TRASZKI I SALAMANDRY – ŻYCIE NA GRANICY ŚRODOWISK NA PRZYKŁADZIE PRZEDSTAWICIELI RODZINY SALAMANDROWATYCH WSTĘP (Lissotriton Vulgaris)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Tom 66 2017 Numer 2 (315) Strony 261–271 Józef Różański, kRystyna żuwała Zakład Anatomii Porównawczej Instytut Zoologii i Badań Biomedycznych Uniwersytet Jagielloński w Krakowie ul. Gronostajowa 9, 30-387 Kraków E-mail: [email protected] TRASZKI I SALAMANDRY – ŻYCIE NA GRANICY ŚRODOWISK NA PRZYKŁADZIE PRZEDSTAWICIELI RODZINY SALAMANDROWATYCH WSTĘP (Lissotriton vulgaris). Mogą prowadzić tryb życia ściśle lądowy (Mertensiella caucasica), Przedstawiciele rodziny salamandrowa- ziemno-wodny (Triturus cristatus) lub wodny tych od wieków intrygowali badaczy. Pierw- (Cynops orientalis). Wśród salamandrowa- sza zachowana deskrypcja salamander, spi- tych znajdziemy najjadowitsze płazy ogonia- sana przez Pliniusza Starszego w I w. naszej ste (Taricha granulosa), jedynego na świecie ery, opisywała gwieździście ubarwione jasz- płaza mającego zdobność aktywnego wstrzy- czury, pojawiające się na powierzchni ziemi kiwania jadu (Pleurodeles waltl) czy pła- jedynie w trakcie ulewnych deszczy. Opo- za odznaczającego się aż czterema stadiami wiadane przez wieki historie o tajemniczych rozwojowymi (Notophthalmus viridescens). stworzeniach, wybiegających spośród płomie- Mimo iż badacze od wieków interesują ni z pniaków rozpalanych przez chcących się przedstawicielami salamandrowatych, rozgrzać się w podróży wędrowców, zapewni- jest jeszcze wiele zagadek dotyczących tej ły salamandrom miejsce w licznych mitach i wyjątkowej rodziny płazów (SURA 2005). legendach. Stworzenia te nazwano salaman- Obecnie w obrębie rodziny salamandro- drami, co w języku perskim oznacza „żyjące watych wyróżnia się 115 gatunków, ujętych w ogniu”. Sam Leonardo da Vinci pisał na w 21 rodzajów. Wśród nich są, opisane w przełomie XV i XVI w. w swych rozprawach 2016 r., 3 gatunki należące do rodzajów: o zwierzętach bez organów trawiennych, Pachytriton, Triturus i Paramesotriton, oraz 3 czerpiących energię z ognia. Najbliższych należące do rodzaju Tylototriton, opisane w krewnych salamander (obecnie traszki) okre- 2015 r. (www.amphibiaweb.org). ślono wywodzącym się z mitologii greckiej mianem trytonów, czyli posłańców morskich POCHODZENIE RODZINY głębin. SALAMANDROWATYCH Druga, co do zasobności gatunkowej wśród płazów ogoniastych, rodzina salaman- Najstarsze odnalezione szczątki przed- drowatych odznacza się szerokim spektrum stawicieli rodziny salamandrowatych (Sala- przystosowań środowiskowych i behawioral- mandridae) wywodzą się z kredy i górnego nych, umożliwiających jej przedstawicielom paleocenu. W związku z tym, iż skamienia- bytowanie na granicy środowisk wodnego łości najstarszego znanego nauce gatunku i lądowego. Zwyczajowy podział wyróżnia należącego do salamandrowatych, Koalliella wśród salamandrowatych dwie grupy: sala- genzeli, znalezione zostały w Europie, uwa- mandry i traszki, nazywane niekiedy trytona- ża się, że właśnie stąd wywodzi się cała mi. Wśród przedstawicieli rodziny są gatunki rodzina (ZHANG i współaut. 2008). W póź- występujące zarówno w klimacie tropikalnym nej kredzie kontynent ten był podzielony na (Paramesotriton deloustali), umiarkowanym wiele wysp i wysepek, wskutek czego na- (Salamandra salamandra), jak i w tajdze stąpiła dywersyfikacja przodków salaman- Słowa kluczowe: bioróżnorodność, filogeneza, pochodzenie, salamandrowate, zagrożenia a 262 Józef Różański, kRystyna żuwała Ryc. 1. Dyspersja przedstawicieli rodziny salamandrowatych na kontynent północnoamerykański odbyła się najprawdopodobniej poprzez most lądowy De Geer (a) lub, co mniej prawdopodobne, przez most lądowy Thulan (b) (BRikiatis 2014, zmieniona). drowatych poprzez kolonizowanie poszcze- jeden z mostów północnoatlantyckich, a nie gólnych skrawków lądu. Migracja na kon- przez Beringię (ZHANG i współaut. 2008). tynent północnoamerykański odbyła się we wczesnym kenozoiku (w paleocenie lub póź- FILOGENEZA RODZINY nym eocenie), prawdopodobnie dzięki utwo- SALAMANDROWATYCH rzonemu wówczas Północnoatlantyckiemu Mostowi Lądowemu o nazwie De Geer (Ryc. Mimo częstych zmian zachodzących w 1) (ZHANG i współaut. 2008). Inni badacze taksonomii salamandrowatych, od dłuższego uważają, że płazy te przemieściły się z Azji czasu obowiązuje podział grupujący przed- do Ameryki Północnej przez Północnoatlan- stawicieli tej rodziny w trzy podrodziny: Sa- tycki Most Lądowy Thulan lub, co najmniej lamandrininae, Salamandrinae oraz Pleuro- prawdopodobne, przez Beringię (ZHANG i delinae. współaut. 2008). Do podrodziny Salamandrininae należą Najstarsze skamienieliny salamandro- dwa gatunki z rodzaju Salamandrina, two- watych na obszarze Nowego Świata pocho- rzące odrębny klad, siostrzany dla wszyst- dzą z oligocenu. Z kolei proces migracji kich pozostałych przedstawicieli salamandro- wczesnych przedstawicieli omawianej ro- watych (ZHANG i współaut. 2008). dziny z Europy do Azji, wynikający z roz- Kolejna podrodzina, Salamandrinae to dzielenia salamandrowatych wskutek wi- salamandry prowadzące lądowy tryb życia. karyzacji (zastępowania) bądź zjawiska W grupie tej są gatunki reprezentujące ro- dyspersji, znajduje swoje potwierdzenie dzaje Salamandra, Chioglossa, Lyciasalaman- w pokrewieństwie między współcześnie dra, Mertensiella (ZHANG i współaut. 2008). żyjącymi i zamieszkującymi oba kontynenty Podrodzina Pleurodelinae, której przed- taksonami. Azjatyckie rodzaje takie jak: Cy- stawicieli zwyczajowo nazywa się traszka- nops, Pachytriton, Paramesotriton, są bo- mi, obejmuje pięć grup: (1) traszki pier- wiem siostrzane względem europejskich, np. wotne z rodzajów Echinotriton, Pleurodeles Calotriton, Lissotriton, Mesotriton, Neurergus, i Tylototriton, (2) traszki Nowego Świata Ommatotriton, Triturus. Wędrówka ta miała reprezentowane przez rodzaje Notophthala- prawdopodobnie miejsce w późnym oligoce- mus i Taricha, (3) traszki Korsyki i Sar- nie, co utwierdza w przekonaniu, iż koloni- dynii należące do rodzaju Euproctus, (4) zacja Ameryki Północnej odbyła się poprzez nowoczesne traszki europejskie z rodzajów Traszki i salamandry 263 Calotriton, Lissotriton, Ichthyosaura, Neu- rergus, Ommatotriton i Triturus oraz (5) no- woczesne traszki azjatyckie z rodzajów Cy- nops, Pachytriton i Paramesotriton (Ryc. 2) (aRntzen i współaut. 2015). ROZMIESZCZENIE GEOGRAFICZNE RODZINY SALAMANDROWATYCH Rodzina salamandrowatych rozpo- wszechniona jest głównie na półkuli pół- nocnej. Traszki (podrodzina Pleurodelinae) zamieszkują większą część Europy, roz- ległą część Azji w tym Chiny, Indie, pół- nocny Laos, Wietnam, Bliski Wschód oraz północną część Afryki i Amerykę Północ- ną. Salamandry z podrodziny Salamandri- nae można spotkać w Europie, w Turcji, Gruzji, Iraku, Izraelu i w Algierii. Przed- stawiciele rodzaju Salamandrina (podro- dzina Salamandrininae) są endemitem dla Półwyspu Apenińskiego (Ryc. 3) (MAZGAJ- ska 2009). Zasięg poszczególnych przedstawicieli salamandrowatych jest różnorodny, od ob- szarów nizinnych, przez wyżyny, po góry Ryc. 2. Drzewo filogenetyczne rodziny salaman- do wysokości 3000 m n.p.m. Gatunki o drowatych Salamandridae. najwyższym zasięgu pionowym to Sala- Czarnym kolorem zaznaczono przedstawicieli podrodziny mandra atra, Tylototriton taliangensis i Salamandrininae, ciemnoszarym kolorem przedstawicie- Ichthyosaura alpestris. W zależności od li podrodziny Salamandrinae, a jasnoszarym przedsta- lokalnego klimatu i ukształtowania tere- wicieli podrodziny Pleurodelinae (aRntzen i współaut. nu, poszczególne populacje danego ga- 2015, zmieniona). tunku mogą występować w różnych śro- Ryc. 3. Mapa przedstawia zasięg rodziny salamandrowatych. Czerwonym kolorem zaznaczono zasięg podrodziny Pleurodelinae, niebieskim podrodziny Salamandrinae, zaś czar- nym Salamandrininae. Jaskrawoniebieski kolor to miejsca gdzie zasięg podrodzin Pleurodelinae i Salamandrinae się pokrywają (aRntzen i współaut. 2015, zmieniona). 264 Józef Różański, kRystyna żuwała Ryc. 4. Rozród traszek odbywa się przeważnie w różnej wielkości zbiornikach wody stojącej, bogatych w roślinność wodną (a). Samice salamandry plamistej rodzą larwy w dobrze natlenowanych wodach strumieni i potoków (b), Beskid Wyspowy (fot. Józef Różański). dowiskach, np. traszka grzebieniasta w KRAJOWI PRZEDSTAWICIELE RODZINY północnej części swego zasięgu spotykana SALAMANDROWATYCH jest raczej na nizinach, zaś na południu Europy jej zasięg dochodzi do 2000 m W Polsce można spotkać 5 przedstawi- n.p.m. Rozród odbywa się w zbiornikach cieli rodziny salamandrowatych, będących wody stojącej bądź w ciekach (Ryc. 4). jedynymi płazami ogoniastymi na terenie Ryc. 5. Różne formy plamistości osobników salamandry plamistej, Beskid Wyspowy (fot. Józef Różań- ski). Traszki i salamandry 265 Ryc. 6. Przedstawiciele krajowych traszek: samice traszki grzebieniastej (a), samiec traszki zwyczajnej w szacie godowej (b), samica i samiec traszki karpackiej (c), samica i samiec traszki górskiej (d), Beskid Wyspowy (fot. Józef Różański). naszego kraju. Są to, salamandra plamista nie mają. Dorosła traszka grzebieniasta jest (Salamandra salamandra) oraz traszki: grze- od traszki zwyczajnej sporo większa i bar- bieniasta (Triturus cristatus), górska (Ichthy- dziej masywna. Jest też ciemniejsza, a jej osaura alpestris), zwyczajna (Lissotriton vul- skóra ma gruzełkowatą powierzchnię. Głowa garis) i karpacka (Lissotriton montandoni) traszki grzebieniastej jest wyraźniej wyod- (endemit karpacki). rębniona od tułowia niż u traszki zwyczaj- Jedynym przedstawicielem salamander w nej. W porze godowej u samców pojawia Polsce jest salamandra plamista. Osobniki się grzebień, oddzielony przerwą od płetwy tego gatunku charakteryzują się występowa- ogonowej. Natomiast u samców traszki zwy-