Zajawka – termin pierwotnie oznaczający zwiastun zachęcający do zapoznania się z całością, np. filmu, w latach 90. wszedł do języka potocznego jako słowo określające pasję lub chęć zrobienia czegoś. Używany najczęściej przez subkulturę związaną z hip-hopem

ZAJAWKA. ŚLĄSKI HIP-HOP 1993–2003. WYSTAWA CZASOWA W MUZEUM ŚLĄSKIM 8.06-1.09.2019

Zajawka to jedna z pierwszych muzealnych ekspozycji traktujących o początkach hip-hopu w Polsce. Jest próbą pokazania fenomenu subkultury hip-hopowej, która ukształtowała wybory, gust i świato- pogląd tak wielu osób.

Hip-hop narodził się pod koniec lat 70. XX coś dla zajawki”, czyli zrobić coś ze wieku w środowiskach ubogich Afroamery- szczerej chęci, z pasją, niekoniecznie kanów. Dla większości z nich stanowił z myślą o zarabianiu pieniędzy, to dewiza często jedyną dostępną formę publicznej przyświecająca w tamtym czasie twórcom wypowiedzi. Przeszczepiony na polski hip-hopu. Zarówno tym, którym ta aktyw- grunt w latach 90., pozbawiony politycz- ność przyniosła popularność, jak i tym nego wymiaru walki z rasizmem i wyklu- tworzącym tylko do szuflady. Dlatego czeniem, stał się medium, przez które właśnie „zajawka” stała się słowem klu- przemówili młodzi ludzie, bardzo często czem wystawy o początkach hip-hopu na torując sobie drogę do lepszej pozycji Śląsku. społecznej. Zajawka opowiada o począt- kach fascynacji hip-hopem, pokazuje Lata 1993–2003, do których bezpośrednio pierwszą dekadę jego rozwoju, pierwsze odnosi się wystawa, to okres, w którym próby tworzenia i zmagania się z proble- tworzyły się pierwsze struktury środowi- mami typowymi dla pionierów każdej ska hip-hopowego w naszym regionie. dziedziny. Jest to dekada poszukiwań własnej formy wypowiedzi, niezależnej od komercyj- Tytułowa „zajawka” to słowo pierwotnie nego rynku. Kształtowanie się sceny w oznaczające zwiastun, zapowiedź filmu tamtym czasie można najogólniej podzie- czy audycji radiowej. Jest jednym ze lić na dwa etapy. słów, które z hip-hopowego slangu niepo- Pierwszy to lata 1993–1997 – okres braku strzeżenie przeniknęły do języka codzien- rodzimych wzorców, pionierskich przed- nego. Słowo to niesie ze sobą także pe- sięwzięć oraz próby zrozumienia, czym wien bagaż symboliczny, wyrażający du- jest „ten” hip-hop, i przełożenia go na cha tamtego czasu. Określenie „zrobić polską rzeczywistość. Drugi etap to ko- między obrazem medialnym a rzeczywi- niec lat 90. i początek nowego stulecia. stością, były trudne do zaakceptowania. Jest to czas dynamicznego rozwoju sceny Wreszcie to opowieść o niezgodzie na i środowiska w całej Polsce, którego efek- wtłoczenie w ramy chaotycznego świata. tem jest ogromne zainteresowanie rapem Wystawa zadaje również pytanie, czy na w mediach, mające swoją kulminację Śląsku, przechodzącym poważne prze- w okolicach 2005 roku. miany związane z deindustrializacją – w regionie pogranicza z trudną historią Wybór 1993 roku jako początkowej gra- i skrajnym eksploatowaniem środowiska nicy czasowej wystawy jest związany naturalnego oraz społeczności, która ten z datą powstania zespołu , bez obszar zamieszkuje, jest miejsce dla czło- wątpienia jednego z symboli śląskiego wieka, jego uczuć i opinii. hip-hopu, ale również początków tej mu- Artystyczna bezkompromisowość i po- zyki w Polsce. W tym roku nastąpił rów- trzeba komunikowania dylematów o świe- nież wyjazd ostatnich wojsk radzieckich cie to cechy charakterystyczne hip-hopu, z naszego kraju, a warszawskie Radio Ko- który poprzez muzykę, słowo, taniec i lor rozpoczęło nadawanie pierwszej audy- działania w sferze wizualnej pozostaje cji poświęconej kulturze hip-hop. Koń- niezwykle sugestywnym przykładem po- cową cezurą wystawy jest natomiast rok wrotu do autoekspresji i zwrócenia uwagi 2003, w którym swoją działalność zakoń- na potrzeby jednostki. Zajawka uświada- czył drugi historyczny zespół ze Śląska – mia więc, że sztuka jest wszędzie, a po- . W tym czasie Polska podpi- trzeba kreatywności to nieodłączna część sała traktat akcesyjny zwiastujący nasze naszej kondycji – silniejsza niż ekspery- członkostwo w Unii Europejskiej. Media menty gospodarcze lub społeczne. głównego nurtu coraz częściej intereso- wały się polskim hip-hopem, popularność Wystawa nie powstałaby bez życzliwości zdobywały komercyjne zespoły, w środo- i wsparcia środowiska hop-hopowego. wisku określane mianem hip-hopolo. Rok Liczba osób, które przyczyniły się do po- 2003 nie oznacza bynajmniej końca hip- wstania ekspozycji, świadczy o tym, że hopu w Polsce, jest to jednak symbo- idee hip-hopu są żywe, a wystawa jedynie liczne zamknięcie pewnego etapu jego zapoznaje z nimi szerszą publiczność. rozwoju. Wystawa przeznaczona dla osób powyżej Zajawka to opowieść o doświadczeniach 16. roku życia. Osoby młodsze powinny z okresu, w którym wiele działo się w po- przebywać na jej terenie pod opieką i za lityce, gospodarce, a także życiu społecz- zgodą pełnoletnich opiekunów. nym. To opowieść o formowaniu się grupy młodych ludzi, dla których brutalne za- Kurator wystawy: Szymon Kobylarz sady gospodarki rynkowej, w tym rozziew

WYSTAWA PODZIELONA JEST TEMATYCZNIE NA KILKA STREF

Świadomość / Kalendarium 1993–2003 Samowystarczalność

Kalendarium wydarzeń z lat 1993–2003 zo- Popularność hip-hopu na świecie jest zwią- stało pokazane na wystawie z perspektywy zana między innymi z łatwością tworzenia osoby dorastającej w latach 90., dla któ- każdego z jego elementów. Puszka farby rej być może bardziej istotne były nowe w sprayu jest chyba najprostszym narzę- odcinki programu „YO! MTV Raps”, niż dziem malarskim. Do tańczenia break’a zmieniająca się w Polsce sytuacja poli- wystarczy wygodne obuwie i karton speł- tyczna. Tymczasem hip-hop, a w szczegól- niający rolę parkietu. Jednak to na przy- ności rap, był głęboko osadzony w czasach kładzie muzyki najbardziej widać, jak pro- bieżących i nierzadko bywał komentarzem stota narzędzi wpływała na aktywność w do otaczającej rzeczywistości. Dlatego na obrębie hip-hopu. Domowe studia nagra- powstały strumień wspomnień składają się niowe czy okładki nielegali to tylko kilka również wydarzenia polityczno-społeczne i przykładów kreatywnych rozwiązań wyni- kulturalne, które w dużej mierze kore- kających z potrzeby tworzenia. spondują z tekstami polskiego hip-hopu. Część z nich w sposób symboliczny poka- Codzienność zuje zamknięcie pewnej epoki oraz prze- miany zachodzące w Polsce. W Polsce lat 90. szerokie spodnie, za duże bluzy z kapturem, czapki lub bandany na Doświadczenie głowach mogły wzbudzać zainteresowanie i bez wątpienia wyróżniały z tłumu ubiera- Hip-hop jak żadna inna subkultura lat 90. jącą się w ten sposób młodzież. był nastawiony na aktywne działanie. Tra- Hip-hopowa moda pozwalała na wyrażenie dycyjny podział między odbiorcą i wyko- swojej indywidualności względem panują- nawcą zacierał się tu na każdym kroku. Ci cych trendów. Identyfikacja z grupą, któ- pierwsi byli równocześnie twórcami i nie- rej symbolem stały się spodnie typu baggy, rzadko próbowali swoich sił w kilku dzie- ułatwiała rozpoznanie „swojego”, z któ- dzinach. Nie było niczym dziwnym spotka- rym zawsze można było znaleźć wspólny nie freestylujących MC przed klubem język. Charakterystyczny styl ubierania się chwilę po ich występie na jego scenie. był często manifestacją zaangażowania Swojego taga posiadał każdy, nawet jeśli w kulturę hip-hop, która przenosiła się na nigdy nie zrobił go w miejscu publicznym. szkołę, kolegów, rodzinę i całą codzien- Bycie częścią środowiska hip-hopowego ność. było związane ze zdobywaniem doświad- czeń w obrębie jego elementów (muzyka – rap, DJ-ing; graffiti; breakdance) oraz z wiedzą na jego temat. Widoczność Najbardziej widocznym i ekspansywnym elementem hip-hopu w latach 90. było bez Naturalną przestrzenią dla hip-hopu było wątpienia graffiti. Często nielegalne, stop- miasto, które stanowiło tło dla działań na- niowo pojawiało się nawet na najbardziej stolatków w szerokich spodniach. To w eksponowanych ścianach w centrach jego kontekście dzieją się historie opowia- miast, nieraz konkurując z wszechobec- dane przez raperów, niezależnie od tego, nymi, kolorowymi szyldami i bilbordami. czy chodzi o miłość, imprezę, czy potyczki Klatka schodowa, dworzec PKP, toaleta z policją. Wraz z rozwojem hip-hopu na- w klubie, osiedlowe garaże czy nawet me- stępowało symboliczne zawłaszczanie blościanka w pokoju były dobrym miej- przestrzeni miejskiej, co dawało z jednej scem, aby zostawić ślad po sobie i stać się strony poczucie oswojenia rzeczywistości, widocznym dla innych. z drugiej możliwość zaistnienia w niej.

SŁOWNIK b-boy / b-girl – tancerz / tancerka graffiti – wizualny element kultury hip- breakdance hop opierający się na często nielegalnym breakdance (break) – rodzaj tańca, jeden malowaniu murali, głównie przy użyciu z elementów kultury hip-hop farb w sprayu. Powstałe obrazy najczę- beef – jawny konflikt pomiędzy dwoma ściej są oparte na literze, która jest raperami, składami lub Dj-ami; jego efek- ksywką writera lub grupy tem są dissy jam graffiti – wspólne malowanie graffiti, baggy – luźne, workowate spodnie, często na ogół legalne z obniżonym krokiem MC (Master of Ceremony) – raper, wyko- beat / bit – slangowa nazwa rytmicznego nawca utworów hip-hopowych podkładu muzycznego w utworach hip-ho- miejscówka – slangowe określenie miej- powych sca spotkań, raczej mające charakter nie- crew (ang. załoga) – określenie grupy ma- formalny. Miejscówką może być osie- lującej graffiti, np. US crew, czasami uży- dlowa ławka, boisko, ale i suszarnia w wane również squad bloku czy skateshop prowadzony przez diss – atak słowny na innego rapera lub znajomego zespół w postaci utworu muzycznego lub nielegal – określenie na undergroundowy jego fragmentu. Na dissach bardzo często album nagrywany i rozprowadzony wła- opierają się bitwy freestylowe snym sumptem DJ – osoba odpowiedzialna za puszczanie panel – podstawowa forma graffiti na po- muzyki w klubie. W hip-hopie niezwykle ciągu ważny członek zespołu, odpowiedzialny srebro – potocznie nazywane szybko wy- również za skreczowanie, często również konane graffiti składające się z dwóch ko- producent muzyczny. Dj-ing jest uważany lorów, najczęściej ze srebrnym wypełnie- za jeden z elementów kultury hip-hop niem, czasami wymiennie z określeniem freestyle – określenie improwizacji w ra- Throwup pie skejt (ang. skate) – określenie osoby jeż- dżącej na deskorolce skrecz (ang. scratch) – dźwięk powsta- writer – osoba malująca graffiti jący poprzez poruszanie płyty winylowej wrzut – w slangu hip-hopowym oznacza do przodu i wstecz pod igłą gramofonu pracę graffiti tag – podpis writera lub grupy malującej yard – miejsce, w którym maluje się po- (crew) ciągi wholecar – w slangu graffiti zamalowany cały wagon pociągu od góry na dół. Who- letrain to natomiast pomalowany cały po- ciąg

KALENDARIUM

1993 1994 Powstaje Kaliber 44 (Lord MM dAb, Ś.P. Kaliber 44 nagrywa kasetę demo, która Brat Joka, Mag I, G.A.N.), wcze- znana jest później jako Usłysz nasze śniej działający w różnych konfiguracjach demo. Nagrania zostają rozesłane do kilku pod nazwami Young Rapers, V-3, Triangle wydawnictw muzycznych, m.in. do SP Re- of the Truth, Ułamek Tarcia (Fraction of cords, późniejszego wydawcy zespołu. Friction). Chorzowski raper Andergrounadaz i zespół W śląskich miastach, na osiedlowych ga- Ciemna strona Miasta (Dead Greg, Tre- rażach i ukrytych płotach powstają pierw- wor, Cool Dee) z Katowic podpisują kon- sze prace graffiti. Dużą inspiracją dla na- trakty z wytwórnią Snake’s Music na na- stoletnich writerów jest stworzony w granie płyt. 1991 roku mural wykonany przez grupę W Jastrzębiu-Zdroju Kaliber 44 gra swój szwedzkich grafficiarzy pod wiaduktem pierwszy koncert jako support hardcoro- przy kinie Rialto. wej grupy Frontside. W Będzinie powstaje zespół Banita (Ka- W Mikołowie powstaje 3-X-Klan (-o- ter, Arak), wcześniej działający pod na- Logus, Matho RaDameZ, BAK, DJ Bambus). zwą S.A.B., a w Świętochłowicach rok wcześniej z inicjatywy Dono powstaje Tu- Z okazji Wielkiej Orkiestry Świątecznej wandaal (Tewu). Pomocy w klubie straszny Dwór w Katowi- cach grają Kaliber 44 i Days of Grace (Ba- Swoją działalność kończy katowicki stu- nita). dencki Klub pod Rurą, w którym odbywały się pierwsze imprezy i koncerty hip-ho- 1995 powe. W tym samym roku jego animato- rzy otwierają Mega Club przy ulicy Dwor- W Mega Clubie rozpoczynają się regularne cowej. imprezy Czad Party, których częścią jest kilkudziesięciominutowy blok z muzyką rap. Firma Adidas organizuje streetball Chal- 1997 lange, zawody koszykarskie w kilku mia- Odbywa się cykl imprez organizowanych stach Polski, m.in. w Katowicach. Impre- pod katowickim spodkiem promujących zie towarzyszą pokazy breakdance i kon- miejskie sporty, takie jak deskorolka, certy hip-hopowe warszawskiego Trials-X rolki czy BMX. Towarzyszącymi wydarze- oraz Banity. niami są koncerty zespołów hip-hopowych Podczas festiwalu Odjazdy w katowickim (Kaliber 44, 3-X-Klan, 2CW) oraz graffiti spodku na jednej z bocznych scen wraz jamy. z kieleckim Wzgórzem ya-Pa 3 gra Kaliber Płyta będzińskiego Banity Droga do 44. gwiazd zostaje wydana w wytwórni RRX, 7 września w Mega Clubie odbywa się wcześniej znanej jako PH Kopalnia. Tele- pierwszy koncert Liroya na Śląsku, jako dysk do utworu Siedem bram nakręcony support gra Kaliber 44. zostaje w scenerii będzińskiego zamku. 1996 Na tyłach nieistniejącego dziś targowiska przy ulicy 1 Maja w Katowicach zostaje Wychodzą pierwsze składanki z muzyką zorganizowany jeden z pierwszych legal- rap, na wydanej przez sP Records oficjal- nych jamów graffiti. nie debiutuje Kaliber 44. Pierwsze panele namalowane przez ślą- Parę miesięcy później Kaliber 44 wydaje skich writerów (BW2 i GNW) powstają nie- swoją pierwszą oficjalną płytę – Księga mal równocześnie na jednym z popular- tajemnicza. Prolog, która zostaje poprze- niejszych jardów w latach 90. - katowic- dzona singlem zatytułowanym Magia kiej Bugli. i miecz. Powstaje również teledysk, który łączy trzy solowe utwory członków ze- Kaliber 44 wraz z Jajonaszem nagrywa go- społu. ścinny utwór na płycie Wzgórza ya-Pa 3 zatytułowany Język polski. Wytwórnia Snake’s Music wydaje album Ciemnej strony Miasta – Północ. Pocho- Powstaje Us Crew, jedna z najbardziej dzący z niej utwór zatytułowany 100% aktywnych grup malujących graffiti na dziewczyna, do którego nakręcono tele- Śląsku. Wcześniej część jej członków dysk w dzielnicy Świętochłowic, Lipinach, działała jako BW2. szybko staje się hitem dyskotek. Koncert Kalibra 44 przed występem RUN Płyta Andergroundaz – Buntownik – to ko- DMC podczas imprezy Rap Day w Warsza- lejny album wydany przez Snake’s Music, wie. mimo że artysta jakiś czas wcześniej ze- SP Records wydaje płytę 3-X-Klanu zaty- rwał współpracę z wydawcą. tułowaną Dom pełen drzwi, album po- przedza singiel. Płycie towarzyszą dwa teledyski do utworów Pozytywka i Łza wy- 1999 obraźni. Na składance DJ 600V Szejsetkilovolt po- 1998 jawia się utwór Nie jestem kurwa biznes- menem nagrany przez HaiHaieR (Jajo- Kaliber 44 przechodzi woltę stylistyczną, nasz, Gano i Bas). co pokazuje na albumie W 63 minuty do- okoła świata. Album promuje teledysk do Gutek, znany ze współpracy ze śląską utworu Film. sceną hip-hopową, wraz z zespołem Indios Bravos wydaje album zatytułowany Part Wydana zostaje przełomowa dla śląskiej One sceny składanka Klan CD #5 Śląscy Artyści, na której można usłyszeć m.in. Jajona- W Wiśle odbywa się łącząca wszystkie sza, Kriza, Gana, Magika, Łodzianina, Fo- elementy hip-hopu impreza Hip-hop style, kusa, Basa. zorganizowana przez Universal Zulu Na- tion. Magik odchodzi z Kalibra 44, równocze- śnie zakłada nowy projekt z Rahimem, Na Śląsku wychodzą nagrywane własnym Fokusem i DJ Bambusem – powstaje Pak- sumptem nielegale, m.in. w Tychach – tofonika. Płonący squat – Projekt D.O.T, w Gliwi- cach – HDs – Parodos, Bezkres – Rezonans, Przy stadionie Śląskim w Chorzowie w Pu- czy w Katowicach IGs – Monopol na rację, bie Graffiti rozpoczynają się regularne Kooperacja – Katharsis i składanka Kato- imprezy hip-hopowe. wicki impuls. Odbywa się pierwszy graffiti jam pod wia- 2000 duktem przy kinie Rialto w Katowicach, od tego momentu ściany w tym miejscu Zostaje wydany album 3:44, który jest są regularnie zamalowywane nowymi pra- pierwszą płytą Kalibra 44 bez Magika, go- cami. ścinnie Jokę i Daba wspomagają warszaw- scy raperzy, Wujek samo Zło i CNE. Płycie Z dwóch grup malujących graffiti – AC towarzyszą dwa single: Konfrontacje i Ru- i CNE – powstaje nowa, działająca do dzi- tyny. Za album zespołowi zostaje przy- siaj pod nazwą ACNE. siser, jeden z pre- znany Fryderyk w kategorii „Album roku – kursorów graffiti na Śląsku, wyjeżdża na rap & hip-hop”. stałe do USA. Odbywa się Breaker’s Revenge, czyli ko- Do nagrody Fryderyk w kategorii „Album lejna impreza w Wiśle łącząca wszystkie roku – rap & hip-hop” zostaje nomino- elementy hip-hopu wany Kaliber 44. Nakładem Gigant Records zostaje wydana

składanka Usta miasta kast, na której jej

pomysłodawca Fokus zebrał niepubliko- Kolejne nielegale: Król Maciuś I – Z życia wane wcześniej utwory śląskich składów wzięte (Gliwice), Moral – Sprawdź to (Dą- hip-hopowych. browa Górnicza), PHFNG – Hiphopotam (). W nieoficjalnym obiegu ukazuje się Dzie- więtnasty południk, składanka groma- Tyski Płonący squat nakładem Gigant Re- dząca hip-hopowe składy z Katowic. cords wydaje album Dość milczenia. W Gliwicach Koligacja GieKa wydaje Stasio, raper nawiązujący stylistycznie do Urwane chwile i Domufkę, a Król Maciuś hip-hopu, wywołuje kontrowersje pio- – nielegal zatytułowany Maciek Nad Mać- senką pod tytułem Czarnuchu zapodawaj. kami. W sosnowcu powstaje nielegal ze- Oficjalnie z powodu braku pozwolenia na społu Zapis-C-Rytmu. wykorzystanie sampla z utworu Louisa Armstronga płyta Rozbujnik (pisownia Wytwórnia RRX wydaje składankę Igor – oryginalna) zostaje wycofana z rynku. Ekspedycje, na której oprócz śląskich składów znalazł się Grammatik z War- Paktofonika otrzymuje statuetkę Fryde- szawy i Jedensiedem z Białegostoku. ryka za album . W grudniu Gigant Records wydaje pierw- 2002 szą płytę Paktofoniki. Kinematografię po- HsT, znany wcześniej ze składu Prohibe- przedza singiel Ja to ja. ate (HsT, Risku), wydaje swój solowy al- Niedługo po wydaniu płyty Magik odbiera bum Masy ludu. Na językach. Mimo zniko- sobie życie. mego sukcesu komercyjnego HsT od tego momentu jest uważany w środowisku za 2001 jednego z najciekawszych polskich MC. Igor – Alchemia to kolejna składanka ze Singiel Mamto to jedyne wydawnictwo studia IGs, tym razem oprócz śląskiej projektu Mustafarai, w skład którego sceny pojawił się na niej GibGibon (Bo- wchodzili Jajonasz i Gutek. rixon, CNE, Tede). Powstają teledysk oraz singiel Miasto jest RRX wydaje długo oczekiwany album ra- nasze promujące solowy album AbradAba. pera Gano – W samo sedno. Członkowie Paktofoniki postanawiają wy- Nakładem wydawnictwa Blend Records dać materiał archiwalny, jaki został im po ukazuje się druga część składanki: Dzie- śmierci Magika. Tak powstaje ich druga więtnasty południk. Własnym torem. i zarazem ostatnia płyta – Archiwum kine- Paktofonika wydaje singiel oraz nagrywa matografii. teledysk do utworu Jestem Bogiem. Katowicka grupa Emcefalograf wydaje swój pierwszy album jako MCF, zatytuło- wany Made in Poland. Pojawiają się nielegale, m.in. Ania sool – 2003 Sool w twoim oku (Chorzów), PHFNG – W nieoficjalnym obiegu zostaje wydany O dwóch takich, co ukradli sample (Kato- Shot a Cop to Kill – pierwszy film pokazu- wice), Autonomia – Niezależni (Gliwice), jący scenę nielegalnego graffiti na Śląsku. Król Maciuś I – Ani mru mru, czyli czar pę- tli (pisownia oryginalna) oraz Baju baju, Stasio wydaje swój drugi album zatytuło- syndesmo – Po prostu (Ruda Śląska), Ko- wany Nie pożyczaj. pruch – Świat idealny (Świętochłowice), Moral – M (Dąbrowa Górnicza), Paragraf Powstają kolejne śląskie nielegale, m.in. KCK – KacePromo (Katowice). 3blox – 41-sto (Siemianowice Śląskie), Bezkres – Ziarna (Gliwice), Eskapada – Straho Experyment: PSYHO to produ- Gdzieś między piekłem a niebem (Gli- cencki projekt Rahima z Paktofoniki. wice), Kopruch – Podejrzany materiał Na swoje podkłady zaprosił m.in. Kamsa, (Świętochłowice), Kapuera Landewu – Ra- Mee, Bu, Bit-Baka czy O.s.T.R.-a. puj… Ratuj się kto może (Ruda Śląska). wydaje kolejny singiel w oczeki- Ukazuje się składanka Blokowisko, na któ- waniu na cały album. rej znajdują się składy ze Śląska: Nacja, MCF, Paktofonika. Rahim i Mea w utworze Ideału potęga na kolejnej składance DJ 600V – 600C. Utwór Są dni Fokusa i Gutka pojawia się na płycie White House Records / Magiera W katowickim spodku odbywa się ostatni, & L.A. zatytułowanej Kodex. pożegnalny koncert Paktofoniki. Rahim, Fokus i DJ Bambus zakładają .