom yurZnis gadamuSavebis procesSi miRebuli gamonawnexის odenoba Seadgens sawyisi nedleulis 18-27%-s yurZnis jiSisa da wlis klimaturi pirobebisagan damokidebulebiT, xolo yurZnis mtevnis 15-18%-s Seadgens gamonawnexi kani da rbilobi, danarCeni ki – wipwa da klerti. samuSaos mizans warmoadgens funqcionaluri daniSnulebis xil-Jeles marmeladis axali asortimentebis mecnierulad dasabuTebuli teqnologis damuSaveba dasavleT saqarTveloSi gavrcelebuli zemoTaRniSnuli wiTeli yurZnis jiSebis gamonawnexebis gamoyenebiT. samuSaos miznis Sesabamisad davsaxeT Semdegi amocanebi: dasavleT saqarTveloSi gavrcelebuli wiTeli yurZnis jiSebis gamonawnexis kupaJisagan naxevarfabrikatis - piures

128 momzadeba da fiziko-qimiuri analizi, xil-Jeles marmeladis sacdeli nimuSebis momzadeba, miRebuli nawarmis organoleptikuri da fiziko-qimiuri analizi, gamonawnexidan miRebuli naxevarfabrikatis optimaluri odenobis dadgena, mza nawarmis xarisxis cvlileba Senaxvis periodSi. kvleva Catarebuli iqna akaki wereTlis saxelmwifo universitetis sakvebi produqtebis teqnologiebis departamentis laboratoriis bazaze. nimuSebi aviReT 2015 da 2016 wlis mosavlis zemoTaRniSnuli yurZnis jiSebis gamonawnexidan. sakontrolod SevirCieT marmeladis receptura agaris fuZeze receptura #24 marmeladi `viSnia” [4], alublis sanovagis SemcvelobiT. kvlevebisaTvis gamoviyeneT nedleulis, naxevarfabrikatebisa da mza nawarmis organoleptikuri Sefasebisa da fiziko-qimiuri analizis rogorc saerTod miRebuli, aseve specialuri meTodebi [5]. SerCeuli wiTeli yurZnis jiSebis gamonawnexebi winaswar gamovacalkeveT wipwisagan, maTi Tanabari odenobis kupaJi davaqucmaceT blenderSi erTgarovani masis-piures miRebamde. cxrilSi 1 naCvenebia miRebul piures fiziko-qimiuri analizis Sedegebi.

wiTeli yurZnis jiSebis gamonawnexebis kupaJidan miRebuli piures fiziko-qimiuri maCveneblebi cxrili 1. maCveneblebi gamonawnexis kupaJis piure mSrali nivTierebebis masuri wili, % 38,0 mJavianoba, % (Rvinis mJavaze gadaangariSebiT) 1,1 saerTo Saqrebis masuri wili, % 6,2 peqtinuri nivTierebebi, % 0,78 fenoluri naerTebi, % 9,8 mineraluri nivTierebebi , % 3,1 рН 3,5

xil-Jeles marmeladis warmoebis tradiciuli teqnologiisagan [5,6] gansxvavebiT sacdeli nimuSisaTvis Saqar-agar-badagiani sirofi movamzadeT xil-Jeles masaSi recepturiT gaTvaliswinebuli Saqris raodenobis 70% damatebiT da movxarSeT 78% mSrali nivTierebebis Semcvelobamde, miRebul sirofs 55-60C-mde gacivebis Semdeg davumateT imave temparaturis winaswar momzadebuli gamonawnexis piuresa da Saqris darCenili nawilis narevi. miRebuli masa mSrali nivTierebebis SemcvelobiT 74% CamovasxiT faifuris formebSi, masis temperatura Camosxmis procesSi - 53C, dalabebis procesis xangrZlivoba - 52wT. SerCeuli funqcionaluri ingredientis damatebis temperaturuli reJimi (55_60C) uzrunvelyofs mza nawarmSi misi biologiurad aqtiuri nivTierebebis maqsimalur SenarCunebas. warmoebis darCenili etapebi Sesrulda tradiciuli teqnologiuri instruqciis Sesabamisad. miRebulma nawarmma degustaciaze daimsaxura maRali Sefaseba. axali asortimentis xil-Jeles marmeladis nimuSebis organoleptikuri da fiziko-qimiuri analizi CavatareT 6442-2014 standartis moTxovnis gaTvaliswinebiT. organoleptikuri SefasebiT dadginda, rom nawarmi gamoirCeva sasiamovno suniTa da gemoTi, feri - Ria wiTeli, konsistencia - Jelesmagvari, forma - yalibis formis Sesabamisi, deformaciisa da Sewebebis gareSe, zedapiri - Tanabrad dafaruli Saqris kristalebiT. CamoTvlili maCveneblebi srulad Seesabameba standartis moTxovnebs. axali asortimentis xil-Jeles marmeladis fiziko-qimiuri analizis Sedegebi mocemulia cxrilSi 2 axalis asortimentis xil-Jeles marmeladis fiziko-qimiuri maCveneblebi cxrili 2.

maCveneblebi sakontrolo sacdeli nimuSi `Semodgoma” nimuSi `viSnia” tenis masuri wili, % 22,3 22,8 reducirebuli nivTierebebis masuri wili, % 19,3 18,7 titruli mJavianoba, grad. 12,5 11,6 nacris masuri wili, % 0,045 0,048 (10%-ian marilmJavaSi uxsnadi)

129 analizis Sedegebma aCvena, rom axali asortimentis xil-Jeles marmeladis fiziko-qimiuri maCveneblebi akmayofilebs aRniSnul nawarmze arsebuli standartis moTxovnebs. eqsperimentis SedegebiT dadginda, rom yurZnis gamonawnexidan SesaZlebelia piures warmoeba, romlis gamoyeneba mizanSewonilia xil-Jeles marmeladis warmoebaSi, rogorc iafi da biologiurad aqtiuri nivTierebebis umdidresi wyaro. axali asortimentis Senaxvis xangrZlovobis dadgenis mizniT momzadebuli nimuSebi davayovneT aRniSnuli nawarmis SenaxvisaTvis standartiT gaTvaliswinebul pirobebSi sxvadasxva periodiT, ris Semdegac SevamowmeT xarisxis maCveneblebi. cdis SedegebiT dadginda, rom nawarmis xarisxis maCveneblebi ar icvleba aRniSnul nawarmze arsebuli standartiT gaTvaliswinebul periodSi. amrigad, yurZnis gamonawnexis gamoyenebiT SesaZlebelia naturaluri saRebavis, vitaminebis, antioqsidantebis, maRali kvebiTi da biologiuri Rirebulebisa da originaluri organopleptikuri Tvisebebis axali asortimentis xil-Jeles marmeladis warmoeba.

gamoyenebuli literatura 1. RvinianiZe T., buxaiZe l. yurZnis meoradi resursebi. saerTaSoriso samecniero- praqtikulo konferencia `Tanamedrove sainJinro teqnologiebi da garemos dacva”. Sromebis krebuli naw. 1. quTaisi. 2016. gv. 253 - 256. 2. http://georgianwine.gov.ge/geo/new/12986 3. saeqsporto bazrebis gaanviTarebis samoqmedo gegma. Rvinis seqtori. Tbilisi. saqarTvelo 2011w. 42gv. 4. Рецептуры на мармелад, пастилу и зефир. Москва. Пищевая промышленность. 1974г. с.28 5. Лурье И.С. Технология и технохимический контроль кондитерского производства. М.: Легкая и пищевая промышленность. 1981г. -328с. 6. Зубченко А.В. Технология кондитерского производства. Воронеж. 1999г. – 432 с

Prospects for Using Georgian Red Grapes Varieties in Confectionary Production

G. Khetsuriani - PhD in Engineering, Ts. Khutsidze - PhD in Engineering,

Key words: grape pomaces; fruit-jelly marmalade; organoleptic and physicochemical characteristics; technological regulations; functional products.

Abstract

The paper describes the possibility of using common in West Georgia red grapes varieties processing secondary raw materials in production of fruit-jelly confectionery products. There have been studied physiochemical characteristics of the semi-finished product - puree obtained from the blend of pomaces as the richest of natural biologically active substances. There have been prepared the samples of a new range of marmalade, determined compliance of organoleptic and physicochemical composition with the existing standard requirements of mentioned product. Based on the analysis of findings, there have been determined the optimal quantities of puree obtained from pomaces, and accordingly technological regulations of production of a new product range. Changes in the quality of a new range of frit-jelly marmalade during storage has been also studied.

130 ТЕХНОЛОГИЯ ИЗГОТОВЛЕНИЯ ГРАНУЛИРОВАННОГО ЧАЯ

Т.Ревишвили-Доктор технических наук, Б. Долидзе-доктор З. Майсурадзе-доктор З. Андгуладзе инженер-конструктор

Ключевые слова: Чай, технологии, оборудование, гранулирование, процессы, параметры

Реферат

Одной из разновидностей готового чая является гранулированный, обладающий интенсивным настоем и высокой стабильностью при хранении. Гранулирование обозначает принудительное агрегирование чаинок в зерен определенных размеров. Агрегацию чая можно осуществить путем прессования, окатывания или зкструзии. Характерной особенностью чайного производства является ресурсоемкость и наличия определенных объмов низкосортной, мелкодисперсной продукции и вторичных материальных ресурсов в виде сметки и черешков. Технологическое их превращение в доступный для потребителя качественный продукт имеет важное технико- экономическое значение. Приводятся данные многолетних исследований по разработке технологии и оборудования изготовления гранулированного чая. В результате проведенных исследовании установлено, что в процессе изготовления гранулированного чая наиболее эффективным методом является экструдированиевязко-пластической массы и обоснованы его параметры. Технологический процесс полученияы гранулированного чая включает следующие стадии обработки: смешивание (купажирование) исходного материала; подготовка обогащающего и связующего агента, включающую экстракцию чайных стеблей и волосков, фильтрацию экстракта; ввод связующего агента в купажируемую смесь и перемешивание; экструдирование влажной чайной массы; обезвоживание продукта и сортирование гранул. Подготовка исходного материала предусматривает купажирование компонентов мелкодисперсного чая по установленной рецептуре. Экстракцию чайных волосков и стеблей проводят при температуре 85-900С и соотношении ингредиентов 1:8-1:10. Полученный после фильтрации водный экстракт представляет с собой обогащающий и связующий агент. Соотношение массовых долей чая и экстракта составляет 1:(0,7-0,75). Подготовка купажированной массы к экструзии осуществляется в режиме непрерывного перемешивания. Полученную влажную чайную экструдируют в установленных параметрах и сушат известным методом до остаточной влажности 3-5%. При производства гранулированного чая в процессе смешивании можно вводить измельченные натуральные компоненты лекарственно-пищевого сырья с целью получения продуктов профилактического и функционального назначения.

Гранулирование-это совокупность технологических операций, в основе которых лежат физико- механические и физико-химические процессы, обеспечивающие формирование материалов в виде частиц определенных размеров, формы, структуры и физических свойств. Гранулирование (агломерация, агрегация) тонкодисперсных материалов в значительной степени определяется их физико-химическими и реологическими свойствами. В общем случае гранулирование включает в себя следующие технологические операции: подготовку исходного материала, собственно гранулирование, формирование структуры. Дисперсные материалы могут быть сгранулированы как в сухом, так и во влажном состоянии. Вместе с тем, таблетирование, прессование и брикетирование, осуществляемые при небольших влажностях материала, относятся к сухим методам; а окатывание, дражирование, экструдирование - к влажным. Эффективность гранулирования зависит от когезионных свойств материалов, т.е.от их способностей непосредственно взаимодействовать между собой. В случае увлажнения дисперсных частиц их взаимодействие зависит как от когезионных свойств жидкостных прослоек, так и от адгезии (прилипания) жидкости к частицам, характеризующейся смачиваемостью материала. В процессе технологической обработки чайного листа и сортирования полуфабриката, при точном соблюдении режимных параметров, получается большое количество мелкого чая в виде высевок и крошки. Средневзвешенные их размеры составляют для крошки преимущественно 0,5-0,7, а для высевок - 0,8-I,2 мм и позволяет их отнести к тонкодисперсным сыпучим материалам. Большая их часть представлены пластинчатыми частицами. Определенное количество этих мелких видов продукции предназначена для

131 потребления в пакетах разовой заварки и для приготовления плиточного чая путем брикетирования в специальных формах. Отличительной особенностью низкосортных высевок и крошки чая, несмотря на мутноватость в настое низкую стойкость к хранению, является достаточно высокий их химический состав (табл.1).

Таблица 1 Химический состав мелкодисперсной продукции чая

Наименование продукции Экстракт,% Сумма фенольных Кофеин,% соединений,% Высевка черного чая 29,0 8,0 1,90 Крошка черного чая 28,0 7,0 1,90 Высевка зеленого чая 32,50 12,0 1.90 Крошка зеленого чая 31,0 11,5 1,80

Выработка доступного для потребителя вида продукции из мелкодисперсного, низко кондиционного чая путем вторичной обработки имеет важное значение на пути повышения качества и эффективности производства. Обогащение и гранулирование этих видов чая является основной целью настоящего труда. Чаепроизводящие страны мира гранулированный чай получают непосредственно из зеленого листа по СТС – технологии путем окатывания измельченной до мелкодисперсного состояния чайного листа в специальных барабанах. Нами, с группой авторов, в результате проведенных исследованийразработаны и усовершенствованы технология и аппаратура изготовления гранулированного чая из готовых низкокондиционных, мелкодисперсных видов продукции методом экструдирования вязко-пластической массы и обоснованы параметры экструдера нового поколения [1-5].Технологический процесс включает следующие стадии обработки: смешивание (купажирование) исходного материала; подготовка обогащающего и связующего агента, включающую экстракцию чайных стеблей и волосков, фильтрацию экстракта; ввод связующего агента в купажную смесь и перемешивание; экструдирование влажной чайной массы; обезвоживание продукта и сортирование гранул.

Химического состава гранулированного черного и зеленого чая Таблица 2

Показатель Черный чай Зеленый чай Экстракт,% 30,0 32,0 Сумма фенольных соединений,% 8.5 !2,0 Кофеин,% 1,85 1,90 Сорт Первый Первый

Подготовка исходного материала предусматривает купажирование компонентов мелкодисперсного чая по установленной рецептуре. Экстракцию чайных волосков и стеблей проводят при температуре 85-900С и соотношении ингредиентов 1:8-1:10. Полученный после фильтрации водный экстракт представляет с собой обогащающий и связующий агент. Соотношение массовых долей чая и экстракта составляет 1:(0,7-0,75). Подготовка купажированной массы к экструзии осуществляется в режиме непрерывного перемешивания. Полученную влажную чайную экструдируют в установленных параметрах и сушат известным методом до остаточной влажности 3-5%. Сортирование сухих гранул осуществляют на стандартных просевающих ситах. На рис. 1 представлена аппаратурно-технологическая схема получения гранулированного чая. В таблице 2 приведены данные химического состава гранулированного черного и зеленого чая. Предложенная технология дает возможность изготовить многокомпонентный гранулированный чайпрофилактического назначенияс использованием лекарственно-пищевого и ароматического растительного сырья.

132 Список литературы 1. Динджолия Р.Р., Ревишвили Т.О. Комплексная переработка чайного листа. М.,«Агропромиздат», 1989. 120с. 2. Гудушаури Э.Г., Ахмедханов Р.С., Долидзе Б.З., Майсурадзе З. А. Исследование процесса экструзии при получении гранулированного чая. // «Субтропические культуры», №6, 1990, с. 51-54. 3. Долидзе Б.З., Гудушаури Э. Г., Ахметханов Р. С. Исследование экструзенной обработки измельченного чайного листа. . // «Субтропические культуры», №1-2, 1991, с. 85-92. 4. Ревишвили Т.О., Долидзе Б.З. Исследование процесса экструдирования чайной массы. // «Субтропические культуры», №1-2, 2004, с. 101-106. 5.RevishviliT.O., DilidzeB.Z., AndguladzeZ.M., AhrfdzavaD.M., NikolashviliL.R. Energy-andresourcesavingmachinery technology of producing granular tea. International scientific, scientific applied and informational jjurnal, 6,2015. p. 11-13.

TECHNOLOGY OF PRODUCING GRANULAR TEA

T.Revishvili Doctor of Technical Sciences, B. Dolidze, Doctor, Z. Maisuradze, Doctor Z. Andguladze- Engineer-designer

Key words: Tea, Technology. Equipment, Granulation, Processes, Parameters

Abstract:

One of the sorts of ready-made tea is granular tea featuring intense liquor and high stability in storage. The granulation process means a forced aggregation of tea leaves into sized grains. The tea can be aggregated through pressing, pelletizing or extrusion. What distinguishes tea production is its resource intensity and volumes of low-grade powdery products and by- product material in the form of scrubs and leafstalks. Their conversion into a consumer-available quality product is of special technical and economic importance. Data of long-term researches on development of technology and the equipment of producing granulated tea are provided. The research has shown that the most efficient technique in the granular tea production is extrusion of viscous material, with all parameters validated. The tea granulation process consists of the following conversion stages: blending of the source material; preparation of the bonding and enhancing agent including extraction from tea stems and fluff, filtration of the extract; introduction of the binding agent into the blend and rolling; extrusion of the macerated tea mass; product dehydration and sorting of pellets.The pre-conditioning of the source material means blending of dust-like tea components according to the prescribed procedure. The extraction from stems and fluff takes place at 85-900С, with the ingredient ratio of 1:8-1:10. The water-based extract left after filtration is an enhancing and binding agent. The ratio of tea and extract weight fractions is 1:(0,7- 0,75). The blend is prepared for extrusion in continuous agitation. The resulting wet tea mass is extruded at prescribed parameters and dried by the known technique until the residual moisture content is 3-5%. To produce granular tea, the blending stage may include shredded natural feedstock of medicinal and food nature, in order to yield healthcare and functional products.

133 1 67

2 3 4 5

Рис. 1. Аппаратурно-технологическая схема получения гранулированного чая 1 – устройство для смешивания (купажирования) компонентов; 2 –устройство для увлажнения и перемешивания; 3 – экструдер; 4 – сушильная машина; 5 – устройство для сортирования гранул; 6 – емкость для чайного экстракта; 7 – аппарат для экстракции КОМПЛЕКСНАЯ МАЛООТХОДНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ПЕРЕРАБОТКИ ЧАЙНОГО ЛИСТА

Т.Ревишвили- Доктор технических наук, З.Дзнеладзе, доктор технических наук Д. Абхазава доктор

Ключевые слова: чайный лист, технология, процессы, параметры, химические показатели

Реферат

Приводятся данные многолетних исследований по разработке комплексных малоотходных технологии переработки зеленого чайного листа. Чай (Camellia sinensis (L) O. Kuntze) является вкусовым продуктом и богатым источником биологически активных соединений. Наиболее ценную часть зеленого чайного листа составляют фенольные соединения, представленные в основном (60-70%) катехинами, обладающими высокой Р витаминной, антиоксидантной, антиканцерогенной и антимутагенной активностями. После фенольных соединений и катехинов важное место среди растворимых веществ чайного листа занимают алкалоиды – кофеин (2-3%), теофиллин и теобромин. Чай-практический единственное растение синтезирующий редкую аминокислоту - теанин (γ-этиламид, L-глутаминовая кислота). Теанин является природным антидепрессантом и с кофеином проявляет эффект синергизма. Чайное растение накапливает белковых веществ, гидропектина (2,2- 4,7%), протопектина (4,1-7,5%), целлюлозу (11,8-18,7%), лигнина (5-10%), а также красящих веществ – зеленых хлорофиллов (0,39-0,63%) и желтых – каротина, лютеина, виолаксантина и неоксантина (0,083-0,093%). На разных этапах развития производства, усовершенствования и разработки комплексной технологии переработки чайного листа, наряду с традиционными продуктами, стало возможным получение сухих и жидких концентратов, пищевых красителей и тонизирующих напитков. Производство натуральных растительных препаратов и биологически активных добавок является быстро развивающим направлением в медицине и пищевой индустрии. Отдельным направлением формируется производство “антиэнергетических“ напитков, основным компонентом которых является теанин, выполняющий функцию подслащивающего вещества благодаря его сладковатого вкуса. Основанная на глубокой и интенсивной обработке сырья комплексная малоотходная технология предусматривает получение различных видов высокосортного чая, биологически активных экстрактов и биопрепаратов, а из экстракционного жома дополнительных продуктов пищевого и кормового назначения.

Постоянно растущий спрос на чай, создает необходимость изыскания резервов его производства, создания малоотходных комплексных технологий, что невозможно без соответствующих научных исследований по изучению биохимических и технологических особенностей исходного сырья, разработке и усовершенствованию технологических процессов его переработки. Комплексная переработка сырья, наиболее полное извлечение из него ценных компонентов, рациональное использование вторичного и малоценного сырья и побочных продуктов являются важнейшими резервами увеличения выработки продукции и повышения эффективности производства. Изучение химического состава чайного листа разного возраста показало, что мере развития чайного побега, в зависимости от возраста листа, уменьшается содержание всех основных растворимых химических веществ, определяющих качество: экстракт (от 40,85% до 29,5%), суммы фенольных соединений (от 22,6 до 13,0%), суммы катехинов (от 132,5 до 60,2%), суммы аминокислот (от 1631,1 мг/100г до 760,7 мг/100г). Меняется содержание редкой аминокислоты теанина (γ- этиламид, L-глутаминовая кислота). По имеющимся данным чай практический единственное растение синтезирующий эту редкую аминокислоту. Принимая самое непосредственное участие в окислительно-восстановитеьных процессах, протекающих при ферментации чайного лита, фенольные соединения тем самим влияют на создание качественных показателей готового продукта. В процессе роста и развития от первого листа к седьмому уменьшается содержание растворимого пектина (от 4,72% до 2,20%) и увеличиваются нерастворимые полисахариды: протопектин (от 4,19% до 7,57%), гемицеллюлоза (от 6,8% до 10,0%). Особо высоким содержанием нерастворимых веществ характеризуется огрубелая стебель побега. Существует прямая зависимость между качеством чая и содержанием в нем растворимых пектиновых веществ (табл.1). С возрастом чайного листа меняется содержание хлорофилла и сопутствующих ему пигментов (табл.2). Зеленые пигменты в большом количестве представлены в грубой фракции сырья. Содержание каротиноидов менее зависит от возраста листа и максимальное их количество зафиксировано в огрубевшей фракции сырья. Хлорофиллы, недостаточно разрушенные в процессе производства, придают готовому продукту зеленоватость, горький вкус и другие отрицательные свойства. Продукты разрушения хлорофиллов влияют на формирование характерного цвета черного чая благодаря коричневому цвету феофорбидов и темному феофитинов.. Считается доказанным, что в результате окисления каротиноидов образуются некоторые ненасыщенные альдегиды и кетоны, которые принимают участие в образовании характерного аромата черного чая.

Таблица 2 Содержание хлорофилла и сопутствующих ему пигментов в составных фракциях чайного листа (мкг/мг)

Пигменты Нежная Огрубевшая Грубая Хлорофилл “a” 2,64 3,85 4,25 Хлорофилл “b” 1,29 1,80 2,05 Сумма хлорофиллов (“a”+“b”) 3,93 5,65 6,30 Каротин 0,24 0,25 0,23 Лютеин 0,31 0,34 0,32 Виолаксантин 0,17 0,18 0,16 Неоксантин 0,14 0,16 0,17 Сумма каротиноидов 0,86 0,93 0.83

Полученные данные свидетельствуют, что чайное сырье неоднородно по своему составу, биохимическим и технологическим свойствам. Каждая его часть требует целенаправленного комплексного использования для выработки конкретного вида продукта с применением соответствующих технологии и регламентов. В результате проведенных теоретических и экспериментальныхисследований предложена комплексная малоотходная технология, предусматривающая получение высокосортного традиционного чая из особо нежных компонентов сырья, выработку из другой части мелкого, мелкодисперсного (для разового пользования), гранулированного и плиточного (брикетированного) видов чая. Низкокондиционная масса сырья используется для выработки брикетированного (зеленый кирпичный), концентратов, биопрепаратов (витамин Р, кофеин и теанин и тонизирующих безалкогольных напитков. Экстракционный шрот представляет с собой ценное биологическое сырье для получения пектиновых и белковых веществ, пищевого волокна [7,11,12].Принципиальная схема комплексной малоотходной переработки чайного листа представлена на рис.1.

Химический состав чайного лист по элементам побега

Э л е м е н т п о б е г а Химическое соединение почка и II лист III лист IV лист V лист VI лист VII лист стебель побег I лист

Р а с т в о р и м ы е в е щ е с т в а Эхстракт, % 40,85 39,5 38,0 35,6 34,2 32,1 29,5 21,4 33,45 Сумма фенольных соединений, % 22,2 22,6 20,9 17,8 15,8 14,5 13,0 8,2 17,1 Сумма катехинов, мг/г 130,4 132,5 120,2 104,2 90,2 74,4 60,2 24,8 86,5 Кофеин, % 2,92 2,65 2,30 2,0 1,8 1,55 1,2 0,8 1,8 Сумма свободных аминокислот, мг/100г 1631,1 1315,6 1208,2 1116,5 1015,9 895,2 760,7 988,9 1042,6 Теанин, мг/100г 277,5 230,6 242,7 254,8 257,2 242,6 228,1 228,1 211,3 П о л и с а х а р и д ы и л и г н и н Гидропектин, 4,72 4,53 4,21 3,95 3,52 2,94 2,2 2,0 3,48 Протопектин, % 4,19 4,45 5,0 5,63 6,24 6,90 7,57 7,8 6,4 Целлюлоза, % 11,81 12,78 13,4 14,5 15,75 17,15 18,7 20,2 16,0 Гемицеллюлоза, % 6,8 17,0 7,5 8,26 9,0 9,57 10,03 10,27 8,85 Лигнин, % 5,17 6,13 ?,46 8,17 9,05 9,62 10,0 11,48 9,11

Особо следует выделить технологический процесс получения препарата фенольных соединений (витамин Р), кофеина и теанина. Процесс основана на разделение чайного экстракта с использованием мембранных технологии. Технологический процесс получения биопрепаратов включает следующие операции: экстракцию сырья, отделение экстракта от твердой части, микрофильтрацию, двухступенчатую ультрафильтрацию, нанофильтрацию и концентрирование под вакуумом. В результате получаем два вида концентрированных продуктов – суммарных препаратов фенольныхсоединений, кофеина и теанина. Препарат фенольныхсоединений продукт желтого цвета, в концентрированном виде с коричневатый, со слабым ароматом и терпким вкусом, хорошо

136 растворяется в воде и этаноле. Препарат кофеина и теанина коричневатого цвета с приятным ароматом и горьковато-сладким вкусом [12-14]. Фенольные соединения и катехины обладают высокой Р витаминной, антиоксидантной, антиканцерогенной и антимутагенной активностями. Теанин является природным антидепрессантом и с кофеином проявляет эффект синергизма [1-6, 8- 10]. С учетом содержания фенольных и катехинов в исходном сырье из 1 кг сухого материала можно получить около 100 г препарата витамина Р. На основе натурального чайного препарата кофеина и теанина разработан технологический регламент и создан новый вид безалкогольного напитка [15].

Список литературы

1. Бокучава М. А. Биохимия чайного производства. М., АН СССР, 1958. 586 с. 2. ЗапрометовМ. Н. Биохимия катехинов. М., «Наука», 1964. 254 с. 3.Барабой.В. А. Растительные фельнолы и здоровье человека. М., 1984. 160с. 4.NakamuraY.,Heroda, S., Shimol K., Tomita I. Study on Antimutagenic and Antipromoting Effect of Tea Extracts. Proceedings of International Tea-Quality-Human Health Simposium. 1987. p. 227. 5.I. Oquni, K. Nasu, T. Namura. Epidemiological and Physiological studies on the Antitumor Activity of the Fresh Green 6..Tea Leaf. Proceedings of International Tea-Quality-Human Health Simposium. 1987. p. 222. 7. ДжинджолияР.Р, РевишвилиТ.О. Комплекснаяпереработкачайноголиста. М., «Агропромиздат», 1989. 120с. 8. Kuroda Y., Hara Y. Antimutagenic and anticarcinogenic activity of tea polyphenols. Mutat. Res. 436, 1999, p.69-97. 9. Suzuki B.Y., Miyoshi N., Isemura M. Healllth-promoting effects of green tea. Proc.Jpn. Acad., Ser. B 88, 2012, p.88-101. 10. Zheng G., SayamaK., Ohkubo T., Juneja L.R., Oguni I. Anti-obesiti Effects of Three Major Components of GreenTea, Catechins, Caffeina and Theanine, in Micce. International J. of Experimental and Clinical Pathophysiology andReseaarch. 18, 2004, p. 3-10. 11. Дзнеладзе З.Ю. Биохимия и технология новых видов чая. Тбилиси, «Меридиани», 2009. 160 с. 12. Ревмшвмли Т.О. Химический состав чайного листа по элементам побега и комплексная технология его переработки. Проблемы прикладной химии. Тбилиси, 2012, с. 150-154. 13. Ревмшвмли Т.О., Абхазавав Д.М., Хомерики М.Т., Гоциридзе Р.В., Дзнеладзе З.Ю., Гобронидзе Е.Р. Биологически активные соединения чайного листа. Сборник трудов международной конференции «Актуальные проблемы и современные технологии производства питания». Кутаиси, 2014, с. 117-120. 14. Абхазавав Д.М., Хомерики М.Т., Ревмшвмли Т.О., Гоциридзе Р.В., Каландия А.К., Дзнеладзе З.Ю. Исследование препаратов биологический активных соединений чайного листа. Сообщения Академии сельскохозяйственных наук Грузии, 34, 2015, с. 69-73. 15. Ревишвили Т.О., Абхазавав Д.М., , Дзнеладзе З.Ю., Хомерики М.Т., Гоциридзе Р.В., ГобронидзеЕ.Р.Способ получения безалкогольного тонизирующего напитка. Изобретение №13576/01, Грузпатент, 2014 (положительное решение).

COMPLEX SMALL-WASTE TECHNOLOGY OF PROCESSING OF THE TEA LEAF

T.Revishvili-Doctor of Technical Sciences Z..Dzneladze-Doctor of Technical Sciences D.Abkhazava- Doctor

Key words: TeaLeaf, Technology. Processes, Parameters, Chemicalindicators

Аbstract:

Data of long-term researches on development complex small-waste technologies of processing green tea leaf are provided.Tea (Thea sinensis) is not only tasty product but significant source of biologically active compounds. It accumulates phenolic compounds in large amount most of which are catechins 60-70 % with high P vitamin, antioxidant, antimutagenic and anticancerogenic activity. Alkaloids are the second most important group of tea chemical composition - caffeine (2-3%), theophylline and theobromine. Tea is practically the only plant which accumulates the rare aminoacid - theanin (L-glutamic acid γethylamid. It is natural antidepressant. Content of protein, soluble pectin substances (2,2-4,7%), protopectine (4,1-7,5 %), cellulose (11,8-18,7 %) and lygnine (5-10%) is high in tea leaf. Tea plant accumulates natural dyeing green - chlorophyls (0,39-0,63%) and yellow - carotene, lutein, violaxantine, neoxantine (0,083-0,093 % ) pigments. At different stages of industry development by working out of technologies and their perfection it has become possible to receive soluble tea, concentrate, natural food dyestuffs, biologically active extracts and tonic drinks together with the traditional food products. Production of natural plant preparations and biologically active additives is the fast developing direction in medicine and food industry. Production of ``antienergetic" drinks is being formed as a new direction the main component of which is theanine. Because of its sweetis taste it functions as sweetener and is characterized with synergism ability together with caffeine. Based on the deep and intensive processing of complex small-waste technology anvisages to receive high quality tea of different type biologically active extracts biopreparation and additional food products from the extraction firm pulp. The highly effective complex small-waste technology based on deep and intensive handling of raw materials provides receipt of different types of high-grade tea, biologically active extracts and biological products, and from an extraction press of additional products of food and fodder products.

137 Зеленый чайный лист Высокосортная Производство черного продукция изеленого чая Гранулированны Экстракт й и прессованные Низкосортная продукция чай и вторичное сырье Щрот Жидкие и сухие концентраты Экстракция пектиновый Безалкогольные концентрат тони-зирующие напитки Пищевые добавки

ВитаминP Белковая биомасса Кофеин, теанин Удобрение

Рис. 1. Принципиальная схема комплексной малоотходной переработки чайного листа metyeveoba Forestry

saqarTveloSi maradmwvane kviparozis/gundis xe/ – Cupresus sempervirens L. / gaSenebis agroteqnikis Tavisebureba r. ruxaZe-soflis meurneobis akademiuri doqtori z. giorgaia-ekologiis akademiuri doqtori sakvanZo sityvebi: maradmwvane kviparozis saxeoba, agroteqnikuri Tavisebureba.

referati:

warmodgenilia Seswavlili saxeobis–maradmwvane kviparozis /Cupresus sempervirens L./ gaSenebis agroteqnika saqarTvelos sxvadasxva bunebrivi garemo pirobebis gaTva- liswinebiT. detaluradaa aRwerili misi dendrologiuri metyeveobiTi da sameurneo Tvisebebi. ganxilulia agreTve aRniSnuli saxeobis Teslis damzadeba, gamoyenebis sakiTxebi da gaSenebis agroteqnikis Taviseburebani. kviparozis nayof–Teslis damwifebisa da Segrovebis vadebia: yvavilobis dro aprili, maisi, nayofis damwifebis droa seqtember–oqtomberi, xolo nayofis Segrovebis dro zamTari. misi Tesli inarCunebs aRmocenebis unars or weliwads, nayofidan (girCidan) Teslis gamosavlianoba Seadgens 120–140%, sufTa Teslis raodenoba 1,0kg–Si Seadgens 250000 cals, xolo absoluturi wona 3–5 gramia. aRniSnuli saxeobis Tesvis norma 1.0 grZiv metrze Seadgens 10 grams. igi erTsaxliani mcenarea. maradmwvane kviparozis nergebi izrdeba sanergesa da saskolo ganyofilebaSi. ganxilulia sanergeebisaTvis niadaguri specifikuri Taviseburebebi–maTi eqspo-ziciisa da niadagis detaluri agroteqnikuri Tvisebebis gaTvaliswinebiT. naSromSi agreTve ganxilulia Seswavlili saxeobis merqnis mniSvneloba gemTmSeneblobaSi, saavejo da saxarato samuSaoebSi farTodaa ganxiluli mara-dmwvane kviparozis gaSenebis miznebi, adgilebi da daniSnuleba.

maradmwvane kviparozi pirveli sididis saxeobaa, romelic 25 metrs aRwevs da diametriT 60–70 sm–s, cocxlobs 200 wlamde. mis samSoblod avRaneTi (e. heni) iTvleba, saidanac gavrcelda mcire aziasa da evropaSi. misi bunebrivi arealis gansazRvra gaZnelebulia, radgan uxsovari droidanve TiTqmis yvelgan Sendeboda. dRes arsebobs azri, rom saqarTveloSi igi iranidan aris gavrcelebuli. kviparozis Rero dafarulia yavisfer–monacrisfro, sigrZeze daserili qerqiT, romelic mogrZo firfitebis saxiT cviva. ylortebi wvrili aqvs, momrgvalo– oTxwaxnagovani, qerqlisebri wiwvebi patara zomisaa, wagrZelebul–rombuli, bla- gvia totebze mozrdili da motkecili, zurgze odnav SesamCnevi jirkvali aqvs ganviTarebuli. wiwvebi muqi mwvane ferisaa. aRniSnuli saxeoba yvavis ianvridan aprilamde; mamrobiTi TavTunebi mogrZo– cilindruli, 10–12 wyvili mtvrianasagan Sedgeba, TiToeulze 4–5 samtverea. mdedrobiTi girCi momrgvaloa an odnav wagrZelebuli, 2–3 sm sigrZisa, Sedgeba 8– 12 jvaredinad mdebare saTesle qerqlisagan, romelTa gareTa zedapiri fari- sebria, uwesod dakuTxulia da centrSi patara qimi aqvs ganviTarebuli. girCa pirvelad mwvanea, Semdeg kriala–yavisferi da damwifebisas muqi nacrisferi, TiToeul saTesle qerqlze 8–10, odnav SesamCnevi orfrTiani patara Tesli viTardeba. Tesli mwifdeba meore wels, Tesli wvrilia. kviparozi yovelwliurad uxv Tesls iZleva, romelic aRmocenebis sakmao unariT /37%–mde/ xasiaTdeba. am Tvisebas Tesli 5–10 wlamde inarCunebs Sesaferisi Senaxvis SemTxvevaSi. aRmonaceni orlebniania. garda Teslisa, gamravleba SesaZlebelia kalmebiT da mynobiT. am wess ufro dekoraciul formebisaTvis iyeneben. maradmwvane kviparozi xasiaTdeba vertikalurad aRmarTuli gverdiTi to- tebiT, romlebic maxvil kuTxes qmnis mTavar RerosTan, ris gamoc am formas viwro–piramiduli da kompaqturi varji uviTardeba. aRniSnul saxeobas sWirdeba Rrma, fxvieri da saSualo sinestis niadagebi. am pirobebSi kviparozi SedarebiT swrafad izrdeba. ar erideba kirnarebs; gvxvdeba qvian gruntzedac, magram neli zrdiT xasiaTdeba, advilad itans haeris simSrales. kviparozis nergebi izrdeba sanergis saTes da saskolo ganyofilebaSi. am saxeobis sanergeebisaTvis saukeTesod iTvleba CrdiloeTis, Crdilo–dasavleTisa da samxreT–dasavleTis eqspoziciebi. saukeTeso niadagebia Rrma, sakmaod teniani advilad wyalgamtari, nayofieri mZime da saSualo Tixnarebi. sanergeebisaTvis ar gamodgeba mZime Tixa niadagebi, qviSa qviSiani niadagebi, radgan Tixa niadagebze igi nela izrdeba, xolo qviSa da qviSnar niadagebze nergebs belti ar mohyveba, uromlisodac maTi gaxareba mudmiv farTobebze SeuZlebelia. sanergeebisaTvis ar varga agreTve daWaobebuli, Zlier gaewerebuli, ustruqturo, gamofituli, gadarecxili, bici, mlaSe da mcire sisqis niadagebi. Ria gruntSi kviparozi iTeseba kvlebSi mwkrivebad, iSviaTad – kvlebSi gabneviT. kviparozis nayof–Teslis damwifebisa da Segrovebis vadebia: yvavilobis dro aprili, maisi, nayofis damwifebis droa seqtemberi–oqtomberi, xolo nayofis Segrovebis dro zamTari. misi Tesli inarCunebs aRmocenebis unars 2 weliwads. nayofidan /girCidan/ Teslis gamosavlianoba Seadgens 12.0–14.0 %, sufTa Teslis raodenoba 1.0 kg–Si Seadgens 250000 cals, xolo absoluturi wona 3–5 gramia. aRniSnuli saxeobis Tesvis norma 1.0 grZiv metrze Seadgens 10 grams. igi erTsaxliani mcenarea. maradmwvane kviparozisagan SeiZleba Seiqmnas, rogorc wminda, ise Sereuli koromebi /fiWvTan, ifanTan, akaciasTan, nekerCxalTan da a.S./. kviparozs aqvs surnelovani merqani, romelic TeTri feris cilisa da mowiTalo–moyavisfro gulisagan Sedgeba. saxeoba mkvrivia, saSualo simZimis /xvedriTi wina udris 0.48–0.63/ da tenian adgilebSi /niadagsa da wyalSi/ Zlier gamZlea. amitomac, igi farTodaa gamoyenebuli gemTmSeneblobaSi, saavejo da saxarato samuSaoebSi. maradmwvane kviparozi baR–parkebSi, xeivnebsa da dacviT zolebSi, agreTve dasaxlebuli punqtebisa da gzebis gasamwvaneblad, landSafturi da xrioki ferdobebis gatyevebis saqmeSi Zlier miRebul da gavrcelebul mcenareTa ricxvs mie- kuTvneba, ris gamoc saxeoba imsaxurebs yuradRebas, aRzrdas, gaSenebas da rac mTavaria gansakuTrebul movlasa da patronobas.

literatura

1. v. gulisaSvili – zogadi metyeveoba, 1957. 2. i. abaSiZe – dendrologia /SiSvelTeslianebi/ – 1974. 3. T. jafariZe, r. CageliSvili, r. ruxaZe – tyis kulturebi, 2008. 4. t. CerqeziSvili – tyis gaSenebis wesebi saqarTveloSi, 1996. 5. В.В. Огиевский – Лесные культуры и мелиорация, М. 1974. 6. Г.И. Редько, А.Р. Родин, И.В. Трещевский – Лесные культуры. М., 1980.

140 Specifics of agrotechnics of cultivation of cypress (Cuperssus sempervirens L)

R. Rukhadze – Doctor of Academic Science in Agriculture Z. Giorgaia – Doctor of Academic Science in Ecology

Key words: evergreen cypress, cultivation, agrotechnics specifics

Abstract

The work presents agrotechnics of producing of Evergreen Cypress (Cupresus Sempervirens L.) taking into account versatile environment of Georgia. Its dendrological forestry and economic characteristics are described in detail. Producing of seeds of the indicated species is also defined as well as specifics of its use and producing agrotechnics. Terms of maturing and gathering of fruit and seeds of cypress: blossoming time – April, May, fruit maturing time – September, October, and harvesting time – winter. Its seeds maintains cropping up skill for two years, producing of seeds from cone is 120-140%, amount of seeds in 1 kg – 250 000 pieces, and absolute weight – 3-5 g. Seeding norm of this species on 1 longitudinal meter is 10 g. It is monoicous plant. Evergreen cypress saplings grow in sapling and school department. Soil specific characteristics are considered for saplings – taking into account their exposition and soil detailed agrotechnics specifics. The work also considers significance of the wood of the studied species in ship construction, furniture and turnery works, the goals of producing of evergreen cypress as well as places and purpose are also reviewed.

141 ქარსაფარი ზოლების მნიშვნელობა და გაშენების სქემები საქართველოსთვის

ნ. გოგინაშვილი–სოფლის მეურნეობის დოქტორი, ასოცირებული პროფესორი, ნ.კობახიძე– ბიოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

საკვანძო სიტყვები: ქარსაფარი, დიზაინი, სტრუქტურა, სახეობრივი შემადგენლობა

რეფერატი

ნაშრომში წარმოდგენილია ქარსაფარი ზოლების მოწყობის თანამედროვე და ტრადიციული მეთოდები, ქარსაფარი ზოლების მნიშვნელობა, მათი სტრუქტურა და შემადგენლობა. განხილულია ქარსაფარი ზოლების ფუნქციები. აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა პირობებისთვის შერჩეულია ქარსაფარ ზოლებში გასაშენებელი მცენარეთა სახეობები და ჯიშები.

შესავალი ქარსაფარი ზოლების გაშენების ისტორია ასეულ წლებს ითვლის. მათი მთავარი დანიშნულება იყო ქარის სიძლიერის კოეფიციენტის შემცირება, ასევე გამოიყენებოდა თოვლიანი ქარბუქების წინააღმდეგ. მოგვიანებით ნათელი გახდა, რომ ქარსაფარი ზოლების მიმდებარედ სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობა იზრდებოდა, ხოლო ნიადაგის ეროზია მცირდებოდა. აღსანიშნავია, რომ 21- ე საუკუნეში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ქარსაფარი ზოლების არსებობა, როდესაც იზრდება მოსახლეობის რიცხოვნობა, საჭირო ხდება სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების მოსავლიანობის ზრდა და გარემოს ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუმჯობესება, მაშინ როდესაც ინტენსიურად მიმდინარეობს ტყეების გაჩეხვა, გაუდაბნოება, კლიმატის გლობალური ცვლილება (ურუშაძე, 2012). საქართველოში სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების ფართობების ზრდა შეზღუდულია, როგორც მცირემიწიან ქვეყანაში, ამიტომ მნიშვნელოვანია საჰექტარო მოსავლის ზრდა. აღნიშნული პრობლემის გადაჭრაში დიდი როლი მიუძღვის ქარსაფარი ზოლების არსებობას, რადგან სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობის გადიდების ერთ-ერთ ძირითად რეზერვად ითვლება ქარისმიერი და წყლისმიერი ეროზიის აღკვეთა და ქარებისა და გვალვების მავნე ზემოქმედების შემცირება (ხარაიშვილი, 2004). საქართველოში ძლიერი ქარების მოქმედებით ხშირია დამუშავებული ნიადაგების გამოშრობა და ჰუმუსიანი ფენის გადახვეტა, რის გამოც იღუპება ნათესები (ბეროზაშვილი, 1981). ქარსაფარი ზოლების მნიშვნელობა  ამცირებს ქარის სიჩქარესა და ნიადაგის ეროზიას;  იცავს ქარისადმი მგრძნობიარე მცენარეებს;  ამცირებს მოსავლის დანაკარგს;  ცვლის მიკროკლიმატს, გავლენას ახდენს ჰაერისა და ნიადაგის ტემპერატურაზე (დაცულ ადგილას ნიადაგის ტემპერატურა შესაძლოა რამდენიმე გრადუსით მეტი იყოს ვიდრე დაუცველში);  ზრდის ტენის ოდენობას;  ასრულებს ეკოლოგიური დერეფნის როლს, ქმნის საცხოვრებელს სასარგებლო მწერებისა და ფრინველებისთვის;  აუმჯობესებს საცხოვრებელ და სამუშაო პირობებს სახლის გარშემო და ფერმაში;  ამცირებს ცხოველების სიკვდილიანობას ცივ პერიოდში;  ცხოველებისთვის საჩრდილობელს წარმოადგენს ცხელ ამინდში;  ქმნის დამატებით საკვებს ადამიანებისათვის (ხეხილი და კენკრა);  იძლევა დამატებით საკვებს ცხოველებისთვის (ჩამოცვენილი ნაყოფები, ნასხლავი და სხვ.);  მცენარეების უმეტესობა თაფლოვანია, ამიტომ წარმოადგენს ნექტრის წყაროს ფუტკრისთვის;  ამცირებს ხმაურს, იცავს გარემოს დამაბინძურებლებისაგან (მტვერი, გამონაბოლქვი);  ასრულებს ღობის ფუნქციას (კარბელაშვილი, 2009; Molison, Holmgren, 1984; Kuhns, 1997). ქარსაფარი ზოლების გავლენით მატულობს სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობა. მაგალითად ხორბლოვანების მოსავლიანობა დაცულ ფართობებზე სხვადასხვა კლიმატური პირობების შესაბამისად იზრდება 20-დან 45%-მდე დაუცველთან შედარებით. დასავლეთ საქართველოში ჩატარებული გამოკვლევებით დადგენილი იქნა, რომ ქარსაფარებით დაცულ ჩაის პლანტაციებში მოსავლიანობა იზრდება 35%-ით, ვიდრე დაუცველ ფართობებზე (ხარაიშვილი გ. 2004). ასევე საუკეთესო შედეგს იძლევა ქარსაფარები ციტრუსოვანთა მოყინვისგან დასაცავად და კივის პლანტაციებში

142 მოსავლიანობის ზრდისთვის (Stanley, Johnson, 2014; Current et all, 2012; Михин, Баландин, 2012; Sepp & Brunner, 2007). ქარსაფრი ზოლების სტრუქტურა და დიზაინი არ არსებობს ქარსაფარის უნივერსალური ტიპი. ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში აუცილებელია კონკრეტული ლანდშაფტის, არსებული კულტურებისა და კლიმატური პირობების შესაბამისი ქარ- საფარის დაგეგმვა. ამრიგად ქარსაფარის ფორმა და სტრუქტურა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული კონკრეტულ ნაკვეთზე, გაშენებულ სასოფლო-სამეურნეო კულტურებსა და კლიმატურ პირობებზე. ქარსაფარების დიზაინი მოითხოვს მის შემადგენლობაში გამოყენებულ იყოს სხვადასხვა სახეობის ხე მცენარე ზრდის სხვადასხვა ტემპებით, რაც უზრუნველყოფს ვარჯის შეკრულობას ხანგრძლივი დროის განმავლობაში. სასურველია მონაწილეობდეს ფოთლმცვენი და მარადმწვანე სახეობები სხვადასხვა რიგებში და აუცილებლად ბუჩქები, რაც განაპირობებს ქარსაფრის ფუნქციონირებას მთელი წლის განმავლობაში. ქარსაფარები სტრუქტურულად არის ქარგაუმტარი (მკვრივი), ნახევრად ქარგამტარი (აჟურული) და ქარგამტარი. ქარგაუმტარი ზოლი მთლიანად შეკრული, მკვრივი ნარგაობაა, რომელშიც ჰაერის ნაკადი ვერ გადის (ან გადის ძალიან სუსტად). საშუალო სიძლიერის ქარის დროს ასეთი ზოლის შიგნით იქმნება სრული სიმყუდროვე. გარეგნულად ქარგაუმტარ ზოლში სინათლე არ გადის, იგი შეფოთლილ მდგომარეობაში მთლიანად მწვანე კედელია. ნახევრად ქარგამტარი - აჟურული სტრუქტურის ქარსაფარი ზოლი უფრო ნაკლებად შეკრულია, ვიდრე ქარგაუმტარი, რის გამოც საშუალო სიძლიერის ქარი მასში გადის ისე, რომ მისი სიჩქარე თუმცა კლებულობს, მაგრამ ინარჩუნებს თავის ძირითად მიმართულებას. გარეგნულად აჟურული სტრუქტურის ქარსაფარის მთელ პროფილზე სინათლის გამონაშუქები დაახლოებით თანაბრად არის განაწილებული. ასეთი სტრუქტურის ქარსაფარი, ქარგაუმტართან შედარებით ქარს უფრო თავისუფლად ატარებს და ზოლთან იქმნება ჰაერის ნაკლები ზეწოლა, რაც ქარის სიჩქარეს უფრო ნაკლებად ამცირებს. ქარის სიჩქარის ყველაზე მეტი შემცირების ზონა შემჩნეულია ზოლის საქარო მხრიდან 3-4H მანძილზე (H - ქარსაფარი ზოლის სიმაღლე). ასეთი ზოლის შიგნით ქარის ნაკადის სიჩქარე კლებულობს 40%-მდე. ზოლიდან გასვლის შემდეგ ქარის სიჩქარის კლება კიდევ გრძელდება. აქ მყუდრო ზონა ვრცელდება 5- 10H მანძილზე, შემდეგ კი ზოლის სიმაღლის 10-15 ჯერადი მანძილიდან იწყება ქარის სიჩქარის არა მკვეთრი, არამედ თანდათანობით მატება და ზოლიდან 25 H მანძილზე ქარის სიჩქარე უკვე აღწევს საწყისი სიჩქარის 85%-ს. ამ მანძილის შემდეგ ქარი აღიდგენს იმ სიჩქარეს, რაც მას ღია მინდორზე ჰქონდა.

სურ. 7. ქარის სიჩქარის ზონები ღია მინდორზე აჟურული ქარსაფარის გავლის შემდეგ როგორც სქემიდან ჩანს ზოლიდან ქარსაფარის სიმაღლის 5-8 ჯერ მეტ მანძილზე ქარის სიჩქარე 25-50%- ია, 8-10-ჯერ მეტ მანძილზე 50-70%-ია, ხოლო 15-ჯერ მეტ მანძილზე უკვე 70%-ს აჭარბებს. როგორც აღვნიშნეთ, აჟურული ქარსაფარი უფრო კარგი დამცავია მინდვრების, ვიდრე ქარგაუმტარი. რაც უფრო ვშორდებით ქარსაფარ ზოლს, მით უფრო ნაკლებად დაცულია მინდვრები. ამიტომ ქარსაფარ ზოლებს შორის მანძილების დადგენა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია მათი მოწყობისას. ქარგამტარი სტრუქტურის ქარსაფარი, როგორც სახელწოდება გვიჩვენებს, ისეთი ზოლია, რომელიც ატარებს ქარს, ამასთან ასეთ ზოლს აქვს სინათლისა და ქარის გამტარი უფრო დიდი ზომის ფანჯრები. ასეთ ზოლებს არ აქვთ ქვეტყე და ზოლის ქვედა ნაწილში ქარი გადის შიშველ ღეროებს შორის. ქარსაფარი ზოლების მოწყობისას საჭიროა გაშენდეს მთავარი და დამატებითი ზოლები. მთავარი ზოლების გაშენება ხდება ქარის მიმართულების მართობულად, ხოლო დამატებითი - მთავარი ზოლის პერპენდიკულარულად და ქარის მიმართულების გასწვრივ. ქარსაფარების გაშენების დაგეგმვისას სასოფლო-სამეურნეო ნარგაობების დაჩრდილვის თავიდან ასაცილებლად მანძილი ქარსაფარი ზლიდან საშუალოდ 8-10 მ უნდა შეადგენდეს.

143 ქარსაფარი ზოლების მოწყობა საქართველოს პირობებისთვის ქარების სიძლიერისა და ხასიათის მიხედვით აღმოსავლეთ საქართველოს რაიონები იყოფა სამ ჯგუფად: I ჯგუფის რაიონები, სადაც გაბატონებულია ძალიან მძაფრი ქარები, II ჯგუფის რაიონები ძლიერი ქარებით, III ჯგუფის რაიონები ნაკლებად ძლიერი ქარებით: აღმოსავლეთ საქართველოში რეკომენდებულია ხისა და ბუჩქის შემდეგი სახეობები: I ჯგუფი, რაიონები - ხაშური, ქარელი, გორი, ცხინვალი, კასპი, 500-1000 მ.ზ.დ 1. მდინარეების აუზში და სარწყავ ფართობებზე ძირითადი ზოლების წამყვანი სახეობებია: ალვის ხე, კანადური ვერხვი, ევროპული ნაძვი, გრძელყუნწა მუხა, თელა, ნეკერჩხალი, მინდვრის ცაცხვი, იფანი. განივი ზოლებისთვის დამატებით - თუთა, კაკალი, პანტა, ქვეტყის შემქმნელი სახეობებიდან - შინდი, ჯონჯოლი, ტყემალი, ხოლო განაპირა ზოლებისთვის ფშატი. 2. ურწყავ ფართობზე ძირითადი ზოლების წამყვანი სახეობებია: ქართული მუხა, თელა, მინდვრის ნეკერჩხალი. განივი ზოლებისთვის დამატებით თუთა, და პანტა; ქვეტყის შემქმნელი სახეობებიდან როგორც ძირითად ასევე განივ ზოლებში დასაშვებია - შინდი, ზღმარტლი, ტყემალი; ნაპირებზე - ფშატი და ბერყენა. IIჯგუფი, რაიონები: მცხეთა, სამგორი, საგარეჯო, სიღნაღი, დედოფლისწყარო, მარნეული, ბოლნისი 1. სარწყავი ფართობები და პირველი ტერასა მდინარეების მტკვარი, არაგვი, ხრამი, ალგეთი, ალაზნის აუზებში ძირითადი ზოლების წამყვანი სახეობებია: ალვის ხე, კანადური ვერხვი, კვიპაროსი, ქართული მუხა, გრძელყუნწა მუხა, თელა, მინდვრის ნეკერჩხალი, ცაცხვი, იფანი. განივი ზოლებისათვის დამატებით თუთა, კაკალი, პანტა. ქვეტყის სახეობებიდან როგორც ძირითადი ისე განივი ზოლებისთვის: შინდი, ჯონჯოლი, ტყემალი, თხილი, ნაპირებზე ბროწეული, ფშატი. 2. ურწყავი ფართობები ა) 300-500 მ ზ.დ. ძირითადი ზოლების წამყვანი სახეობებია აკაკი, კევის ხე, ქართული ნეკერჩხალი, კვიპაროსები. განივი ზოლებისთვის დამატებით ნუში. ბ) 500-1000 მზ.დ. ძირითადი ზოლების წამყვანი სახეობებია: ქართული მუხა, შავი ფიჭვი, მინდვრის ნეკერჩხალი, თელა, კვიპაროსი, იაპონური სოფორა. განივი ზოლებისათვის დამატებით თუთა და პანტა. ქვეტყის სახეობებიდან ძირითადსა და განივ ზოლებში - შინდი, ზღმარტლი, ტყემალი, განაპირა ზოლებში - ფშატი და კვრინჩხი. III ჯგუფი, რაიონები - წალკა, ბოგდანოვკა, ახალქალაქი, ყაზბეგი 1. სარწყავ ფართობებსა და მდინარეების ფარავანისა და ხრამის აუზების პირველ ტერასებზე ძირითადი ზოლების წამყვანი მცენარეებია - აღმოსავლური მუხა, კანადური ვერხვი, არყი, კავკასიური ფიჭვი, ევროპული ნაძვი, მაღალმთის ნეკერჩხალი. განივი ზოლებისთვის 1800-1900 მ-ზე დამატებით პანტა, ქვეტყიდან - თხილი. 2. ურწყავი ფართობებისთვის ძირითადი ზოლების წამყვანი მცენარეებია - აღმოსავლური მუხა, მაღალმთის ნეკერჩხალი, არყი, კავკასიური ფიჭვი. განივი ზოლებისთვის - პანტა, ქვეტყიდან - თხილი. აღმოსავლეთ საქართველოს რაიონებში დამლაშებული ნიადაგებისათვის რეკომენდებულია შემდეგი სახეობები: ძირითადი ზოლებისათვის - ელდარის ფიჭვი, თელა, გლედიჩია, იაპონური სოფორა, აკაცია, თეთრი მელია. განივი ზოლებისათვის დამატებით - თუთა, ჭერამი. ქვეტყიდან - ჭალაფშატა, ბროწეული, ამორფა, იალღუნი, კურდღლისცოცხა. ქარების მავნე ზემოქმედების მიხედვით დასავლეთ საქართველოს რაიონებიც იყოფა სამ ჯგუფად: I ჯგუფის რაიონები: ქობულეთის, ჩოხატაურისა და ლანჩხუთის დაბლობი ნაწილი, კახაბრის ველი, ბათუმის, ქუთაისის, ფოთის, ხონის, სამტრედიის, სენაკის, აბაშის, ხობის, მარტვილის, ზუგდიდის, თერჯოლას და წყალტუბოს მუნიციპალიტეტებში. II ჯგუფის რაიონები: ქარები საგრძნობი ზიანს მომტანია, რაიონები: ბათუმი -კახაბრის ველის გამოკლებით, ლანჩხუთი, ჩოხატაური, ქობულეთი - დაბლობების გამოკლებით, ოზურგეთი, ჩხოროწყუ, წალენჯიხა, გალი, ოჩამჩირე, ზესტაფონი, ბაღდათი, ვანისა და ტყიბულისმუნიციპალიტეტებში. III ჯგუფის რაიონები: ნაკლები სიძლიერის ქარები, რაიონები: სოხუმის, გუდაუთის, გაგრის, შუახევის, ხულოს, ქედის, საჩხერის, ონის, ორჯონიკიძის, ამბროლაურის, მესტიისა და ლენტეხისმუნიციპალიტეტებში. ქარსაფარი ზოლები, როგორც აღმოსავლეთ ისე დასავლეთ საქართველოში უნდა გაშენდეს 2 წლით ადრე კულტურების გაშენებამდე. დასავლეთ საქართველოში ქარსაფარი ზოლების გასაშენებლად რეკომენდებულია შემდეგი სახეობები: ა) დეგრადირებული ნეშომპალა-კარბონატული ნიადაგებისთვის - ჰიმალაის კვიპაროსი, ლუზატანის კვიპაროსი, მარადმწვანე კვიპაროსი, ბიჭვინთის ფიჭვი, შავი ფიჭვი, ევროპული ნაძვი, კანადური ვერხვი, აღმოსავლეთის ჭადარი, კაკალი და თუთა;

144 ბ) ალუვიური, წითელ-მიწა, ყვითელ-მიწა ეწერი და ყომრალი ნიადაგებისთვის - კრიპტომერია, კვიპაროსი, კავკასიური ფიჭვი, შავი ფიჭვი, ლავზონის კვიპაროსი, ევროპული ნაძვი, ჰიმალაის ნაძვი, კანადური ვერხვი, ცაცხვი, კაკალი, თუთა, ნაძვი, ტყემალი, ჯონჯოლი, შინდი, თხილი. ქარსაფარი ზოლების მოწყობის კონსტრუქცია:

 მცენარეთა შორის მანძილი: 1,5 მ (ვიწროვარჯიანი) - 2,0 მ  რიგებს შორის მანძილი: 1.5 ; 2.0 ; 2.5 მეტრი  ზოლების რაოდენობა: 2 - 4 - 6 - 8 ზოლი

ქარსაფარი ზოლების გაშენებისთვის და ნორმალური ზრდა-განვითარებისთვის, მცენარეების სპეციფიური შერჩევის გარდა (იგულისხმება ნიადაგური და კლიმატური პირობები), აუცილებელია ნიადაგის წინასწარი დროული დამუშავება, რაზედაც დამოკიდებულია ნარგაობის გახარება, კარგი ზრდა და ქარებისგან სწრაფი დაცვა. წიწვოვან მცენარეთა დარგვა ქარსაფარ ზოლებში რეკომენდებულია ძირითადად გაზაფხულზე, შემოდგომით დარგვა დასაშვებია ნიადაგის მაღალი ტენიანობის პირობებში. ფოთლოვანი სახეობები ირგვება როგორც გაზაფხულზე, ასევე შემოდგომაზე.

ლიტერატურის სია

1. ბეროზაშვილი ა. (1981). ტყის კულტურები და სატყეო მელიორაცია, გამომცემლობა "განათლება", თბილისი, 324 გვ. 2. კარბელაშვილი ზ. (2009). ბიომეურნეობის საფუძვლები, დამხმარე სახელმძღვანელო ფერმერებისთვის, ბიომეურნეობათა ასოციაცია ელკანა, 89 გვ. 3. ურუშაძე ა. (2012). აგრომეტყევეობა, გამომცემლობა "მწიგნობარი", თბილისი, 240 გვ. 4. ხარაიშვილი გ. (2004). მინდორსაცავი ტყის ზოლების გავლენა საქართველოს სასოფლო- სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობაზე და მისი გაშენების აგროწესები. გამომცემლობა „გულანი“, თბილისი, 91 გვ. 5. Current D., SackettJ.,Wyatt G., Zamora D. (2012). Selecting Trees and Shrubs in Windbreaks. University of Minnesota, 800-876-8636. 6. Molison B., Holmgren D. (1984). Permakultur , Palaverlag Gmbh. 96pp. 7. Kuhns M. (1997). Windbreak Benefits and Design,Rural/Conservation Forestry, Iowa State University of Science and Technology, Pm-1716,4 pp. 8. Sepp & Margit Brunner. (2007). Permakultur fьr alle. Loewenzahn, Innsbruck u. a. ISBN 978-3-7066-2394-0, 14 pp. 9. StanleyR. Johnson. (2014). Farmstead Windbreaks: Planning. Iowa State University of Science and Technology, 4 pp. 10. Михин В. И., Баландин А. В. (2012). Роль полезащитных насаждении в изменении микроклимата агролесоландшафтов Тамбовской области. НаучныйжурналКубГАУ, #79(05), 10 c.

Windbreaks importance and schemes for the cultivation for Georgia

N.Goginashvili Doctor of Aricultural science, Associate Professor N. Kobakhidze–Doctor of Biological science, Professor

Key words: Windbreaks, Design, Structure, Species composition. Abstract

In the article are represented modern and traditional methods of arranging windbreaks, their significance, structure and composition. It is discussed functions of windbreaks. For the different conditions of east and west part of Georgia are selected plant species for the windbreaks.

145 agraruli ekonomika Agrarian Economy

programirebul soflis meurneobaze gadasvlis ekonomikuri gaazreba, ekologiurad sufTa produqciis warmoebis gaTvaliswinebiT o. qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis ekonomikis samecniero ganyofilebis akadmikos-mdivani, akademikosi. sakvanZo sityvebi: programirebuli soflis meurneoba; ekologiurad sufTa produqcia; genuri inJineria; bioproduqcia; ekonomikuri gaazreba; ekologiuri wonasworoba; komercializacia. referati

ganxilulia sasoflo-sameurneo kulturaTa programirebuli mosavlis miRebisa da programirebuli soflis meurneobis ganviTarebis problema. aRniSnulia, rom daprogramebuli mosavlis miRebas aramarto wminda agronomiuli, aramed, aranaklebi ekonomikuri mniSvnelobac aqvs. asea gadajaWvuli erTmaneTTan agrarul-teqnologiuri da ekonomikuri teqnologiis SesaZleblobebi, romelic logikurad informaciuli teqnologiis arsenalis maRali ukugebiT gamoyenebasac gulisxmobs. ekonomikuri TvalsazrisiT, daprogramebuli mosavlis miReba anu programirebul soflis meurneobaze gadasvla gulisxmobsa da moiTxovs sasoflo-sameurneo kulturaTa zrda-ganviTarebaze momqmedi pirdapiri Tu iribi faqtorebisa da procesebis, mcenareTa biologiuri SesaZleblobebis mixedviT racionalur da efeqtur gamoyenebas, bunebrivi da ekonomikuri pirobebis zonalur da mikrozonalur- diferencirebul gamoyenebas, sawarmoo-resursuli potencialis mravlvariantuli scenaris mixedviT aTvisebas, sawarmoo infrastruqturis masze morgebasa da rac aranakleb mniSvnelovania, saSinao da sagareo sabazro segmentebis maqsimalurad efeqturi aTvisebis mizniT marketinguli situaciis zedmiwevniT Sefasebasa da gaTvaliswinebas. xazgasmulia, rom gasuli, mTeli oci saukunis ganmavlobaSi soflis meurneobis intensiuri da programirebuli ganviTarebis sakiTxi ise mwvaved da aqtualurad ar damdgara, rogorc axla, XXI saukunis mijnaze. es gamowveulia im garemoebiT, rom evoluciuri (TandaTanobiTi) cvlilebebi ukve veRar esatyviseba da ver eTavseba amJamindel da aqamde ucxo, ekonomikuri zrdis (ganviTarebis) warmoudgenlad swraf tempebs, amas garda, resursuli potencialis aTvisebisa da gamoyenebis teritoriul-sivrcobrivma faqtorebma dakarga Tavisi Zala da SesaZleblobebi da gza dauTmo revoluciur anu intensiur faqtorebs. yuradReba maxvildeba imaze, rom_soflis meurneobis mdgradi ganviTarebisa da ekosistemis wonasworobis SenarCunebis da qimiur industriaze naklebad damokidebulebis, amasTan, momxmarebelTa interesebis gaTvaliswinebis mizniT sul ufro popularuli da moTxovnadi xdeba ekologiurad sufTa sasu- rsaTo produqtebis anu bioproduqtebis warmoebis ganviTareba. miTiTebulia, rom genmodificirebul produqciaze msoflios sazogadoebaSi araerTgvarovani azri arsebobs da ZiriTadi kiTxva: usafrTxoa Tu ara adamianisTvis genetikuri modifikaciis safuZvelze miRebuli kvebis produqtebi, jerjerobiT kvlav erTmniSvnelovani pasuxis gareSe rCeba. Camoyalibebulia ekologiurad sufTa produqciis warmoebis TvalsazrisiT soflis meurneobis ganviTarebis ZiriTadi strategiuli mimarTuleba, romelic Semdegnairad formulirdeba: msoflio globalizaciisa da yovlismomcveli integrirebuli procesebis safuZvelze, saba-zro urTierTobaTa obieqturad Seuqcevadi moTxovnebis pirobebSi, mosaxleobis zrdis swrafi tempebisa da resursuli potencialis klebis gaTvaliswinebiT, soflis meurneobis stabiluri ganviTareba niadagis nayofierebis-mineraluri sasuqebis gamoyenebis gziT-amaRlebis, mcenareTa dacvisa da sarevela mcena- reebTan brZolis qimiuri saSualebebis gamoyenebis, agreTve genuri inJineriis miRwevebis reglamentirebuli danergvis gareSe, ukve, praqtikulad SeuZlebelia, winaaRmdeg SemTxvevaSi, niadagebi sarTod gamoifiteba ZiriTadi sakvebi elementebisagan, mcenareTa mavne organizmebisa da sarevela mcenareebis gavrcelebis masStabebis SeCereba SeuZlebeli gaxdeba, rac daarRvevs ekologiur wonasworobas, miRebuli mosavlis dacva da mis danakargebTan bZola gaZneldeba, daikargeba produqciis xarisxisa da warmoebis

146 marTvis kontroli da Sedegad miviRebT sasoflo-sameurneo produqciis warmoebis sagangaSo dacema- Semcirebasa da mosaxleobis SimSilis masStabebis SeuCerebel zrdas. ekologiurad sufTa sasursaTo produqciis miReba SeiZleba mxolod am mizniT gamoyofil lokalur zonebSi, sagangebod SerCeul farTobebze, sadac gatardeba specifikuri agroteqnikuri RonisZiebebi. SeiZleba aseTi farTobebi gamoiyos komercializaciis principiT, uSualod momxmarebelTa garkveuli jgufis dakveTiT, xelSekrulebis safuZvelze. aseT zonebSi, ekologiurad sufTa produqciis warmoebis moculobebi iqneba mcire da Sesabamisad ZviradRirebulic. es iqneba dakveTili biznesis specifikuri forma, romlis arealic savaraudod TandaTan gafarTovdeba, magram ara TvalSisacemad.

XXI saukunem axali moTxovnebis winaSe daayena soflis meurneobis dargi. Tanamedrove mecnierul-teqnikuri progresi did SesaZleblobebs iZleva raTa srulvyoT da ganvamtkicoT soflis meurneobis sawarmoo-resursuli potenciali da mivaRwioT mis mdgrad da stabilur ganviTarebas. am TvalsazrisiT, gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs warmoebis teqnologiis srulyofa, risTvisac maqsimalurad unda iqnas gamoyenebuli genetikuri resurebi, mcenareTa biologiuri SesaZleblobebi da zrda-ganviTarebaze moqmedi bioqimiuri procesebi. amJamad, aqtualurad da mwvaved dgeba sakiTxi am faqtorTa marTvisa da regulirebis Sesaxeb, rac SeiZleba iTqvas XXI saukunis gamokveTili teqnologiuri paradigmaa. aseTi midgomis realizaciis gareSe, ukve Tvalsawier perspeqtivaSi, TiTqmis, warmoudgeneli iqneba maRalteqnologiebze damyarebuli soflis meurneobis ganviTareba, es, upiratesad imas niSnavs, rom mivaRwioT sasoflo-sameurneo kulturaTa programirebuli mosavlis miRebas. daprogramebuli mosavlis miRebas aramarto wminda agronomiuli, aramed, aranaklebi ekonomikuri mniSvnelobac aqvs. asea gadajaWvuli erTmaneTTan agrarul-teqnologiuri da ekonomikuri teqnologiis SesaZleblobebi, romelic logikurad informaciuli teqnologiis arsenalis maRali ukugebiT gamoyenebasac gulisxmobs. ekonomikuri TvalsazrisiT, daprogramebuli mosavlis miReba anu programirebul soflis meurneobaze gadasvla gulisxmobsa da moiTxovs sasoflo-sameurneo kulturaTa zrda-ganviTa- rebaze momqmedi pirdapiri Tu iribi faqtorebisa da procesebis, mcenareTa biologiuri Sesa- Zleblobebis mixedviT racionalur da efeqtur gamoyenebas, bunebrivi da ekonomikuri pirobebis zonalur da mikrozonalur-diferencirebul gamoyenebas, sawarmoo-resursuli potencialis mravlvariantuli scenaris mixedviT aTvisebas, sawarmoo infrastruqturis masze morgebasa da rac aranakleb mniSvnelovania, saSinao da sagareo sabazro segmentebis maqsimalurad efeqturi aTvisebis mizniT marketinguli situaciis zedmiwevniT Sefasebasa da gaTvaliswinebas. amrigad, yovelgvari teqnologiuri, m.S. bioteqnologiuri, sawarmoo-resursuli, infra- struqturuli da am saxis sxva cvlileba, saboloo jamSi da Tanamedrove ganzomilebebiT ekonomikas da Tu ufro davakonkretebT biznesur ekonomikas ukavSirdeba. am dakavSirebis ZiriTadi da ganmsazRvreli mizania ekonomikurad programirebul soflis meurneobaze gadasvla da am gziT mosaxleobis socialuri pirobebis gaumjobeseba. sasoflo-sameurneo warmoebis amaRlebisa da mdgradi ganviTarebis prioritetuli mijnebisa da masStabebis misaRwevad saWiroa:  seleqciisa da meTesleobis gaumjobesebisTvis xelis Sewyoba da sasoflo-sameurneo kul- turaTa Tesva maRalmosavliani jiSebiT;  sargavi masalis warmoebis teqnikuri bazis gadaiaraReba da srulyofa;  niadaguri, bioklimaturi da bioqimiuri potencialis maRali datvirTviTa da maRali ukugebiT, zonalur-diferencirebuli specifikis Sesabamisad gamoyeneba;  mcenareTa biologiuri potencialis im nawilis amaRleba, romelic ganapirobebs mosavlis maRalproduqtiulobasa da xarisxs;  axali, intensiur teqnologiebze morgebuli jiSebisa da hibridebis gamoyvana da maTi intensiuri da industriuli teqnologiebiT movla-moyvana;  warmoebis teqnologiuri kompleqsis marTvis avtomatizebul, programirebul sistemebze gadayvana;  mcenareTa dacvis integrirebuli sistemis zedmiwevniT miznobrivi da srulyofili gatareba;  arsebuli sarwyavi sistemebisa da mcire qselebis srul mzadyofnaSi moyvana, maTi reabili- taciisa da ganaxlebis safuZvelze;

147  materialur-teqnikuri resursebiT momaragebisa da gamoyenebis zonalur-diferencirebuli rekomendaciebis damuSaveba da danergva;  produqciis gadamuSavebis (m.S eqspres-gadamuSavebis), gasaRebis, warmoebis saSualebebiT momaragebisa da sawarmoo momsaxurebis tipis damoukidebeli da mini-integrirebuli sawarmoebis (kooperativebis da sxva formis) Seqmna;  saxelmwifo dakveTebisa da Sesyidvebis meqanizmis SemuSaveba da amoqmedeba;  sabazro segmentebis sworad SerCeva da produqciiT gajerebis stabilurobis miRweva;  sameurneo riskis marTva;  warmoebis optimizaciis ekonomikuri modelebis Seqmna da misi realizaciis ekonomikuri meqanizmis damuSaveba. gasuli, mTeli oci saukunis ganmavlobaSi soflis meurneobis intensiuri da programirebuli ganviTarebis sakiTxi ise mwvaved da aqtualurad ar damdgara, rogorc axla, XXI saukunis mijnaze. es gamowveulia im garemoebiT, rom evoluciuri (TandaTanobiTi) cvlilebebi ukve veRar esatyviseba da ver eTavseba amJamindel da aqamde ucxo, ekonomikuri zrdis (ganviTarebis) warmoudgenlad swraf tempebs, amas garda, resursuli potencialis aTvisebisa da gamoyenebis teritoriul-sivrcobrivma faqtorebma dakarga Tavisi Zala da SesaZleblobebi da gza dauTmo revoluciur anu intensiur faqtorebs. soflis meurneobis intensiuri ganviTareba niSnavs imas, rom TiToeuli heqtari sasoflo-sameurneo savarguli, pirutyvisa da frinvelis saxe moeqces intensiuri, mravalkompone- nturi, avtomatizebuli, programirebuli, teqnologiuri, biologiuri da bioqimiuri pro- cexebis marTvis sistemebis gavlenis qveS, raTa am kompleqsuri arsenalis urTierTSejerebuli, da erTdrouli gamoyenebiT miviRoT ara mxolod agroteqnikurad da zooteqnikurad maRali, aramed biologiuri potencialis Sesabamisi programirebuli produqcia. xazgasmiT unda aRiniSnos, rom mosavlianobis programirebaSi gadamwyvetia niadagis ganoyierebis, mcenareTa integrirebuli dacvisa da wylis resursebis marTvis RonisZiebebis racionaluri, Rrmad miznobrivi gamoyeneba, romelsac unda eyrdnobodes maRali ekonomikuri ukugeba. ai, ase srulad da rTulad dgas dRes soflis meurneobis gargis ganviTarebis problema. aseTi gadaudebeli da aucilebeli moTxovnebis pirobebSi dasafiqrebelia, rom saqa- rTvelos dRevandeli soflis meurneoba jer kidev, minimaluradac ver pasuxobs am realobasa da gamowvevebs. soflis meurneobas amJamad Zalian uWirs. amis mizezi pirvel yovlisa soflis meuneobis ganviTarebis araswori strategiaa, dau- sabuTebeli dargobriv-regionuli prioritetebis gamoyofiTa da Seusabamo prognozuli gaTvle- biT; meores mxriv_susti sawarmoo-resursuli potencialia, romelic araracionalurad da ara- efeqrurad gamoiyeneba; mesames mxriv_aseve susti sawarmoo da socialuri infrastruqtura da gamokveTili mini- SnebiT agroteqservisia, romelmac aTeuli wlebia ver miaRwia saTanado dones da ver moergo ZiriTad warmoebas. arada, infrastruqturas aranaklebi mniSneloba aqvs vidre TviT ZiriTad warmoebas; meoTxes mxriv_daulagebeli ekonomikuri meqanizmia, romlis berketebic aramiznobrivad da erTmaneTTan SeTanawyobis gareSe gamoiyeneba. es gansakuTrebiT iTqmis fulad-sakredito urTierTobebze da menejmentze, sxvadasxva donis mixedviT; mexuTes mxriv ki amis mizezi kadrebiT SimSili da maTi kvalifikaciis dabali donea. swored es aris ZiriTadi mizezi da ganmsazRvreli, ekonomikurad modificirebuli motivacia soflis meurneobis ukiduresi CamorCenilobisa. yovelive es, Cveni mouSuSebeli satkivaria, imis miuxedavad, rom or aTeul welze metia rac gasaqani mieca axali organizaciul-struqruruli da samarTlebrivi formis-fermeruli meurneobebis ganviTarebasa da mis Tanmdev process-kooperatiuli sawarmoebis Camoyalibebasa da funqcionirebas. SeiniSneba, rom es procesi SeferxebebiT da raRac uxilavi Zalis gavleniT duned mimdinareobs. Cemis azriT, ZiriTadi mizezi ekonomikur meqanizmSi unda veZeboT. es unda ukavSirdebodes maTi funqcionirebisaTvis araswori pirobebis wayenebasa (dawesebas) da ekon- mikur-samarTlebrivi garantiebis jaWvs. _ soflis meurneobis mdgradi ganviTarebisa da ekosistemis wonasworobis SenarCunebis da qimiur industriaze naklebad damokidebulebis, amasTan, momxmarebelTa interesebis gaTvali- 148 swinebis mizniT sul ufro popularuli da moTxovnadi xdeba ekologiurad sufTa sasursaTo produqtebis anu bioproduqtebis warmoebis ganviTareba. dReisaTvis, ekologiurad sufTa produqtebis warmoebaze zogierT qveyanaSi didi saxsrebi ixarjeba, maSin roca msoflio mosaxleobis didi nawili faqtobrivad SimSilobs. es gamowveulia obieqturi realobiT. ra mdgomareobaa am mxriv, saqarTveloSi, romlis agrobiomravalferovnebac kulturul mcenareTa warmoSobis winaaziuri centris nawilad iTvleboda. ganadgurebis pirasaa uniklu- ri saseleqcio masala, adgilobriv garemo pirobebs Seguebuli, endemuri jiSebi da saxeobebi; qarTuli bazari savsea Sxam–qimikatebiTa da genmodificirebuli organizmebiT gajerebuli impo- rtuli produqciiT, mTlianadaa moSlili xarissxis kontrolis sistema. amosaval princips warmoadgens niadagis ganoyierebisa da mcenareTa dacvis qimiuri sa- Sualebebis mkacrad miznobrivi da reglamentirebuli gamoyeneba da am mizniT ekologiurad daculi zonebis gamoyofa. ZiriTadi aqcenti unda gadavitanoT produqciis xarisxis gaumjo- besebaze. Sveicarielma mecnierma hans miulerma pirvelma Cauyara safuZveli bioorganuli meurneobis koncefcias, romlis amosaval principebs warmoadgens qimiur industriaze damokidebulebis uaryofa, Tumca, es koncefcia SeiZleba gavrceldes mxolod sagangeboT gamoyofil da ekologiurad dacul zonebze. Tu ganvmartavT, ekologiurad sufTa produqti aris specialuri agroteqnikis gatarebi- sa da regulirebis Sedegad miRebuli produqcia, romelic gamoricxavs mineraluri sasuqebis, pesticidebis, herbicidebisa da sxva saxis qimiuri saSualebebis, agreTve genuri inJineriis teqnoloogiiT miRebuli organizmebis gamoyenebas. dRes-dReobiT, miaxloebiTi monacemebiT, amgvari warmoeba mTliani msoflio warmoebis mxolod 2%–mdea. Tumca aris iseTi qveynebic, sadac ufro maRal Sedegebsac miaRwies, magaliTad avstriaSi ekologiurad sufTa warmoeba 10%–mdea. gamoirCevian: Svecia, Sveicaria, germania, italia, fineTi da sxva. magram varaudoben, rom uaxloes momavalSi, aRniSnuli sidide msoflios masStabiT mxolod 5%–mde Tu miaRwevs da isic ramdenime qveynis xarjze. samwuxaro realobaa is, rom dRes saqarTvelos bazarze ZiriTadi mwarmoebeli regi- onebidan Semodis rogorc nitratebiT, ise pesticidebiTa da mZime metalebiT gajerebuli, genuri inJineriiT da radionukleiduri nivTierebebiT dabinZurebuli soflis meurneobis produqtebi da Cvens mosaxleobas praqtikulad alternativa ar gaaCnia. amis mizezad ki asaxeleben ekologiuri warmoebis siZvires, rac mTlad ase rodia. qarTulma sazogadoebam kargad ar icis, Tu rogori mZime ekologiuri situaciaa dRevandel saqarTveloSi. ramdenime aTeuli welia Cvens qveyanaSi sistematurad, yovelwliurad Semodis aTasobiT tona pesticidi (Sxamqimikati). yovelwliurad saqarTvelos ekologiur sistemaSi Sedis daa- xloebiT 500 aTasi tona wyalSi gazavebuli Sxami. niadagebSi xelovnuri azotis done Zalze maRalia, xolo sxva sakvebisagan rogoricaa fosfori, kaliumi da a.S. zogierTi niadagi garecxilia. saWiro da aucilebelia ekologiuri warmoeba ganvixiloT ara rogorc raRac calke aRebuli ekonomikuri movlena, aramed rogorc movlenaTa mTeli kompleqsi. qimiuri warmoebis bumi adamianis sakvebze moTxovnilebam ki ar gamoiwvia, rogorc dRemde bevrs sjera, aramed adamianis mier bunebis kanonebis ugulvebelyofam, erT SemTxvevaSi ucod- narobam, ufro metad ki misma mtrulma damokidebulebam gare samyarosadmi. ekologiurad sufTa, anu bioproduqciis gayidvebis moculoba bolo aTwleulSi ganvi- Tarebuli samyaros umetes qveynebSi swrafad izrdeba. ukanaskneli wlebis monacemebiT, biosakvebis msoflio wliurma brunvam 31 miliardi evro Seadgina, rac industriuli qveynebis sakvebi produqciis brunvis 2%–ia. biowarmoebam, msoflios masStabiT 30,5 milioni heqtari miwa moicva, rac sasoflo-sameurneo daniSnulebis miwis msoflio farTobis mxolod 0,74% Seadgens. zogadad, biomeurneobebi maSin SeiZleba ganviTardes, Tu Semdegi sakiTxebi iqneba sistemur doneze mogvarebuli: 1. kvalifikacia: fermerebs unda hqondeT sakmarisi codna da kvalifikacia. 2. mxardaWera: msurvelma fermerebma maqsimalurad umtkivneulod unda SeZlon konvenciuri

149 (tradiciuli) meurneobidan organulze gadasvla, romelsac garkveuli droiTi da finansuri resursebi esaWiroeba. 3. serTificireba: biomeurnes unda hqondes imis garantia, rom mis mier yvela wesis dacviT moyvanil bioproduqcias ar Seeqmneba problemebi, da zogadad, ar dadgeba eWvqveS misi orga- nuloba. 4. realizacia: Cveulebrivi fermeri ver daukavSirdeba ucxoeTSi savaraudo myidvels, ver da- debs kontraqts da ver moagvarebs eqsportTan dakavSirebul rTul procedurebs. yvelafer amaSi mas seriozuli daxmareba esaWiroeba. evrokavSiris qveynebSi mosaxleobis msyidvelunarianoba gacilebiT maRalia, bioproduqcia ki maRali TviTRirebulebiT da Sesabamisad maRali sarealizacio fasiT gamoirCeva. rogorc eqspertebi askvnian, mcire qveynebs ki, da maT Soris saqarTvelos gansakuTrebuli SesaZlbloba aqvT biomeurneobebis ganviTarebisa da konkurentunariani poziciebis dakavebisa. saqarTvelos ara aqvs saSualeba konkurencia gauwios magaliTad ukrainas, ruseTs an ame- rikas xorblis da simindis warmoebaSi, CineTs-brinjis warmoebaSi da a.S. radgan am qveynebs didi masStabebi aZlevs saSualebas produqciis TviTRirebuleba minimumamde daiyvanos. Tumca saqarTvelos, unikaluri bunebrivi pirobebidan gamomdinare aqvs Zalian kargi perspeqtiva ga- xdes bioproduqciis seriozuli mwarmoebeli da konkurentunariani eqsportiori evrokavSiris qveynebisTvis. saeqsporto bazrebis asaTviseblad mniSvnelovania rogorc tradiciuli warmoebis bazis gafarToeba ise specializacia organuli produqtebis warmoebaSi. amJamad, saqarTvelos agrobiomravalferovneba mZime mdgomareobaSia. bevri mniSvnelovani sasoflo-sameurneo kultura daikarga an dakargvis safrTxis winaSe dgas. genuri eroziis procesi sakmaod swrafad midis da mis winaaRmdeg saswrafo zomebis gatarebaa saWiro saxelmwi- foebriv doneze. interesmoklebuli ar iqneba iTqvas ekologiurad sufTa produqtebis bazris formirebis Taviseburebebis Sesaxeb. bioproduqciis fasi aRemateba Cveulebrivi produqciis fass, magram es ar niSnavs imas, rom bioproduqtis moyvana ufro Zviri jdeba, is ubralod, met SromiT danaxarjs moiTxovs. gacilebiT Zviri ujdeba msoflios dabinZurebul–danagvianebuli produqciisgan miRebuli zaralis anazRaureba. dasavleTis ganviTarebul qveynebSi, bioproduqciis warmoebis mniSvnelovani zrdis miuxedavad, msoflio bazari gajerebulia qimikatebiT da genuri inJineriis meTodebiT miRebuli produqtiT. am ukanasknels ki Tavisi dadebiTi da uaryofiTi mxareebi aqvs, romelTa Sesaxebac urTierTsapirispiro mosazrebebi arsebobs. mTavari argumenti ki aris is, rom genuri inJineriis danergva arsebuli sakvebi resursebis 50–jer gazrdis saSualebas iZleva, raTa dakmayofildes intensiurad mzardi moT- xovnileba Cveni planetis aseve mzardi mosaxleobisaTvis. meore ki, TviT sasoflo–sameurneo kulturebis maxasiaTeblebia, romelTac bioinJineriis meTodebis gamoyenebam mravali sasargeblo Tviseba SesZina. kerZod, modificirebuli kulturebidan miRebuli produqtebi gamoirCeva maRali xarisxiT, gaaCnia momgebiani sasaqonlo saxe da sakveb Rirebulebas ufro didxans ina- rCunebs. aqedan gamomdinare, molekuluri markirebis meTodis gamoyenebiT msoflios wamyvani samecniero–kvleviTi centrebi intensiurad muSaoben ZiriTad sasoflosameurneo kulturebis yinva- gamZleobis, gvalvagamZleobis, daavadebebisa da avadmyofobebis mimarT gamZleobas da sxva araxelsayreli bioturi da abioturi faqtorebis da stresebis mimarT mdgradi sasoflo-sameurneo kulturebis jiSebis Sesaqmnelad. am samuSaoTa paralelurad msoflios ekonomiurad maRalganviTarebul qveynebSi izrdeba genetikurad modificirebuli kulturebis naTesi far- Tobebi, xolo genetikurad modificirebuli kulturebis oponentebs mohyavT iseTi magaliTebi, romlebsac safuZvlad udevs ekologiurad sufTa produqtebis miRebis ukiduresi aucilebloba, rac malTusis Teoriis gaziarebis tolfasia. ra aris genetikurad modificirebuli (transgenuri, genuri inJineriiT miRebuli) produqcia, romelic msoflios gadarCenis fonze biologiurad sufTa produqciis alternativad miiCneva. genmodificirebul produqciaze msoflios sazogadoebaSi araerTgvarovani azri arsebobs. TviT amgvari warmoebis samSobloSi, aSS–Si, sadac soios 89%, simindis 61%, bambis 83% gen- 150 modificirebulia da metnaklebad TiTqmis yvela miirTmevs xelovnur sakvebs, mkveTrad gansxvavebuli poziciebia. uaryofiTi damokiebuleba aqvT morwmune amerikelTa 70%–s, am sakiTxisa- dmi mkveTrad negatiuri damokidebuleba gaaCniaT evropelebs, sadac mkacrad SezRudulia gmp–s rogorc warmoeba ise importi. gmp–ze uari Tqva afrikis zogierTma qveyanam, ukrainam da moldovam, uaryofiTi damokidebuleba izrdeba laTinur amerikaSic. genetikuri modifikacia gulisxmobs mcenareuli da cxoveluri organizmis genetikuri ni- San–Tvisebis Secvlas bioteqnologiisa da bioqimiis meTodebis gamoyenebiT. riTi gansxvavdeba genmodificireba tradiciuli seleqciis meTodebisagan? tradiciuli seleqciiT axali jiSis miReba, rogorc cnobilia, SesaZlebelia mxolod erTi saxeobis farglebSi. genetikuri modificireba erTi saxeobis individis genomSi ucxo, sxva saxeobis genetikuri informaciis gadatanis da integrirebis procesia (transgenizmi). organizmSi xelovnurad SeaqvT da integrirebuli xdeba ucxo geni–transgeni. transgenizmis Sedegad miiReba transgenuri organizmi, romelSic warmatebiT funqcionirebs sxva organizmidan gadatanili geni (an genebi). zogierTis azriT, genuri inJineria, is bunebrivi gagrZelebaa im bioteqnologiuri procesebisa, romlebsac adamiani dasabamidan iyenebda Rvinis dayenebisa da puris cxobidan dawyebuli, mcenareTa da cxovelTa seleqciiT damTavrebuli. marTalia, dReisaTvis sakvebad gamoyenebuli marcvleuli Znelad Tu waagavs im velur winapars, romlisganac is adamianma xelovnuri SerCevis gziT miiRo, magram aseTi gadarCevis tradiciuli forma Tvisebrivad mni- Svnelovnad gansxvavdeba genuri inJineriisagan. gadarCevis tradiciuli formebis gamoyenebis dros axali jiSebi miiReba saxeobis far- glebSi arsebuli genTa fondidan. bunebaSi genetikuri mravalferovneba garkveuli sazRvrebis pirobebSi yalibdeba, anu–vardi SesaZlebelia Sejvarebuli iyos gansxvavebuli jiSis vardTan, magram mas verasodes SevajvarebT kombostosTan. im SemTxvevaSic ki, rodesac saxeobebi axlo- naTesaur kavSirSi imyofeba da xerxdeba maTi Sejvareba, STamomavloba, rogorc wesi, ferti- luri anu unayofoa. SesaZlebelia genebis aReba da gadatana erTmaneTisagan Zalian daSorebul saxeobebs So- risac ki; magaliTad, mcenareebSi SeiZleba genebi gadavitanoT baqteriebidan, virusebidan, mwere- bidan, cxovelebidan da adamianebidanac ki. molekuluri biologiis dargis mecnierebis azriT, saxeobis cnebaSi araferia gansaku- TrebiT xelSeuxebeli. isini ver xedaven eTikur problemas saxeobidan sxva saxeobis memkvi- drul aparatSi erTi, xuTi da Tundac asi genis gadatanaSi. maT miaCniaT, rom amiT isini cvli- an mxolod genis qimiur kods da ara gansazRvruli cxovelis mTlian specifikas. aseTi msje- lobiT sicocxle Tavis ganumeoreblobas, arss kargavs. yvela cocxali organizmi daiyvaneba qimiur donemde da amdenad, sicocxle xelmisawvdomi xdeba manipulaciisaTvis. erT-erTi mTa- vari kiTxva, romelic genmodificirebul produqciaze saubris dros ismis, aris is, Tu ramdenad usafrTxoa aseTi sakvebis miReba da uqmnis Tu ara adamianis janmrTelobas safrTxes. dRes, msoflios mravali qveynis mecnierTa, fermerTa da momxmarebelTa azri orad aris gayofili. pirvelni gamoTqvamen SeSfoTebas, rom genurad modificirebuli kulturebi uaryofiTad moqmedebs im cocxal organizmebze, romlebic ikvebebs aseTi kulturebidan damzadebuli sakvebiT. kulturaSi ucxo genis Seyvanam SeiZleba gamoiwvios arasasurveli Sedegi- dezoqsiribonukleinis mJavas cvlileba da sakvebis cilaSi kancerogenis Camoyalibeba. isini gamoTqvaven azrs, rom bioteqnologia unda viTardebeodes mecnierebisaTvis da ara ekonomikuri Tu politikuri aucileblobisaTvis. amave jgufis zogierTi mecnieri gamoTqvams azrs, rom “genebis xtunaoba” erTi kulturidan meoreSi sikeTes ar moitans. igive agrobaqteriumi soiodan SeiZleba gadaxtes sarevelebSi da maSin saWiro gaxdeba bevrad ufro Zlieri herbicidebis gamoyeneba soios naTesebSi sarevelebTan sabrZolvelad. amis magaliTad maT mohyavT braziliuri miwis Txilis antialergiuli genis soioSi gadatana da sxva magaliTebi. mecnierTa meore jgufs mohyavs ufro dasabuTebuli argumentebi imis Sesaxeb, rom genetikurad modificirebuli kulturebi uaryofiTad ar moqmedebs adamianisa da pirutyvis organizmze. amis magaliTad orive mxares soios kultura imitom moaqvs, rom daaxloebiT 18 wlis win, aSS–s cnobilma qimiurma kompania „monsanto“–m pirvelma SesTavaza fermerebs e.w. raundapisaTvis gamzadebuli soiogenuri cvlilebebis mqone pirveli kultura msoflioSi, romlis maRali mosavlis miReba SesaZlebeli iyo herbicidebis mniSvnelovnad naklebi dozebis gamoyenebiT, rac herbicidebis da Sesabamisad, saxsrebis ekonomiasTan erTad zRudavda garemos 151 dabinZurebas, iwvevda marcvalSi herbicidebis mavne narCenebis Semcvelobis mkveTarad Semcirebas da Sesabamisad, ekologiurad SedarebiT ufro sufTa produqciis miRebas. am movlenis Semdeg, dRis wesrigSi dadga sakiTxi–ufro meti damajereblobiT daesabuTebinaT an uareyoT genetikurad modificirebuli organizmebis (amJamad maT „cocxal modificirebul organizmebs” uwodeben diletantebis da momxmareblebis dasabnevad) ziani an uvnebloba, vinaidan evropis zogierTi qveynis (germania, avstria, Sveicaria) supermarketebma da hipermarketebma miiRes gada- wyvetileba ar evaWraT genetikurad modificirebuli produqtebiT, rameTu maTi mexsierebidan jer kidev ar gamqraliyo britanuli e.w. „giJi Zroxebis“ krizisi da masTan dakavSirebuli uzarmazari ekonomikuri zarali. miuxedavad amisa, msoflioSi yovelwliurad izrdeba genetikurad modificirebuli organizmebis warmoeba da Sesabamisad, msoflio bazarze matulobs genmodificirebuli kvebis produqtebis raodenoba, romelTa Sorisaa mosaxleobis kvebaSi da m.S. saqarTvelos mosaxleobis kvebaSic farTod moxmarebuli produqtebic (ZiriTadad simindi, agreTve soio, nawilobriv kartofili da sxva). ukve gamoyvanilia brinjis, rafsis, simindis, soios, pomidvris, kartofilis, Tambaqosa da sxva kulturebis jiSebi, romlebSic Seyvanilia agrobaqterinis toqsinebi da romlebic rezi- stentuli arian daavadebebis, mavneblebisa da herbicidebis mimarT. baqteriuli geniT miRebuli transgenuri kulturebis mosavlianoba 30–35%–iT maRalia da 40%–iT ufro rentabeluri, vidre Cveulebrivi kulturebis tradiciuli agroteqnikis pirobebis SemTxvevaSi. cxadia, rom sasoflosameurneo kulturebis genetikuri modificireba maT aniWebs mdgradobas sxvadasxva pesticidis, daavadebis, mRrRnelis mimarT, zrdis Senaxvis vadebs, magram sasurvelia genebis gamoxatvis gauTvaliswinebeli efeqtebis, mag. produqtebis kvebiTi Rire- bulebis Secvlis, alergiuli an toqsikuri reaqciebisa da Soreuli Sedegebis Sefasebis gaTvaliswinebas, rac dRes sakmaod garTulebulia. amrigad, ZiriTadi kiTxva: usafrTxoa Tu ara adamianisTvis genetikuri modifikaciis safuZvelze miRebuli kvebis produqtebi, jerjerobiT kvlav erTmniSvnelovani pasuxis gareSe rCeba. danamdvilebiT veravin amtkicebs rogorc genmodificirebuli produqtebis usafrTxoobas, ise mis saziano Tvisebebs. Tumca, dRiTidRe izrdeba maTi raodenoba, romlebic “sifrTxilis princips” amjobinebs. es gasagebicaa, ramdenadac Tanamdrove bioteqnologia mxolod im SemT- xvevaSi moemsaxureba adamianis keTidReobis zrdas, Tu is ganviTardeba da gamoyenebul iqneba garemosa da adamianis janmrTelobis usafrTxoebis saTanado RonisZiebebis dacviT. saqarTvelos mosaxleobas naklebad aqvs informacia, Tu ramdenad uvnebel, xarisxian da ekologiurad sufTa sakvebs miirTmevs. Tumca sasursaTo bazarze sakmaod iyideba gm soio da misi nawarmi, kartofili, simindis nawarmi, wiwibura, pomidori da sxva. metic, seriozuli eWvi arsebobs, rom soflis meurneobis warmoebaSi genur inJinerias fexi mtkiced aqvs mokidebuli. arada, dRes msoflioSi sursaTs gansakuTrebuli yuradReba eqceva, gansakuTrebiT mas Semdeg, rac bolo wlebSi genmodificirebuli produqciis masStabebi gaizarda. saqarTvelos agraruli seqtoris susti komercializacia da masSi ojaxuri meurneobebis dominireba, problemebTan erTad, swored ekologiurad sufTa produqtebis warmoebis gafa- rToebis SesaZleblobas iZleva. ase rom, Tu saqarTvelo am mimarTulebiT wava didi Sansi aqvs gaitanos produqcia evropis qveynebSi, sadac msyidvelobiTi unari maRalia. amisaTvis arsebobs umkacresi sakano-nmde- blo normatiuli aqtebi, saerTaSoriso da evrokavSiris direqtivebi, romelic ekologiurad sufTa produqtis warmoebas aregulirebs. es ioli saqme araa, imitom, rom aseTi produqciis warmoeba ar gulisxmobs mxolod da mxolod xarisxiani sufTa produqciis war-moebas, is paralelurad garemos dacvis moTxovnebs unda akmayofilebdes. rac Seexeba ekologiur warmoebas, saqarTvelos am mxriv ori etapi aqvs gasavleli: 1 etapi aris gardamavali periodi. am dros xdeba mcenareTa dacvis integrirebuli sistemis danergva. anu qimiuri preparatebiT wamlobebis jeradobis Semcireba; profilaktikuri wamlobebis minimizacia; ekologiurad naklebad saSiSi qimikatebis gamoyeneba; niadagis nayofierebis da mcenareTa imunitetis aRdgena; ekologiuri da ekonomikuri normebis dadgena–danergva; agroteqnikuri fonis gaZliereba; niadagebis struqturis aRdgena; genetikur–seleqciuri saqmianobis gaZliereba; mcenareTa dacvisa da agrometerologiuri samsaxurebis amoqmedeba; fe- rmerTa da glexTa, agreTve agrosistemaSi dasaqmebul pirTa fsiqologiur–saganmanaTleblo Se- mzadeba da sxva. amasTan, paralelurad, gansakuTrebiT mniSvnelovania gadammuSavebeli mrewve- 152 lobis sawarmoebis aSeneba-amoqmedeba da gasaRebis bazrebis moZieba. romelTa gareSec ekologiurad sufTa warmoeba warmoudgenelia; me–2 etapi aris wminda ekologiuri warmoeba. kerZod, rodesac Seswavlili gveqneba niadagebis xarisxobrivi maCveneblebi da dadgenili Tu romeli produqcia vawarmooT da sad ga- vasaRoT, daviwyebT warmoebas im saSualebebiT, rac Cvens xelT iqneba. mkacrad miznobrivad gamoviyenebT mineralur da organul sasuqebs. gansakuTrebuli roli mieniWeba Teslbrunvas, adgilze gamoviyvanT, moviZiebT da Tu SevZlebT SemovitanT (mkacri kontrolis pirobebSi) aucilebel saTesle da sargav masalas. mavnebel-daavadebebTan sabrZolvelad gamoviyenebT integrirebul meTodebs. grZelvadian perspeqtivaSi, genmodificirebuli organizmebis regulireba moiTxovs qveyanaSi Sesabamisi materialur–teqnikuri bazis ganaxlebasa da ganviTarebas, rac, Tavis mxriv, garkveul xarjebTan iqneba dakavSirebuli. amas Tan unda axldes biousafrTxoebis saerTaSoriso konve- nciebis dacva. amrigad, unda Camoyalibdes ekologiurad sufTa produqciis warmoebis TvalsazrisiT soflis meurneobis ganviTarebis ZiriTadi strategiuli mimarTuleba, romelic Semdegnairad formulirdeba: msoflio globalizaciisa da yovlismomcveli integrirebuli procesebis safuZvelze, sabazro urTierTobaTa obieqturad Seuqcevadi moTxovnebis pirobebSi, mosaxleobis zrdis swrafi tempebisa da resursuli potencialis klebis gaTvaliswinebiT, soflis meurneobis stabiluri ganviTareba niadagis nayofierebis-mineraluri sasuqebis gamoyenebis gziT-amaRlebis, mcenareTa dacvisa da sarevela mcenareebTan brZolis qimiuri saSualebebis gamoyenebis, agreTve genuri inJineriis miRwevebis reglamentirebuli danergvis gareSe, ukve, praqtikulad SeuZlebelia, winaaRmdeg SemTxvevaSi, niadagebi sarTod gamoifiteba ZiriTadi sakvebi elementebisagan, mcenareTa mavne organizmebisa da sarevela mcenareebis gavrcelebis masStabebis SeCereba SeuZlebeli gaxdeba, rac daarRvevs ekologiur wonasworobas, miRebuli mosavlis dacva da mis danakargebTan bZola gaZneldeba, daikargeba produqciis xarisxisa da warmoebis marTvis kontroli da Sedegad miviRebT sasoflo-sameurneo produqciis warmoebis sagangaSo dacema- Semcirebasa da mosaxleobis SimSilis masStabebis SeuCerebel zrdas. ekologiurad sufTa sasursaTo produqciis miReba SeiZleba mxolod am mizniT gamoyofil lokalur zonebSi, sagangebod SerCeul farTobebze, sadac gatardeba specifikuri agroteqnikuri RonisZiebebi. SeiZleba aseTi farTobebi gamoiyos komercializaciis principiT, uSu-lod momxmarebelTa garkveuli jgufis dakveTiT, xelSekrulebis safuZvelze. aseT zonebSi, ekologiurad sufTa produqciis warmoebis moculobebi iqneba mcire da Sesabamisad Zvi- radRirebulic. es iqneba dakveTili biznesis specifikuri forma, romlis arealic savaraudod TandaTan gafarTovdeba, magram ara TvalSisacemad. msoflios farTo masStaburi poziciebidan gamomdinare, sasoflo-sameurneo warmoebis sfe- roSi ZiriTadi startegiuli moTxovna unda iyos is, rom niadagis nayofierebis amaRlebisa da mcenareTa dacvis integrirebuli meTodebis, agreTve genuri inJineriis miRwevebis gamoyeneba iyos mkacrad miznobrivi, regulirebul-reglamentirebuli da sistematurad srulyofadi teqnologiuri sistemis CarCoebSi, saamisod dadgenili saxelmwifo da msoflio standartebis ucilobeli da sruli dacviT.

gamoyenebuli literatura: 1. o.qeSelaSvili-ekonomikis axali Tvalsawieri (dRevandeloba axal ekonomikur meqanizms moi- Txovs). Jurnali àgrarul-ekonomikuri mecniereba da teqnologiebi~#34,Tbilisi,2015, 6-11. 2. o.qeSelaSvili-biznesuri ekonomika. gamomcemloba àreali~, Tbilisi, 2010; 100-10; 169-171. 3. o.qeSelaSvili-ekonomikisa da biznesmenis cnobari. gamomcemloba àreali~, Tbilisi, 2014; 135-147. 4. o.qeSelaSvili-ekologiurad sufTa produqciis warmoebis simwvave msofliosa da saqarTve- loSi; Jurnali ` istoriuli memkvidreoba~, #5, Tbilisi, 2015, 29-31. 5. g.aleqsiZe, g.jafariZe, o.qeSelaSvili-soflis meurneobis mecnierebis ganviTarebis prognozi. saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis gamocema; Tbilisi, 2015: 14-18.

153 Economic Evaluation of Programmable Agriculture Considering to Produce Environmentally friendly Production

O. Keshelashvili - Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences.

Key words: Agricultural crops programmed harvesting, economic terms Ecologically pure food products, organic farming, Ecologically, agricultural development, genetic engineering, comme-rcialization. Abstract Agricultural crops programmed harvesting and rural development problems are discussed in this paper. It is noted that not only the purely agronomic programmed to harvest the crop, but not less than the economic aspect. With one another agrarian-technological and economical technology capabilities, which logically implies the use of information technology to the arsenal of high benefit. In economic terms, the programmed harvesting transition means and require agricultural growth and development of the existing direct or indirect factors and processes, the plant's biological capacity, according to the rational and effective use of natural and economic conditions in the zone and micro zonal- differentiated use, production–resource multi optional potential scenario in the exploration, production infrastructure, equally important, the domestic and foreign market segments to maximize the efficient utilization of marketing a thorough evaluation and consideration It is emphasized that in the past, over twenty centuries of intensive development of agriculture and programmable so acute and urgent not yet come, as now, XXI-ies. This is due to the fact that the evo- lutionary (gradually) changes no longer align and not consistent with the current and previously foreign, economic growth (development), an incredibly fast pace, In addition, the resource potential of the development and application of territorial and spatial factors have lost their strength and capabilities and revolutionary way to the intensive factors. Attention is drawn to the fact, that sustainable development of agriculture and chemical industry to maintain a balance of less dependency of ecosystems, however, the interests of consumers are becoming more popular and in demand makes his shadow of environmentally friendly products to the organic production. Indicates that genetically modified products on the world community, and there are mixed opinions basic question: Is it safe to human genetic modification on the basis of the food products, yet still clearly remain unanswered. Laying organic farming in terms of agricultural development major strategic direction, which is formulated as follows: The world globalization and comprehensive integrated processes based on market relations objectively irreversible conditions, population growth, rapid pace of resource potential for the occurrence of the agricultural sustainable development of soil fertility and mineral fertilizers through the use-raising, plant protection and weeds abused-fighting chemical the use of genetic engineering advances regulated without introduction, have been practically impossible, otherwise, soils general, and he got the basic nutritional elements, pests and weeds, which would violate the ecological balance , the crop protection and the loss envisions obstructed, lost control of product quality and production management, and as a result we get an alarming fall in the production of agricultural products and the reduction of population-scale hunger unstoppable growth. Ecologically pure food products can be obtained only in designated local areas, selected areas, where specific agricultural measures will be taken. Such areas may be allocated according to the principle of commercialization, directly ordered by a certain group of consumers, based on the contract. In such areas, environmentally friendly production volumes would be small and therefore expensive cost. It will be ordered from a specific form of business, which is expected to gradually expand the scope of, but not markedly.

154 ratom da rogor unda gavzardoT soflis misaxleobis dasaqmeba da Semosavlebi თ.კუნჭულია-საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი შ.კიკალიშვილი-საქართველოს დამსახურებული ეკონომისტი

საკვანძო სიტყვები: საკარმიდამო მეურნეობა, საწარმოო სტრუქრუტა, დასაქმება, შემოსავლები, საბროილერო მეფრინველეობა, მეცხვარეობა. referati

საქართველოში განხორციელებული მიწის რეფორმის შედეგად მკვეთრად გაიზარდა მცირე მე– ურნეობების რიცხვი. 2014 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერით ქვეყანაში ითვლებოდა 728247 ოჯახური მეურნეობა. მიწის მფლობელ მეურნეობათა 72%-ზე მეტი 1 ჰა-მდე სასოფლო-სამეურნეო სავარგულს ფლობდა. წვრილი მეურნეობები ძირითადად გაადგილებულია მთის და მთისწინა ზონაში, რომელსაც ქვეყნის ტერიტორიის 87% უჭირავს. ქვეყნისათვის დამახასიათებელი ვერტიკალური ზონალობის გამო, სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები ბუნებრივად და ეკონომიკურად ფრაგმენტირებულია, რის გამოც მიწების კონსოლიდაციისათვის განსახორციელებელი ღონისძიებებიდან დიდ შედეგს არ უნდა ველო– დეთ. არსებულ სიტუაციაში ყველაზე მეტად გამართლებულია მცირე მეურნეობებში, რაც შეიძლება ნაკლები დანახარჯებით დასაქმებისა და შემოსავლების გაზრდისაკენ მიმართული ღონისძიებების განხო– რციელება. ასეთებია: უპირველეს ყოვლისა, მეცხოველეობის პროდუქციის წარმოების ხელშეწყობა, რომლის ნაკლებობასაც მოსახლეობა მწავედ განიცდის. ნაშრომში შემოთავაზებულია წინადადება მოსახლეობაში ფრინველის ხორცისა (ბროილერი) და საქა– რთველოს მთიანი ზონის მუნიციპალიტეტებში ცხვრის გარკვეული სულადობის ადგილზე ბაგური წესით შენახვის შესახებ, რომელებიც ადრე ყიზლარის ზამთრის საძოვრებით სარგებლობდენ.

ბოლო მონაცემებით, (2004 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერა) საქართველოში სულ აღრი– ცხული იყოყველა კატეგორიის 729542 სასაოფლომეურნეობა. აქედან: ოჯახური (საკარმიდამო) მეურნეობები შეადგენდა 728247-ს, ანუ მეურნეობათა საერთო რაოდენობის 99,8%-ს; სხვა ტიპის მეურნეობები 475-ს, ანუ მეურნეობათა საერთო რაოდენობის 0,06%-მცირე, საშუალო და შედარებით მსხვილ საწარმოთა რაოდენობა შადგენდა 820-ს, ანუ ყველა კატეგორიის მეუ– რნეობათა საერთო რაოდენობის - 0,14%-ს, საიდანაც: 45,2% - იყო ინდივიდუალური საწარმო;– 2%-სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოება; 38,7%-შეზღუდული პასუხისმგე– ბლობის საზოგადოება; 3,9% - სააქციო საზოგადოება; 10,2% - კოოპერატიული საწარმო. ამავე აღწერის მასალების მიხედვით საოჯახო (საკარმიდამო) მეურნეობათა 83,5%-ის მიზანს სოფლის მეურნეობის პროდუქტებით საკუთარი ოჯახის უზრუნველყოფა წარმოადგენდა, ხოლო დანარჩენი 16,5% ორიენტირებული იყო მის მიერ წარმოებული პროდიქციის გარკვეული ნაწილის სამომხმარებლობა ზრისთვის მიწოდებით. მოცემული პერიოდისათვის ოჯახურ მეურნეობებზე მოდოდა ( მათ საკუთრებაში იყო) სულ 839,7 ათასი ჰექტარი სასაოფლო-სამეურნეო სავარგული (ქვეყნის მთელი ს/ს სავარგულების დაახლოებით 27%). მათ შორის სახეების მიხედვითიყო: სახნავი-472,0 ათასი ჰექტარი; მრავალ–წლივანი ნარგავები (ვენახი, ხეხილი, ციტრუსოვნები, ჩაი და სხვა) 100,2 ათასი ჰე– ქტარი; სათიბ-საძოვრები 267,0 ათასი ჰექტარი. მიწათსარგებლობის აღნიშნული განაწილების პირობებში, 2012 წლის მონაცემებით, საო– ჯახო მეურნეობებზე მოდიოდა ქვეყანაში მთლიანად წარმოებული:ხორბლის - 94%; სიმინდის- 98%; კარტოფილის - 99%; ბოსტნეულის- 98%; ყურძნის - 91,5%; ხილის - 99,7%; ციტრუსების - 99,9%; რძის - 99,5%; ყველა სახისხორცის - 85,1%. და ა.შ. ნიშანდობლივია ის ფაქტი, რომ ჯერ კიდევ, საბჭოთა პერიოდში, როცა ერთ საშუალო კომლის სარგებლობაში იყო მხოლოდ 0,26 ჰა მიწა, რაც მთლიანობაში შეადგენდა 193,4 ათას ჰექტარს (მათ შორის მრავალწლიან ნარგავებს ეკავა 27%), მოსახლების კერძო საკუთრებაში ით– ვლებოდა ქვეყანაში მთლიანად არსებული მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის საერთო

155 სულადობის 60%, ძროხების 75%, ღორების 60%, ცხვრსა და, თხის 46,5% და, რაც მთავარია, საკარმიდამო მეურნეობებზე მოდიოდა საქართველოში წარმოებული სოფლის მეურნეობის მთლიანი პროდუქციის ( ფულადზე გაანგარიშებით) 47%. ზემოთ მოყვანილ მონაცემებს, ჩვენი აზრით, მივყავართ იმ ლოგიკურ დასკვნამდე, რომ საქართველოში, რომელსაც სასოფლო სამეურნეო წარმოებაში გააჩნია სხვა ქვეყნებისაგან გარკვეულად განსხვავებული სპეციფიკა, შეიძლება ითქვას, უპირატესი ყურადღება უნდა მი– ექცეს საოჯახო (საკარმიდამო) მეურნეობების განვითარებას, სახელმწიფოს მხრიდან მეტი ეკონომიკური დახმარებით-გრანტებით, იაფი კრედიტებით და სხვა სახით. ამ მხრივ გან– საკუთრებულ ყურადღებას საჭიროებს მაღალმთიანი სასაზღვრო და ქვეყნის სხვა დეპრესიული რეგიონების საოჯახო (საკარმიდამო) მეურნეობებისათვის სასოფლო-სამეურნეო–პროდუქციის წარმოების განვითარების ხელშეწყობა. ბოლო წლების მანძილზე ადგილებზე დაგროვილი სამეურნეო გამოცდილებებიდან და ქვეყნის მოსახლეობისათვის ხელსაყრელობიდან გამომდინარე, რაც ჩვენი აზრით საქმისადმი სახელმწიფოებრივი მიდგომის ერთ-ერთი უმთავრესი პირობაა, ჩვენ შევეხებით საოჯახო მეურნეობებში მხოლოდ ორი ისეთი მნიშვნელოვანი დარგის განვითარებას, როგორებიცაა: საოჯახო (საკარმიდამო) მეურნეობებში საბროილერო მეფრინველეობის განვითარება (მთელი ქვეყნის მაშტაბით) და ყაზბეგისა და დუშეთის მუნიციპალიტეტების სამომთაბარი მეცხვა– რეობის ტრადიციული ზონების საოჯახო მეურნეობებში მეცხვარეობის აღდგენა, ზამთრის პერიოდში ცხვრის ბაგურ კვებაზე შენახვის მეთოდის დანერგვის გზით. მოცემულ საკითხებთან დაკავშირებით მოგაწვდით შემდეგმონაცემებს: 2014 წელს ქვეყანაში ყველა სახის ხორცის ფაქტიურმა მოხმარებამ შეადგინა 131,4 ათასიტონა, საიდანაც იმპორტირებულიიყო 78,8 ათასი ტონა (60%), ხოლო საკუთარი წარმოება შეადგენდა 54,8 ათას ტონას. მოხმარებული ხორცის საერთო რაოდენობიდან ფრინველის ხორცზე მოდი– ოდა 62,2 ათასი ტონა ( 47,3%), საიდანაც იმპორტირებული იყო 47 ათ.ტონა ( 75,6%), დანარჩენი 15,2 ათასი ტონა (24,4%) კი ადგილზე იყო წარმოებული. ფრინველის ხორცის იმპორტზე ქვეყანაში დახარჯული იქნა 70 მლნ. აშშ დოლარზე მეტი. მოხმარების ფიზიოლოგიური ნორმების მიხედვით (18კგ-1 კაცზე) საქართველოს წელიწადში სჭირდება 90 ათასი ტონა ფრინველის ხორცი, რაც ყველა სახის ხორცის ქვეყნის წლიური ნორმატიული მოხმარების ( 300 ათ. ტონამდე) თითქმის მესამედია. ჩვენში კი იგი, როგორც ითქვა, 2014 წელს წარმოებული იქნა მხოლოდ 15,2 ათასი ტონა, რაც ფიზიოლოგიური ნორმით საჭირო რაოდენობის მხოლოდ 17%-მდეა. მოცემული ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ხორცზე იმპორტდამოკიდებულების დონე საქართველოში მეტად მაღალია, რაც ობიექტურ მიზეზებთან (მწირი საკვები ბაზა, დაბალპროდუქტიული პირუტყვის დიდი ხვედრითი წილი, ბოლო წლებში გავრცელებული ღორის აფრიკული ჭირი და აშ.) ერთად, გარდამავალი წლების ქვეყანაში დამკვიდრებული აგრარული სექტორისად მიუყურადღებობის შედეგია. აღნიშნულით იმის თქმა გვინდა, რომ საქართველოში, ნამდვიალად არსებობს ადგილობრივი წარმოების გადიდები თხორცის იმპორტის გარკვეულად შემცირების (იმპორტჩანაცვლების) შესაძლებლობები და მისი დაჩქარების ერთ-ერთ რეალურ გზად მიგვაჩნია საოჯახო მეუ– რნეობებში საბროილერო ფრინველის ხორცის წარმოების ფართოდ დანერგვა, რომლის განხორციელებაც არ არის დაკავშირებული დიდ და ხანგრძლივ კაპიტალურ დაბადებებთან. ამასთან, დიდად ანგარიშგასაწევია ის ფაქტი, რომ მეცხოველეობის სხვა დარგებთან შედარებით, საბროილერო მეფრინველეობა ყველაზე მოკლედროში, პროდუქციის (ხორცის) ერთეულზე საკვებისა და შრომის მინიმალური დანახარჯებით, მცირე სამეურნეო ფართობებზე იძლევა დიდი რაოდენობით იაფ და დიეტურ ხორცს. საოჯახო მეურნეობებში ბროილერის ხორცის წარმოების სწრაფი ტემპით გაფართოების შესაძლებლობებზე და მის მაღალ ეკონომიკურ ეფექტიანობაზე მიუთითებს ქვემოთ მოყვანილი გ აანგარიშება: დაშვებული ნორმებით, სტანდარტთან მიახლოებული მსუბუქი ტიპის საფრინველეს ოც კვადრატულ მეტრზე, საოჯახო მეურნეობის პირობებში ერთჯერობაზე შეიძლება გამოი

156 ზარდოს 200 ფრთა ბროილერი, რომელთა ცოცხალი მასაც 40 დღეში მიაღწევს სულ მცირე 430- 440 კგ-ს, ხოლო დაკლული წონა 300 კილოგრამს , ანუ 1 ფრთისა 1,5 კილოგრამს; წლის მანძილზე, აღნიშნული 20 კვ.მ ფართის საფრინველეში, ((საჯახო–პირობებში სხვადასხვა დამაბრკოლებელი ფაქტორის გათვალისწინებით), შეიძლება გამოიზარდოს ბროილერის სულ მცირე 6 თაობა, ანუ (200x6)=1200 ფრთა ფრინველი და წარმოებული ქნას 1,8 ტონა ბროოილერის სასაქონლო (სარეალიზაციო) ხორცი; საპროგნოზო მონაცემებით, 1,5 კგ ბროილერის ხორცის წარმოებაზ ოჯახს დაეხარჯება: ა) 1 დღიანი წიწილის შესაძნად - 1,2 ლარი; ბ) კონცენტრირებული საკვების შესაძენად 2,8 ლარი; გ) ვეტ–მედიკამენტებისათვის და ვეტმომასახურებისათვის - 0,2 ლარი; დ) სხვადასხვა ხარჯი (წყალი, ენერგეტიკადაა.შ) – 0,3 ლარი; სულ - 4,5 ლარი, ანუ 1 კილოგრამ ხორცზე გაანგარიშებით ( 4,5 ლარი: 1,5კგ) = 3 ლარი. აღნიშნულიდან გამომდინარე 1 საოჯახო მეურნეობას 1800 კგ ბროილერის ხორცის წარმოება დაუჯდება 5400 ლარი, ხოლო ამავე რაოდენობის ხორცის რეალიზაციიდან (1 კგ–ის საბითუმო– სარეალიზაციო ფასი 4,5 ლარი) მიიღებს 8100 ლარის შემოსავალს, ანუ (8100ლ- 5400ლ) 2700 ლარ მოგებას, რაც, რა თქმა უნდა, საოჯახო მეურნეობისათვის საკმაოდ სოლიდური შემოსავალია, ისიც ოჯახის სამეურნეო საქმიანობის ერთ-ერთი, არცთუ დიდად შრომატევადი დარგიდან. იმის გათვალისწინებით, რომ (აღრიცხვის მონაცემებით) საქართველოში 3468 სოფელია 769 ათასამდე კომლით, საწყის ეტაპზე შეიძლება ბროილერის წამოებისათვის შეირჩეს ამ კომლთა რაოდენობის თუნდაც 0,5 პროცენტი, ანუ 4000 საოჯახო მეურნეობა, რომელთაც პროგრამის განხორციელების პირველსავე წელს შეუძლია აწარმოონ (4000x1,8ტ)–7200 ტონა ბროილერის ხორცი, რომლის იმპორტჩანაცვლებითაც ქვეყნიდან ვალუტის გადინება შემცირდება სულ მცირე 12 მლნ. აშშ დოლარით (დღევანდელი კურსით) და ა.შ. აღნიშნული ღონისძიების განსახორციელებლად ბროილერის ხორცის წარმოებაში ჩართულ თითეულ ოჯახურ მეურნეობას, საფრინველის მოსაწესრიგებლად და ერთდღიანი წიწილების შეძენა-გამოზრდის პირველი ეტაპისათვის ერთჯერადი დახმარებისათვის (გრანტის ან დაბალპროცენტიანი კრედიტის სახით) შეიძლება დასჭირდეს მაქსიმუმ 1500 ლარი, ანუ სულ 4000 ოჯახს 6 მილიონი ლარი. ჩვენი ღრმა რწმენით, საოჯახო მეურნეობებში ბროილერის ხორცის წარმოების პირველ შედეგებს, მისი რენტაბელობიდან გამომდინარე, მოკლე დროში მრავალი მიმდევარი გამოუჩნდება, რაც, თავის მხრივ, ქვეყანაში არა მარტო ხორცის წარმოების შემდგომ სტაბილურ გადიდებას ნიშნავს, არამედ, ამით, არსებითად გაუმჯობესდება სოფლად ათასობით მოსახლის დასაქმება, მათი საოჯახო ბიუჯეტი და სოციალური მდგომარეობა, შემცირდება მოსახლეობის მიგრაცია და სხვა. აქვე უნდა ითქვას ისიც რომ, მოცემული ღონისძიების განხორციელება დაკავშირებული იქნება კოოპერაციულ საწყისებზე ქვეყნის ზონების მიხედვით საინკუბაციო სადგურების და ფრინველის მცირე წარმადობის სასაკლაოების მოწყობასთან, ფრინველის საკვებწარმოების ორგანიზებასთან, ფრინველის ხორცის ორგანიზებულიწესით დამზადება- რეალიზაციის პროცესების მოგვარებასთან და ამით ახალი სამუშაო ადგილების შქმნასთან და სხვა. როგორც ცნობილია, გასულის საუკუნის 90-იან წლებამდე საქართველოში ცხვრისა და თხის საშუალოწლიური სულადობა 1,6- 2,0 მილიონ შორის მერყეობდა. ამჟამად იგი 900 ათასი სულის ფარგლებშია. ცხვრისა და თხის სულადობის ასეთი მკვეთრი დაცემა განაპირობა დაღესტნის რესპუბლიკაში საქართველოს სარგებლობაში არსებული 323,6 ათასი ჰექტარი ზამთრის საძოვრის დაკარგვამ, სადაც იზამთრებდა მილიონამდე სული ცხვარი და თხა, მათ შორის მცხეთა-მთიანეთის მხარის ყველა მუნიციპალიტეტის მთლიანი სულადობა, რომლის საერთო რაოდენობაც ნახევარ მილიონს აღემატებოდა. ყიზლარის ზამთრის საძოვრებით სარგებლობის დაკარგვით განსაკუთრებით იზარალა ყაზბეგისა და დუშეთისი მმაღალმთიანი ზონის სამომთაბარო მეცხვარეობის ტრადიციულმა სოფლებმა, რომელთა მოსახლეობის შემოსავლები სუმთავრეს წყაროს მეცხვარეობის დარგი წარმოადგენდა. მიუხედავად საზაფხულო (საიალაღო) საძოვრების დიდი სიჭარბისა, ზამთრის საძვრების უქონლობამ, აღნიშნული ზონის ტრადიციული მეცხვარეების უდიდესი ნაწილი

157 აიძულა მინიმუმამდე შეემცირებინა ან საერთოდ აეღო ხელი მათი ოჯახების ძირითად მარჩენალზე - ცხვარზე. შექმნილი რეალობა საბოლოო ჯამში აისახა მოცემულ მუნიციპალიტეტებში ცხვრისა და თხის რაოდენობის არსებული 400-450 ათასი სულიდან დაა ხლოებით 50 ათას სულამდე შემცირებაში, მაშინ, როცა ცხვრის სულადობის შესაძლო მაქსიმუმამდე ყოლას სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვსა ღნიშნული ზონის 13,7 ათასი კომლიდან სულ მცირე 5-6 ათასი კომლისათვის,რომელთა ადგილზე დამაგრება-არსებობაც 60-70% დაკავშირებულია მეცხვარეობის დარგთან. ყურადღებაა გასამახვილებელი იმ რეალობაზეც, რომ მოცემული ზონის სოფლის უმეტესი ნაწილის ასაზღვრო ზოლშია მოქცეული და მათი მოსახლეობისაგან დაცლა და მით უფრო სოფლების გაუქმება გაუმართლებელია ყველა გაგებით. მეცხვარეობის დარგში გამოცდილების მქონეადგილობრივ იმოსახლეობის წარმომადგენლებთან აზრის შეჯერებით დგინდება, რომ ყაზბეგისა და დუშეთის ზედა ზონის მცხოვრებთა უმეტესობას შესაძლებლობა აქვს ზაფხულის პერიოდში მოიმარაგს 10-15 სულის და ზოგ შ ემთხვევაში მეტი რაოდენობით სანაშნე ცხვრის ზამთრის პერიოდში ბაგური წესით შენახვისათვის საჭირო მთის ყუათიანი თივა და ზამთრის საძოვრების გარეშე გამოაზამთრონ იგი, იმის გათვალისწინებით, რომ ადრე გაზაფხულზე მიღებული ნამატიდა გამოწუნებული ცხვარი, ზაფხულის იალაღების შემდეგ, და ზამთრებამდე გაყიდონ და ზამთრის ბაგურ კვებაზე დაიტოვონ ხოლოდ სანაშენე ცხვარი სარემონტო მოზარდის ჩათვლით, ანუ ცხვრის საბაზისო სულადობა. აღნიშნული პროგრამის განხირციელებისათვის საჭიროა რომ სახელმწიფომ მოსა– ხლეობას გაუწიოს დახმარება ცხვრის სასტარტო (სანაშენო) სულადობის შეძენაში (კომლზე 10- 15 სულის სფარგლებში), სათანადო სახელშეკრულებო პირობებით. წინასწარი ვარაუდით, მოცემულ პროგრამაში მონაწილეობის მსურველთა რაოდენობა პირველ ეტაპზე 3000 კომლამდე შეიძლება იყოს, რომელთა დასაფუძნებლად შესაძენია მაქსიმუმ 40000 სულამდე სანაშენო ცხვარი, რომლისთვისაც საჭირო იქნება 7,5-8,0 მილიონამდე ლარი გრანტის ან იაფი კრედიტის გამოყოფა, სათანადო სახელშკრულებო ვალდებულებებით (ერთ კომლზე გაანგარიშებით 2500 ლარის ფარგლებში). აღნიშნული დახმარებით შეძენილი 10 დედა ცხვრისა ნგარიშში თითოეულ კომლს შესაძლებლობ აეძლევა წელიწადში აწარმოოოს 300 კგ. ხორცი, 30 კგ. ცხვრის ყველი, 25-30 კგ. მატყლით ნაქსოვ ხელნაკეთობათა დამზადება-რეალიზაციისათვის. ყველა ამ პროდუქტთა საერთო საბითუმო სარეალიზაციო ფასი კი სულმცირე 2 ათას ლარს, ხოლო წლიური მოგება 1200 ლარს გადააჭარბებს, რაც მთის პირობებში კომლისათვის საკმაოდ სერიოზული დამატებითი საოჯახო შემოსავალია და ჩვენი აზრით მათ, სოფლებში ბევრი მიმდევარი გამოუჩნდება, რაც აღნიშნული კატეგორიის სოფლების და მთლიანად ქვეყნის ეკონომკის გაძლიერებას შეუწყობს ხელს. გარდა ზემოთ აღნიშნულისა, გვაქვსმთელი რიგი სხვა წინადადებები მირე კაპიტალური დანახარჯებით ქვეყანაში ხორცისწარმოების გადიდებისა და მოსახლეობის გარანტირებული შემოსავლების მიღების მისაღწევად.

158 How and Why should Employment and Income of Urban Population be Increased

T.Kunchulia- Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences Sh.Kikalishvili

Abstract

As result of land reform implemented in Georgia the number of small farms have been drastically increased. According to 2014 household survey 728247 family farms were identified. More than 72% of family farms own up to 1 ha of agricultural land. Small farms are mainly located in pre-mountainous and mountainous zones that make 87% of the country’s territory. Because of vertical zoning characteristic to the country, agricultural land is naturally and economically fragmented. Because of the above, big results should not be expected from the measures aimed at land consolidation. In the current situation the most beneficial for the small farms is implementation of not expensive activities aimed at increasing employment and income. This includes support to livestock production, the lack of which is critically faced by the population. The paper suggests introduction of poultry (Broiler) among population and certain number of sheep in the mountainous regions using rack-feeding methodology. The reference is made to the population that used to tenure winter pastures of Kizlari.

159 ბიოპროდუქციის წარმოების შესაძლებლობები საქართველოში

თ. კუნჭულია-საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი

საკვანძო სიტყვები: ბიომეურნეობა, სურსათის დეფიციტი, წარმოების კონსოლიდაცია, ასიმეტრიული დამოკიდებულება, ტენდენცია.

რეფერატი

ნაშრომში, გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციისა (FAO) და მსოფლიო ბანკის მონაცემებზე დაყრდნობით დაანონსებულია მიმდინარე საუკუნის 40-50-აინ წლებში სურსათზე მწვავე დეფიციტის წარმოშობა და მისი გაძვირება, მსოფლოს განვითარებულ ქვეყნებში აგრალური პოლიტიკის სერიოზული ცვლილების მოტივები, რაც გამოწვეული იქნება საკუთარი მოსახლეობის სურსათით უზრუნველყოფის კოეფიციენტის გაზრდისა და სასურსათო მარაგების შექმნის აუცილებლობით. აღნიშნული ცვლილებები გააღრმავებს სასურსათო უსაფრთხოების პოლიტიკისადმი მსოფლიოს ასიმეტრიულ დამოკიდებულებას,რის გამოც განვითარებადი ქვეყნების მოსახლეობა იძულებული გახდება რაც შეიძლება მეტი გენმოდიფიცირებული პროდუქცია მოიხმაროს.

საქართველოში თითქოს ყველა პირობა არსებობს ბიოპროდუქციის წარმოებისათვის, თუმცა მისი კლასიკური მოთხოვნების შესაბამისად წარმოებისათვის სერიოზული სამუშაოებია ჩასატარებელი. თავდაპირველად ბიოპროდუქციის წარმოებაზე გადასვლა უნდა განხორციელდეს ქვეყნის მთისწინა და მთის რეგიონებში , რომელზეც საქარველოს მთლიანი ტერიტორიის 87% მოდის და რომლისთვისაც დამახასიათებელია წვრილი, ნატურალური ტიპის მეურნეობების სიჭარბე, მიწების ბუნებრივი დანაწევრება, უპირატესად ხელით შრომის წარმოების, მოძველებული ტექნოლოგიების გამოყენება. ამ რეგიონებში წარმოების კონსოლიდაცია შესაძლებელია წვრილ დანაწევრებულ ოჯახურ მეურნეობებში ერთიანი ტექნოლოგიის დანერგვით, პროდუქციის გარანტირებული შესყიდვით. ბიოწარმოებისათვის კულტურების შერჩევით და ა.შ. რაც შეეხება სასოფლო- სამეურნეო კოოპერატივების შექმნას, იგი უნდა ჩამოყალიბდეს ცალკეული ოპერაციების მიხედვით ან გადამამუშავებელი საწარმოების შექმნის გზით. ამ რეგიონებში ბიოწარმოებაზე გადასვლა უნდა განხორციელდეს თანდათანობით, მეურნეობის საკუთრებაში არსებული სავარგულების ამ დანიშნულებით გამოყენების კვალობაზე, რათა მათ უცბად არ დაკარგონ ნატურალირი მეურნეობისათვის დამახასიათებელი მრავალფეროვნება, რაც ასე მიმზიდველია უცხოელი ტურისტებისათვის.

 გაეროსა და მსოფლიო ბანკის მონაცემებით მიმდინარე საუკუნის 40-50-იან წლებში მსოფლიოში მოსალოდნელია სურსათზე მწვავე დეფიციტის წარმოშობა და მისი გაძვირება, რაც გამოიწვევს მსოფლიოს განვითარებულ ქვეტნებში აგრარული პილიტიკის რადიკალურ ცვლილებას, საკუთარი მოსახლეობის სურსათით თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტის გაზრდისა და შესაბამისი მარაგების შექმნის აუცილებლობიდან გამომდინარე. საქართველო, როგორც მსოფლიო ბაზრის სუბიექტი, სერიოზულად უნდა მოემზადოს ამ პერიოდისთვის, განსაკუთრებით მოსახლეობის სუსსათით თვითუზრუნველყოფის კუთხით არახელსაყრელი სასტარტო პირობების არსებობის გამო.  მიუხედავად საშიში მოლოდინებისა, რაც იმავდროულად ღარიბი ქვეყნებისა და მშიერი მოსახლეობის ზრდას გულისხმობს, მსოფლიოში, განსაკუთრებით გამვითარებულ ქვეყნებში, ყალბდება ბიოპროდუქციის წარმოების ზრდის ტენდენცია, რაც თანამედროვე ტექნოლოგიების გათვალისწინებით, ფართობის ერთეულზე პროდუქციის წარმოების შემცირებას ნიშნავს. დასახელებული ორი ტენდენციის შედარებიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ მსოფლიოში გრძელდება სურსათის უვნებლობისადმი ასიმეტრიული დამოკიდებულება, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ 160 მშიერი ქვეყნები იძულებული იქნებიან რაც შეიძლება მეტი გენმოდიფიცრებული პროდუქცია მოიხმარონ.  მიუხედავად იმისა, რომ დასახლებული ტენდენციების მასშტაბები სერიოზულად განსხვავდება, ორთავე მათგანს ის საერთო აქვს, რომ ხელს უწყობენ განვითარებული ქვეყნების შემდგომ დაწინაურებას, გენმოდიფიცირებული თესლისა და ბიოპროდუქტების მწარმოებული კომპანიების მოწინავე ქვეყნებში განთავსებისა და მათი შემოსავლების ზრდის გამო. მომავალში, თუ რომელიმე ქვეყანა შეძლებს გენმოდიფიცირებული პროდუქციისგან საკუთარი მოსახლეობის დაცვას, აქ წარმოებული პროდუქცია განსაკუთრებული სტატუსის მატარებელი იქნება. პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ამის შესაძლებლობა შეიძლება ჰქონდეთ ბუნებრივი რესურსებით მდიდარ და კანონმორჩილ, შედარებით პატარა ქვეყნებს.  ინტენსიური მიწათმოქმედების ქვეყნებში ბიოწარმოების ორგანიზაციის დანახარჯები ფართობის ერთეულზე გაცილებით მაღალია, ვიდრე განვითარებად ქვეყნებში. მიუხედავად ამისა, ბიოწარმოებაზე გადასვლა აქ უფრო ორგანიზებულია, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ბიოწარმოების განვითარებაზე სერიოზულ გავლენას ახდენს პროდუქციის წარმოებაში, განაწილებასა და მომსახურებაში არსებული მდგომარება და რომ იგი, როგორც ადამიანების უვნებელი კვების გარანტი, მომავალში უფრო მეტ მნიშვნელობას შეიძენს. ბიოწარმოებაზე გადასვლის სასტარტო დანახარჯები განვითარებად ქვეყნებში გაცილებით ნაკლებია, ამიტომ განვითარებული ქვეყნების მიერ ამ რანგის ქვეყნების ბიოწარმოებაში ინვესტიციების განხორციელება მომგებიანი იქნება.  საქართველოში ბიოწარმოების ტექნოლოგიების ცოდნის, კრედიტებზე ხელმისაწვდომობის დაბალი დონის, საწარმოო მომსახურების სფეროს განუვითარებლობის გამო, ბიოწარმოებაზე გადასვლა უნდა მოხდეს თანდათანობით, ძირითადად მთისწინა და მთის რეგიონებში, რომლებიც გამოირჩევიან ნატურალური ტიპის წვრილი მეურნეობების სიმრავლით, მიწების ბუნებრივი დანაწევრებით, წარმოების ინტენსიური ფაქტორების გამოყენების შეზღუდულობით, მიტოვებული მიწების მაღალი ხვედრითი წონით, უპირატესად ხელის შრომის გამოყენებით.  ბიოწარმოება უნდა მოეწყოს მეურნეობის საკუთრებაში არსებული მიწის ნაწილზე, რითაც შენარჩუნებული იქნება მეურნეობის ნატურალური სახე და ოჯახური ტურიზმის განვითარების შესაძლებლობაც. წარმოების კონსოლიდაცია განხორციელდება სოფლის მეურნეობის კულტურების მოვლა მოყვანის ერთიანი ტექნოლოგიების დაცვით, პროდუქციის გარანტირებული შესყიდვით, წარმოების სპეციალიზაციისა და კონცენტრაციის თანდათანობით გაღრმავებით. ასეთი მიდგომებით შესაძლებელია კონვერსიის პერიოდში მასერთიფიცირებელი ორგანოს მიერ ჯგუფური კონტროლის განხორციელება, რაც ამ მიმართულებით გასაწევი ხარჯების შემცირებას გამოიწვევს.  განვითარებად ქვეტნებში ბიოწარმოებაზე გადასვლისათვის საჭიროა სერიოზული მოსამზადებელი სამუშაოების ჩატარება იმის გათვალისწინებით, ბიოწარმოების განვითარება ხდება ცალკეული მეურნეობების თუ მთლიანად რეგიონის მიხედვით. აღსანიშნავია, რომ ბიოწარმოებაზე მასობრივად გადასვლა ვრ მოხერხდება ვიდრე არ გადაწყდება მოსახლეობაზე სურსათის ადგილზე მიწოდება, ბიოწარმოებაზე მოსახლების დასპეციალების, წარმოების საშუალებებით მომარაგების, წარმოებული პროდუქციის შეუფერხებელი რეალიზაციის ანუ ბიოწარმოებიდან სტაბილური შემოსავლების მიღების, ბიოპროდუქციის წარმოების სხვა კულტურებთან შეთანაწყობის , მეურნეობების კონვერსიაზე დაყენებისა და სერთიფიცირების საკითხები.  თუ ჩვენ გვინდა სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ექსპორტში ბიო მეურნეობებში წარმოებულმა პროდუქციამ მნიშვნელოვანი ადფგილი დაიკავოს, საჭიროა სერიოზული, სახელმწიფოსაგან მხარდაჭერილი ღონისძიებების მომზადება და განხორციელება, კერძოდ:

161  უნდა მომზადდეს საქართველოში ბიომეურნეობებში პროდუქციის წარმოების სტრატეგგია და ტაქტიკა;  შემუშავდეს ბიომეურნეობებში პროდუქციის წარმოების პროგრამა,რომელშოც გათვალისწინებილი იქნება:  სოფლის მეურნეობის სამინისტროში ბიოწარმოებაზე პასუხისმგებელი სტრუქტურული ერთეულის შექმა;  სამინისტროს დაქვემდებარებაში არსებული სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის სტრუქტურაში არსებული ბიოწარმოების სამსახურის გაძლიერება მისი დამოუკიდებელ კვლევით ცენტრად ჩამოყალიბების პერსპექტივით;  სოფლის მეურნეობის საწარმოო სპეციალიზაციის ზონების მიხედვით იმ პროდუქციის ჩამონათვალის განსაზღვრა, რომლის წარმოება უპირატესად ბიომეურნეობებში მოხდება;  ბიოპროდუქტების შესყიდვის, შენახვის, გაყიდვის ორგანიზაციული ფორმების ჩამოყალიბება;  ბიოპრეპარატის, ჰუმუსის, კომპოსტის,ფორმის წარმოების სწავლება მისი მომხმარებლებისათვის;  ბიომეურნეობის,ბიოპროდუქტების,რეკლამირების საკითხები;  ბიომეურნეობის ჯგუფური სერთიფიცირების პირობების შექმნა;  ბიომეურნეობაში გამოსაყენებელი თესლის, ნერგის შემოწმებისა და სერთიფიცირების საკითხები;  ბიოწარმოების მხარდაჭერა პრესის, ტელევიზიის, რადიოს მეშვეობით, სპეციალიზებული შეკრების ჩატარებით;  რამდენადაც ქვეყანა სერიოზულად აპირებს ევროპის ბაზარზე სერთიფიცირებული ბიოპროდუქტებით შესვლას, რისთვისაც გარკვეული პერიოდია საჭირო (მინიმუმ სამი- ოთხი წელი), იგი უნდა შეეცადოს ბრენდული დასახელების პროდუქტების დაუყოვნებლივ შეტანას, როგორც ბაზრის შესწავლის, ისე მრავალი სხვა საკითხის დასაზუსტებლად: შესაფუთი მასალა, შეფუთვის ფორმა, ტრანსპორტირების სახე, მყიდველის მიერ პროდუქციის ცნობადობის ამაღლება და მრავალი სხვა. რაც მთავარია პროდუქციამ მომხმარებელს თავი უნდა დაამახსოვროს გემოთი, არომნატით, სასაქონლო სახით და ა.შ.თავიდანვე უნდა იყოს რეკლამირებული, რომ უახლოეს პერიოდში პროდუქცია მიწოდებული იქნება როგორც სერტიფიცირებული ბიოპროდუქტი.  რაც შეეხება მეცხოველეობის პროდუქტებს, სადაც ბიოწარმოების ორგანიზაცია პრაქტიკულად შეუძლებელია, მაქსიმალურად უნდა იქნეს გამოყენებული ის უპირატესობები, რასაც ბუნებრივი პირობები გვაძლევს: ბუნებრივ პირობებში ნაკვები მსხვილფეხა რძიანი პირუტყვის ხორცი, კახური ლორის ხორცის, ბატკნის, ციკნის, შესაწვავი წიწილის და ბოცვრის ხორცი, ქართული თაფლი და ა.შ.  ბიოპროდუქციის წარმოება და მისი რეალიზაცია ურთულესი საკითხია. ქართული საზოგადოების უდიდესი ნაწილი, მზად არ არის მისი მოხმარებისათვის და არც უახლოეს მომავალში იქნება. თავდაპირველად ბიოწარმოება ორიენტირებული უნდა იყოს მხოლოდ ექსპორტზე, რაც უდიდეს სირთულეებთანაა დაკავშირებული.

ზემოაღნიშნულის გამო დასახული მიზნის წარმატებით დაძლევა მხოლოდ და მხოლოდ კერძო მეწარმეებისა და სახელმწიფო ორგანოების აქტიური თანამშრომლობის შედეგადაა შესაძლებელი.

162 გამოყენებული ლიტერატურა:

ქარქაშაძე ნ. უსაფრთხო პროდუქცია, ეკონომიკური წინსვლის მნიშვნელოვანი ფაქტორია, ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტებბის წარმოების თანამედროვე ტექნოლოგიები სოფლის მეურნეობის მდგრადი განვითარებისათვის, გვ.72-78, თბ,2016 ცქიტიშვილი ზ. კოღუაშვილი პ. უვნებელი სურსათი და მისი გამოწვევები, ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების წარმოების თანამედროვე ტექნოლოგიები სოფლის მეურნეობის მდგრადი განვითარებისათვის, გვ.85-91, თბ.2016

Opportunities of Production of Biologically-free Products (bio-products) in Georgia T.Kunchulia- Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences

Key words: bio-farming, food deficit, production consolidation, asymmetric attitude, trend.

Abstract

Based on the data of Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) and the World Bank, the paper anticipates creation of serious deficit and increasing of prices on food products in the 40-50s of the current century, as well as analyses reasons for serious changes in the agrarian policies of developed countries that will be caused by increasing food supply coefficient for their own population and necessity to establish food reserves. The above changes will deepen asymmetric attitude of the world towards food security policy and because of that, the population of developing countries will have to utilize genetically modified products. Presumably Georgia has favorable conditions for producing bio-products. However, serious work should be conducted in order to ensure their production in compliance with relevant requirements. Initially, transfer to production of bio-products should be conducted in piedmont and mountainous regions of the country, which makes 87% of the country’s territory and is characterized with concentration of small natural farming, natural fragmentation of land, mainly manual production and usage of old technologies. Consolidation of production in these regions can be conducted by introduction of single technology in small family- type farms, ensuring guaranteed purchase of products, selection of crops for bio-production, etc. As for creation of agricultural cooperatives, this should be implemented according to certain operations or creation of processing enterprises. Transfer to bio-production in these regions should be conducted gradually, based on using farm-owned lands for the purpose, in order to ensure that these farms do not lose the diversity characteristic to natural farming that is so attractive for foreign tourists.

163 ხორბლში გამოყენებული განოყიერების ახალი სისტემის ეკონომიკური შეფასება

ც. სამადაშვილი - სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი; დ. ბედოშვილი - ბიოლოგიის აკადემიური დოქტორი; ა. თხელიძე - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი; გ. ჩხუტიაშვილი - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი; ლ. ალფაიძე - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი;

საკვანძო სიტყვები: ხორბალი, სასუქი, მოსავალი, ხარისხი. referati

საქართველოში სოფლის მეურნეობის დარგში დასაქმებულია მოსახლეობის 47%. მათი მონაწილეობით ათვისებულია დაახლოებით 300-350 ათასი ჰა მიწის ფართობი. აქედან, ბოლო ორი წლის მონაცემებით მარცვლეულ კულტურებს უჭირავს დაახლოებით 200-250 ათასი ჰა. მათ შორის ხორბლის კულტურა მოჰყავთ 50-70 ათას ჰა-ზე. გარდა იმისა, რომ ხორბალს, როგორც ქვეყნისათვის სტრატეგიულ კულტურას, ფართობის ძალიან მცირე ნაწილი უკავია, ასევე ძალიან დაბალია მისი საჰექტარო მოსავლიანობა და არ აღემატება 1.0-1.5 ტ/ჰა-ზე. ჩვენი კვლევის მიზნიდან გამომდინარე, დავამუშავეთ განოყიერების ახალი სისტემა, რომელიც საშუალებას მოგვცემს ყოველწლიურად მივიღოთ მდგრადი, მაღალი და ხარისხიანი მოსავალი. ეს კი კარგი სტიმული იქნება ხორბლის კულტურაზე მომუშავე ფერმერებისათვის, რაც მკვეთრად გაზრდის ხორბლით დაკავებულ ფართობებს.

შესავალი. საქართველო უძველესი დროიდანვე განვითარებული მიწათმოქმედების ქვეყანა იყო, რაზედაც მიუთითებს არქეოლოგიურ-ეთნოგრაფიული მასალები და ბერძნულ-რომაული წყაროები. საქართველოში არსებულმა პირველადმა სახეობებმა ახსნა ხორბლის გვარის ფილოგენეზი და დაამტკიცა, რომ ხორბლის სახეობათა მრავალფეროვნებით საქართველო უნიკალურია მთელ მსოფლიოში. საქართველო კულტურის წარმოშობის წინა აზიურ კერაში ხორბლის წარმოშობის და ევოლუციის გენოცენტრს წარმოადგენს[1-7]. ჩატარებული გათხრებიდან, ხორბალი პირველად აღმოჩენილია კოლ– ხეთში. აქ აღწერილია კილიანი ხორბლები - T. georgicum Dek., T. timopheevii Zhuk “Celta zanduri”, T. palaeo – colchicum Men., T. macha Dek. et Men. და შიშველმარცვლიანი ხორბალი T. aestivum L. ვ. მენაბდის მონაცემებით, შულავერში ჩატარებულ გათხრებში ძვ.წ პირველ ათასწლეულში აღმოჩენილია რვა სახეობა: მონოკოკუმი, დიკოკუმი, გეორგიკუმი, დურუმი, სპელტა, ესტივუმი, ტურგიდუმი და კომპაქტუმი. ბოლნისში ჩატარებულ გათხრებში, ძვ.წ პირვეილი საუკუნე, აღმოჩენილია ხუთი სახეობა: მონოკოკუმი, გეორგიკუმი, პოლონიკუმი, მახა და დურუმი[4,5,7,10]. საქართველოს ტერიტორიაზე ხორბლის წარმოშობასა და ევოლუციაზე მიუთითებენ გამოჩენილი ტრიტიკოლოგები: ნ. ვავილოვი, პ. ჟუკოვსკი. მ. იაკუბცინერი, ვ. დოროფეევი. ლ. დეკაპრელევიჩი, ვ. მენაბდე, პ. ნასყიდაშვილი. საქართველოში აღრიცხული და რეგისტრირებულია ხორბლის 14 ბუნებრივი სახეობა: მონოკოკუმი, დიკოკუმი, ტიმოფეევი, გეორგიკუმი, ქართლიკუმი, დურუმი, ტურგიდუმი, პოლონიკუმი, ტურანიკუმი, ესტივუმი, სპელტა, კომპაქტუმი, მახა, ჟუკოვსკი. მათ შორის 5 ენდემური სახეობაა - გეორგიკუმი, ტიმოფეევი, ქართლიკუმი, მახა და ჟუკოვსკი. საქართველოს ხორბლის ბაზაზე მიღებულია 4 ახალი სახეობა, როგორიცაა მილიტინაე, კიხარა, ტიმონოუმ და ფუნგიციდუმ. საქართველოში აღწერილი და რეგისტრირებულია 144 სახესხვაობა და ჯიშპოპულაცია[9,11,12]. ყველა სახეობასა და ჯიშს აქვს განსაკუთრებული მნიშვნელობა, როგორც საქართველოს, ისე მსოფლიოს ხორბლის კულტურის სელექციაში. საქართველო მსოფლიოში გამოირჩევა მაღალი სახეობრივი ენდემიზმით და პოლიმორფიზმით, აქ ჩამოყალიბდა რბილი ხორბლის, მაგარი ხორბლის და დიკას მრავალფეროვანი ჯიშ-პოპულაციები. პრაქტიკული სელექციის თვალსაზრისით ისინი ხასიათდებიან ძვირფასი და უნიკალური ნიშან- თვისებებით. ნ. ვავილოვი აღნიშნავს, რომ საქართველოში, ისე, როგორც ამიერკავკასიის სხვა რსეპუბლიკებში, ხორბლის პირველადი წარმოშობის ცენტრებთან ახლოს ჩამოყალიბდა რბილი ხორბლის თავისებური, ავტოქთონური ჯიშ-პოპულაციები, რომლებიც მკვეთრად განსხვავდებიან თავიანთი მორფოლოგიური, ბიოლოგიური და სამეურნეო თვისებებით[1,5,11]. მთელ ამ ჯიშობრივი სიმდიდრიდან, რომელიც საქართველოში საუკუნეთა მანძილზე შეიქმნა, განსაკუთრებით ძვირფასია

164 რბილი ხორბლის საშემოდგომო წითელმარცვლიანი ჯიშები, რომლებიც ცნობილია „დოლისპურის“ საერთო სახელწოდებით[12]. 2014 წელს კახეთში ხორბლის ნათესების დიდი ნაწილი განადგურდა. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა შეიქმნა ივრის ზეგანსა და შირაქის ველზე. მიზეზი გვალვა და გაუდაბნოების პროცესია. სოფლის მეურნეობის სამინისტროს მონაცემებით სიღნაღის რაიონში 19 790 ჰა ხორბლის და ქერის საშემოდგომო ნათესი 100%-ით განადგურდა. კავკასიის გარემოსდაცვითი ორგანიზაციების მიერ განხორციელებული კვლევის თანახმად, კლიმატური ცვლილებების შედეგად, 2020-50 წლებში ჰაერის საშუალო მრავალწლიური ტემპერატურა 2,5-3 გრადუსით მოიმატებს (ტემპერატურა უკვე გაზრდილია 0,6 გრადუსით), რის გამოც მოსალოდნელია ნაყოფიერი მიწების გაუდაბნოება და სახნავ-სათესი მიწების საგრძნობლად შემცირება. საჭიროა ახალი ტექნოლოგიების და საშუალებების ძიება, რათა შევინარჩუნოთ ქვეყანაში არსებული მიწის და მცენარეთა გენეტიკური რესურსები. საშემოდგომო ხორბლის მოყვანის ტექნოლოგია რთული პროცესია, რომელიც გრძელდება 240-253 დღე. სავეგეტაციო პერიოდში, ადგილმდებარეობის მიხედვით ხშირია კლიმატური ცვლილებები, რაც მოითხოვს კულტურის ბიოლოგიური თავისებურებების და მიწათმოქმედების თანამედროვე ტექნოლოგიების კარგ ცოდნას. მაღალი და მყარი მოსავლის მისაღებად გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს განოყიერების სისტემას და მის გონივრულ და დროულ გამოყენებას. დღეისათვის ფერმერულ მეურნეობებში ძირითადად იყენებენ დაბალ აგროფონს, რომელიც ვერ უზრუნველყოფს ვერც მდგადი და ხარისხიანი მოსავლის მიღებას დავერც მის ხარიხს[13,14,15]. საქართველოს ხორბლის ზონაში არსებული კლიმატური პირობები დაბალი აგროფონის პირობებში მხოლოდ ხუთ წელიწადში ერთხელ იძლევა საშუალო მოსავლის მიღების საშუალებას. თუმცა ამ დროს მარცვლის ხარისხი ძირითადად დაბალია და არ შეესაბამება სახელმწიფო სტანდარტს. შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის დაფინანსებით 2013-2014 წლებში საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტის სართიჭალის და მუხრანის სასწავლო-საცდელ ბაზაზე ჩატარდა კვლევა ხორბლის კულტურის განოყიერების ახალი მეთოდიკის დამუშავებაზე. კვლევის მეთოდიკა. ხორბლის გასანოყიერებლად გამოვიყენეთ თანამედროვე კომპლექსური სასუქები, როგორც ფესვური, ისე ფესვგარეშე კვებისათვის. ახალი მეთოდიკის შესასწავლად სასუქების შეტანას ვახდენდით შემდეგი სქემის მიხედვით: საკონტროლო (უსასუქო); N115 P110; N115 P110 + შარდოვანას 30%-იანი ხსნარი; N115 P110 + ნუტრივანტი I. 1,5 კგ, II. 3,0 კგ III. 3,0 კგ; N115 P110 + ამინოკატი 0,5 ლ/ჰა-ზე; N115 P110 + ნუტრივანტი I. 1,5 კგ, II. 3,0 კგ III. 3,0 კგ + ამინოკატი 0,5ლ/ჰა-ზე.

ცდა დაითესა 4 განმეორებაში, 20 მ2 დანაყოფებზე. სიზუსტისათვის, ცდაში ყველა სამუშაო შესრულდა ხელით. მოსავლიანობის ელემენტების განსაზღვრისათვის თითოეული დანაყოფიდან ავიღეთ 50 პროდუქტიული თავთავი, 1 მ2-ზე ძნა და დავითვალეთ დანაყოფზე პროდუქტიულ ღეროთა რაოდენობა. მოსავლიანობის ელემენტების მონაცემები დავამუშავეთ დისპერსიული ანალიზით და შევაფასეთ ექსპერიმენტის ფაქტორების (გენოტიპისა და სასუქების) ეფექტებისა და მათ ურთიერთქმედების სტატისტიკური მნიშვნელობა და გამოვითვალეთ ექსპერიმენტის ცდომილება. ჯიშების ან სასუქის ვარიანტების საშუალო სიდიდეებს შორის განსხვავებები შევაფასეთ ფიშერის სტატისტიკურად სარწმუნო უმცირესი სხვაობის გამოთვლით, რისთვისაც გამოვიყენეთ სტატისტიკური პროგრამა Genstat. კვლევის შედეგები და ანალიზი. 2013-2015 წლებში, შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის დაფინანსებით, ჩვენს მიერ, შესწავლილია ხორბლის მოვლა-მოყვანის ტექნოლოგია დაბალ და საშუალო აგროფონის პირობებში. ხორბლის მოყვანაზე გაწეული ხარჯების, მოსავლიანობის და ეკონომიკური ეფექტიანობის მონაცემები მოცემულია ცხრილში 1,2 და 3-ში:

ხორბლის მოყვანის ტექნოლოგია (დაბალი აგროფონი) ცხრილი 1

# სამუშაოს დასახელება ერთეული ერთეულის ფასი (ლარი) ჯერადობა სულ, ლარი ნიადაგის მომზადება 1 მოხვნა ჰა 100 1 100 2 დაფარცხვა ჰა 63 1 63 3 თესვა ჰა 45 1 45 4 ჰერბიციდების შეტანა ჰა 33 1 33 5 მოსავლის აღება ჰა 97 1 97 სულ ნიადაგის მომზადება 338 საჭირო მასალები 165 1 თესლი კგ 1,1 220 250 2 სასუქი კგ 1,0 150 150 3 ჰერბიციდი კგ/ლ 80 სულ 480 (230) საერთო დანახარჯი 818 (568) მოსავალი 2014 წელი ტ 0.40 1900 760 სულ 2014 წლის მოგება -58 (182) 2015 წელი ტ 0,40 3700 1480 სულ 2015 წლის მოგება 662

ხორბლის მოყვანის ტექნოლოგია (საშუალო აგროფონი) ცხრილი 2

# სამუშაოს დასახელება ერთეული ერთეულის ფასი (ლარი) ჯერადობა სულ, ლარი ნიადაგის მომზადება 1 მოხვნა ჰა 100 1 100 2 მოსწორება, მოშანდაკება ფრეზით ჰა 63 1 100 3 მოსწორება, მოშანდაკება ფრეზით ჰა 43 1 43 4 თესვა სასუქის შეტანით ჰა 100 1 100 5 საშემოდგომო რწყვა ჰა 100 1 100 6 სავეგეტაციო რწყვა ჰა 33 1 33 7 ჰერბიციდების შეტანა ჰა 97 1 97 სულ ნიადაგის მომზადება 573 საჭირო მასალები 1 თესლი კგ 1,1 220 264 2 სასუქი კგ 1,0 150 150 3 ჰერბიციდი კგ/ლ 80 სულ საჭირო მასალები 494 საერთო დანახარჯი 1067 მოსავალი 2014 წელი ტ 0.40 2800 1120 სულ 2014 წლის მოგება 53 (253) 2015 წელი ტ 0,40 5000 2000 სულ 2015 წლის მოგება 880 ხორბლის მოყვანის ტექნოლოგია (საშუალო აგროფონი-განოყიერების ახალი სისტემით)ცხრილი 3

# სამუშაოს დასახელება ერთეული ერთეულის ფასი (ლარი) ჯერადობა სულ, ლარი ნიადაგის მომზადება 1 მოხვნა ჰა 100 1 100 2 მოსწორება, მოშანდაკება ფრეზით ჰა 63 1 100 3 თესვა სასუქის შეტანით ჰა 43 1 43 4 ფოთლიდან კვება ჰა 33 3 99 5 საშემოდგომო რწყვა ჰა 100 1 100 6 სავეგეტაციო რწყვა ჰა 100 1 100 7 ჰერბიციდების შეტანა ჰა 33 1 33 8 მოსავლის აღება ჰა 97 1 97 სულ ნიადაგის მომზადება 672 საჭირო მასალები 1 თესლი კგ 1,1 220 264 2 სასუქი კგ 1,0 150 150 3 სასუქი ფოთლიდან კვებისათვის კგ 7.5 3 60 4 ჰერბიციდი კგ/ლ 80 სულ საჭირო მასალები 554 საერთო დანახარჯი 1226 მოსავალი 2014 წელი ტ 0.40 3700 1480 სულ 2014 წლის მოგება 254 2015 წელი ტ 0,40 5500 2200 სულ 2015 წლის მოგება 974 166 დღეს პრაქტიკაში (ცხრილი 1 და 4) არსებული და ჩვენს მიერ მიღებული მონაცემებით დაბალი აგრო– ფონის პირობებში მიღებული საჰექტრო მოსავლიანობა მერყეობს 1.9-დან(2014წ) -3.7 ტ/ჰა-მდე(2015წ). ერთი ტონა ხორბლის საბუნკერე ფასი უკეთეს შემთხვევაში 0,40 თეთრს არ აღემატება. ხორბლის მოყვანის დაბალი აგროფონის შემთხვევაში 1,9 ტონა მოსავლის მიღებისას მისი ღირებულება იქნება 760 ლარი, ხოლო 3,7 ტონა ხორბლის მიღებისას -1480 ლარი. მოგება პირველ შემთხვევაში იქნება (საკუთარი თესლით თესვისას) 182 ლარი, სათესლე მასალის შეძენის შემთხვევაში ფერმერი ყოველ ჰექტარ ფართობზე დაკარგავს 58 ლარს. ასეთი შემთხვევები(გვალვიანი, არახელსაყრელი პირობები) ყოველი ხუთი წლიდან 4-ჯერ მაინც მეორდება. ხორბლის წარმოებისათვის საუკეთესო წელიწადში, როგორიც იყო, მაგალითად 2015 წელს, მოგება იქნება 662 ლარი, საკუთარი თესლით თესვის შემთხვევაში 912 ლარი. საშუალო აგროფონი(ცხრილი 2 და 4) საშუალებას იძლევა მივიღოთ მაღალი და მდგრადი მოსავლი. ჩვენს მიერ მიღებული მონაცემებით მოსავლიანობა 2014-2015 წლებში მერყეობს 2.8-დან 5.0 ტ/ჰა-მდე. ამ შემთხვევაში 2.8 ტონის ღირებულებაა 1120 ლარი. მოგება იქნება 53 ლარი. 5 ტონის მიღების შემთხვევაში მოგება იქნება 880 ლარი. აქვე უნდა ავღნიშნოთ, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს ურწყავ ზონაში საშუალო აგროფონი საშუალებას მოგვცემს მივიღოთ მოსავალი 3,5-3,8 ტ/ჰა-ზე. მაშინ მოგება იქნება 533 ლარი. (დანახარჯებს გამოაკლდება ორჯერ მორწყვის თანხა 200 ლარი) განოყიერების ახალი სისტემის(ცხრილი 3 და 4) გამოყენების შემთხვევაში მივიღებთ მაღალ, მდგრად და ხარისხიან მოსავალს. ასეთი ტექნოლოგიის პირობებში მიღებული მოსავალი მერყეობდა 3.7- დან(2014წ) 5.5 ტ/ჰა-მდე. პირველ შემთხვევაში მოგება იქნება 254 ლარი, 5,5 ტონის მიღების შემთხვევაში 974 ლარი. აღმოსავლეთ საქართველოს ურწყავ რეგიონებში ნუტრივანტის ფოთლიდან კვება მცენარეს საშუალებას მისცემს განვითარების ზონაში შექმნას მიკროკლიმატი, რაც კიდევ უფრი გააუმჯობესებს ფოტოსინთეზის გააქტიურებას და ხელს შეუწყობს მოსავლის გაზრდას. ჩვენ შევისწავლეთ ხორბლის მოყვანაზე ხარჯების გადიდების მიზანშეწონილობა(ცხრილი 4).

ხარჯების და მოსავლიანობის ზრდის პროცენტის გაანგარიშება ცხრილი 4

1ჰა-ზე გაწეული ხარჯი(ლარი) ხარჯის მატების %-ი მოსავალი, ტ/ჰა მოსავლის მატება %-ში 2014 2015 2014 2015 დაბალი აგროფონი 818 1.9 3.7 568 საკუთარი თესლი საშუალო აგროფონი 1067 31 2.8 5.0 48 36 საშუალო აგროფონი - განოყიერების ახალი სისტემით 1226 50 3.7 5.5 95 49 მიღებული მონაცემების მიხედვით საშუალო აგროფონის შემთხვევაში ხარჯების გაზრდა 31%-ით, მო– სავლიანობას ზრდის, ცუდ პირობებში(2014) 48%-ით, კარგ პირობებში(2015) 36%-ით. განოყიერების ახა– ლი სისტემის გამოყენების შემთხვევაში ხარჯები იზრდება 50%-ით და მოსავლიანობა მატულობს ცუდ კლიმატურ პირობებში(2014) 95%-ით, კარგ პირობებში 49%-ით. აქედან გამომდინარე შეგვიძლია დავა– სკვნათ, რომ ხორბალში განოყიერების ახალი სისტემის გამოყენების დროს, მოყვანაზე გაწეული ხარჯები მიზანშეწონილია, რაც საშუალებას გვაძლევს მივიღოთ მყარი, მაღალი და ხარისხიანი მოსავალი. დასკვნა. 2014-2015 წლებში ჩატარებული გამოკვლევების საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ საქართველოში გავრცელებული ხორბლის ჯიშები ხასიათდებიან მაღალი გენეტიკური პოტენციალით, რაც საშუალებას გვაძლევს ინტენსიური აგროფონის პირობებში მივიღოთ მაღალი მოსავალი. ხორბლის მოსავლიანობა მკვეთრად იზრდება განოყიერების ახლი სისტემის გამოყენებით, რომელიც მოიცავს, დამატებითი საკვების მიწოდებას, როგორც ფესვიდან, ისე ფოთლიდან. სასუქების მაღალი დოზები აძლიერებს მცენარეთა ბარტყობას, დაავადებებისა და მავნებლებისადმი გამძლეობას და რაც მთავარია არ იწვევს ჩაწოლას. ხორბლის მოსავლიანობის მაღალი ეკონომიკური ეფექტი მიიღება განოყიერების ახალი მეთოდიკით გამოყენების დროს. განოყიერების ახალი მეთოდიკა ითვალისწინებს სასუქების შეტანას სქემით:

N115 P110 (შემოდგომით თესვამდე ან თესვის დროს) + ნუტრივანტი I. 1,5 კგ(შემოდგომით აღმონაცენზე თხევადი სახით), II. 3,0 კგ(გაზაფხულზე ვეგეტაციის დასაწყისში) III. 3,0 კგ(აღერება - დათავთავების პერიოდში); განოყიერების ახალი სისტემის გამოყენებით მივიღებთ ხორბლის მდგრად, მაღალ და ხარისხიან მოსავალს. ასეთ პირობებში მოყვანილი ხორბლით მიღებული შემოსავალი მერყეობს 1 ჰა-ზე 533 ლარიდან 974 ლარამდე.

167 გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Н. Вавилов(1966) Азия-источник видов.Растительные ресурсы.т. 2,вип.4.577-80(руссиан) 2. Л. Декапрелевич(1954) Виды, разновидности и сорта пшениц Грузии.Тр.Ин-та полеводства АН ГССР.т.8. 3-58(руссиан) 3. Flora of cultivated plants, Wheat.(1979) Leningrad branch. 7-320(руссиан). 4. В. Менабде(1948) Пшеницы Грузии.Институт ботаники.3-256(руссиан). 5. В. Дорофеев(1972) Пшеницы Закавказья. Тр. по прикладной ботанике, генетике и селекции. т.47. вып. 1. 3-206(руссиан). 6. Дж.Мак-Кей(1969) Генетические основы систематики пшениц. С.х. биол. т.3,№ 1.12-23(руссиан). 7. А. Горгидзе(1977)Филогенетика грузинских ендемичных пшениц.Мецниереба.5-200(руссиан). 8. П. Наскидашвили(1984)Межвидовая гибридизация пшеници.Моськва. 3-325(руссиан). 9. П. Жуковский(1971) Културные растения и их сородичи.Ленинград. 5-752(руссиан). 10. М. Якубцинер(1966) Сортовые и видовые богатства пшениц мира и их исползование. Вопросы географии культурных растений и Н.И. Вавилов. 40-51(руссиан). 11.Пшеницы мира(1987) Ленинград, 5-510(руссиан). 12. П. Наскидашвили, М. Сихарулидзе, Е. Черниши(1983) Селекция пшениц в Грузии.3-350(георгиан). 13.О. Зардалишвили, Т. Урушадзе и М. Зардалишвили. (2005) Система удобрении сельскохозяиственных культур грузии. Агрохимический вестник. №2. М. 14. ზარდალიშვილი ო. (1983) საშემოდგომო ხორბლის განოყიერება. სასუქების ცნობარი აგრონომებისათვის. თბილისი. 15.თხელიძე ა. სამადაშვილი ც. დობორჯგინიძე ხ. (2009) ძირითადი ს/ს კულტურათა განოყიერების სისტემა. თბილისი.

Economic assessment of new system of fertilizer of wheat

Ts. Samadashvili, D. Bedoshvili, A. Tkhelidze, G. Chkhutiashvili, L. Alpaidze

Abstract

On the basis of the researches conducted in 2014-2015 it is possible to conclude that varieties of wheat, widespread in Georgia, are characterized by high genetic potential that gives us the opportunity to receive big wheat harvest in the conditions of intensive agrobackground. With the use of new system of fertilizer which implies both root and foliar applying of additional nutrients , productivity of wheat sharply increases. High doses of fertilizer increase plant bushiness, resistance to diseases and wreckers and what is important it doesn't cause wheat laying down. Using of a new technique of fertilizer gives high economic effect of wheat yield. The new technique of fertilizer provides application of fertilizers according to the following scheme: N 115 P110 (in the fall before crops or during crops) + nutrivant I.1,5 kg (in the fall on shoots as a liquid) II.3,0 kg (in the spring at the beginning of vegetation) III.3,0 kg (during germination- heading period): With the use of new system of fertilizer it is possible to get steady, big and qualitative wheat harvest. Income from wheat harvest gained at applying of such fertilizing system fluctuates from 533 to 974 GEL per hectare.

168 ქართული სოფლის სტაბილიზაციისა და განვითარების პროგნოზები

რ.ჯაბნიძე - საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი

საკვანძო სიტყვები: აგროსექტორი, სოფელი, იმპორტი, ფერმერი, ინვესტიცია, ციტრუსი, ჩაი

რეფერატი

ქართული სოფელი და სოფლის მეურნეობა სასურველ დონეზე რომ განვითარდეს, სოფლების მოსახლეობისაგან დაცლის პროცესი რომ შეჩერდეს, ადგილობრივი წარმოების პროდუქციამ ჯერ იმპორტირებული რომ თანდათანობით ჩაანაცვლოს, შემდეგ მათზე მოთხოვნილება რომ დააკმაყოფილოს და ექსპორტზეც გავიტანოთ ეს სახელმწიფოს მხრიდან სუბსიდირებით, სხვადასხვა საერთაშორისო პროექტებითა და ადგილობრივი მიზნობრივი პროგრამებით უნდა განხორციელდეს. სადღეისოდ ორი მთავარი პრობლემის მოგვარებაზე უნდა მოვახდინოთ ყველა რესურსის კონცენტრირება. ესაა სოფლად უმუშევრობის შემცირება და მასიური დასაქმება, რაც შესაძლებელია რეგიონებში წლობით აპრობირებული სხვადასხვა დარგების აღდგენა-რეაბილიტაციით.

ძლიერი სოფლის გარეშე ქვეყანა წარმოუდგენელია. ეს ჭეშმარიტება დღესაც აქტუ- ალური და ყურადსაღებია. საქართველო თავისი გეოგრაფიული მდებარეობიდან გამომდინარე მიწათმოქმედების ქვეყანაა. ასეთად დარჩება ის მომავალშიც. ამას ბუნებრივ-კლიმატური პირობებიც განაპირობებს. თუ ქვეყანაში არსებული რესურსები გაძლევს იმის საშუალებას, რომ მოიყვანო და აწარმოო საჭირო რაოდენობის თითქმის ყველა სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია შედარებით ნაკლები დანახარჯებით და უფრო მაღალი ხარისხის, ეს აუცილებლად უნდა გააკეთო. უბრალოდ დღემდე ვერ ვისწავლეთ საკუთარი თავისა და საკუთარი მიწა-წყლის სათანადოდ დაფასება. იცვლებიან ხელისუფალნი, იცვლება მიდგომები ამ და ბევრ სხვა საკითხებისადმი, მაგრამ სიტუაცია სოფლად უკეთესობისაკენ ნაკლებად იცვლება, ზოგიერთი პარამეტრების მიხედვით ბევრად გაუარესებულია კიდეც, ეს იმიტომ ხდება, რომ სადღეისოდ მოსაგვარებელი საკითხები სახვალიოდ გადაგვაქვს ან პირიქით. ზოგჯერ საქმეს ბოლოდან ვიწყებთ და შედეგიც შესაბამისია. 2016 წლის მე-9 მოწვევის საპარლამენტო არჩევნების წინ, საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ ფართო საზოგადოებას აცნობა, რომ ბოლო წლებში (2013-2016 წწ) ქვეყნის აგროსექტორის რეაბილიტაციას და განვითარებას ერთი მილიარდ 800 მილიონამდე ლარი მოხმარდა. კერძოდ, აღნიშნულია, რომ ქვეყანაში 150 აგროსაწარმო ამოქმედდა. შეიქმნა 1650 სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივი. დაზღვეულია 37 590 ჰექტარამდე სასოფლო- სამეურნეო სავარგული. პროქეტით - დანერგე მომავალი, 1500 ჰექტარამდე მრავალწლიანი ხეხილის ბაღი გაშენდა. ამორტიზირებული ჩაის პლანტაციების რეაბილიტაციის პროგრამის „ქართული ჩაის“ ფარგლებში დამტკიცებულია 10-მდე პროექტი. მხოლოდ 2015 წელს სასურსათო პროდუქციის ექსპორტის საერთო ღირებულებამ 600 მილიონ ლარს გადააჭარბა. გასარწყავდა 110 ათას ჰექტარზე მეტი და ამოშრობილია 31 580 ჰექტარამდე სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა. ინფორმაციაში ხაზგასმულია „იაფი აგროსესხებით“, კრედიტებითა და სხვა კომერციული სესხებით, ასევე აგროპროექტებით და აგროპროგრამებით მოსახლეობის სარგებლობის „მზარდი ტენდენცია“, თუმცა კონკრეტული თანხები და სხვა მონაცემები მოტანილი არ არის. საიდუმლო არაა, რომ მრავალი წელია ეს პრობლემა ქვეყნის აგრარული პოლიტიკის სუსტი წერტილია. ამ კერძო კომერციული სესხებითა და კრედიტებით აგროსექტორში დასაქმებულნი მხოლოდ მინიმალურად თუ სარგებლობენ. ამ პროექტით ფერმერებს, მრავალწლიანი ხეხილის ბაღების გასაშენებლად 20 ათასიდან 600 ათას ლარამდე (დოლარამდეც) გრძელვადიანი და შეღავათიანი აგროსაინვესტიციო სესხის აღება შეუძლიათ. გრძელვადიანობაში 3-დან 5 წელი იგულისხმება, გამონაკლის შემთხვევაში - 10 წელი და მეტიც, ხოლო შეღავათი ისაა, რომ ფერმერი სესხის პროცენტის გადახდას ბაღების

169 მსხმოიარობაში შესვლის შემდეგ დაიწყებს. მაგრამ არაფერია ნათქვამი შეღავათზე ძირითადი თანხის შემთხვევაში. იგულისხმება, რომ მისი გადახდა ფერმერმა აღებისთანავე უნდა დაიწყოს. რა თქმა უნდა თუ დააკმაყოფილა კომერციული სესხის მიღებისათვის დაწესებული მოთხოვნები და თუ მიიღო... ეს პროექტიც ე. წ. „იაფი აგროსესხების“ პროექტის ფარგლებში განხორციელდება. სწორედ ამ მოთხოვნების გამოა ამგვარი სესხები და კრედიტები მხოლოდ ერთეულებისათვის ხელმისაწვდომი, იმათთვის, რომელთაც უკვე გამართული მეურნეობა და წარმოება აქვთ. სახელმწიფო პროგრამაში „დანერგე მომავალი“ სწორედ ასეთი, ერთეული ფიზიკური და იურიდიული პირები მონაწილეობენ. ფართო საზოგადოება უკვე ხმამაღლა ლაპარაკობს, რომ საჭიროა მეტი სიცხადის შეტანა ამ აგროპროგრამების და პროექტების განხორციელებაში, აგროსესხებისა და კრედიტების გაცემასა და შემდგომ ბედში და რაც მთავარია, აგროსექტორისათვის გამოყოფილი მილიონების მიზნობრივად ხარჯვაში. ბოლო ორ ათწლეულში რაც აგროპროექტები და პროგრამები გვახსოვს, მათი მესამედიც, რომ ნამდვილად მიზნობრივად განხორციელებულიყო, ქართული სასოფლო-სამეურნეო წარმოება და სოფელი ახლა აყვავებული იქნებოდა. მოსახლეობა სვამს კითხვას, - ეტყობა კი ჩვენს აგროსექტორს და სოფელს, რომ მათი რეაბილიტაციისა და განვითარებისათვის, ბოლო სამ წელიწადში, თითქმის 2 მილიარდი ლარი დაიხარჯა? თუ ამ თანხას ე. წ. მოზიდულ უცხოურ ინვესტიციების დავუმატებთ, ეს კითხვა კიდევ უფრო საფუძვლიანი გახდება. ამ პროექტების მესვეურები კი აცხადებენ, რომ სასურველ შედეგებს რამდენიმე წლის შემდეგ მივიღებთ. როგორ, თუნდაც ბოლო ათეული წლის განმავლობაში რაღაც შედეგი ხომ უნდა მიგვეღო? აკი წინა ხელისუფლებასაც აგროსექტორი პრიორიტეტულ სფეროდ ჰქონდა გამოცხადებული და მისი წარმომადგენლები ახლაც ამბობენ, რომ დღევანდელ ხელისუფლებას მტკიცე საფუძველი დაუტოვეს ამ მხრივ? ქართული სოფელი და სოფლის მეურნეობა სასურველ დონეზე რომ განვითარდეს, სოფლების მოსახლეობისაგან დაცლის პროცესი რომ შეჩერდეს, ადგილობრივი წარმოების პროდუქციამ ჯერ იმპორტირებული რომ თანდათანობით ჩაანაცვლოს, შემდეგ მათზე მოთხოვნილება რომ დააკმაყოფილოს და ექსპორტზეც გავიტანოთ ეს სახელმწიფოს მხრიდან ზოგჯერ მცირედი სუბსიდირებით, სხვადასხვა საერთაშორისო პროექტებითა და ადგილობრივი მიზნობრივი პროგრამებით ნაკლებ სავარაუდოა რომ გადაწყდეს. ეს განვლილმა წლებმაც ხომ კარგად დაგვანახა. სადღეისოდ ორი მთავარი პრობლემის მოგვარებაზე უნდა მოვახდინოთ ყველა რესურსის კონცენტრირება. ესაა სოფლად უმუშევრობის შემცირება და მასიური დასაქმება, რაც შესაძლებელია რეგიონებში წლობით აპრობირებული სხვადასხვა დარგების აღდგენა-რეაბილიტაციით. ასეთად დასავლეთ საქართველოს შავი ზღვისპირა რაიონებში ჩაის, ციტრუსებისა და სხვა სუბტროპიკული კულტურების აღდგენა-რეაბილიტაცია მიგვაჩნია. მაღალმთნიანი აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთისათვის თამბაქოს, იმერეთისათვის (ვანი, სამტრედია) ნიორისა და ხახვის, აღმოსავლეთ საქართველოსა და შიდა ქართლისათვის ვაზის, თავთავიანი კულტურების, შაქრის ჭარხლის, ბოსტნეულ-ბახჩეულისა და ა.შ. ეს ვიღაცვიღაცეებს არ აწყობთ ალბათ, თორემ სხვაგვარად ამ საკითხების მოგვარებას წინ ვერაფერი დაუდგებოდა. სანამ, რეგიონებში ამ პროდუქციის წარმოებისათვის მოსახლეობას ჯერ კიდევ შემორჩენიათ სათანადო უნარ-ჩვევები, პრაქტიკული გამოცდილება და სურვილიც სახელმწიფომ საგნობრივად უნდა წააშველოს დახმარების ხელი და არა ისე როგორც წელს ჩაის აღორძინების სახელმწიფო პროგრამის რეალიზების დაწყების პირველივე წელს რომ მოხდა, რადგანაც შემოთავაზებული პროგრამა „ქართული ჩაი“ ითვალისწინებდა, როგორც კერძო, ასევე სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული, ბიოლოგიურად მობერებული, ამორტიზირებული ჩაის პლანტაციების რეაბილიტაციას, განახლება-გაახალგაზრდავებას, ჩაის პირველადი გადამუშავების საწარმოების ამოქმედებას, მოსახლეობის მასობრივ დასაქმებას, კონკურენტუნარიანი ჩაის მზა პროდუქციის წარმოებას და შემოსავლების ზრდას. მაგრამ როგორ უზრუნველყოფს აღნიშნული პროგრამა ამ დიდმნიშვნელოვანი მიზნის განხორციელებას, განსაკუთრებით იმას, რომ კვლავ მივაღწიოთ დარგის ინდუსტრიალიზაციას და ქართულ ჩაის დავუბრუნოთ მისი დიდება, ნაკლებად დამაჯერებელია, რადგანაც პროგრამა

170 ცხადყოფს, რომ მას არა აქვს ქართული მეჩაიეობისათვის „ძველი ღირსების“ დაბრუნების პრეტენზია. უფრო მეტიც, ძველებურად ფართომასშტაბიან მასობრივი დასაქმების და ეკონომიკის განმსაზღვრელ დარგად გადაქცევის მიზანი. ესაა, როგორც სასტარტო პროგრამა და მთავარია მისი სრულყოფილად შესრულება. თუ დრო, გარემოება და შექმნილი ვითარება გვიკარნახებს შემდეგ ამ საფუძველზე შეგვეძლება „დიდი ჩაისათვის“ ვიზრუნოთ. ასე ჩანს ამ პროგრამის არსი და მიზანი. აქვე ისიც ხაზგასასმელია, რომ მისი წარმატებით შესრულებისათვის უპირველესად საჭიროა მტკიცე სახელმწიფოებრივი ნება, მაორგანიზებელი როლის მკვეთრად წარმოჩენა და გატარება. თავის მოტყუება იქნება, რომ ამ შემთხვევაშიც, ყველაფერს თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკა, ბაზარი, პროგრამის მიმზიდველობით დაინტერესებული და აღტაცებული იურიდიული პირები და სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივები თავად გააკეთებენ, მსგავსმა ვითომ ლიბერალურმა მიდგომამ რიგი მსგავსი პროგრამების ბოლომდე მიყვანას ბევრჯერ შეუშალა ხელი და ზოგი ჩაიშალა კიდეც. საგულისხმოა რომ ქართული ჩაის რეაბილიტაციის ეს პროგრამა მესამეა ჩვენი ქვეყნის პოსტსაბჭოურ ისტორიაში. პირველი შევარდნაძის, მეორე სააკაშვილის პრეზიდენტობის დროს იქნა მიღებული, მაგრამ ზემოთ აღნიშნულ მიზეზთა გამო იგი მკვდრადშობილი აღმოჩნდა. საერთოდ არაფერი გაკეთებულა, გამოყოფილი თანხები სადღაც გაქრა. ამიტომ, ყველა ნიუანსი უნდა იქნას გათვალისწინებული, რომ მესამე პროგრამასაც იგივე ბედი არ ეწიოს. როგორც ჩანს, პროგრამის ავტორებმა მისი შედგენისას დეტალურად შეისწავლეს ყველაფერი, გაითვალისწინეს ქვეყნის სუსტი ეკონომიკური და ფინანსური მდგომარეობაც და ხაზს უსვამენ, რომ იგი იმდენ წელიწადს გაგრძელდება, რამდენიც საჭირო იქნება. თუ ასეთი მიდგომითა და ტემპით გავაგრძელებთ იგი უსასრულოდ გაიწელება. წლევანდელი წელი უკვე დაკარგულია, რადგანაც ჩაის ბუჩქის შპალერული და მით უმეტეს ნახევრად მძიმე და მძიმე გასხვლა უნდა დასრულდეს აპრილის დადგომამდე. ესეც რომ არა, ამ პროგრამის განმახორციელებელი, სოფლის მეურნეობის პროექტების მართვის სააგენტო აღიარებს, რომ ჩაის არსებული პლანტაციების ინვენტარიზაცია არ ჩატარებულა. არ ვიცით რამდენი ჰექტარია დღეისათვის შემორჩენილი და რამდენი ექვემდებარება რეაბილიტაციას, ანუ ძველი გადაბერებული, ამორტიზირებული ჩაის ბუჩქების ნახევრად მძიმე და მძიმედ გასხვლას და ამ გზით მათ გაახალგაზრდავებაზე პროგრამაშია საუბარი და არა ახალი პლანტაციების გაშენებაზე, რაც პროგრამის „ჩაის პლანტაციების რეაბილიტაციისა და გაშენების“ შინაარსს გაუგებარს ხდის. არც პროგრამის პოტენციურ ბენეფიციართა თუნდაც მიახლოებითი რაოდენობაა ცნობილი და იმის მტკიცება, რომ ვისაც სურვილი აქვს და ვინც მოახერხებს ის გახდება პროგრამის ბენეფიციარიო, რბილად რომ ვთქვათ არასერიოზულია. არსებული მონაცემებიდან გამომდინარე, იკვეთება, რომ ასეთ გაურკვევლობაზე დაფუძნებული პროგრამა სათანადოდ სრულყოფილი მართლაც ვერ იქნება. ეს ასე იმიტომ მოხდა, რომ პროგრამა საყოველთაო განხილვისათვის არ გამოქვეყნებულა, რომ ყველას თავისი აზრი გამოეთქვათ და მერე მიეღოთ საბოლოო გადაწყვეტილება. მართალია მას ცნობილი მეცნიერები და სპეციალისტები ამუშავებდნენ, მაგრამ საზოგადო განხილვა და სხვისი, თუნდაც პოტენციური ბენეფიციარების, სოფლის მოსახლეობის აზრის გაზიარება მეტად უფრო სასარგებლო იქნებოდა. ამ შემთხვევაში მათ ფაქტის წინაშე ვაყენებთ, ვთავაზობთ პროგრამას და ფაქტიურად ვუბიძგებთ ან ვაიძულებთ უპირობოდ მიიღონ და შეასრულონ. ამ დროს შესაძლოა ბევრი რამ მიუღებელია მათთვის, რადგან ვერ შეძლებენ მონაწილეობას. მონაწილეობა მონაწილეობისათვის კი არ უნდა იყოს, არამედ მას ამის ყველა მონაცემი და საშუალებები უნდა გააჩნდეს. „2013-2016 წლებში აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში, სოფლის მეურნეობის მიმარტლებით განხორცილელებული პროგრმების შესახებ“ ინფორმაციაშიც თვალშისაცემია მილიონობით დახარჯული ლარები და დოლარები. კერძოდ: 2013-2016 წლებში აჭარაში განხორციელდა 36 მილიონ 343 ათას 738 ლარის 188 სახელმწიფო პროექტი და 36 ქვეპროგრამა, ასევე განხორციელდა სხვადასხვა საინვესტიციო პროექტები, რომელთა საინვესტიციო ღირებულება შეადგენს 35 მილიონ 267 ათას 725 ლარს და 8 მილიონ 845 ათას აშშ დოლარს, შეიქმნა და ფუნქციონირებს 45 საწარმოზე მეტი, რომელთა განხორციელებული ინვესტიციების მოცულობა შეადგენს 54 მილიონ 726 ათას 725 ლარს. ვერ ვიტყვით ასეთი დიდი სიზუსტით,

171 ლარამდე დაყვანითაც კი, ვინ და როგორ იანგარიშა ეს დახარჯული თანხები, ან თუ გაუჩნდა კითხვა, სად და როგორ დაიხარჯა და შეესაბამება თუ არა გაკეთებულ საქმეს. ინფორმაცია თითქოსდა პასუხობს ამ კითხვას, მაგრამ მხოლოდ ციფრებში. რეალობა კი აჭარის აგროსექტორში და სოფლად როგორია, ყველა ვხედავთ. ზემოთ აღნიშნული მილიონების სიკეთე არც ჩვენს მხარეს ატყვია, მით უმეტეს, რომ კულუარებში უფრო დიდ დახარჯულ თანხებზეც კია საუბარი. არადა, ჩამონათვალი საკმაოდ შთამბეჭდავია. მეცნიერ-პრაქტიკოსებისა და სოფლად გლეხკაცობის შეერთებული შრომა აცილებლად გამოიღებს სასურველ შედეგს და ერთიც: შესამუშაებელია სათანადო კანონმდებლობაც. დღევანდელი აგრარული, სატყეო და სოფლის კანონმდებლობით, ახალი, პერსპექტიული, მომავალზე გათვლილი, ძლიერი სოფელი და აგროსექტორი ვერ აშენდება. ავიღოთ თღუნდაც ახლახან მიღებული „მთის კანონი“. იგი მაღალმთიანი სოფლების მხოლოდ მცირე ნაწილზე ვრცელდება. არადა, აჭარაში, სვანეთში, რაჭა-ლეჩხუმში, თუშეთსა და ხევსურეთში, ასევე სხვა მხარეში, „დაბალ მთაშიც“ კი ბევრი ისეთი სოფელია, სადაც მაღალმთიანი სოფლების მსგავსად ძალინ ცუდი საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო პირობებია. საგადასახადო შეღავათებიც და სახელფასო და საპენსიო 20 - პროცენტიანი დანამატებიც მიზერულია, რაც ამ კანონითაა გათვალისწინებული. უფრო მეტიც, ვერც გზებისა და ვერც ინფრასტრუქტურის მშენებლობა, მუდმივი წყალმომარაგება და ელექტროენერგიით უზრუნველყოფა დაამაგრებს არა მხოლოდ მთის, არამედ ბარის სოფლებში ხალხს, თუ იქ ფულის გამომუშავების შესაძლებლობა არ მიეცემათ. ყველაფერი ქვეყნისა და ხალხის ინტერესებიდან, ობიექტური კანონზომიერებიდან გამომდინარე უნდა გავაკეთოთ, რადგანაც ბუნებაც და სოფელიც განვითარებაში ურთიერთდამოკიდებულია და ერთიან ბუნებრივ კანონზომიერებას ემყარება. მოწოდება სოფლის მოსახლეობისადმი ერთის მხვდივ სოფელი არ მიატოვოთ, მანდ იცხოვრეთ, გამრავლდით და გამაგრდითო და მეორეს მხვრივ ამავდროულად ისეთი კანონების მიღებას ახდენდე რომელიც იქ ცხოვრებას კიდევ უფრო გაუსაძლის ხდის, შედეგის მომტანი ვერ იქნება. როგორ შეიძლება კაცი სოფლად ცხოვრობდეს და ყანის, ბაღჩა-ბოსტნის მოსაწყობად ადგილით სარგებლობა არ შეეძლოს, ანდა ჭიგოსა და შეშად ერთი ძირი თხემლის მოჭრისათვის ისეთი ოდენობის ფულად ჯარიმას აკისრებდე, რომელსაც მთელი ოჯახის წლიური შემოსავალი ვერ გაწვდება. არის ბევრი სხვა ნიუანსებიც რის გამოც ხალხი სოფლებს მასიურად ტოვებს. შექმნილი სიტუაციიდან რეალური გამოსავალი იქნება მოკლე დროში განისაზღვროს სოფლის სტატუსი და გადაეცეს მას განკარგვაში ეგრედწოდებული, წარსულში არსებული საკოლმეურნეო ტყეები, სასმელი წყლები და სხვა რესურსი. დარწმუნებული ვარ სოფელი და მისი მოსახლეობა ამ რესურსებს უფრო რაციონალურად და ყაირათიანად გამოიყენებს როგორც ადრე ხდებოდა. მეც კარგად მახსოვს როცა სოფლებში ყანაც ქონდათ, ბაღ-ბოსტანიც და გათბობის ერთადერთი საშუალება შეშა იყო მხოლოდ, მაგრამ მოსახლეობაც მეტი იყო და გარემოც უკეთ მოვლილი. პრობლემები ბევრად მეტია, ზოგიც ობიექტური, ზოგიც ხელოვნურად ან უცოდინრობით გამოწვეული, რომელთა შესახებ დეტალურად საუბარი შეუძლებელია. ვთქვით მხოლოდ ნაწილი იმისა, რომელთა მოგვარების გარეშე ვერც ქართული სოფელი აღორძინდება და ვერც ქართველი კაცი შეძლებს სოფლად დამაგრებასა და ცხოვრებას. მთის სოფლების ბუნებრივი და ადამიანური რესურსების გადარჩენა-განმტკიცებისა და თანამედროვე მოთხოვნების შესაბამისად გარდაქმნისათვის საჭიროდ მიგვაჩნია, სახელმწიფომ პრიორიტეტულად გამოაცხადოს სოფლების დაცვა-შენარჩუნებისა და მოდერნიზაციის საკითხი, საკანონმდებლო დონეზე დასახოს მისი პრაქტიკულად განხორციელების გზები - კერძოდ: 1. სოფელს უნდა მიენიჭოს სამართლებრივი სტატუსი და ადგილობრივ თვითმმართველობას, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, უნდა შეეძლოს სოფლის საჭირბოროტო საკითხების ჩაურევლად გადაწყვეტა, ფინანსების მოძიება და დამოუკიდებლად განკარგვა; 2. ქვეყნის მასშტაბით უნდა მოხდეს მიწების ინვენტარიზაცია, განისაზღვროს მისი ნაყოფიერება, ფასი და განკარგვის პირობები;

172 3. აჭარასა და იმ რეგიონებში, სადაც მიწის პრივატიზაცია არ დასრულებულა ან „ჩემი ყოფილის“ პრინციპით განსაზღვრა დღის წესრიგში კვლავ რჩება, სასურველ შედეგს ვერ მივაღწევთ. სოფლად მცხოვრებთა უმრავლესობა ეკონომიკურად გაუმართლებლად მიიჩნევს მიწაზე შრომას. ამის მიზეზი ისაა, რომ თითოეულ კომლზე განაწილებული მიწის ფართობები მცირეა და დაბალი საბაზრო ფასების პირობებში მიღებული შემოსავლები არაა საკმარისი ოჯახის გამოსაკვებად. ამის გამო, სოფლად მცხოვრებთა დიდი ნაწილი ქალაქად ან უცხოეთში არის გადახვეწილი, მოუგვარებელია გლეხებისაგან აგრარული ნაწარმის შესყიდვის საკითხიც; ყოველივე ამის მოგვარებას სახელმწიფოს პოლიტიკური ნება სჭირდება; 4. დასახვეწია მთის კანონის არსი და მნიშვნელობა. თავისი მოთხოვნებიდან გამო- მდინარე ეს კანონი აჭარაში ქობულეთისა და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებში შეეხო მხოლოდ ორ-სამ სოფელს. ეს ზღვის დონიდან არსებული სიმაღლის მაჩვენებლის შესაბამისად კი არ უნდა განისაზღვროს, არამედ სოფლის ფაქტიური გეოგრაფიული და ბუნებრივი პირობების გათვალისწინებით. ეს პირობები ასეთ სოფლებში შეიძლება უფრო რთული და მკაცრი იყოს, ვიდრე იმ სოფლებში, რომლებსაც ეს კანონი შეეხო; 5. სოფლის მოსახლეობას მეტად უნდა შეეწყოს ხელი ყველა დონის კოოპერაციული გაერთიანებებისა და კოოპერაციული მეურნეობების (მეორე, მესამე) შექმნის ორგანიზებაში; 6. უნდა გაგრძელდეს კონკრეტული სოფლის მოთხოვნების საფუძველზე ადგილზე ინფრასტრუქტურული სამუშაოების გატარება; სოფლად ახალგაზრდების დამაგრებისა და სოფლების მოსახლეობისაგან დაცლის პროცესის შესაჩერებლად უნდა შეიქმნას და ამოქმედდეს საგანმანათლებლო, სამედიცინო, ტექნიკური და კულტურული კერები, ცენტრები და სერვისები, სადაც დასაქმდებიან შესაბამისი განათლებისა და კვალიფიკაციის მხოლოდ ადგილობრივი კადრები; 7. ადგილებზე ტრადიციული ქართული დარგებისა და ახალი მიმართულებების (მემცენარეობა, მეცხოველეობა, ტურიზმი, ქართული ხალხური რეწვა) შენარჩუნებისა და მისი შემდგომი აღმავლობისათვის, საწყის ეტაპზე მაინც, ფინანსური ხარჯები სახელმწიფომ უნდა იტვირთოს; 8. ადგილებზე უნდა შეიქმნას სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გადამამუშავებელი საწრმოები; მცირე და დიდი სამექანიზაციო საშუალებების ტექნიკური გამართვისა და სარემონტო სამუშაოების სამექანიზაციო სერვის ცენტრები, რომლებიც დაკომპლექტებული იქნება უახლესი სამექანიზაციო ტექნიკით და კვალიფიციური სპეციალისტებით. 9. სოფლებში, სადაც მოსახლეობა მოკლებულია ბუნებრივი აირის მოხმარებას, უნდა გათავისუფლდეს ზედმეტი წნეხისაგან. არ შეეზღუდოს ბუნებრივი რესურსების (შეშა, წყალი, ჭიგო და ა. შ) მოძიება და მოხმარება. ამის მიღწევა შესაძლებელია სახელმწიფო სატყეო ფონდიდან ე. წ. საკოლმეურნეო სატყეო ფართობების გამოყოფით და მათი სოფელზე გადაცემით. კომუნისტური სისტემის დროს კი ასეთ ფართობებს სოფლის მოსახლეობა შეუფერხებლად იყენებდა სახნავ-სათესად, ასენებდა ბაღებს, უფასოდ სარგებლობდა იაფფასიანი ხე-მცენარეებით (თეთრი და შავი თხმელა), როგორც საწვავად ისე ღობეების მოსაწყობად და ჭიგოებისათვის. დღეს ყოველივე ამაში, მიუვალ სოფლებშიც კი, მცხოვრებთ ფულს ახდევინებენ და თუ ამას თვითნებურად მოიხმარს, ასმაგად აჯარიმებენ. მეცნიერულად და პაქტიკულადაც დადგენილია, რომ სოფლად საყანე ფართობების თვითდადგენის პროცესი მეტი სიხშირითა და ინტენსივობით მიმდინარეობს, ვიდე ჩვენ წარმოგვიდგენია; 10. შექმნილი სიტუაციიდან გამომდინარე, ახალგაზრდები თუ მოისურებენ სოფლად დამკვიდრებას, მათ ამ საკითხების მოგვარებაში სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს, თორემ სოფლების დაცლის პროცესი კიდევ უფრო გაღრმავდება და წლების შემდეგ იქ დაბრუნებული ახალგაზრდა ცხოვრებას ვეღარც შესძლებს; 11. საქართველოს ხელისუფლების მხარდაჭერით სახელმწიფო უნივერსიტეტის აგრარული სპეციალობის ბაკალავრიატში სწავლება უფასოა, მაგრამ სასურველია, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაფინანსდეს მაგისტრატურისა და დოქტორანტურის აგრონომიის მიმართულების საგანმანათლებლო პროგამებიც;

173 12. დემოგრაფიული მონაცემების დღევანდელი მდგომარეობა და პერსპექტივა საგანგაშოა. ამიტომ, განსაკუთრებულად უნდა შეეწყოს ხელი სამ და მეტ შვილიან ოჯახებს არა მარტო სოფლად, არამედ ქალაქადაც; 13. საინფორმაციო საშუალებები ხშირად უნდა აშუქებდნენ და მეტად უწყობდნენ ხელს სოფლად მცხოვრებთა ყოფა-ცხოვრებისა და იქ ახალგაზრდების დამაგრებას საკითხებს; 14. ერთ ქვეყანაში ქალაქიც და სოფელიც, თავიანთი ინტერესებიდან გამომდიანრე უნდა აშენდეს. საქართველოს ამის მდიდარი გამოცდილება აქვს, რაზეც ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მასალებიც მეტყველებენ, მხოლოდ საჭიროა მათი ქვეყნისა და ხალხის სამსახურში ჩაყენება; 15. უნდა გამარტივდეს კრედიტების აღების პროცედურები. იგი დაბალ პროცენტიანი, გაზრდილი საშეღავათო პერიოდითა და გრძელვადიანი უნდა იყოს, როგორც ეს მსოფლიოს ბევრ განვითარებულ ქვეყანაშია. ჩვენი საბანკო სისტემა მოსახლეობის მატერიალური მდგომარეობის გათვალისწინაებას, გაუმჯობესებას კი არა, მის გაკოტრებას ემსახურება. ოფიციალური მონაცემებით (გაზეთი „ფინანსები და კრედიტები“) კომერციული ბანკებისა და ფინანსური ორგანიზაციების წლიური სუფთა მოგება ზოგჯერ 55%-ია, მიკროსაფინანსო ბანკებისა და კი კიდევ უფრო მაღალი, რაც მოსახლეობის ხელშეწყობაზე კი არა, უფრო ძარცვაზეა ორიენტირებული; 16. სოფლად მეწარმეობის განვითარებისა და სურსათის წარმოების გადიდების მიზნით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია სახელმწიფოს მიერ აგროდაკრედიტების საკითხების მოგვარება. ამ მიზნით, ამჟამად მოქმედი საკრედიტო კავშირების გარდა, უნდა მოწესრიგდეს მიწის გირავნობის საკითხი, რომელიც თავის მხრივ მიწის რეგისტრაციისა და მიწის თავისუფალი ბაზრის ფორმირების პრობლემებს უკავშირდება. ვფიქრობთ, ამ ღონისძიებათა გატარებით შესაძლებელი გახდება, ჯერ მთის სოფლის დაცლა-ნგრევის შეჩერება, შემდეგ კი ყოველივე ეს ახალ იმპულსს მისცემს - მათ ეკოლოგიურ- ეკონომიკურ, სოციალურ-კულტურულ და დემოგრაფიულ სრულყოფა-გაუმჯობესების პროცესს. გამოყენებული ლიტერატურა 1. რ. მარგალიტაძე - ზოგიერთი საკითხები სახელმწიფოებრივი მმართველობის როლის შესახებ სუბტროპიკული ს/მ მდგრადი განვითარების საქმეში. აფხაზეთის მეც. ეროვნული აკადემიის სამეცნიერო კონფერენცია. თბ. 2012წ. 2. ალ. მიქელაძე, ელ. ქიჯია - სოფლის აღორძინება, ქვეყნის მოსახლეობის უზრუნველყოფა სასურსათო პროდუქციით და სოციალურ-ეკონომიკური პირობების გაუმჯობესება. აფხაზეთის მეც. ეროვნული აკადემიის სამეცნიერო კონფერენცია. თბ. 2012წ. 3. ნ. ოქროპირიძე - რა უშლის ხელს სოფლისა და სოფლის მეურნეობის განვითარებას. ჟურნალი „აგრარული საქართველო“ N8. 2016 წ. 4. რ. ჯაბნიძე - სუბტროპიკულ მცენარეთა აგროტექნოლოგია. ბათუმი. 2011წ. 5. რ. მსხილაძე - რას გვპირდება ციტრუსების სანერგე მეურნეობა. გაზეთი `აჭარა~#79. 2012წ.

QUESTIONS OF STABILIZATION AND DEVELOPMENT OF GEORGIAN VILLAGE

R. Jabnidze– Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences

key words: Agrosector, Village, Import, Farmer, Investment, Citrus, Tea.

The paper is on problems of development of farming ondustry in subtropical zines. Government role importance in farming industry development is assumrd and long term model of agrarian service in experimental farming industry is discussed. In artice are considered questions conceening meaning the revival of village and ways for rural populations to egress from crisis conditions. The work shows the possibility of how to plan the markrt mecanism in the agrarian sector, revive productivity and business and make a thorough use of existing potential. It also deals with the cases of international esperimence in this field. The directions and prospects of the state regulation have been hoghlighted on the example of the agrarian sector.

174 Sinaarsi–CONTENTS gv. mecniereba- Sciences-...... 4 g. aleqsiZe, g. jafariZe, o. qeSelaSvili- agraruli mecnierebis Tvalsawieri, ganviTarebis prioritetebi da xelSewyobis sistemuri uzrunvelyofa ...... 4 G. Aleksidze, G. Japaridze, O. Keshelashvili- Development of Priorities in Agrarian Sciences and its Guaranteed Support ...... 14 memcenareoba- plant-industry ...... 15 l. alfaiZe, n. CxaiZe- Tesvis vadis dadgena Sualeduri tipis selisaTvis ...... 15 L. Alpaidze, N.Chkhaidze- Establishment of sowing terms for flax of intermediate type ...... 18 ე.მოთიაშვილი-სიჭინავა, ნ. კაკაბაძე-საქართველოში არსებული ნიორის აგრობიომრავალფერო- ფნების შესწავლა და დაცვა ...... 19 E.Motiashvili-Sitchinava, N. kakabadze- Studying and Protection of Agricultural Biodiversity of Garlic in Georgia ...... 22 დ. ანტონოვა, ა. გოგიჩაიშვილი, ნ. კაკაბაძე, ლ. ხოკრიშვილი, დ. წიკლაური-კარტოფილის ტუბერის ღივების ექსპლანტებიდან in vitro მცენარეების მიღება ...... 23 D. Antonova, A. Gogichaishvili, N. kakabadze, L. Khokrishvili, D. siklauri - Potato tubers from sprouts of explants in vitro Creation of plants ...... 28 p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe- saerTaSoriso soflis meurneobis kvlevis centri mSrali regionebisTvis (ICARDA) TanamSromloba saqarTveloSi samarcvle-parkosan kulturebSi ...... 29 P.Vacheishvili, L.Tkemaladze, N. Kakabadze Cooperation with International Agricultural Research Center for Dry Regions (ICARDA) for Production of Grain Legumes in Georgia ...... 32 seleqcia da genetika-Breeding and Genetics- ...... 33 o. liparteliani, f. begoiZe, l. qirikaSvili- simindis seleqcia saqarTveloSi da misi Sedegebi ...... 33 O. Liparteliani, F. Begoidze, L. Kirikashvili- Selection of Maize in Georgia and its Results.... 36 ზ. ბუკია, ნ. გოგია, ც. ათამაშვილი-ხორბლისა-Triticum Austuvum L., Triticum Durum Dest. და ქერის Hordeun Sativa Lessen. ზოგიერთი სელექციური ჯიშის მორფოლოგიური და ბიოლოგიური მახასიათებლების დინამიკა ზრდა-განვითარების მიხედვით ...... 37 Z.Bukia, N.Gogia,Ts.Atamasvili- Dynamic of Some selection breeds wheat and Barley morfological and biological characteristic According to its growth and development ...... 42 ზ. ბუკია, ნ.გოგია, ც. ათამაშვილი- უნაბის-Ziziphus Jujuba ბიოლოგიური და მორფოლოგიური პარამეტრების დახასიათება და სამედიცინო ღირებულება ...... 43 Z.Bukia, N.Gogia, Ts.Atamasvili-Biological and morfological Characteristic of parameters and medical value of Ziziphus Jujuba ...... 46 ე. მაღლაკელიძე,ზ. ბობოქაშვილი,ვ. კაკაშვილი,ლ. ციგრიაშვილი-ბლის საადრეო სიმწიფის პერიოდის ჯიშების ფენოლოგია შიდა ქართლის პირობებში ...... 47 E. Maghlakelidze, Z. Bobokasvili,V. Kakashvil1, L. Cigriasvili- Phenological Study of Early Ripening Sweet Cherry (Prunus avium L.) Cultivars in Sida Kartli Region of Georgia ...... 49 mexileoba-Fruit-growering ...... 50 n. mirotaZe, z.boboqaSvili, k.Zeria-kaklovani kulturebis (Txilis) genofondis moZieba– Seswavlis Sedegebi saqarTveloSi ...... 50 N. Mirotadze, Z.Bobokashvili,K. Dzeria - Results of Nut crop (Hazelnut) germplasm research in Georgia ...... 52 mevenaxeoba- Viticulture ...... 53 g.aleqsiZe, g.jafariZe, v.gogitiZe- d.maRraZe, T. epitaSvili-mevenaxeobis arealis gafarToeba da vazis jiSebis gaadgileba kaxeTSi ...... 53 G. Aleksidze, V. Gogitidze, D. Maghradze, T. Epitashvili- Expanding areas of Viticulture in Georgia – Shifting Vine Species in Kakheti Region ...... 58 niadagmcodneoba da agroqimia-Soil Science and Agrochemistry ...... 59 j. oniani- xexilovani kulturebisaTvis niadagis nayofierebis amaRlebis maregulirebeli sistemebi ...... 59 J. Oniani- Garden Soil Fertility Increase Regulation Systems ...... 63 175 j.oniani- venaxis niadagebis nayofierebis amaRlebis maregulirebeli sistemebi ...... 64 J. Oniani- Regulatory Systems for Increasing Vineyard Soil Fertility ...... 67 melioracia da irigacia- Melioration and Irrigation ...... 68 n. rCeuliSvili, n. enuqiZe, d. melaSvili- arakondiciuri maRalminerali- zebuli miwisqveSa wylebis sarwyavad gamoyenebis perspeqtivebi da problemebi (marneulis regionis da garejis udabnos magaliTze) ...... 68 N. Rcheulishvili, Nicholas Enuqidze, David Melashvili- Perspectives and Problems of Using Unconditional High-mineralized Underground Waters for Irrigation (on the example of Marneuli region and Gareji desert) ...... 75 meqanizacia da eleqtrifikacia-Mechanization and Electrification ...... 76 b. basilaSvili, i. lagvilava, r.xaJomia-sasoflo-sameurneo teqnologiuri procesebis ZiriTadi normatiuli maCveneblebi da maTi marTvis mniSvneloba ...... 76 B. Basilashvili, I. Lagvilava, R.Khazhomia- BASIC TECHNICAL AND ECONOMIC INDICATORS OF AGRICULTURE PROCESSES AND THEIR MANAGEMENT METHODS ...... 79 b. basilaSvili, a. kobaxiZe, i.lagvilava, r.xaJomia- samTabaro TviTmavali Sasis ferdobebze moZraobis dros daxris kuTxis kuTxuri siCqaris Teoriuli analizi ...... 80 B.Basilashvili, A.Kobakhidze, I.Lagvilava, R.Khazhomia- THEORETIKAL ANALYSIS OF ANGULAR VELOCITY OF TILT MOUNTAIN SELF-PROPELLED CHASSIS AT MOVEMENT ON SLOPE ...... 84 j. kacitaZe, i.abulaZe- Mmcire meqanizaciis manqanebis raodenoba aWaraSi da maTi prognozireba umcires kvadratTa meTodiT ...... 85 J. Katsitadze, I. Abuladze, G.Beridze- Quantity of small mechanization machines in Adjara and their forecasting under the least squares method ...... 88 r.maxarobliZe, e.SafaqiZe, gr.Citaia, g.mosaSvili-ekonomikuri da energetikuli kriteriumebis gamoyeneba sasoflo-sameurneo agregatebis muSaobis SefasebisaTvis ...... 89 R. Makharoblidze E. Shapakidze, G. Chitaia, G. Mosashvil- USING OF ECONOMIC AND ENERGETIC CRITERIA IN EVALUATION OF AGRICULTURAL AGGREGATES PERFORMANCE ...... 93 mcenareTa dacva-Plant protection ...... 94 T. gogiSvili- bostneuli kulturebis fesvis mavneblebi da maTTan brZola ...... 94 T. Gogishvili- The Pests of Roots of Vegetable Cultures and Their Control ...... 97 e. orjonikiZe, m. maWavariani, T. gogiSvili- alublis buzi (Rhagoletis cerasi) da masTan brZolis ekologiurad usafrTxo RonisZiebebi ...... 98 E.Orjonikidze, M.Matchavariani, T.Gogishvili Fight Against Cherry Fruit Fly (Rhagoletis cerasi) by Environmentally Friendly Measures ...... 101 n. biwaZe, r. WipaSvili, q. pavliaSvili, r. xazaraZe, d. maRraZe- vazis qarTuli jiSebis SedarebiTi gamZleobis Seswavla Wraqis mimarT ...... 102 N. Bitsadze, R. Chipashvili, Pavliashvili, Khazaradze D. Maghradze Comparative study of the Georgian native varieties of grapevine(Vitis vinifera) to downymildew ...... 107 შ. ყანჩაველი, ზ. ხიდეშელი –თუთის ტოტების ხმობა და მისწინააღმდეგ ბრძოლის ღონისძიებები 108 S.Kanchaveli, Z.Khidesheli Dryness of mulberry branches and measures of struggle against it ...... 110 l. wivilaSvili, z. tyebuCava- xorblis naTesebSi gavrcelebuli sarevelebis mavneoba da maT winaaRmdeg axali herbicidis “balerinas” gamocdis Sedegebi ...... 111 L.Tsivilashvili, Z. Tkebuchava Harm of the weeds in the cereal plots and the results of appliance a new herbicide “Ballerina” against them ...... 113 g. mefariSvili, m. muradaSvili, z. sixaruliZe, s. mefariSvili, n. afciauri-kartofilis mura sidamplis ganviTareba saqarTveloSi 2015 wels ...... 114 G. Meparishvili, M. Muradashvili, Z. Sikharulidze, S. Meparishvili, N. Aptsiauri Development of potato brown rot in Georgia in 2015 ...... 117 mecxoveleoba da sakvebwarmoeba- Livestock and feed production ...... 118 g.basilaZe, S.focxveria, e.kaSia, m.cecxlaZe-zogierTi preparatis efeqtianoba Tevzis daavadebaTa dros...... 118 G.Basiladze, Sh.Potskhveria, E.Kashia, M.Tsetskhladze- Efficiency of some preparations at diseases of fishes ...... 123 kvebis mrewveloba- Food Industry ...... 124 g.papuniZe, i.CxartiSvili, n.seidiSvili, s.papuniZe, c.bolqvaZe- prebiotikuri piuresmagvari produqtebi topinamburis safuZvelze ...... 124

176 G.Papunidze, I.Chkhartishvili, N.Seidishvili, S.Papunidze, Ts.Bolkvad- Prebiotic mashed foodstuffs based on artichoke ...... 127 g. xecuriani, c.xuciZe – qarTuli wiTeli yurZnis gamonawnexis gamoyenebis perspeqtivebi sakonditro warmoebaSi ...... 128 G. Khetsuriani, Ts. Khutsidze - Prospects for Using Georgian Red Grapes Varieties in Confectionary Production ...... 130 Т.Ревишвили, Б. Долидзе, З. Майсурадзе, З, Андгуладзе- ТЕХНОЛОГИЯ ИЗГОТОВЛЕНИЯ ГРАНУЛИРОВАННОГО ЧАЯ ...... 131 T.Revishvili, B. Dolidze, Z. Maisuradze, Z. Andguladze TECHNOLOGY OF PRODUCING GRANULAR TEA.. 133 Т.Ревишвили, З.Дзнеладзе, Д. Абхазава- КОМПЛЕКСНАЯ МАЛООТХОДНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ПЕРЕРАБОТКИ ЧАЙНОГО ЛИСТА ...... 135 T.Revishvili, Z..Dzneladze, D.Abkhazava- COMPLEX SMALL-WASTE TECHNOLOGY OF PROCESSING OF THE TEA LEAF ...... 137 metyeveoba-Forestry ...... 139 r. ruxaZe, z. giorgaia- saqarTveloSi maradmwvane kviparozis/gundis xe/ –Cupresus sempervirens L. / gaSenebis agroteqnikis Tavisebureba ...... 139 Ruslan Rukhadze, Zurab Giorgaia- Specifics of agrotechnics of cultivation of cypress (Cuperssus sempervirens L) ...... 141 ნ. გოგინაშვილი, ნ.კობახიძე-ქარსაფარი ზოლების მნიშვნელობა და გაშენების სქემები აქართველოსთვის ...... 142 N.Goginashvili, N. Kobakhidze-Windbreaks importance and schemes for the cultivation for Georgia ...... 145 agraruli ekonomika-Agrarian Economy ...... 146 o. qeSelaSvili- programirebul soflis meurneobaze gadasvlis ekonomikuri gaazreba, ekologiurad sufTa produqciis warmoebis gaTvaliswinebiT ...... 146 O. Keshelashvili Economic Evaluation of Programmable Agriculture Considering to Produce Environmentally friendly Production ...... 154 T. kunWulia, S. kikaliSvili-ratom da rogor unda gavzardoT soflis mosaxleobis dasaqmeba da Semosavlebi ...... 155 T.Kunchulia, Sh.Kikalishvili- How and Why should Employment and Income of Urban Population be Increased ...... 159 თ. კუნჭულია-ბიოპროდუქციის წარმოების შესაძლებლობები საქართველოში ...... 160 T.Kunchulia- Opportunities of Production of Biologically-free Products (bio-products) in Georgia 163 ც. სამადაშვილი, დ. ბედოშვილი, ა.თხელიძე, გ.ჩხუტიაშვილი, ლ. ალფაიძე-xorbalSi gamoyenebuli ganoyierebis axali sistemis ekonomikuri Sefaseba ...... 164 Ts. Samadashvili, D. Bedoshvili, A. Tkhelidze, G. Chkhutiashvili, L.Alpaidze- Economic assessment of new system of fertilizer of wheat ...... 168 რ.ჯაბნიძე-ქართული სოფლის სტაბილიზაციისა და განვითარების პროგნოზები ...... 169 R. Jabnidze– QUESTIONS OF STABILIZATION AND DEVELOPMENT OF GEORGIAN VILLAGE ...... 174 Sinaarsi–-CONTENTS...... 175

177 moTxovnebi dasabeWdad warmosadgeni statiebis mimarT (saerTaSoriso standartebis Sesabamisad)

1. statiis moculoba ganisazRreba 10 gv-mde. warmodgenili unda iyos erT egzemplarad (LitNusx an AcadNusx-11; 1.0 intervalze; zomebi: Top 1.5; Bottom 1.5; Left 2.5; Right 1.5) da CD-ze. 2. statias win unda uZRodes saTauri, Semdeg mosdevdes avtor(eb)is dasaxeleba, xarisxisa da wodebis miTiTebiT; calke striqonad unda iyos warmodgenili saZiebo (sakvanZo) sityvebi; 3. statias unda gaaCndes mecnieruli Rirebuleba; 4. statia unda iyos kiTxvadi (stilisturad daxvewili, mecnierulad da enobrivad redaqtire- buli); 5. statias unda axldes mkafio referati (1000 niSani an 100-250 sityva) qarTulad (origina- lis enaze) da inglisurad. inglisurenovani referati erTaderTi wyaroa, romlis mixedviTac ucxoeli specialisti afasebs qarTveli mecnieris publikacias, iyenebs Tavis publikaciaSi, di- skusiaSi Sedis avtorTan da a.S. 6. monacemebi, romlebic ar iTargmneba (avtoris gvari, gamoyenebuli literaturis CamonaTvali da sxva) warmodgenili unda iyos romauli alfavitiT. amisaTvis gamoiyeneba transliteraciis erT-erTi saerTaSoriso sistema (magaliTad (Unoffical system). araromauli alfavitiT SeiZleba warmodgenili iyos mxolod statiis teqstebi da naxatebi saitze; 7. moTxovnebi referatis mimarT;  referati (Abstract) unda gadmoscemdes samuSaos (samecniero naSromis) arss da gasagebi unda iyos mkTxvelisaTvis TviT publikaciis wakiTxvis gareSe. igi ar unda Seicavdes iseT masalas rac ar aris publikaciis ZiriTad teqstSi;  referatSi mokled da zustad unda aisaxos statiis Sinaarsi, masSi gadmocemuli unda iyos samuSaos ZiriTadi faqtebi da Sedegebi;  referatis teqsti unda iyos lakoniuri da mkafio, Tavisufali zedmeti sityvebisagan, ga- moirCeodes formulirebis damajereblobiT; referati unda Seicavdes statiis Sinaarsis Semdeg aspeqtebs: - samuSaos sagani, Tema, mizani; - samuSaos Catarebis meTodi an meTodologia; - samuSaos Sedegebi; - Sedegebis gamoyenebis sfero; - daskvnebi; samuSaos sagani, Tema da mizani gadmoicema im SemTxvevaSi, roca is ar Cans statiis saTaurSi. samuSaos Catarebis meTodi an meTodologia aRweril unda iqnas im SemTxvevaSi, Tu igi gamo- irCeva siaxliT an sainteresoa am samuSaos gamoyenebis TvalsazrisiT. unda SevecadoT ar gamoviyenoT CarTuli sityvebi (mag. statiis avtori ganixilavs...) (samagaliTo frazebi: gansazRvrulia, gaanalizebulia, vlindeba, SeswavliT miiReba Semdegi Sedegebi, gapirobebulia, gamowveulia, rac ganapirobebs da a.S.). 8. referati inglisur enaze unda iyos:  informaciuli (ar Seicavdes zogad frazebs);  originaluri (ar iyos qarTuli referatis zusti kalki);  Sinaarsiani (asaxavdes statis ZiriTad Sinaarss da kvlevis Sedegebs);  struqturuli (misdevdes statiis logikas);  `inglisurenovani~ (dawerili xarisxiani inglisuri eniT da inglisurenovani specialuri terminebiT);  kompaqturi (Seicavdes 100-250 sityvamde). 

178 saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademia Georgian Academy of Agricultural Sciences

m o a m b e (samecniero SromaTa krebuli) B U L L E T I N (Scientific Papers) #2(36)

gamomcemeli: saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademia Publisher: Georgian Academy of Agricultural Sciences

teqnikuri redaqcia: g,mosaSvili-akademiuri doqtori, teqnikuri redaqtori, veb-gverdis redaqtori, g.ToiZe-kompiuteruli uzrunvelyofa, i.baxtaZe-inglisuri versiis redaqtori.

saaRricxvo-sagamomcemlo Tabaxi: 20.5 pirobiTi nabeWdi Tabaxi: 22,5

Tbilisi-TBILISI-2016

179 180