Zajawka – termin pierwotnie oznaczający zwiastun zachęcający do zapoznania się z całością, np. filmu, w latach 90. wszedł do języka potocznego jako słowo określające pasję lub chęć zrobienia czegoś. Używany najczęściej przez subkulturę związaną z hip-hopem ZAJAWKA. ŚLĄSKI HIP-HOP 1993–2003. WYSTAWA CZASOWA W MUZEUM ŚLĄSKIM 8.06-1.09.2019 Zajawka to jedna z pierwszych muzealnych ekspozycji traktujących o początkach hip-hopu w Polsce. Jest próbą pokazania fenomenu subkultury hip-hopowej, która ukształtowała wybory, gust i świato- pogląd tak wielu osób. Hip-hop narodził się pod koniec lat 70. XX coś dla zajawki”, czyli zrobić coś ze wieku w środowiskach ubogich Afroamery- szczerej chęci, z pasją, niekoniecznie kanów. Dla większości z nich stanowił z myślą o zarabianiu pieniędzy, to dewiza często jedyną dostępną formę publicznej przyświecająca w tamtym czasie twórcom wypowiedzi. Przeszczepiony na polski hip-hopu. Zarówno tym, którym ta aktyw- grunt w latach 90., pozbawiony politycz- ność przyniosła popularność, jak i tym nego wymiaru walki z rasizmem i wyklu- tworzącym tylko do szuflady. Dlatego czeniem, stał się medium, przez które właśnie „zajawka” stała się słowem klu- przemówili młodzi ludzie, bardzo często czem wystawy o początkach hip-hopu na torując sobie drogę do lepszej pozycji Śląsku. społecznej. Zajawka opowiada o począt- kach fascynacji hip-hopem, pokazuje Lata 1993–2003, do których bezpośrednio pierwszą dekadę jego rozwoju, pierwsze odnosi się wystawa, to okres, w którym próby tworzenia i zmagania się z proble- tworzyły się pierwsze struktury środowi- mami typowymi dla pionierów każdej ska hip-hopowego w naszym regionie. dziedziny. Jest to dekada poszukiwań własnej formy wypowiedzi, niezależnej od komercyj- Tytułowa „zajawka” to słowo pierwotnie nego rynku. Kształtowanie się sceny w oznaczające zwiastun, zapowiedź filmu tamtym czasie można najogólniej podzie- czy audycji radiowej. Jest jednym ze lić na dwa etapy. słów, które z hip-hopowego slangu niepo- Pierwszy to lata 1993–1997 – okres braku strzeżenie przeniknęły do języka codzien- rodzimych wzorców, pionierskich przed- nego. Słowo to niesie ze sobą także pe- sięwzięć oraz próby zrozumienia, czym wien bagaż symboliczny, wyrażający du- jest „ten” hip-hop, i przełożenia go na cha tamtego czasu. Określenie „zrobić polską rzeczywistość. Drugi etap to ko- między obrazem medialnym a rzeczywi- niec lat 90. i początek nowego stulecia. stością, były trudne do zaakceptowania. Jest to czas dynamicznego rozwoju sceny Wreszcie to opowieść o niezgodzie na i środowiska w całej Polsce, którego efek- wtłoczenie w ramy chaotycznego świata. tem jest ogromne zainteresowanie rapem Wystawa zadaje również pytanie, czy na w mediach, mające swoją kulminację Śląsku, przechodzącym poważne prze- w okolicach 2005 roku. miany związane z deindustrializacją – w regionie pogranicza z trudną historią Wybór 1993 roku jako początkowej gra- i skrajnym eksploatowaniem środowiska nicy czasowej wystawy jest związany naturalnego oraz społeczności, która ten z datą powstania zespołu Kaliber 44, bez obszar zamieszkuje, jest miejsce dla czło- wątpienia jednego z symboli śląskiego wieka, jego uczuć i opinii. hip-hopu, ale również początków tej mu- Artystyczna bezkompromisowość i po- zyki w Polsce. W tym roku nastąpił rów- trzeba komunikowania dylematów o świe- nież wyjazd ostatnich wojsk radzieckich cie to cechy charakterystyczne hip-hopu, z naszego kraju, a warszawskie Radio Ko- który poprzez muzykę, słowo, taniec i lor rozpoczęło nadawanie pierwszej audy- działania w sferze wizualnej pozostaje cji poświęconej kulturze hip-hop. Koń- niezwykle sugestywnym przykładem po- cową cezurą wystawy jest natomiast rok wrotu do autoekspresji i zwrócenia uwagi 2003, w którym swoją działalność zakoń- na potrzeby jednostki. Zajawka uświada- czył drugi historyczny zespół ze Śląska – mia więc, że sztuka jest wszędzie, a po- Paktofonika. W tym czasie Polska podpi- trzeba kreatywności to nieodłączna część sała traktat akcesyjny zwiastujący nasze naszej kondycji – silniejsza niż ekspery- członkostwo w Unii Europejskiej. Media menty gospodarcze lub społeczne. głównego nurtu coraz częściej intereso- wały się polskim hip-hopem, popularność Wystawa nie powstałaby bez życzliwości zdobywały komercyjne zespoły, w środo- i wsparcia środowiska hop-hopowego. wisku określane mianem hip-hopolo. Rok Liczba osób, które przyczyniły się do po- 2003 nie oznacza bynajmniej końca hip- wstania ekspozycji, świadczy o tym, że hopu w Polsce, jest to jednak symbo- idee hip-hopu są żywe, a wystawa jedynie liczne zamknięcie pewnego etapu jego zapoznaje z nimi szerszą publiczność. rozwoju. Wystawa przeznaczona dla osób powyżej Zajawka to opowieść o doświadczeniach 16. roku życia. Osoby młodsze powinny z okresu, w którym wiele działo się w po- przebywać na jej terenie pod opieką i za lityce, gospodarce, a także życiu społecz- zgodą pełnoletnich opiekunów. nym. To opowieść o formowaniu się grupy młodych ludzi, dla których brutalne za- Kurator wystawy: Szymon Kobylarz sady gospodarki rynkowej, w tym rozziew WYSTAWA PODZIELONA JEST TEMATYCZNIE NA KILKA STREF Świadomość / Kalendarium 1993–2003 Samowystarczalność Kalendarium wydarzeń z lat 1993–2003 zo- Popularność hip-hopu na świecie jest zwią- stało pokazane na wystawie z perspektywy zana między innymi z łatwością tworzenia osoby dorastającej w latach 90., dla któ- każdego z jego elementów. Puszka farby rej być może bardziej istotne były nowe w sprayu jest chyba najprostszym narzę- odcinki programu „YO! MTV Raps”, niż dziem malarskim. Do tańczenia break’a zmieniająca się w Polsce sytuacja poli- wystarczy wygodne obuwie i karton speł- tyczna. Tymczasem hip-hop, a w szczegól- niający rolę parkietu. Jednak to na przy- ności rap, był głęboko osadzony w czasach kładzie muzyki najbardziej widać, jak pro- bieżących i nierzadko bywał komentarzem stota narzędzi wpływała na aktywność w do otaczającej rzeczywistości. Dlatego na obrębie hip-hopu. Domowe studia nagra- powstały strumień wspomnień składają się niowe czy okładki nielegali to tylko kilka również wydarzenia polityczno-społeczne i przykładów kreatywnych rozwiązań wyni- kulturalne, które w dużej mierze kore- kających z potrzeby tworzenia. spondują z tekstami polskiego hip-hopu. Część z nich w sposób symboliczny poka- Codzienność zuje zamknięcie pewnej epoki oraz prze- miany zachodzące w Polsce. W Polsce lat 90. szerokie spodnie, za duże bluzy z kapturem, czapki lub bandany na Doświadczenie głowach mogły wzbudzać zainteresowanie i bez wątpienia wyróżniały z tłumu ubiera- Hip-hop jak żadna inna subkultura lat 90. jącą się w ten sposób młodzież. był nastawiony na aktywne działanie. Tra- Hip-hopowa moda pozwalała na wyrażenie dycyjny podział między odbiorcą i wyko- swojej indywidualności względem panują- nawcą zacierał się tu na każdym kroku. Ci cych trendów. Identyfikacja z grupą, któ- pierwsi byli równocześnie twórcami i nie- rej symbolem stały się spodnie typu baggy, rzadko próbowali swoich sił w kilku dzie- ułatwiała rozpoznanie „swojego”, z któ- dzinach. Nie było niczym dziwnym spotka- rym zawsze można było znaleźć wspólny nie freestylujących MC przed klubem język. Charakterystyczny styl ubierania się chwilę po ich występie na jego scenie. był często manifestacją zaangażowania Swojego taga posiadał każdy, nawet jeśli w kulturę hip-hop, która przenosiła się na nigdy nie zrobił go w miejscu publicznym. szkołę, kolegów, rodzinę i całą codzien- Bycie częścią środowiska hip-hopowego ność. było związane ze zdobywaniem doświad- czeń w obrębie jego elementów (muzyka – rap, DJ-ing; graffiti; breakdance) oraz z wiedzą na jego temat. Widoczność Najbardziej widocznym i ekspansywnym elementem hip-hopu w latach 90. było bez Naturalną przestrzenią dla hip-hopu było wątpienia graffiti. Często nielegalne, stop- miasto, które stanowiło tło dla działań na- niowo pojawiało się nawet na najbardziej stolatków w szerokich spodniach. To w eksponowanych ścianach w centrach jego kontekście dzieją się historie opowia- miast, nieraz konkurując z wszechobec- dane przez raperów, niezależnie od tego, nymi, kolorowymi szyldami i bilbordami. czy chodzi o miłość, imprezę, czy potyczki Klatka schodowa, dworzec PKP, toaleta z policją. Wraz z rozwojem hip-hopu na- w klubie, osiedlowe garaże czy nawet me- stępowało symboliczne zawłaszczanie blościanka w pokoju były dobrym miej- przestrzeni miejskiej, co dawało z jednej scem, aby zostawić ślad po sobie i stać się strony poczucie oswojenia rzeczywistości, widocznym dla innych. z drugiej możliwość zaistnienia w niej. SŁOWNIK b-boy / b-girl – tancerz / tancerka graffiti – wizualny element kultury hip- breakdance hop opierający się na często nielegalnym breakdance (break) – rodzaj tańca, jeden malowaniu murali, głównie przy użyciu z elementów kultury hip-hop farb w sprayu. Powstałe obrazy najczę- beef – jawny konflikt pomiędzy dwoma ściej są oparte na literze, która jest raperami, składami lub Dj-ami; jego efek- ksywką writera lub grupy tem są dissy jam graffiti – wspólne malowanie graffiti, baggy – luźne, workowate spodnie, często na ogół legalne z obniżonym krokiem MC (Master of Ceremony) – raper, wyko- beat / bit – slangowa nazwa rytmicznego nawca utworów hip-hopowych podkładu muzycznego w utworach hip-ho- miejscówka – slangowe określenie miej- powych sca spotkań, raczej mające charakter nie- crew (ang. załoga) – określenie grupy ma- formalny. Miejscówką może być osie- lującej graffiti, np. US crew, czasami uży- dlowa ławka, boisko, ale i suszarnia w wane również squad bloku czy skateshop prowadzony przez diss – atak słowny na innego rapera