Arkusz PUŁTUSK (411)

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2010

Autorzy: Małgorzata Kawulak *; Ewa Salamon *; Marek Nieć * Agata Pacławska **; Jerzy Król ** Paweł Kwecko ***; Izabela Bojakowska ***; Hanna Tomassi-Morawiec ***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *** Redaktor regionalny (plansza A): Bogusław Bąk *** Redaktor regionalny (plansza B): Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejewska***

* - Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** - Przedsiębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław *** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści

I. Wstęp (M. Kawulak, E. Salamon)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Kawulak, E. Salamon)...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Nieć)...... 7 IV. Złoża kopalin (M Kawulak, E. Salamon)...... …...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Kawulak, E. Salamon) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M. Nieć)...... 13 VII. Warunki wodne (M. Kawulak)...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 20 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 26 IX. Składowanie odpadów (A. Pacławska, J. Król)...... 28 X. Warunki podłoża budowlanego (E. Salamon, M. Nieć)...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Kawulak, E. Salamon)...... 39 XII. Zabytki kultury (E. Salamon, M. Kawulak)...... 42 XIII. Podsumowanie (E. Salamon)...... 45 XIV. Literatura (E. Salamon)...... 47

I. Wstęp

Arkusz Pułtusk Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opracowany został w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, w 2010 r. Wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsiębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (Król, 2004). Niniejsze objaśnienia powstały zgodnie z Instrukcją opracowania MGśP (Instrukcja ...., 2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych, pochodzące przede wszystkim z: Centralnego Archiwum Geolo- gicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie, Sta- rostach Powiatowych w Pułtusku i Makowie Mazowieckim oraz w Urzędach Gminnych w Pułtusku, Karniewo, Szelków, Obryte oraz Rzewnie. Korzystano również z materiałów znajdujących się u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych, w Nad- leśnictwach oraz w Instytucie Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrześniu 2009 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Pułtusk wyznaczają współrzędne geograficzne: 52o40'–52o50' szero- kości geograficznej północnej oraz 21o00'–21o15' długości geograficznej wschodniej. Pod względem administracyjnym niemal cały teren arkusza położony jest w środ- kowo-północnej części województwa mazowieckiego, na terenie dwóch powiatów. Północna część obszaru arkusza należy do powiatu makowskiego, z gminami: Karniewo, Szelków i Rzewnie (niewielki fragment). Pozostały obszar arkusza zajmuje miasto i gmina Pułtusk, znaczna część gminy Obryte oraz fragmenty gmin: Gzy, Pokrzywnica i Zatory, należące do powiatu pułtuskiego. Położenie arkusza w podziale fizjograficznym Polski (Kondracki, 2000) przedstawia figura 1. Położony jest on w obrębie Niziny Północnomazowieckiej. Znajduje się na terenie trzech mezoregionów: Wysoczyzny Ciechanowskiej, morenowej, obejmującej zachodnią i północną część arkusza, Międzyrzecza Łomżyńskiego w południowo-wschodniej części ar-kusza i roz- dzielającej je Doliny Dolnej Narwi, ograniczonej wyraźnymi krawędziami morfologicznymi. Wysoczyzna Ciechanowska charakteryzująca się występowaniem płaskich wzgórz moren czołowych (w rejonie Wielgolasu i Lipnik Starych), ozów i kemów (w dolinie Pełty oraz w okolicy Obrytego), a także piaszczystych równin sandrowych, których powstanie związane jest z najmłodszymi fazami zlodowaceń środkowopolskich. Powierzchnia wysoczyznowej części obszaru arkusza wznosi się od 98 do 115 m n.p.m., osiągając rzędną 119 m n.p.m. w okolicy Szlasów-Złotek. Wysoczyznę Ciechanowską rozcinają doliny rzek Orzyca, Pełty i Przewodówki oraz wielu bezimiennych cieków, z wyraźnymi krawędziami morfologicznymi.

4 Międzyrzecze Łomżyńskie jest również wysoczyzną morenową położoną na wyso- kości od około 85,0 m w rejonie Popław do około 108 m n. p. m. w rejonie Wielgolasu. W obrębie arkusza obniża się stosunkowo łagodnie w kierunku doliny Narwi. Jej krawędź jest w dużym stopniu zamaskowana piaskami akumulacji eolicznej. Obszar ten porośnięty jest bo- rami sosnowymi, w których utworzono rezerwaty leśne.

Fig. 1. Położenie arkusza Pułtusk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2000)

1 – granice makroregionów; 2 – granice mezoregionów; 3 – większe jeziora

Podprowincja: Niziny Środkowpolskie Makroregion: Nizina Północnomazowiecka; Mezoregiony: 318.63 – Wzniesienia Mławskie, 318.64 – Wysoczyzna Ciechanowska, 318.65 – Równina Kurpiowska, 318.66 – Dolina Dolnej Narwi, 318.67 – Międzyrzecze Łomżyńskie Makroregion: Nizina Środkowomazowiecka; Mezoregiony: 318.73 – Kotlina Warszawska, 318.74  Dolina Dolnego Bugu, 318.78 – Równina Wołomińska

5 Dolina Dolnej Narwi ma szerokość dochodzącą do 5 km. Zajmuje około 1/3 powierzchni obszaru arkusza. Na południu arkusza wznosi się ona od 76 m n.p.m. przy ujściu Strugi koło Kacic, do 95,6 m n.p.m. w rejonie Magnuszewa Dużego. Ograniczona jest wyraźnymi krawędziami morfologicznymi. W okolicy Pułtuska, na prawym brzegu Narwi osiągają one wysokość 14–20 m, a nachylenie zboczy dochodzi miejscami do 35. Utwory wypełniające dolinę tworzą kilka tarasów o wysokości względnej od kilku do kilkunastu metrów, w stosunku do poziomu wody w Narwi. Powierzchnię najwyższych tarasów akumulacyjnych doliny (szczególnie jej lewego brzegu), urozmaicają niewielkie, dość liczne wydmy o wysokości względnej dochodzącej do 10 metrów. Arkusz znajduje się na granicy regionów klimatycznych: wielkopolsko-mazowieckiego i mazursko-białostockiego (Stachy, 1986). Klimat ma przewagę cech kontynentalnych, z nagłymi zmianami pór roku, dużymi amplitudami średnich temperatur i stosunkowo nie- wielkimi opadami. Charakterystyczne cechy klimatu to: średnia wieloletnia temperatura rocz- na 7,1C i stosunkowo niska suma rocznych opadów wynosząca około 540 mm, z mak- simum w okresie letnim. Okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie około 210 dni – od 10 kwietnia do 30 października. Dominują wiatry z kierunku zachodniego. Są to wiatry silne, o pręd- kości powyżej 10 m/s występujące około 60–70 dni w roku. Poza terenem miejskim Pułtuska obszar omawianego arkusza ma charakter rolniczy. Użytki rolne, zajmują około 70 % powierzchni. Występują one przede wszystkim na wyle- sionych obszarach wysoczyznowych, gdzie na podłożu zbudowanym z glin zwałowych utwo- rzyły się gleby wyższych klas bonitacyjnych (głównie IVa). Głównie są to średniej jakości autogeniczne naglinowe gleby brunatnoziemne i bielicoziemne, pozostające w silnym związ- ku z roślinnością leśną (siedliska boru mieszanego i lasu mieszanego). Na powierzchniach aluwiów rzecznych i tarasów nadzalewowych powstały gleby bagienne, torfowe i glejowe. Wysoki stopień zakwaszenia skał macierzystych gleb znacznie obniża ich wartość produkcyj- ną i ogranicza dobór roślin uprawnych. Na płaskich przestrzeniach doliny Narwi rozciągają się łąki i pastwiska, a także tereny upraw leśnych. Kompleksy leśne pokrywają około 25 % powierzchni obszaru arkusza i w większości stanowią własność Skarbu Państwa, a nadzorowane są przez Administrację Lasów Państwo- wych (Nadleśnictwo Pułtusk). Niewielka część gruntów leśnych jest własnością prywatną. Przeważają tu siedliska lasu mieszanego świeżego, w których gatunkiem panującym jest sosna z domieszką dębu i brzozy. Zwarte kompleksy leśne położone w południowo-wschodniej części arkusza określane są jako Puszcza Biała.

6 W obrębie arkusza jedynym miastem jest Pułtusk (około 20 tys. mieszkańców), będą- cy siedzibą miejsko-wiejskiej gminy i powiatu. Jest jednym z najpiękniejszych miast Mazow- sza i nazywane jest „Wenecją Mazowsza”. Posiada liczne starorzecza Narwi, nad którymi jest 12 mostów. Miasto jest lokalnym ośrodkiem przemysłowo-usługowym (m. in. przemysł elek- tromaszynowy i lekki). Jest ośrodkiem turystycznym na szlaku wodnym Narwi. Pełni także funkcję ośrodka akademickiego (Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora) i kultural- nego. Ponadto na terenie arkusza są dwie wsie gminne: Szelków i Obryte. Aktualnie w Pułtusku nie ma większych zakładów produkcyjnych. Największe z nich to: firma budowlana „Zambet”, elektrotechniczna „Eti Poland” oraz firma „Irmark”, produ- kująca wentylatory i kominki. Przeważają mniejsze podmioty gospodarcze, głównie w branży handlowej i usługowej. W działalności gospodarczej poza terenem miejskim dominują małe i średnie firmy z branży przetwórstwa rolno-spożywczego, jak również handlowe, budowlane, transportowe oraz mechaniczne. Większość mieszkańców wsi utrzymuje się z pracy we własnych gospo- darstwach. Uprawiane są zboża i rośliny okopowe. W strukturze rolnej ważne miejsce zajmu- ją uprawy warzywnicze i ogrodnicze. Dzięki dużemu udziałowi użytków zielonych prowadzona jest hodowla, głównie bydła mlecznego. Wyrobisko po dawnej żwirowni w Gnojnie użytkowane jest do hodowli ryb. Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza są korzystne. Główne osie komunikacyjne stanowią drogi krajowe: nr 61 (dawny trakt kowieński z lat 1820-29), łącząca War- szawę z Augustowem oraz odchodząca od niej w Kleszewie (na północ od Pułtuska) droga nr 57 prowadząca w kierunku Bartoszyc. Pozostałe drogi, również o utwardzonej nawierzchni łączą wszystkie pozostałe miejscowości. Na obszarze arkusza brak jest linii kolejowych.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Pułtusk omówiono na podstawie Szczegółowej Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Pułtusk (Nowak, 1956) oraz objaśnień do mapy (Nowak, 1969), z uwzględnieniem obowiązującego podziału stratygraficznego czwar- torzędu. Położenie arkusza Pułtusk na tle budowy geologicznej regionu przedstawia figura 2 (Marks, i in., 2006). Pod względem tektonicznym omawiany rejon leży w obrębie obniżenia podlaskiego, zajmującego zachodni skłon krystalicznej platformy prekambryjskiej – wschodnioeuropej- skiej, której strop zalega na głębokości 2300–2800 m p.p.t.

7 Na podstawie otworu wiertniczego odwierconego w rejonie Pułtuska, w Niestępowie poznano pełny profil stratygraficzny osadów budujących podłoże utworów czwartorzędo- wych. Stwierdzono tu proterozoiczne granodioryty na głębokości 2260 m. Przykryte są one mułowcami kambru i osadami triasu, jury i kredy. Utwory triasu (około 1230 m miąższości), wykształcone w postaci mułowców, iłowców, piaskowców i wapieni. Osady jury, osiągające miąższość 256 m reprezentują iłowce i piaskowce liasu oraz piaskowce, mułowce, wapienie oolitowe i margliste malmu. Wyżej niezgodnie zalegają piaszczyste i wapienno-margliste z opokami i kredą piszącą utwory kredy osiągające miąższość 450 m. Utwory mezozoiczne są nieznacznie sfałdowane i pocięte licznymi uskokami. Przykryte są one mułkami i piaskami oligocenu oraz mioceńskimi piaskami, mułkami i iłami jeziorno-lądowymi z przewarstwieniami węgla brunatnego. Ich łączna miąższość wynosi ponad 100 metrów. Najmłodszymi osadami przedczwartorzędowymi są iły, mułki ilaste oraz osady drobnopiaszczyste pliocenu. Zwykle są one silnie porozcinane przez późniejszą erozję lodowcową i zaburzone glacitektonicznie. Powierzchnia podczwartorzędowa wykazuje znaczne zróżnicowanie morfologiczne – szczególnie w sąsiedztwie rynien erozyjnych i stref zaburzeń glacitektonicznych. W rejonie ich występowania miąższość utworów czwartorzędu może osiągać do140 m, a zredukowana jest ona do 20–30 m w obrębie wyniesień podłoża podczwartorzędowego w okolicy Psar, Bartodziejów i Obrytego. Omawiany obszar znalazł się w zasięgu zlodowaceń: południowopolskich, środ- kowopolskich oraz na przedpolu lądolodu zlodowaceń północnopolskich. Osady starszego plejstocenu występują przede wszystkim w zagłębieniach powierzchni podczwartorzędowej. Najstarszymi osadami czwartorzędowymi, których obecność stwierdzono w otworach wiertniczych w rejonie Sokołowa (Michalska, 1961), są piaski i leżące na nich gliny zwałowe z okresu zlodowaceń południowopolskich. W ich obrębie lokalnie występują przefałdowane lub odkłute od podłoża iły plioceńskie. W czasie recesji lądolodu, przed jego czołem powstało zastoisko, w którym osadziły się iły i mułki warwowe, znane z rejonu Pułtuska i Płocochowa, a następnie niezgodnie, rzeczne osady piaszczyste interglacjału mazowieckiego. Na powierzchni w granicach arkusza Pułtusk występują przede wszystkim osady zlo- dowaceń środkowopolskich. Utwory zlodowacenia odry, zachowały się fragmentarycznie, jako zredukowany poziom piasków wodnolodowcowych i glin zwałowych, leżących na iłach i mułkach warwowych. Trzon wysoczyzn i tarasy erozyjne budują osady lodowcowe zlodowacenia warty. Tworzą je iły, mułki warwowe i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe.

8 W krawędziach doliny Narwi, m. in. w rejonie Zambsk Sta-rych odsłaniają się piaski, częściowo mułkowate, interstadiału bużańskiego, poprzedzającego ostatnie nasunięcie lądolodu warty.

Fig. 2. Położenie arkusza Pułtusk na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 - piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach, 6 – piaski i żwiry stożków napływowych, Plejstocen: 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 12 – Piaski i mułki jeziorne; 21 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 24 – piaski i żwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów; 26 – piaski, mułki i żwiry ozów; 27 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe; Miocen: 39 – iły, mułki, piaski, żwiry z węglem brunatnym ciągi drobnych form rzeźby: a – ozy, b – moreny czołowe, c – kemy, inne: d – kry utworów starszych od czwartorzędu: neogeńskich i paleogeńskich, e – sieć rzeczna

Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

9 Osady związane z fazami oscylacji czoła lodowca, reprezentowane są przez utwory akumulacji czołowomorenowej. W okresie recesji lądolodu z terenu powstały formy akumulacji szczelinowej (kemy) oraz ozy, a także (na północy obszaru arkusza i w rejonie Obry- tego), wodnolodowcowe osady piaszczyste równin sandrowych. Podczas zlodowaceń północ- nopolskich (zlodowacenia wisły), powstałe doliny zapełniane były osadami piaszczystymi niesionym od czoła lodowca z kierunku północnego. Procesy akumulacji rzecznej i erozji w szerokiej dolinie Narwi, doprowadziły do powstania systemu tarasów i stożków napływo- wych. W tym samym okresie w zagłębieniach powierzchni terenu lokalnie osadzały się piaski i mułki i kreda jeziorna. Na przełomie plejstocenu i holocenu w warunkach klimatu perygla- cjalnego wcześniej osadzone piaski lodowcowe, sandrowe i rzeczne, w części stropowej były przewiane i powstały pola piasków eolicznych i wydmy. Najmłodsze osady holoceńskie budują najniższy taras nadzalewowy oraz taras zale- wowy. Są to piaski i żwiry akumulacji rzecznej oraz mady, torfy i namuły akumulowane na ich powierzchni. Strefy przykrawędziowe wysoczyzny budują piaski deluwialne.

IV. Złoża kopalin

W granicach arkusza Pułtusk znajduje się jedno udokumentowane złoże kopaliny pos-politej (Wołkowicz i in., 2009) – kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego, „Tocznabiel-Kępista”. Charakterystykę gospodarczą oraz klasyfikację złoża przedstawiono w tabeli 1. Złoże „Tocznabiel-Kępista” (Jędrzejewska, 1974) położone jest w obrębie lewobrzeż- nego tarasu nadzalewowego Narwi, który powstał podczas ostatnich faz zlodowacenia wisły. Seria złożowa zbudowana jest z utworów żwirowo-piaszczystych akumulacji rzecznej, przy- krytych przez piaski eoliczne. Złoże zaliczone zostało do II grupy zmienności, ze względu na: zmienną budowę geologiczną, jakość kopaliny i trudne warunki hydrogeologiczne. Składa się z dwóch oddzielnych pól złożowych o powierzchniach 2,2 ha (pole A – północne) oraz 2,0 ha (pole B – południowe). Miąższość złoża wynosi 3,0–9,0 m, średnio 5,11 m. Nadkład o grubo- ści 3,0–5,3 m, średnio 3,7 m, stanowią gleba i piaski. W spągu występują piaski różnoziarni- ste. Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża (N/Z) w całym złożu nie przekracza wartości 0,77.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Numer Wiek Zastoso- geologiczne Kategoria zagospo- Wydobycie Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu wanie Klasyfikacja złóż Nazwa złoża bilansowe rozpoznania darowania (tys. t) konfliktowości na kopaliny litologiczno- kopaliny (tys. t) złoża złoża mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in. (red.), 2009) Klasy 1-4 KlasyA-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Tocznabiel-Kępista pż Q 413 C1 N - Skb 4 B L, N

11 Gnojno pż ZWB

Ponikiew p ZWB

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych: C1; Rubryka 7: złoża: N – niezagospodarowane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: złoża: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: B – konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, N – Natura 2000

Kopalinę stanowią piaski ze żwirem, w których zawartość frakcji ziarn poniżej 2 mm (punkt piaskowy) wynosi średnio 56,3–60,6 %, a zawartość pyłów waha się średnio od 1,04 do 1,35 %. Złoże jest całkowicie zawodnione. Kopalina spełnia wymogi jakościowe dla kruszywa naturalnego grubego i może znaleźć zastosowanie w budownictwie ogólnym. Szczegó- łowe informacje dotyczące złoża przedstawiono w karcie informacyjnej, opracowanej dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach. Złoże kruszywa naturalnego „Tocznabiel-Kępista” zaliczono do konfliktowych ze względu na położenie na obszarze leśnym i w granicach obszaru Natura 2000. Wyeksploatowane złoże kruszywa naturalnego – grubego „Gnojno” (Soroko, 1966) zostało wybilansowane w 1997 roku, a złoże „Ponikiew” w 2003 roku.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Pułtusk aktualnie nie prowadzi się koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Od 1993 do 2003 roku prowadzono wydobycie piasków budowlanych w trzech niewielkich odizolowanych wyrobiskach wgłębnych na obszarze złoża „Ponikiew”. Na obszarze wyeksploatowanego złoża przeprowadzono prace rekultywacyjne, w wyniku których jedno z wyrobisk przekształcono w staw hodowlany, pozostały teren złoża został zalesiony. Złoże wykreślono z „Bilansu zasobów...” W Gnojnie znajduje się duży zbiornik wodny (około 70 ha), który powstał po eksploatacji piasków ze żwirem, zakończonej w 1997 roku. Pełni on funkcje rekreacyjno-hodowlane. Natomiast w Grabówcu koło Pułtuska znajduje się niewielki zbiornik wodny (około 8 ha). Na obszarze Pułtuska i Kleszewa działały do II połowy XX wieku duże cegielnie, które wykorzystywały miejscowe surowce ilaste dla potrzeb ceramiki budowlanej. Zostały one zli- kwidowane, a wyrobiska zrekultywowano. Obecnie prowadzona jest na niewielką skalę niekoncesjonowana eksploatacja piasków i piasków ze żwirem na potrzeby lokalne. Najczęściej podbierane są piaski eoliczne oraz wodnolodowcowe w niewielkich wyrobiskach. Dla trzech dużych wyrobisk w: Szwelicach – piasku i pospółki, oraz piasku w Ciepielewie i Przeradowie, sporządzono karty informacyjne punktu. W terenie zachowało się wiele śladów w postaci zarośniętych wyrobisk po dawnej eksploatacji. Na mapie naniesiono tylko świeże, większe miejsca podbierania.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Pułtusk leży w regionie, w którym stosunkowo dobrze jest rozpoznana jedynie przypowierzchniowa część osadów czwartorzędowych. Występują tu osady piaszczysto-żwirowe rzeczno-lodowcowe i rzeczne, piaski eoliczne, utwory ilaste oraz torfy, które mogą stanowić kopaliny użyteczne. W latach 1960-1982 w dolinie Narwi i Orzyca w granicach tarasu nadzalewowego i zalewowego prowadzono wieloetapowe prace geologiczno- poszukiwawcze, przy zastosowaniu wierceń, sond oraz profilowania geoelektrycznego, w celu określenia możliwości udokumentowania złóż kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego (Butrymowicz, 1964, 1968; Banach, Burtymowicz, 1965; Banach-Skrońska, 1978; Domań- ska, 1981; Staśkiewicz, 1978; Tulska, Staśkiewicz, 1976). W granicach lewobrzeżnego tarasu zalewowego w rejonie Gnojna, Pułtuska, Popław stwierdzono na niewielkich obszarach o powierzchni do kilku ha występowanie osadów piaszczysto-żwirowych o miąższości do kilku metrów pod nadkładem piasków o grubości do kilku metrów, przy stosunku N/Z do około 1,5. Ze względu na zabudowę terenu lub wystę- powania w strefie ochrony przeciwpowodziowej nie uznane zostały one za perspektywiczne mimo dobrego zbadania otworami wiertniczymi. Niewielki obszar perspektywiczny został wyznaczony w otoczeniu dwu otworów wykonanych na tarasie nadzalewowym na wschód od Pułtuska w pobliżu krawędzi doliny Narwi. Stwierdzono tu piaski ze żwirem o punkcie pia- skowym 47–68 % i miąższości 3,6–5 m, pod nadkładem piasków o grubości 2,6–6 m (N/Z 0,7–1,2). Na pozostałym zbadanym obszarze doliny Narwi występują jedynie piaski, często zaglinione z cienkimi, nieregularnymi przewarstwieniami piaszczysto-żwirowymi. Grubsze warstwy piaszczysto-żwirowe znajdują się tu niekiedy na znacznej głębokości przy stosunku N/Z ponad 2. Obszary te, zaznaczone na mapie, uznano za negatywne dla występowania złóż piaskowo-żwirowych spełniających kryteria bilansowości. Poza doliną Narwi, na obszarze występowania piasków wodnolodowcowych w rejonie Ciepielewa i lodowcowych w rejonie Zelek, wiercenia wykonane stwierdziły jedynie piaski miejscami silnie pylaste. Wyniki tych prac uznano za negatywne dla kruszywa piaskowo-żwi- rowego, a także dla piasków budowlanych, które spełniały by odpowiednie normy (Domań- ska, 1981). W rejonie Przeradowa, na podstawie wykonanych wierceń wyznaczono obszar prognostyczny (I) dla piasków kwarcowych (Banach-Skrońska, Jórczak, 1973). Występują tu wydmowe piaski kwarcowe, drobnoziarniste i średnioziarniste, sporadycznie pylaste. Miąż- szość serii złożowej waha się od 3,1 do 9,6 m (średnio 5,2 m), a grubość nadkładu wynosi

0,2–1,5 m (średnio 0,6 m). Podścielona ona jest zaglinionymi piaskami różnoziarnistymi z otoczakami. Parametry kopaliny przedstawiają się następująco: zawartość SiO2 - 92,2–94,4

%; MgO - 0,15–0,24 %, Al2O3 - 2,74–3,0 % i Na2O+K2O - 1,31–1,46 %. Zanieczyszczenia ilasto-pylaste kopaliny nie przekraczają wartości 1,2 %, a zanieczyszczenia organiczne w iloś- ciach szkodliwych występują jedynie w części stropowej prognostycznego złoża. Parametry jakościowe kopaliny odpowiadają wymaganiom stawianym piaskom kwarcowym do produkcji cegły wapienno-piaskowej, a także piaskom budowlanym. Zasoby szacunkowe piasków kwarcowych obliczone w orzeczeniu geologicznym na powierzchni 13 ha wynoszą 670 tys. m3. Omawiany obszar cechują niekorzystne warunki hydrogeologiczne, związane z dużą am- plitudą wahań (do 4 m) zwierciadła wody gruntowej. Z tego powodu przedstawiony obszar prognostyczny okala rejon negatywny. Charakterystykę omówionego obszaru prognostycznego przedstawia tabela 2.

Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Wiek Średnia kompleksu Numer Ro- kompleksu Zasoby Powierz- Parametry grubość litologiczno- Zasto- obsza- dzaj litologicz- w kate- chnia jakościowe nadkła- surowcowe- sowanie ru na kopa- no- gorii D (ha) kopaliny du go 1 kopaliny mapie liny surowco- (tys. m3) (m) od-do wego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9

zawartość SiO2: 92,2-94,4% zawartość pyłów: 3,9-6,5 % 3,1–9,6 I 13,0 pki Q Al O - 2,74–3,0 % 0,2–1,5 670 Skb 2 3 śr. 5,2 Fe2O3 - 0,61–0,82 % MgO - 0,15–0,24 % Na2O+K2O - 1,31–1,46 % Rubryka 3: pki – piaski kwarcowe Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych

Prace geologiczno-poszukiwawcze w celu rozpoznania możliwości udokumentowania zasobów kopalin ilastych do produkcji ceramiki budowlanej, które były prowadzone w granicach arkusza Pułtusk, nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Na południe i zachód od Ob- rytego, stwierdzono jedynie piaski mułkowate i gliny zwałowe, a rejon ten uznano za negatywny (Butrymowicz, 1971). Również negatywne były wyniki rozpoznania w rejonie Dzier- żanowa i Strachocina (Jórczak, 1970), gdzie stwierdzono wyłącznie utwory lodowcowe piaszczyste i gliniaste. Na południe od Ciepielewa (Ratyńska, 1960; Kornowska, 1968), otworami

14 wiertniczymi stwierdzono występowanie zapiaszczonych iłów zastoiskowych, o średniej miąższości 1,5–2.0 m, zamarglonych ponadnormatywnie. Wymienione negatywne obszary dla kopalin ilastych przedstawiono na mapie. W Psarach na głębokości 80,5 m stwierdzono węgiel brunatny o miąższości 9 m pod grubym nadkładem utworów ilastych. Jego rozprzestrzenienie jest nieznane. Zasługuje on jednak na uwagę, gdyż może kwalifikować się do eksploatacji metodą podziemnego zgazowania. Wzdłuż doliny Narwi i w rejonie Pułtusk-Zambski występują torfy turzycowe i olesowe. Nie są one brane pod uwagę jako perspektywa surowcowa, ponieważ objęte są granicami Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego, nie znajdują się także w rejestrze bazy surowcowej złóż torfu w Polsce (Ostrzyżek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Pułtusk odwadnia rzeka Narew (prawobrzeżny dopływ Wisły), do której na omawianym terenie uchodzą kolejno dopływy prawobrzeżne: Orzyc, bezimienny ciek uchodzący powyżej Chmielewa, Pełta z Przewodówką i Struga. Wody z lewobrzeżnego obszaru doliny i wysoczyzny odprowadzają trzy niewielkie cieki bez nazwy. Cały obszar arkusza należy do zlewni Narwi. Narew w granicach omawianego obszaru płynie szeroką doliną początkowo generalnie na zachód, po czym na wysokości Chmielewa zmienia kierunek na południkowy. Omawiany obszar obejmuje odcinek jej dolnego biegu o długości około 28 km (całkowita długość Narwi na terenie Polski wynosi 448,1 km). Szerokość jej koryta, wynosi 100–180 m. Płynie ona stosunkowo łagodnymi zakolami (częściowo zachowanymi jedynie w postaci starorzeczy), sil- niej meandrując na odcinku poniżej ujścia rzeki Orzyc. Położenie starej części Pułtuska na tarasie zalewowym Narwi jest przyczyną zagrożenia miasta powodziami, pomimo zabez- pieczenia wałami przeciwpowodziowymi. Poza omówionymi głównymi ciekami, sieć hydrograficzną tworzą: strugi, rowy i ka- nały melioracyjne. Obszary bezodpływowe na wysoczyźnie lodowcowej występują na prawym brzegu Narwi, między dolinami Orzyca, Pełty i Przewodówki oraz na północ od Psar na jej lewym brzegu. Na rzece Orzyc w Smrocku Kolonii znajduje się mała, prywatna elek- trownia wodna. Największym zbiornikiem wód stojących (o powierzchni około 70 ha) na obszarze arkusza jest poeksploatacyjne wyrobisko wypełnione wodą, zlokalizowane w zakolu Narwi,

15 w okolicy Gnojna. Jest on wykorzystywany przez Polski Związek Wędkarski jako tarlisko ryb. Mniejszy zbiornik wodny (o powierzchni około 8 ha), zajmujący wyrobisko poeksploatacyjne, znajduje się w Grabówcu koło Pułtuska, a staw – w okolicy Lipnik Nowych. W la- sach występują liczne bagienka, torfowiska i mniejsze stawy. Monitoring rzek prowadzi WIOŚ w Warszawie. Punkty pomiarowe monitoringu regio- nalnego na terenie arkusza, zlokalizowane są na Orzycu w Szelkowie i na Pełcie w Kleszewie. W 2008 roku dokonano oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych na Orzycu od Ulatówki (poza zasięgiem arkusza) do ujścia oraz na Pełcie od dopływu z Chełch (poza zasię- giem arkusza) do ujścia. Na obu odcinkach stan ogólny wód jest zły. Określony został na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08. 2008 roku, (DzU nr 162, poz. 1008).

2. Wody podziemne Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Paczyński i in., 1993, 1995) w przeważającej części znajduje się w obrębie regionu IX mazowieckiego, w subregionie zachodniomazowieckim. Analizę warunków hydrogeologicznych oraz wystę- powania wód podziemnych na obszarze niniejszego arkusza przedstawiono na podstawie Ma- py hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Pułtusk, wraz z tekstem objaśniającym (Cygański, Woźniak, 1998). W regionie obejmującym obszar arkusza wyróżnić można kilka pięter wodonośnych, przeważnie pozostających ze sobą w więzi hydraulicznej i różniących się genezą. Dominują tu: czwartorzędowe piętro wodonośne obszarów dolinnych Narwi i Orzyca oraz trzeciorzę- dowe piętro wodonośne subniecki warszawskiej. Główny użytkowy poziom wodonośny na omawianym terenie związany jest z późno- plejstoceńskimi i holoceńskimi piaszczystymi aluwiami doliny Narwi. Największe jego miąż- szości, przekraczające 30 m, odnotowano w przegłębieniach doliny, ujawniających się prze- ważnie przy jej prawobrzeżnej krawędzi. Swobodne zwierciadło wody występuje na ogół na głębokości mniejszej niż 5 metrów. Poziom wodonośny doliny Narwi nie jest izolowany od powierzchni terenu, co ma wpływ na sezonowe wahania zwierciadła jego wód, zależne także od stanów wody w rzece. Drenujący charakter Narwi determinuje główne kierunki spływu wód podziemnych omawianego obszaru. W ścisłej więzi hydraulicznej z tym poziomem wodonośnym pozostaje podobny gene- tycznie, lecz o zdecydowanie słabszych parametrach hydrogeologicznych poziom użytkowy doliny Orzyca. Warstwę wodonośną stanowią tu piaski średnio- i gruboziarniste rozdzielone gliną zwałową, których miąższość nie przekracza 10 m. Wydajności potencjalne studni zloka-

16 lizowanych w dolinie Narwi zawierają się w przedziale od 10 do 124 m3/h, natomiast w dolinie Orzyca nie przekraczają 30 m3/h. Najważniejszym użytkownikiem wód podziemnych tego poziomu wodonośnego jest Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Pułtusku. Eksploatuje ono ujęcie, składające się z 6 studni, które zasila wodociąg komunalny. Jego zasoby wynoszą 409 m3/h. Dla tego ujęcia, znajdującego się na „Wyspie Rybitw” we wschodniej części Pułtuska, wyznaczono strefę ochrony sanitarnej pośredniej. Inne ujęcie wód dolinnych, pracujące dla RSP w Magnu- szewie Małym, posiada zatwierdzone zasoby w wysokości 54 m3/h. W podłożu dolin rzecznych oraz w ich otoczeniu obejmującym obszary wyso- czyznowe, występują utwory przepuszczalne, których geneza związana jest z działalnością akumulacyjną lądolodu i jego wód roztopowych. Wśród tych osadów występują dwa lub trzy poziomy wodonośne o niejednolitym wykształceniu i rozprzestrzenieniu. Pierwszy wysoczyznowy poziom wodonośny, o wydajnościach nie przekraczających 5 m3/h (bez znaczenia użytkowego), występuje w śródglinowych warstewkach i soczewkach piasków. W strefach przydolinnych, szczególnie w obrębie prawobrzeżnej części wysoczyzny powszechnie występują piaszczyste utwory rzeczne i wodnolodowcowe zlodowaceń środ- kowopolskich, o miąższości przekraczającej miejscami 30 m, tworzące główny poziom użyt- kowy na obszarach wysoczyznowych. Ma on więzi hydrauliczne z pierwszym poziomem wód doliny Narwi. Warstwy wodonośne występują przeważnie na głębokościach 15–50 m, a ich wody są pod proporcjonalnym do głębokości występowania ciśnieniem hydrostatycznym. Wydajności potencjalne studni zawierają się w szerokim przedziale 10–70 m3/h i są na ogół mniejsze w północnej części obszaru arkusza. W części północnej i zachodniej wyodrębniono trzeci poziom wodonośny o znaczeniu użytkowym. Warstwy wodonośne stanowią tu piaski interglacjalne i podmorenowe, o zróż- nicowanej miąższości. Wydajności studni kształtują się podobnie jak w drugim poziomie wysoczyznowym i najwyższe wartości osiągają w zachodniej części obszaru arkusza. Wody obu poziomów wysoczyznowych eksploatowane są na potrzeby wodociągów wiejskich: Szlasy-Złotki, Dzierżanowo, Trzciniec, Bartodzieje i gospodarstwa rolnego w Gładczynie. Wydajności po- szczególnych ujęć, składających się z jednej, dwóch lub trzech studni, wahają się od 25– 80 m3/h, przy depresjach od 1,7 do 14,0 m. Na obszarach, w których brak jest struktur wodonośnych w osadach czwartorzędo- wych, w południowo-zachodnim fragmencie terenu arkusza, ujmowany jest jedną studnią trzeciorzędowy, oligoceński poziom wodonośny. Związany jest on z centralną częścią głów- nego zbiornika wód podziemnych subniecki warszawskiej (Kleczkowski, 1990).

Wody tego dobrze izolowanego poziomu występują na głębokości ponad 240 m pod ciśnie- niem hydrostatycznym przekraczającym 22 atm. W Chmielewie ujmowany jest pojedynczą studnią poziom plioceński, a w Psarach – poziom mioceński. Ze względu na bardzo słabe właściwości hydrogeologiczne nie mają one znaczenia użytkowego. Na mapie zaznaczono czynne ujęcia wód czwartorzędowych o wydajności powyżej 25 m3/h. Na obszarze arkusza Pułtusk wody podziemne, związane z plejstoceńskimi użytko- wymi poziomami wodonośnymi ujmowane charakteryzują się na ogół niską mineralizacją (239–638 mg/dm3), zwykle jednak poniżej 400 mg/dm3 i średnią twardością ogólną. Zróżni- cowane są jednak parametry jakościowe tych wód. Na przeważającej części obszaru arkusza wody charakteryzują się średnią trwałą jakością (klasa II) i wymagają prostego uzdatniania. Dobrą, lecz nietrwałą jakość mają wody występujące w dolinie rzeki Orzyc i na północ od Kleszewa, a także w strefie wysoczyznowej na południu arkusza. Niską jakość (klasa III), mają wody podziemne przybrzeżnych, nisko położonych terenów, podatnych na akumulowa- nie zanieczyszczeń pochodzących z pozaklasowych wód rzecznych. W rejonie Pułtuska za- znacza się ponadto oddziaływanie zanieczyszczeń komunalnych. Nietrwałą i na ogół niską jakość mają wody poziomów nie izolowanych, występujących w strefie przypowierzchniowej. Lokalne obniżenie jakości wód poziomu użytkowego wiąże się ze wzmożonym przeni- kaniem zanieczyszczonych wód z poziomu przypowierzchniowego, w strefach ich połączeń hydraulicznych. Granice dopuszczalne dla wód pitnych przekraczają powszechne zwłaszcza w połu- dniowo-zachodniej części doliny Narwi zawartości żelaza (powyżej 0,5 mg/dm3) i manganu (powyżej 0,1 mg/dm3), a lokalnie również amoniaku (ponad 0,5 mg/dm3), azotynów (ponad 0,02 mg/dm3) i azotanów (powyżej 10 mg/dm3). Ujęcie wody w Pułtusku badane jest przez Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, w ramach monitoringu krajowego. Wody piętra trzeciorzędowego są średniej jakości, ze względu na ponadnormatywne stężenia żelaza, manganu oraz podwyższony wskaźnik barwy. Trwałość jakości zapewnia do- bra izolacja poziomów wodonośnych. Na obszarze arkusza Pułtusk wydzielono dwa główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) wieku trzeciorzędowego (Kleczkowski, 1990) (fig. 3). Południową część omawianego obszaru obejmuje zbiornik (nr 215a) Subniecka Warszawska (część centralna).

Zbiornik Subniecka Warszawska (nr 215) obejmuje cały teren arkusza, lecz w świetle nowszych danych geologicznych jego zasięg powinien ulec zredukowaniu w rejonach, w któ- rych nie stwierdzono obecności warstw wodonośnych wieku trzeciorzędowego, lub w przypadku, gdy warunki hydrogeologiczne są niekorzystne.

Oba zbiorniki nie posiadają szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych.

Fig. 3. Położenie arkusza Pułtusk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – większe jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr); 215a – Subniecka Warszawska (część centralna), trzeciorzęd (Tr), 216 – Sandr Kurpie, czwartorzęd (Q), 221 – Dolina Kopalna Wyszków, czwartorzęd (Q), 222 – Dolina rzeki Środkowa Wisła (Warszawa-Puławy), czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359)(Rozporządzenie…, 2002) . Dopuszczalne wartości pierwiast- ków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Pułtusk, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze poko- jowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mine- ralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 C, w ciągu 1 godziny. Oznacze- nia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geopla- sma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uży- ciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych lo- sowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość prze- Wartość przeciętnych Zakresy zawar- ciętnych (me- (median) w glebach tości w glebach dian) w gle- obszarów niezabu- na arkuszu 411 – Wartości dopuszczalne stężeń w glebie bach na arku- dowanych Polski 4) Pułtusk lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 411 –

Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Pułtusk

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13 – 32 23 27 Cr Chrom 50 150 500 1 – 5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 16 – 38 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1,25 – 3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 1 – 4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1 – 5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4 – 10 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,11 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 411 – Pułtusk 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych Hg Rtęć 6 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza 411 – Pułtusk do poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

21 próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, oło- wiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do warto- ści przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoż- liwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady Osady powstają na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są również substancje wytrą- cające się z wody. W osadach zatrzymywane są także zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mogą szkodliwie oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowie człowieka. Wstępujące w osadach metale ciężkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu żywieniowym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapieżników, a także mogą stwarzać ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach może ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak również mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania wcześniej

22 odłożonych zanieczyszczonych osadów. Także podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyżej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i wartości PEL. Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, bezo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską. Oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścienio- wych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość żadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyższała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

24 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowane są dwa punkty obserwacyjny PMŚ (Państwowy Monitoring Środowiska) na rzece Narwi w Pułtusku oraz rzece Orzyc w Szelkowie, z którego próbki do badań pobierane są corocznie. Osady obu rzek charakteryzują się bardzo niskimi zawar- tościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z wartościami ich tła geochemicznego (tabela 5). Są to zawartości niższe od ich dopuszczalnych stężeń według Rozpo- rządzenia MŚ, a także niższe od ich wartości PEL, powyżej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady Narwi charakteryzują się bardzo niską zawarto- ścią wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, a stwierdzone zawartości WWA w osadach rzeki Orzyc są zbliżone do przeciętnej zawartości tych związków w osadach rzecznych Polski i są to zawartości niższe od dopuszczalnych wg Rozporządzenia MŚ i niższe od wartości PEL. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla od- powiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach rzecznych (mg/kg) Narew Orzyc Pierwiastek Pułtusk Szelków 2009 r. 2009 r. Arsen (As) <3 <3 Chrom (Cr) 4 5 Cynk (Zn) 24 24 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 Miedź (Cu) 6 4 Nikiel (Ni) 3 3 Ołów (Pb) 6 7 Rtęć (Hg) 0,031 0,019

WWA 11 WWA* 0,047 0,738

WWA 7 WWA** 0,038 0,710 PCB*** < 0,0007 < 0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 16,4 nGy/h do 39,8 nGy/h. Średnia wartość wynosi 33,4 nGy/h i jest zbliżona do średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w zakresie od 22,4 do 43,2 nGy/h i średnio wynoszą 29,4 nGy/h. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania są generalnie nieco wyższe (prze- ważają wartości z zakresu 30–40 nGy/h), gdyż wzdłuż profilu przeważa jeden rodzaj osadów – gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego, zazwyczaj cechujące się podwyższonymi wartościami promieniowania gamma w stosunku do osadów piaszczysto-żwirowych. W profilu wschodnim najwyższymi wartościami promieniowania gamma (rzędu 35–40 nGy/h) cechu- ją się gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego oraz eluwia glin zwałowych, a niż- szymi (około 25 nGy/h) – wodnolodowcowe piaski i żwiry z tego samego okresu zlodowacenia, plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (mułki, piaski i żwiry), piaski eoliczne oraz osady stożków napływowych (mady i piaski).

411W PROFIL ZACHODNI 411E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5855720 5853629 5852811 5851570 m m5843603 5841600 5851888 5839852 5837903 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40

nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5855720 5853629 5852811 5851570 m m5843603 5841600 5851888 5839852 5837903 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Pułtusk (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 1,6 do 5,6 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 2,1 do 9,0 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzglę- dniono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Roz- porządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wyma- gań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie..., 2003). W nielicznych przypad- kach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składo- wisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono:

1 – tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne;

2 – tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);

3 – tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednakloka- lizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża, a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: – warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 6; – zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 6

Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery

Rodzaj składowanych opadów geologicznej Współczynnik Miąższość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1–-5 ≤ 1 x 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Pułtusk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Cygański, Woźniak, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Pułtusk ponad 50 % powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: - obszary zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Pułtuska oraz miejscowości gminnych: Szelkowa i Obrytych; - osady holoceńskie, wykształcone w postaci torfów, namułów, piasków humusowych akumulowane w dnach dolin Narwi, Pełty, Przewodówki, Orzycy i mniejszych cieków oraz w obniżeniach terenu o różnej genezie, a także utwory deluwialne występujące w rozcięciach erozyjnych wysoczyzny polodowcowej; - tereny bagienne i podmokłe w dolinach i zagłębieniach bezodpływowych, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego, występujące głównie w rejonie Bud, Głódków, Obrytych i Ciepielewa – Orzyca, wraz ze strefą 250 m; - tereny w otoczeniu źródeł, w promieniu 250 m; - tereny objęte strefą ochronną ujęcia wód podziemnych w rejonie Pułtuska; - obszar występowania pozbawionego izolacji, płytko zalegającego (do głębokości 3,0 m) głównego poziomu użytkowego czwartorzędowych wód podziemnych. Poziom ten, poło-żony w dolinie Narwi, na styku ze strefą krawędziową wysoczyzny polodowcowej jest w bardzo dużym stopniu narażony na zanieczyszczenia antropogeniczne. - kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha (uwzględniono również mniejsze, zwarte), występujące głównie we wschodniej części arkusza; - obszary predysponowane do występowania ruchów masowych znajdujące się wzdłuż dolin: Narwi, Pełty i Orzyca (Grabowski (red.), 2007) oraz tereny o spadkach przekra- czających 10° w rejonach głębokich erozyjnych rozcięć wysoczyzny (dolina Narwi i jej boczne odgałęzienia); - tereny rezerwatów leśnych: „Bartnia”, „Popławy” i „Wielgolas” - utworzonych w granicach Nadburzańskiego Parku Krajobrazowego; - tereny objęte programem Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 140014 „Dolina Dolnej Narwi ”, a także specjalny obszar ochrony siedlisk: PLH140007 „Puszcza Biała”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują nies- pełna 50 % obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 6). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejsto- ceńskie gliny zwałowe. Na powierzchni występują gliny stadiału wkry zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpadów obojętnych. Ich miąższość, określona na podstawie zdjęcia geologicznego z 1956 roku (Nowak, 1956, 1969) waha się w od 2–3 do około 17 m. Dodatkowych informacji dotyczących miąższości naturalnej bariery geologicznej (jednak bez dostatecznego rozpoziomowania litostratygraficznego) dostarczyły profile otworów wiertniczych (studzien- nych) wykonane w późniejszych latach oraz wykonane na ich podstawie (w ramach opracowania Mapy hydrogeologicznej Polski) – przekroje hydrogeologiczne. W niektórych miejscach najmłodszy poziom glin zwałowych jest podścielony glinami starszymi z przerostami mułków i iłów, tworząc ciągły kompleks o miąższościach: 20–35 m na zachód od Pułtuska, 35–40 m na północ od Psar oraz w rejonie Płochowa i Trzcińca oraz 50–70 m w rejonie Szlasów-Złotków, Zelków Dąbrowych, Bobów i Dzierżanowa. W rejonie Trzcińca, Lipników Nowych i na południe od Gromina bezpośrednio pod glinami stadiału wkry leżą iły i mułki warwowe, akumulowane w stropie glin stadiału głównego zlodowacenia warty. Stanowią one w tym rejonie dodatkowe wzmocnienie naturalnej bariery izolacyjnej. Osady te w okolicy Lipników Nowych i Gromina zalegają na głębokości od 2,0 do 5,3 m. W rejonie położonym na południe od Gromina bezpośrednio pod wspomnianymi osadami zastoiskowymi występuje dwudzielny kompleks starszych glin zwałowych, kore- lowanych ze zlodowaceniem odry i być może również południowopolskich. Łączna ich miąż- szość, wraz z podścielającymi osadami zastoiskowymi dochodzi tu do 168 metrów. Wśród starszych glin zwałowych także występują przerosty utworów ilastych plejstocenu. W rejonie Głódków – na głębokości 30,0 m – 20-metrowej miąższości porwak ilastych utworów neoge- nu. Występujące na omawianym obszarze gliny zwałowe w części stropowej są pylasto- piaszczyste, a w północnej części obszaru arkusza koło Lipy, Chmielewa i Dzierżanowa – ilaste z niewielką domieszką głazików i żwirów. W stropowej partii gliny te są silnie zwie- trzałe i odwapnione do głębokości 1 m (Nowak, 1969).

Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej dla składowisk odpa- dów obojętnych wyznaczono w rejonach występowania: piaszczystych osadów eluwialnych powstałych na glinach zwałowych (okolice Szałasów-Złotków, Szwelica, Ciepielewa, Zamb- ków Starych, Pułtuska i Kokoszek), a także piasków wodnolodowcowych o miąższości nie przekraczającej 2,5 m, akumulowanych na glinach zwałowych (głównie w północnej części arkusza). Lokalizacja składowisk w tych rejonach wymagać będzie usunięcia warstwy piasz- czystej zalegającej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono w rejonach wystę- powania utworów wodnolodowcowych, lodowcowych i czołowomorenowych zlodowacenia warty o miąższości przekraczającej 2,5 m. Tworzą one powierzchnie w okolicy: Pomasków Wielkich, Magnuszewa Małego i Gnojna, Strachocina, Gościejewa, Zambsków Starych i Ciółkowa Małego oraz na zachód od Pułtuska. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie możliwa po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajdują się czwartorzędowe i oligoceńskie użytkowe piętra wodonośne związane z utworami piaszczysto- żwirowymi i piaszczysto-pylastymi (Cygański, Woźniak, 1998). Stopień zagrożenia głów- nego użytkowego poziomu wodonośnego (GPU) na terenach predysponowanych do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych określono jako średni, niski lub bardzo niski. Na czę- ści wyznaczonych rejonów (Zambski Kościelne–Psary, Boby–Chmielewo, na północ od Czarnostowa) brak jest GPU, co stwarza stosunkowo korzystne warunki dla lokalizacji inwe- stycji mogącej bezpośrednio wpłynąć na zanieczyszczenie poziomu wodonośnego. Bardzo niski stopień zagrożenia określono dla obszaru wysoczyznowego położonego w zachodniej części arkusza. Czwartorzędowe piętro wodonośne, nawiercone na głębokości 60–100 m jest tam dobrze izolowane kilkudziesięciometrowym kompleksem osadów słabo przepuszczalnych. W rejonie Płocochowa i Gromina GPU występuje w obrębie głęboko zale- gających (241,0 m p.p.t.), osadów oligoceńskich. Słabsza, lecz dostateczna izolacja od wpły- wów powierzchniowych obejmuje obszary o niskim stopniu zagrożenia, gdzie zwierciadło wód podziemnych występuje na głębokości od 20 m na zachód od Pułtuska, do około 50 m p.p.t. w północnej części arkusza (okolice Pomasków Wielkich i Ciepielewa). Średni stopień zagrożenia występuje na niewielkim obszarze położonym w strefie przy- krawędziowej wysoczyzny, przylegającej od zachodu do doliny Narwi, w pasie drogi nr 61 (od Chmielewa, przez Kleszewo do Pułtuska i dalej na południe). W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU). Wyróżniono je (na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających

32 z ochrony zwartej zabudowy mieszkaniowej) w promieniu 1 km od zurbanizowanej strefy Pułtuska, Szelkowa i Obrytego oraz ze względu na uwarunkowania przyrodnicze – położenie na obszarze Nasielsko-Karniewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wyznaczone obszary POLS mają duże powierzchnie, co umożliwia wybór miejsca pod ewentualną budowę składowiska odpadów w dogodnej odległości od zabudowań.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza Pułtusk wyznaczono również obszary spełniające wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest płytko występująca warstwa gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1x10-9m/s i miąższości większej od 1 m. Są one zlokalizowane w rejonie Pułtuska, Biało- wieży, Kleszewa, Orzyca oraz Ciepielewa, gdzie na powierzchni występują iły i mułki warwowe stadiału wkry zlodowacenia warty o miąższości 1,2–2,8 m (rejon Ciepielewa) i 2,0–5,0 m (w rejonie Pułtuska). Skała zbudowana jest z naprzemianległych warstewek ilastych i muł- kowatych, miejscami z przeławiceniami piasków drobnoziarnistych. Iły warwowe zawierają przeławicenia piasków drobnoziarnistych i dużą zawartość węglanu wapnia (w rejonie Pułtu- ska średnio około 16,5%) (Nowak, 1969). Były one eksploatowane w czynnych niegdyś ce- gielniach. Z uwagi na niewystarczające rozpoznanie charakteru naturalnej bariery geologicznej i pewną zawartość frakcji piaskowej w omawianych osadach, rejony te wskazano na mapie jako obszar o zmiennych właściwościach izolacyjnych dla składowisk typu „K”. Zmienne warunki wynikają również z występowania cienkiej pokrywy utworów luźnych w stropie osa- dów zastoiskowych, co ma miejsce na ograniczonych obszarach w pobliżu Ciepielewa, Majo- ratu i Płocochowa. Powyższe obszary znajdują się w rejonie występowania czwartorzędowego użyt- kowego poziomu wodonośnego i charakteryzują się niskim stopniem zagrożenia. Jednak usy- tuowanie większości wychodni utworów ilastych w pobliżu krawędzi wysoczyzny nie jest korzystne, z uwagi na naturalny kierunek odpływu wód powierzchniowych w stronę sąsied- nich obniżeń dolinnych.

Na obszarze arkusza znajdują się cztery składowiska odpadów w tym 3 nieczynne: w okolicy Czarnostowa-Polesia oraz na zachód od Pułtuska (na terenie dawnej cegielni) oraz na zachód od Obrytego (zamknięte w 2004 r). Jedyne duże (o powierzchni 11,1 ha) i nowo- czesne składowisko zlokalizowane jest na północ od Połcochowa. Obsługuje ono gminy powiatu pułtuskiego.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Spośród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów jako najkorzystniejsze wskazać należy te, które w warstwie przypowierzchniowej posia- dają naturalną barierę geologiczną spełniającą warunki izolacyjne dla składowania zarówno odpadów komunalnych jak i obojętnych. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na stopień za- grożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego (GPU) i wód powierzchniowych przez potencjalne składowisko. Obszar taki wydzielono w rejonie położonym na południe Ciepielewa, gdzie od- słaniają się zastoiskowe iły i mułki warwowe zlodowacenia warty (o zmiennych właści- wościach izolacyjnych), umożliwiające bezpośrednie składowanie odpadów komunalnych. Ocenę przydatności gruntów występujących w tym rejonie potwierdzić powinny badania geologiczne i analizy laboratoryjne. Stopień zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego na tym obszarze określono jako niski, a morfologia powierzchni wysoczyzny powinna ograni- czyć do minimum migrację zanieczyszczeń w kierunku obszarów dolinnych. Dla składowisk odpadów obojętnych najkorzystniejsze warunki występują w dwóch re-jonach, gdzie stwierdzono brak występowania GPU (brak ciągłości zwierciadła wód podziemnych). Pierwszy z nich położony jest na północ od wsi Psary i Obryte (wschodnia część arkusza), gdzie naturalna bariera geologiczna złożona jest z 15–20 metrowego kompleksu glin zwałowych, podścielonego pakietem iłów i mułków zastoiskowych o zbliżonej miąższości. Częściowo osady te występują pod cienką pokrywą piasków eluwialnych. Drugi rejon, zloka- lizowany w okolicy miejscowości Boby, charakteryzuje przypowierzchniowa warstwa glin zwałowych zlodowacenia warty o miąższości około 45 m. Nieco mniej korzystne warunki lokalizacyjne dla składowisk odpadów obojętnych wy- stępują w zachodnim pasie analizowanego obszaru, gdzie NBG osiąga miąższości 20-60 m. Dla występujących tam poziomów wodonośnych (plejstoceńskiego i oligoceńskiego) z uwagi na ich dobrą izolację określono bardzo niski stopień zagrożenia. Są to okolice Płocochowa i Gromina (zwierciadło wód trzeciorzędowych na głębokości 241,5 m p.p.t.) oraz Dzierżanowa i Zelków-

Dąbrowy (zwierciadło wód poziomu czwartorzędowego poniżej 40 m p.p.t.). Wszystkie predysponowane obszary nie posiadają ograniczeń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska związane z eksploatacją kopalin (kruszywa naturalnego), które z racji pozostawienia niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Na omawianym obszarze wstępuje pięć punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego. Zlokalizowane są one w północnej części arkusza: na południe od: Zelek Dąbrowych, Szwelic (na obszarze z warstwą izolacyjną), oraz w okolicy Ciepielewa i Goście- jewa (bez warstwy izolacyjnej), częściowo w granicach obszaru chronionego krajobrazu (ograniczenia warunkowe typu „p” i w sąsiedztwie zabudowy wiejskiej (ograniczenia warunkowe punktowe „(b)”).

Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego Analizę oceny podłoża budowlanego wykonano dla kilkunastu procent powierzchni arkusza Pułtusk. Z oceny wyłączono znaczne jego powierzchnie zajęte są przez: lasy, gleby chronione, rezerwaty, Nadbużański Park Krajobrazowy, zwartą zabudowę miasta Pułtusk. Łąki na glebach pochodzenia organicznego, ogródki działkowe (zieleń urządzona) oraz obszary udokumentowanego złoża zajmują znikomą powierzchnię. Na terenie arkusza dokonano uproszczonej oceny warunków podłoża budowlanego, wydzielając obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz tereny niekorzystne,

35 mogące utrudniać prace budowlane, w nawiązaniu do ogólnych kryteriów waloryzacji na potrzeby planowania przestrzennego (Dobak, 2005). Waloryzację wykonano na podstawie map arkusza Pułtusk w skali 1:50 000: Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Nowak, 1956), mapy hydrogeologicznej (Cygański, Woźniak, 1998) oraz topograficznej, a także na własnych obserwacjach terenowych. Widoczna jest duża zmienność podłoża na małych obszarach. Za obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa uznano rejony występowania: – gruntów spoistych, zwartych, półzwartych i twardoplastycznych (gliny zwałowe), – gruntów sypkich średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których głębokość wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Korzystne warunki dla budownictwa w obrębie arkusza posiadają fragmenty objęte waloryzacją w strefach występowania gruntów suchych, piaszczystych średniozagęszczonych wodnolodowcowych, piasków i żwirów, kemów i ozów lub gruntów spoistych (gliny zwało- wej i jej aluwiów), pozbawionych wody do głębokości 2 m. Takie niewielkie obszary obej- mują fragmenty wysoczyzn i ich skłony w zachodniej oraz północnej części arkusza (Lipniki Stare, Kolonia Płocochowo, Trzciniec, Gościjewo, Szwelice, Szlasy-Złotki, Dzierżanowo, Boby, Ciepielewo, Magnuszew Duży, Szelków Nowy). W południowo-wschodniej jego czę- ści powierzchnie o korzystnych warunkach budowlanych są niewielkie, w rejonie wsi Barto- dzieje, Psary, Wielgolas. Obszary uznane za niekorzystne dla budownictwa lub utrudniające je uznano takie, które charakteryzują się: – obecnością gruntów słabonośnych, do których należy zaliczyć holoceńskie grunty sypkie luźne (piaski i żwiry) oraz grunty organiczne i jeziorne (torfy, namuły torfiaste), plejsto- ceńskie grunty słabo skonsolidowane – mułki i kreda jeziorna, iły war-wowe, aluwia piaszczyste na glinach zwałowych; – płytkiego występowania wód gruntowych (0-2,0 m) p.p.t. oraz tarasu zalewowego, – zagrożone możliwością powstawania osuwisk. Grunty sypkie reprezentowane są przez pospółkę, piaski i mułki tarasu zalewowego, piaski deluwialne na glinie zwałowej lub na torfach. Osady den rzecznych wypełnione są ponadto mułkami i namułami. Zagłębienia bezodpływowe, liczne starorzecza wypełniają mułki, mady, mułki jeziorne, torfy, lokalnie kreda jeziorna (w rejonie Ciołkowa Małego). Domi- nujące znaczenie przy tej ocenie ma poziom wód gruntowych, który w obrębie analizowanej przestrzeni powierzchni arkusza jest decydujący o możliwości zabudowy. Dotyczy terenów podmokłych, bagiennych, które występują często w rozlewiskach rzeki Narwi na obszarze Puszczy Białej oraz Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego. Związane są one z szeroką na

4–5 km doliną Narwi oraz rozcinającymi powierzchnię wysoczyzny dolinami jej dopływów: Orzyca, Pełty, Przewodówki i mniejszych bezimiennych cieków. Wypełnione są one osadami rzecznymi i słabonośnymi bagiennymi, w obrębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje się w strefie głębokości 0–2 m. Doliny rzek i cieków często posiadają strome brzegi luź- nych osadów pyłowych i piaszczystych przez wcięcia erozyjne. Na powierzchni wysoczyzny lub pod niewielkim nadkładem występują plejstoceńskie mułki i iły warwowe (m.in. w rejonie Pułtuska, Płocochowa, Ciepielewa). W obrębie występowania gruntów spoistych, zwartych (glin zwałowych) lub ich aluwiów, w ich stropowej części niekiedy także na wysoczy- znach pojawia się woda na głębokości mniejszej niż 2 m (rejon Głodowa, Zelki Dąbrowa). Strome zbocza dolin rzecznych zagrożone są możliwością powstawania osuwisk, w szczególności prawy brzeg doliny Narwi między Chmielewem a Kacicami oraz Orzyca między Ciepielewem a Magnuszewem. Dotyczy także lewego brzegu Pełty na całym odcinku w obrębie arkusza (Grabowski, 2007). Ze względu na niewielkie wymiary strefy te nie zostały wyróżnione na mapie. W obrębie występowania aluwiów rzeki Narwi i osadów stożka napływowego Orzyca oraz na terenach gruntów aluwialno-bagiennych, zawierających dużą domieszkę części organicznych, stwierdza się występowanie agresywnych wód gruntowych, co związane jest z obecnością CO2, kwasów humusowych, obniżoną wartością pH (Nowak, 1969).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na terenie objętym arkuszem Pułtusk ochronie podlegają: grunty rolne o klasie boni- tacyjnej III-IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, zieleń urządzona, rezerwaty, pomniki przyrody, użytki ekologiczne oraz wielkoprzestrzenne obszary chronionego krajobrazu. Około 30 % powierzchni arkusza objęta jest siecią ekologiczną obszarów Natura 2000. Gleby chronione mineralne, klas bonitacyjnych III-IVa, zajmują 45 % terenu arkusza. Występują przede wszystkim na powierzchni wysoczyzny zajmującej obszar położony po zachodniej i północnej stronie doliny Narwi. Mniejsze kompleksy gleb chronionych znajdują się we wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Obrytego. Przeważają tu gleby średnio urodzajne klasy IVa. W dolinie Narwi występują dwa niewielkie powierzchniowo obszary łąk na glebach pochodzenia organicznego, również podlegające ochronie. Trzy kolejne takie obszary zlokalizowane są w zagłębieniach wysoczyzny morenowej, w rejonie Głodek i Ciepielewa na półno- cy oraz koło Obrytego we wschodniej części obszaru arkusza.

Lasy zajmują łącznie około 25 % powierzchni omawianego terenu. Tworzą one roz- ległe kompleksy położone głównie na lewobrzeżnych tarasach doliny Narwi i przylegających do nich równinach sandrowych (na wschód od Pułtuska). Część wschodnia tego obszaru le- śnego, z drzewostanem decydującym o walorach przyrodniczo-krajobrazowych omawianego terenu, wchodzi w obręb Puszczy Białej. Mniejsze kompleksy leśne znajdują się w północnej i zachodniej części obszaru arkusza. Dominują tu drzewostany sosnowe, z domieszką brzozy, grabu, dębu i podrzędnie innych gatunków liściastych. Na terenach podmokłych powszechnie występują lasy olchowe. W celu ochrony najcenniejszych zachowanych obiektów przyrodniczych powstał ekologiczny system obszarów chronionych, składający się w granicach arkusza z parku krajobrazowego (istniejącego i projektowanego), trzech rezerwatów przyrody i fragmentu obszaru chronionego krajobrazu. Ponadto, w celu ochrony okazów drzew oraz innych obiektów przyrodniczych utworzono pomniki przyrody i użytki ekologiczne (tabela 7). System obszarów chronionych ma zapobiegać degradacji lasów i terenów rolnych, zapewniać możliwości wy- poczynku i osłonę ekologiczną obszarów zurbanizowanych. Cała powierzchnia omawianego arkusza należy do obszaru funkcjonalnego osłony ekologicznej, tzw. „Zielonych Płuc Polski”. Nadbużański Park Krajobrazowy utworzony został na podstawie rozporządzeń: Wo- jewody Siedleckiego (1993 roku) oraz Wojewody Ciechanowskiego (1994 roku), z roz- szerzeniem jego granic w 2002 roku, na łącznej powierzchni wynoszącej wraz z otuliną 113 672 ha. Park ma na celu ochronę unikatowych walorów krajobrazowych doliny rzeki Bug (a także Narwi, tworząc enklawę w rejonie Pułtuska), jak również wysokich wartości przyrodniczych i krajobrazowych tego regionu. W przyszłości planuje się włączenie w granice parku bardzo cennej przyrodniczo i krajobrazowo Puszczy Białej, której skrajna, zachodnia część przylega do istniejącej enklawy Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego. Obszar zachodniej części arkusza również podlega ochronie i objęty jest granicami Nasielsko-Karniewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, utworzonego w 1990 roku (ze zmianami w 1998 roku), obejmującego powierzchnię 14 586 ha. Wyznaczony on został w celu zachowania i ochrony kompleksów polno-leśnych i leśnych, zapewniając utrzymanie walo- rów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno-rekreacyjnych. Na obszarze arkusza ustanowiono trzy rezerwaty przyrody. Rezerwat leśny „Bartnia”, utworzony w 1977 roku i zajmujący powierzchnię 14,60 ha, obejmuje teren leśny w obrębie wału nadrzecznego, z zachowanym 140–170-letnim drzewostanem sosnowym pochodzenia naturalnego, stanowiącym do niedawna miejsce lęgowe czapli siwej.

Rezerwat leśny „Popławy”, położony na wschód od granic administracyjnych Puł- tuska, utworzono również w 1977 roku na powierzchni 6,28 ha. Ochronie podlega tu ponad 180-letni bór sosnowy pochodzenia naturalnego, z bogatym runem. Rezerwat leśny „Wielgolas” powstał w 1981 roku. Na obszarze o powierzchni 6,73 ha chroniony jest starodrzew sosnowo-grabowy (o cechach zespołu naturalnego grądu), stano- wiący fragment Puszczy Białej. Na terenie arkusza występuje 17 drzew pomnikowych, głównie dębów, a także: lip, topoli, jesiona. W granicach Nadleśnictwa Pułtusk utworzono 6 użytków ekologicznych. Są to w większości bagna na niewielkich powierzchniach, porośnięte olszami. Ich wykaz zawiera tabela 7. W części zachodniej omawianego terenu znajdują się w kilku miejscach głazy narzu- towe o średnicy powyżej 1,5 m, które nie są uznane za pomniki przyrody nieożwionej. Są to pojedyncze obiekty (głównie granity, nie posiadające walorów do ich ochrony). Na terenie byłego PGR-u w Dzierżanowie znajduje się kilku dużych głazów, z których jeden osiąga średnicę około 5,0 m. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Numer Miejscowość Rok obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Nadleśnictwo Zatwierdze- na ochrony Powiat (powierzchnia w ha) Leśnictwo, oddz. nia mapie 1 2 3 4 5 6 Nadl. Pułtusk Obryte L – „Bartnia” 1 R Leśn. Zambski 1977 pułtuski (14,60) oddz. 45, 46 Nadl. Pułtusk Obryte 2 R Leśn. Popławy 1977 L – „Popławy” pułtuski oddz. 241 (6,28) Nadl. Pułtusk Zatory L – „Wielgolas” 3 R Leśn. Wielgolas 1981 pułtuski (6,73) oddz. 249 Karniewo 4 P Szwelice 1984 Pż – lipa drobnolistna makowski Nadl. Pułtusk Szelków 5 P Leśn. Magnuszew 1972 Pż – 4 topole białe makowski oddz. 196g Pułtusk 6 P Szygówek 1982 Pż – dąb szypułkowy pułtuski Pułtusk 7 P Szygówek 1982 Pż – dąb szypułkowy pułtuski Pułtusk 8 P Szygówek 1982 Pż – topola czarna pułtuski Nadl. Pułtusk Obryte 10 P Leśn. Zambski 1975 Pż – dąb szypułkowy pułtuski oddz. 31a

1 2 3 4 5 6 Nadl. Pułtusk Obryte 11 P Leśn. Zambski 1975 Pż – 3 dęby szypułkowe pułtuski oddz. 31a Nadl. Pułtusk Obryte 12 P Leśn. Zambski 1982 Pż – dąb szypułkowy pułtuski oddz. 35i Pułtusk 13 P Ponikiew 1990 Pż – dąb szypułkowy pułtuski Pułtusk 14 P Grabówiec 1996 Pż – dąb szypułkowy pułtuski Nadl. Pułtusk Obryte 15 P Leśn. Wielgolas 1975 Pż – dąb szypułkowy pułtuski oddz. 215b Nadl. Pułtusk Zatory Pż – dąb szypułkowy 16 P Leśn. Wielgolas 1974 pułtuski „Krzywulec” oddz. 229c Nadl. Pułtusk Zatory 17 P Leśn. Wielgolas 1974 Pż – 4 dęby szypułkowe pułtuski oddz. 264a Nadl. Pułtusk Zatory 18 P Leśn. Wielgolas 1974 Pż – dąb szypułkowy pułtuski oddz. 264a Zatory 19 P Gładczyn-park podw. 1982 Pż – lipa drobnolistna pułtuski Zatory Pż – jesion wyniosły 20 P Gładczyn-park podw. 1982 pułtuski Nadl. Pułtusk Pułtusk bagno zadrzewione 21 U Leśn. Magnuszew 1996 pułtuski (0,20) oddz. 174c Nadl. Pułtusk Pułtusk bagno zadrzewione 22 U Leśn. Magnuszew 1996 pułtuski (0,36) oddz. 173f Nadl. Pułtusk Pułtusk pastwisko 23 U Leśn. Zambski 1996 pułtuski (2,06) oddz. 29c Nadl. Pułtusk Pułtusk bagno zadrzewione 24 U Leśn. Zambski 1996 pułtuski (0,87) oddz. 29b Nadl. Pułtusk Pułtusk bagno 25 U Leśn. Lipniki 1996 pułtuski (0,68) oddz. 37d Nadl. Pułtusk Pułtusk bagno zakrzewione 26 U Leśn. Lipniki 1996 pułtuski (0,56) oddz. 87b,f Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej

W układzie krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, red., 1998) teren omawianego arkusza obejmuje południowo-zachodni kraniec międzynarodowego korytarza ekologicznego Dolnej Narwi (fig. 5).

Część terenu arkusza zaliczona została do obszarów chronionych objętych Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000. Znalazły się tutaj fragmenty 2 obszarów specjalnej ochrony ptaków OSO: Dolina Dolnej Narwi i Puszcza Biała.

Fig. 5. Położenie arkusza Pułtusk na tle systemów ECONET (Liro, red., 1998)

1 – granica międzynarodowego obszaru węzłowego, ich numer i nazwa: 20M – Puszcza Kampinoska, 22M – Puszcza Kur- piowska, 24M – Dolina Dolnego Bugu; 2 – międzynarodowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 22m – Dolnej Narwi, 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 41k – Wkry

Obszar PLB 140014 Dolina Dolnej Narwi obejmuje dolinę wraz z rzeką, silnie meandrującą. Brzegi rzeki są raczej strome, a szerokość nurtu wynosi 80–100 m.

Występują tu wypłycenia i łachy, liczne są starorzecza. W dolinie występują zadrzewienia wierzbowe i olchowe oraz niewielkie połacie borów sosnowych, poprzeplatanych pastwiska- mi. Siedliskuje tu ponad 40 gatunków ptaków chronionych. Obszar jest bardzo ważną, ostoją ptaków wodno-błotnych. Obszar PLB 140007 Puszcza Biała stanowi duży kompleks leśny usytuowany między Bugiem a Narwią. Dominuje tutaj sosna, a lokalnie występują drzewostany dębowo-grabowe, jesionowo-olszowe i olszowe. Fragmenty lasów zachowały naturalny charakter. W dolinach potoków występują łąki i zarośla wierzbowe. Występuje tu 40 gatunków ptaków chronionych, głównie bociana czarnego, kraski i lelka. Obszary Natura 2000 scharakteryzowane zostały w tabeli 8.

XII. Zabytki kultury

Tereny objęte granicami arkusza Pułtusk były zamieszkane już w późnej epoce ka- miennej. Najdawniejsze ślady osadnictwa w tym rejonie pochodzą z około 5000 lat p.n.e. – mezolitu i neolitu (późna epoka kamienia), co dokumentują znaleziska z rejonu Płocochowa (obozowisko mezolityczne) i Czarnostowa-Polesia. Liczne stanowiska archeologiczne świad- czą o wysokim poziomie życia pierwotnych mieszkańców tych ziem. Większość zarejestro- wanych stanowisk archeologicznych to stanowiska wielokulturowe, zawierające relikty osadnictwa z różnych epok archeologicznych. Najwcześniejsze ślady osadnictwa łużyckiego znane są ze środkowej i młodszej epoki brązu. Reprezentują ją cmentarzysko halsztackie, osada w Moszynie i Ciepielewie. W Klesze- wie, na północ od Pułtuska, w 1964 roku odkryto podczas prac archeologicznych jedno z naj- większych w Polsce cmentarzysk ciałopalnych, w którym większość grobów pochodzi z okresu lateńskiego. Stanowisko to pozwala datować osadnictwo na tym terenie na IV wiek p.n.e. – V wiek n.e. Zostało ono wpisane do rejestru zabytków (Jaskanis, 1998), podobnie jak stanowiska archeologiczne w: Zambskach Kościelnych (ślady osady starożytnej), Kacicach i Ol- szaku (osady późnolateńskie) oraz Koziegłowach (osada wczesnośredniowieczna). Osady z wczesnej epoki żelaza odkryto w: Bartodziejach, Kacicach, Kleszewie, a osadnictwo przeworskie oraz z okresu wpływów rzymskich reprezentuje stanowisko w Szel- kowie. Czasy historyczne reprezentuje kurhan wczesnośredniowieczny w Kalinowie oraz osady średniowieczne i nowożytne znane ze stanowisk w: Płocochowie, Psarach, Wielgolasie i Czarnostowie-Polesiu.

Tabela 8

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Położenie centralnego Powierz- Położenie administracyjne obszaru . Typ Kod Nazwa obszaru punktu obszaru chnia w granicach arkusza Lp i symbol Długość Szerokość obszaru (ha) Kod obszaru obszaru oznaczenia na mapie geograficzna geograficz- NUTS Województwo Powiat Gmina na 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 D PLB140014 Dolina Dolnej Narwi E 21 29 40 N 52 58 54 25 906,54 PL0 72 mzowieckie makowski Szelków (P) PLOA 2 pułtuski Pułtusk m. Pułtusk Obryte 2 D PLB140007 Puszcza Biała E 21 40 12 N 52 42 17 83 779,73 PL0A 1 mzowieckie pułtuski Obryte (P) Zatory Pułtusk m. Pułtusk

Rubryka 2: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Miasto Pułtusk, położone na prawym brzegu Narwi, to ważny ośrodek historyczny, istniejący już od VII-VIII wieku, kiedy założona została tu osada handlowa i świątynia po- gańska. Prawa miejskie uzyskał Pułtusk w 1257 roku i przez długie lata był własnością bisku- pów płockich. Okres rozkwitu miasta przypadł na XV-XVII wiek, kiedy stanowiło ono jeden z trzech ośrodków gospodarczych i kulturalnych Mazowsza. Centrum miasta średniowiecznego mieściło się na wyspie otoczonej odnogą Narwi, na obszarze której zachowały się najważniejsze budowle zabytkowe miasta. W północnej części prostokątnego rynku (400 metrów długości) o zwartej zabudowie klasycystycznej, wznosi się kolegiata, zbudowana w 1443 roku w stylu gotyckim, która w wyniku przeróbek posiada obecnie cechy renesansowe. Obok kolegiaty znajduje się dzwonnica z 1507 roku, przebudo- wana w stylu klasycystycznym pod koniec XVIII wieku. W centrum rynku stoi późnogotycka wieża dawnego ratusza z XV wieku, z zabytkowymi piwnicami. U stóp wzgórza zamkowego znajduje się dawna kaplica zamkowa zwana „Magdalenką” z XVI wieku, a nieopodal – dawny dom emerytów z 1789 roku. Dawny Pałac Biskupi usytuowany jest w miejscu grodu z X wieku i pochodzi z połowy XIV wieku, obecnie, po wielokrotnych przebudowach zatracił cechy stylowe. Utworzono w nim tzw. Dom Polonii – centrum konferencyjno-hotelowe z zaple- czem gastronomicznym i rekreacyjnym. Poza centrum średniowiecznym znajdują się liczne obiekty sakralne: gotycki kościół Panny Marii z zachowaną elewacją barokową (obecnie siedziba Archiwum Państwowego), kościół Św. Józefa wraz z zabudowaniami klasztornymi, poreformacki, z XVII wieku, z re- nesansowym szczytem i wyposażeniem z ciemnego dębu, pojezuicki kościół Św. Piotra i Pawła, zbudowany w 1717 roku w stylu późnobarokowym oraz w północnej części miasta – kościół Św. Krzyża, obecnie cmentarny, wzniesiony w 1539 roku. Pozostałościami dawnych murów miejskich są dwie baszty obronne z XVI wieku oraz most arkadowy z XVII wieku. Inne, nieco młodsze obiekty zabytkowe Pułtuska, to: budynek szpitala (XVIII/XIX wieku), dawna Kanonia i Seminarium Duchowne (XIX wieku), a także zespół koszar przy uli- cy Wojska Polskiego (lata 1880–90). Na pozostałym obszarze arkusza również zachowało się kilka obiektów zabytkowych objętych opieką konserwatorską. Zabytki sakralne reprezentują: kościół pw. Św. Stanisława Kostki w Kacicach (z 1 połowy XVIII wieku) oraz kościół Św. Wojciecha z 1890 roku w Zambskach Kościelnych. Ochronie konserwatorskiej podlegają również najstarsze fragmenty cmentarzy parafialnych w Zambskach Kościelnych i Szelkowie.

W Gładczynie znajduje się dawny folwark z murowanym dworem, o charakterze klasycystycznym, z około 1900 roku, otoczony dziewiętnastowiecznym parkiem krajobrazowym. W miejscowości tej zabytkowy charakter ma również park wiejski. Parki podworskie znajdują się również w Magnuszewie Małym i Kacicach (o charakterze krajobrazowym). Na terenie arkusza znajduje się wiele miejsc i pomników pamięci, związanych głów- nie z okresem II wojny światowej. Są to obeliski, mogiły a także tablice upamiętniające. W Kleszewie znajduje się mauzoleum poświęcone żołnierzom radzieckim.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Pułtusk położony jest w środkowo-północnej części Mazowsza. Za- sadniczym elementem jego morfologii jest wysoczyzna plejstoceńska, rozcięta szeroką doliną Narwi. Dominującą rolę, pomimo średniej i słabej jakości gleb pełni tu rolnictwo oraz prze- twórstwo roślinno-zwierzęce. Jedynym ośrodkiem miejskim w regionie jest Pułtusk, natomiast siedziby urzędów gmin: Szelków i Obryte pełnią funkcje administracyjno-usługowe dla najbliższej okolicy. Omawiany obszar jest ubogi w złoża kopalin. W pierwszej połowie XX wieku w naj- bliższych okolicach Pułtuska znajdowały się cegielnie pracujące na miejscowym surowcu (iłach warwowych), a w regionie eksploatowane było kruszywo naturalne. Na skutek wy- czerpania się złóż nie prowadzi się już działalności związanej z eksploatacją i przeróbką kopalin. Aktualnie na terenie arkusza udokumentowane są zasoby jednego złoża kruszywa naturalnego: „Tocznabiel-Kępista”, które jest konfliktowe dla środowiska naturalnego z uwagi na jego położenie w obrębie obszaru chronionego (lasy i Natura 2000). Poza kruszywem naturalnym na obszarze arkusza, w rejonie położonym na południe od Przeradowa zlokalizowano małe prognostyczne wystąpienie piasków kwarcowych. Występowanie wód podziemnych o znaczeniu użytkowym związane jest z wydajnym czwartorzędowym (plejstoceńskim) poziomem wodonośnym doliny Narwi, a także z dwoma również czwartorzędowymi poziomami wysoczyznowymi. Charakteryzują się one ogólnie średnią jakością i wymagają prostego uzdatniania. Ujmowane są w celu zaopatrzenia prze- mysłu i wodociągu komunalnego w Pułtusku, a także wsi i zakładów produkcji rolno-hodo- wlanej. Poziomy wodonośne trzeciorzędowe nie mają na omawianym obszarze znaczenia użytkowego. Warunki budowlane w granicach omawianego obszaru określono jedynie dla kilku procent jego powierzchni, z pominięciem terenów podlegających ochronie: parku krajobra-

45 zowego, lasów i gleb oraz terenów zwartej zabudowy. W wysoczyznowej jego części, z po- minięciem stref przykrawędziowych dominują grunty o korzystnych właściwościach dla po- sadowiania budowli. W obrębie dolin rzecznych oraz zagłębień terenu (często bezodpływo- wych), znajdują się grunty piaszczyste, mułkowate i organiczne. Brzegi Narwi, i jej dopły- wów predysponowane są do tworzenia się osuwisk. Część obszaru doliny Narwi położona na wschód od Pułtuska wchodzi w obręb enklawy Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego, który w przyszłości obejmie również zalesione obszary zachodniego fragmentu Puszczy Białej. Zachodnia część obszaru arkusza objęta zos- tała obszarem chronionego krajobrazu. Na terenach leśnych utworzono trzy leśne rezerwaty przyrody: „Bartnia”, „Popławy”, i „Wielgolas”. Ochronie podlegają również pojedyncze obiekty, takie jak drzewa pomnikowe, a także cenniejsze obiekty architektoniczne, parki podworskie i stanowiska archeologiczne. Pułtusk, stolica regionu, malowniczo położona na skraju doliny Narwi to rozwijający się ośrodek handlowo-usługowy z drobnym przemysłem, a także, dzięki istnieniu Akademii Humanistycznej – akademicki. Wysokie walory krajobrazowe przyrodnicze, historyczne szeroko propagowane folderami i wydawnictwami o regionie, wzmacniają funkcję turystyczno- rekreacyjną doliny Narwi oraz miasta Pułtuska. Konieczne jest dalsze zagospodarowanie terenu poeksploatacyjnego wyrobiska w Gnojnie na cele rekreacyjno-turystyczne, a także więk- sze rozwinięcie bazy noclegowo-żywieniowej na terenie arkusza, poza miastem Pułtusk. W granicach arkusza Pułtusk wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk zarówno komunalnych jak i obojętnych. Rejony preferowane do składowania odpadów komunalnych wykazano w rejonie: Puł- tuska, Białowieży, Kleszewa, Orzyca oraz Ciepielewa, natomiast dla odpadów obojętnych wskazano je głównie w zachodniej i północnej części arkusza. Na waloryzowanym obszarze w strefie przypowierzchniowej występują słabo przepuszczalne utwory plejstoceńskie: mułki i iły warwowe oraz gliny zwałowe zlodowacenia warty. Naturalna bariera geologiczna, jako podłoże gruntowe dla składowisk odpadów osiąga zazwyczaj miąższość 20–60 m, miejscami dochodząc do 168 m (rejon Płocochowa i Gromina). Najkorzystniejszych warunków dla składowania odpadów komunalnych należy spo- dziewać się w rejonie położonym na południe od Ciepielewa, o niskim stopniu zagrożenia głównego poziomu użytkowego wód podziemnych. Dla składowisk odpadów obojętnych najkorzystniejsze warunki występują w rejonie Bobów (na zachodzie) i Psar (na wschodzie), gdzie miąższość naturalnej bariery geologicznej dochodzi do 40–50 m, brak jest użytkowego poziomu wodonośnego oraz nie występują ograniczenia warunkowe. W pozostałych rejonach

46 warstwa izolacyjna posiada miąższość przekraczającą wartości określone dla tego typów od- padów, stopień zagrożenia GPU jest niski i bardzo niski, a występujące ograniczenia warunkowe związane są z położeniem w granicach obszaru chronionego krajobrazu lub bliskością zabudowy. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprze- dzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne naturalnej bariery geologicznej, jej miąższości, rozprzestrzenia, jak i potencjalnej możliwości skaże- nia wód poziomu użytkowego przez składowisko.

XIV. Literatura

BANACH W., BUTRYMOWICZ N., 1965 – Orzeczenie o występowaniu kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Świerczyn k/Gnojna. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w Warszawie. BANACH-SKROŃSKA W., 1978 – Sprawozdanie z poszukiwań złóż kruszywa naturalnego w Dolinie Narwi na odcinku Szelków-Brzuze. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BANACH-SKROŃSKA W., JÓRCZAK W., 1973 – Orzeczenie o występowaniu piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie Tabory-Przeradowo. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w Warszawie. BUTRYMOWICZ N., 1964 – Orzeczenie o występowaniu kruszywa wraz z projektem dla wykonania uproszczonej dokumentacji geologicznej w rejonie miejscowości Grabo- wiec-Popławy. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w Warszawie. BUTRYMOWICZ N., 1968 – Orzeczenie o występowaniu kruszywa naturalnego w dolinie Dolnej Narwi na odcinku od miejscowości Gnojno pow. Pułtusk do miejscowości Wierzbica pow. Nowy Dwór Mazowiecki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. BUTRYMOWICZ N., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż surowca ilastego do produkcji wyrobów cienkościennych w rejonie Psary-Lutobrok. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CYGAŃSKI K., WOŹNIAK E., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Pułtusk. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszaw DOBAK P., 2005 – Geologiczno-inżynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy ocen środowiskowych. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. DOMAŃSKA Z., 1981 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla określenia warunków wy- stępowania kruszywa naturalnego na terenie województwa ostrołęckiego. Arch. Ma- zow. Urzędu Woj. w Warszawie.

GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występo- wania ruchów masowych w województwie mazowieckim. CAG PIG, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 – 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.1993). Wydaw. Stowarzysz. Naukowego Ar- cheologów Polskich - Oddz. Warszawski, Warszawa.

JĘDRZEJEWSKA W., 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoża kruszywa naturalnego „Tocznabiel-Kępista”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JÓRCZAK W., 1970 – Program prac poszukiwawczych iłów do produkcji cienkościennych elementów ceramiki budowlanej wraz ze sprawozdaniem ze zwiadu na terenie powiatu Maków Mazowiecki. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w Warszawie. KARCZEWSKA I., 1972 – Orzeczenie o występowaniu kruszywa naturalnego w rejonie „Gnojno II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KORNOWSKA I., 1968 – Orzeczenie geologiczne złoża iłów ceramiki budowlanej w rejonie Ciepielewa. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w Warszawie. KRÓL J., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000. Arkusz Pułtusk. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1982 – Sprawozdanie z prac badawczych dla określenia wa- runków występowania utworów ilastych ceramiki budowlanej w województwie ostro- łęckim (rejony: Psary i Bartodzieje-Wielgolas). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Wyd. Geol., Warszawa. MACDONALD D,, 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters, Vol, 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines MICHALSKA Z., 1961 – Stratygrafia plejstocenu i paleomorfologia północno-wschodniego Mazowsza. Studia Geol. Pol. Vol. 7. NOWAK J., 1956 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Pułtusk. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK J., 1969 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Pułtusk. Inst. Geol., Warszawa.

OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i Użytków Zielonych. Falenty. PACZYŃSKI B. i in. 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000 część I. Pań- stw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. i in. 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część II. Za- soby, jakość i ochrona zwykłych wód. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYLSKI G., 2003 – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Ponikiew”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RATYŃSKA M., 1960 – Wyniki robót geologicznych przeprowadzonych w rejonie Ciepie- lewa. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w Warszawie. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r, w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. (DzU nr 55, poz, 498 z dnia 14 maja 2002 r). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów ja- kości gleby oraz standardów jakości ziemi. (DzU Nr 165 z dnia 4 października 2002 r. poz. 1359) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. (DzU z 2003 r nr 61, poz. 549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08. 2008 roku, w sprawie oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008).

SOROKO R., 1966 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2, C1+B złoża pospółki w Gnojnie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHY J. (red.), 1986 – Atlas Hydrologiczny Polski. IMGW Warszawa. STAŚKIEWICZ E., 1978 – Sprawozdanie z poszukiwań złoża kruszywa naturalnego w dolinie Narwi na odcinku Dzierżenin-Pawłówek. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w War- szawie. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., 1992 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Ponikiew” na potrzeby lokalne budownictwa powszechnego wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoża. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., STAŚKIEWICZ E., 1976 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za kruszywem naturalnym – rejon: Zambski Kościelne. Arch. Mazow. Urzędu Woj. w War- szawie.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU z 2003 r nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., DYLĄG J., (red.) 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. www.wios.warszawa