Arkusz MAGNUSZEW (635)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: Damian Kałus*, Halina Kapera*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec*** Główny koordynator MG śP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław B ąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu – Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Krakowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN…

Spis tre ści

I. Wst ęp – D. Kałus ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – D. Kałus ...... 4 III. Budowa geologiczna – D. Kałus ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – H. Kapera ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – H. Kapera ...... 14 VII. Warunki wodne – D. Kałus ...... 16

1. Wody powierzchniowe ...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 19 1. Gleby – P. Kwecko ...... 21 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – D. Kałus ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – D. Kałus ...... 37 XII. Zabytki kultury – D. Kałus ...... 41 XIII. Podsumowanie – D. Kałus ...... 41 XIV. Literatura...... 44

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Magnuszew została opracowa- na w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA oraz Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Magnuszew Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 2004 roku w Częstochowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. (Dominiak, Korona, 2004). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005), wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B now ą warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi”, opisuj ącą tematy- kę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania re- gionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom teryto- rialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zaso- bami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć przydatne w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Mazowieckiego Urz ędu Woje- wódzkiego w Warszawie i Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w War- szawie, Pa ństwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, starostw powiatowych w Garwolinie, Grójcu i Kozienicach oraz urz ędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Magnuszew okre ślaj ą współrz ędne od 21 °15’ do 21 °30’ długo- ści geograficznej wschodniej i od 51°40’ do 51°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza nale Ŝy do województwa mazowieckiego, powiatów: garwoli ńskiego (gminy: Łaskarzew, Maciejowice i Wilga), grójeckiego (gmina Warka) i kozienickiego (gminy: Grabów nad Pilic ą, Głowaczów, Kozienice i Magnuszew). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie czterech mezoregionów wchodz ących w skład Niziny Środkowomazowieckiej: Doliny Środkowej Wisły, Doliny Dolnej Pilicy, Równiny Kozienickiej i Równiny Garwoli ń- skiej (fig. 1). Szeroko ść Doliny Środkowej Wisły, której osi ą jest rzeka Wisła, wynosi 10–12 km. Rzece towarzyszy szeroki zalewowy taras ł ąkowy chroniony cz ęś ciowo wałami przeciwpo- wodziowymi. Równina Kozienicka zajmuje południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Jest to równina denudacyjna, na powierzchni której zalegaj ą zwydmione piaski. Równina Garwoli ńska le Ŝy po wschodniej stronie Doliny Środkowej Wisły i jest wysoczyzn ą moreno- wą, zajmuj ąc niewielki, północno-wschodni fragment obszaru arkusza. Dolina Dolnej Pilicy łączy si ę z Dolin ą Środkowej Wisły – na obszarze arkusza znajduje si ę jej niewielki fragment. Najwy Ŝej poło Ŝone s ą tereny w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza w pobli- Ŝu miejscowo ści Ignacówka Baranowska – około 150–155 m n.p.m. Najni Ŝej połoŜone s ą tereny w dolinie Wisły przy północnej granicy obszaru arkusza – około 95 m n.p.m. Obszar arkusza le Ŝy na pograniczu dwóch regionów klimatycznych łódzko-wielu ń- skiego i mazowiecko-podlaskiego. Średnia temperatura roczna wynosi 7,5°C, średnia tempe-

ratura półrocza zimowego wynosi około 1°C, za ś półrocza letniego – około 14,5°C. Pokrywa śnie Ŝna zalega około 60 dni. Średni opad roczny wynosi 600 mm. Przewa Ŝa cyrkulacja po- wietrza z sektora zachodniego (Stachý, 1987; Starkel, 1991). Wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w południowej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Dominuj ą drzewostany sosnowe. Na omawianym obszarze brak jest miejscowo ści posiadaj ących prawa miejskie. Naj- wi ększe wsie to Ryczywół i Magnuszew, który jest równocze śnie siedzib ą gminy. W gospo- darce tego terenu dominuje rolnictwo. Przewa Ŝaj ą uprawy sadownicze oraz plantacje warzyw i truskawek. Przez obszar arkusza biegnie droga krajowa z Warszawy do Puław.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Magnuszew na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu

Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.76 – Równina Warszawska, 318.77 – Równina Kozienicka, 318.771 – Dolina Dolnej Pilicy, 318.79 – Równina Gar- woli ńska Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.95 – Wysoczyzna śelechowska

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Magnuszew przedstawiono na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Magnuszew (Sarnacka, 1979) wraz z obja śnieniami (Sarnacka, 1980). Omawiany obszar tworz ą skały nale Ŝą ce do kilku ró Ŝnowiekowych kompleksów struk- turalnych. Najstarszy rozpoznany jest cz ęś ci ą rozległej paleozoicznej struktury – rowu mazowiecko-lubelskiego, wypełnionego mi ąŜ szami osadami karbonu. Utwory starsze od trzeciorz ędu s ą tu bardzo słabo zbadane, gdy Ŝ w obr ębie arkusza odwiercono jedynie jeden gł ęboki otwór. Najstarszymi osadami stwierdzonymi na omawianym obszarze s ą górnokarbo ńskie (westfal) iłowce, mułowce i piaskowce z cienkimi przeławiceniami w ęgla kamiennego. Osady te zostały nawiercone w okolicy Magnuszewa na gł ęboko ści 2102,0–3003,5 m. Na utworach karbonu na gł ęboko ści od 1980 do 2102 m le Ŝą osady permu reprezentowane przez piaskowce i mułowce (czerwony sp ągowiec) oraz anhydryty, wapienie, dolomity i iłowce (cechsztyn). Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść 122 m. Profil kompleksu mezozoicznego rozpoczynaj ą osady dolnego triasu (pstry piaskowiec), wykształcone jako piaskowce, iłowce i łupki ilaste o mi ąŜ szo ści 165–170 m. Wy Ŝej le Ŝą piaskowce, wapienie i zlepie ńce retu o miąŜ szo ści 4,6 m. Osady dolnotriasowe stwierdzono wierceniami na gł ęboko ści od 1810,6 do 1980,0. Osady triasu środkowego o mi ąŜ szo ści oko- ło 40 m, reprezentuj ą wapienie, dolomity, margle, mułowce i iłowce, które znajduj ą si ę na gł ęboko ści 1769,4–1810,6 m, za ś trias górny – piaskowce, iłowce i mułowce o mi ąŜ szo ści 31,9 m (kajper) oraz piaskowce, iłowce i mułowce z wkładkami wapieni, dolomitów i zlepie ńców (retyk) o mi ąŜ szo ści 190 m. Cały kompleks górno triasowy le Ŝy w interwale gł ębo- ko ści od 1547 do 1770 m. Osady środkowej i górnej jury, nawiercone na gł ęboko ściach od 1124 do 1548 m, tworz ą dwa kompleksy skalne. Pierwszy z nich stanowi ą: wapienie, dolomity i zlepie ńce o mi ąŜ szo ści 45 m, natomiast drugi: wapienie, margle, muszlowce, łupki ilaste o mi ąŜ szo ści 378 m. Ponad nimi na gł ęboko ści 1220–1124 m wyst ępuj ą utwory kredy, które równie Ŝ wykazuj ą dwudzielno ść . W kredzie dolnej osadziły si ę margle, mułowce, piaskowce i iłowce o mi ąŜ szo ści 33 m, natomiast w kredzie górnej: wapienie, margle, opoki oraz kreda pisz ąca o mi ąŜ szości 870,8 m. Le Ŝą cy na nich kompleks osadów trzeciorz ędowych wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 220 m. Wypełniają one nieck ę mazowiecką uformowan ą w osadach kredy. Profil utworów trzeciorz ędu rozpoczyna si ę gezami, opokami, wapieniami, marglami i mułowcami paleocenu o mi ąŜ szo ści 77 m, na których znajduj ą si ę piaski, iły, mułki z wkładkami w ęgli brunatnych

oligocenu o mi ąŜ szo ści od 43,0 do 54,8 m. Na nich zalegaj ą podobnie wykształcone utwory miocenu i pliocenu, których mi ąŜ szo ść wynosi od 17,2 do 63,8 m. Osady czwartorz ędu nale Ŝą ce wiekowo do preplejstocenu, plejstocenu i holocenu tworz ą ci ągł ą pokryw ę na obszarze arkusza (Sarnacka, 1979; 1980) (fig. 2). Najstarsze osady (preplejstocen), wykształcone jako piaski i Ŝwiry tzw. „preglacjalne”, maj ą mi ąŜszo ść 55 m, a stwierdzone zostały wierceniami w okolicach Latkowa, Ostrowa, Podwierzbna, Magnusze- wa, Grabowa Nowego, K ępy Podwierzbia ńskiej, Domaszewa, Ł ękawicy oraz Ignacówki. Osady najstarszego interglacjału (augustowskiego) reprezentuj ą piaski ze Ŝwirami i mułki rzeczne, które osadzały si ę w dolinach kopalnych. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę dwie takie doliny. Pierwsz ą przebiegaj ącą przez Ostrów w kierunku Magnuszewa wypeł- niaj ą osady o mi ąŜszo ści 12,0 m, drug ą w okolicach D ąbrówek – o mi ąŜ szo ści 14,8 m. Osady zlodowace ń południowopolskich równie Ŝ nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu. Są reprezentowane przez dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielone piaskami rzecznymi inter- stadialnymi oraz osadami zastoiskowymi. Gliny stadiału dolnego maj ą mi ąŜszo ść 34 m. Piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 4,2 do 6,2 m zachowały si ę w Ostrowie i D ąbrówkach. Gliny stadiału górnego o mi ąŜ szości od 4,7 do 34,0 m. stwierdzono w okolicach Tarnowa, a piaski i Ŝwiry rzeczne interstadiału (1,1 m) wyst ępuj ą w U ście ńcu. Osady zastoiskowe tworz ą dwa poziomy iłów warwowych o mi ąŜ szo ściach 1,6 i 3,7 m, stwierdzone zostały w otworze w Ostrowie. Osady zlodowace ń środkowopolskich deponowane były w okresie dwóch stadiałów – odry i warty. Pierwszy pozostawił po sobie piaski wodnolodowcowe i gliny zwałowe, które odsłaniaj ą si ę u podnó Ŝa kraw ędzi wysoczyzny pomi ędzy Chodkowem a Cychrowsk ą Wol ą, w okolicach Kolonii U ścieniec oraz pomi ędzy Ostroł ęką a Pilic ą. Piaski mają mi ąŜ szo ść od 2,0 do 3,5 m, za ś mi ąŜ szo ść glin nie przekracza 2 m. Granica maksymalnego zasi ęgu l ądolodu zlodowacenia warty przebiega przez połu- dniowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. W okresie stadiału warty osadziły si ę iły warwowe oraz mułki i piaski zastoiskowe, piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe, a tak Ŝe piaski i mułki kemów, plateau kemowego i tarasów kemowych (wy Ŝszego i ni Ŝszego). W zboczu wąwozu rozcinaj ącego wysoczyzn ę we wsi Stara Warka Lessy stwierdzono obecno ść lessów pochodz ących z tego zlodowacenia. Ich mi ąŜszo ść dochodzi do 2 m. Iły warwowe oraz mułki i piaski zastoiskowe, a tak Ŝe piaski wodnolodowcowe odsła- niaj ą si ę w górnej cz ęś ci zbocza wysoczyzny od Chodkowa po Dziecinów, w zboczu doliny Pilicy, jak równie Ŝ w okolicach Grabowa Nowego i Broncina. Mi ąŜ szo ść iłów warwowych i mułków wynosi od 1,0 do 2,8 m, towarzysz ących im piasków zastoiskowych si ęga 7,5 m, natomiast piasków wodnolodowcowych – 1,1–1,2 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Magnuszew na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Go- gołek, Piotrowska, 2006)

Czwartorz ęd Plejstocen (interglacjał mazowiecki): Holocen:

Plejstocen (dolny plejstocen):

Plejstocen (zlodowacenie wisły):

Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Znaczny obszar pomi ędzy Studziankami, Ł ękawic ą, Zwierzy ńcem a Ignacówk ą Piaski zajmuj ą piaski i mułki kemów, plateau kemowego i tarasów kemowych o mi ąŜ szo ści od kilku do kilkunastu metrów. Interglacjał mazowiecki (wielki) zaznaczył si ę erozj ą i akumulacj ą osadów pozostawia- jąc po sobie piaski i Ŝwiry rzeczne doliny pra-Wisły, o mi ąŜ szo ści 1,5–6,8 m. Po ust ąpieniu l ądolodu zlodowace ń środkowopolskich rozpocz ęło si ę formowanie doliny Wisły, w zarysach zbli Ŝonych do dzisiejszych. Przebiegało ono w kilku cyklach. W mo- mencie akumulacji osadów pierwszego cyklu dolina była jeszcze stosunkowo w ąska, a dopie- ro podczas akumulacji drugiego cyklu osadów, znacznie poszerzyła sw ą dolin ę. W tej szerokiej dolinie (około 20 km) w okresie stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich trwała akumulacja piasków rzecznych tarasów nadzalewowych Wisły, Pilicy i Radomki. Ich mi ąŜ- szo ść dochodzi do kilkunastu metrów. W rejonie Grabnowskiej Woli, a tak Ŝe na zboczach i u podnó Ŝy wysoczyzn wyst ępuj ą piaski deluwialne oraz piaszczyste eluwia glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 1,5–2,0 m. Na tara- sach nadzalewowych Wisły i Pilicy, a tylko sporadycznie na wysoczyznach, wyst ępuj ą pola piasków eolicznych oraz wydmy, których powstawanie rozpocz ęło si ę na przełomie plejstocenu i holocenu. Tworz ące si ę współcze śnie osady holoce ńskie stanowi ą: mułki piaszczyste (mady lek- kie), mułki ilaste (mady ci ęŜ kie), piaski rzeczne, piaski humusowe, namuły piaszczyste, tor- fiaste i torfy. Osady te wypełniaj ą rozległe dna dolin rzecznych Wisły, Radomki i Pilicy tworz ąc tarasy zalewowe oraz ni Ŝsze tarasy nadzalewowe, a tak Ŝe znajduj ą si ę w zagł ębieniach bezodpływowych i starorzeczach. Mi ąŜ szo ść ich wynosi od 0,5 do 5,0 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Magnuszew znajduje si ę obecnie pi ęć małych, udokumentowanych złó Ŝ kopalin (tabela 1). Cztery z nich to zło Ŝa piasków, a jedno iłów i mułków. W okolicy miejscowo ści Studzianki znajdowało si ę w przeszło ści zło Ŝe glin zwałowych „Studzianki”, wykre ślone z Bilansu zasobów kopalin (Wołkowicz i in., 2009). W zło Ŝu „Dziecinów” udokumentowano piaski stanowi ące eluwia glin zwałowych. Po- wierzchnia zło Ŝa wynosi 1,50 ha, jego mi ąŜ szo ść od 2,2 do 5,9 m; śr. 4,0 m, a grubo ść nad- kładu zło Ŝonego z gleby, gliny piaszczystej i piasku gliniastego – od 0,1 do 0,5 m; śr. 0,4 m (Łazowski, 1999). Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco:

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe zagospodarowania Przyczyny Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys. t, tys. m3*) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa zło Ŝa (tys. t, tys. m3*) zło Ŝa konfliktowości kopaliny litologiczno- na mapie Klasy Klasy zło Ŝa surowcowego wg stanu na rok 2008 (Wołkowicz i in., 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Dziecinów p Q 67 C1 Z 0 Sb, Sd 4 B W 2 Mariampol i(ic) Q 5 731* C2 N – Scb 4 B Gl, L 3 Anielin p Q 275 C1 G brak danych Sb,Sd 4 B W 4 Antoniówka p Q 60 C1 N – Sb,Sd 4 B W 5 Antoniówka I p Q 60 C1 N – Sb,Sd 4 B W Studzianki g(gc) Q – C2 ZWB – – – – –

Rubryka 3 – p – piaski, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd 10 10 Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C2 Rubryka 7 – zło Ŝa: N– niezagospodarowane, G– zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 – kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb

– punkt piaskowy (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) – od 93,6 do 97,9, śr. 95,8% – zawarto ść frakcji grubszej (powy Ŝej 4 mm) – od 0,7 do 5,6, śr. 3,2% – zawarto ść pyłów mineralnych – od 1,8 do 3,4, śr. 2,6%. W kopalinie nie stwierdzono obecno ści zanieczyszcze ń obcych i organicznych, a jedynie śladowe zawarto ści zwi ązków siarki. Seria zło Ŝowa jest niezawodniona i pod ścielona warstw ą piasków zaglinionych oraz glin zwałowych. Udokumentowane piaski wykazuj ą przydatno ść do celów budowlanych i dro- gowych, tj. do produkcji betonu, zapraw budowlanych, bituminów oraz na podsypki drogowe. W roku 2006 w miejscowo ści Antoniówka Świer Ŝowska na prawobrze Ŝnym tarasie Wi- sły w obr ębie dwóch s ąsiaduj ących z sob ą działek gruntowych udokumentowano dwa małe zło Ŝa piasków aluwialnych „Antoniówka” i „Antoniówka I”. Zło Ŝa maj ą prost ą budow ę po- kładow ą. Powierzchnia zło Ŝa „Antoniówka” wynosi 0,71 ha, jego mi ąŜ szo ść od 4,6 do 5,5 m; średnio około 5 m, a grubo ść nadkładu (pokrywy glebowej) od 0,2 do 0,8 m; śr. 0,48 m (Fy- da, 2006a). Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy 100%; zawarto ść pyłów mineralnych – od 0,6 do 1,5 śr. 1,06%, a wska źnik piaskowy 72–83 (śr. 77,5). Parametry zło Ŝa „Antoniowka I” s ą podobne: powierzchnia – 0,77 ha, mi ąŜszo ść od 4,4 do 5,0 m; śr. 4,8 m, a grubo ść nadkładu (pokrywy glebowej) od 0,5 do 0,9 m; śr. 0,6 m (Fyda, 2006b). Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy 100%; zawarto ść pyłów mineralnych – od 0,3 do 6,2 śr. 2,38%, a wska źnik piaskowy 52–89 ( śr. 76). Seria zło Ŝowa w obu zło Ŝach jest cz ęś ciowo zawodniona, gdy Ŝ zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści od 2,3 do 2,9 m. Zło Ŝa udokumentowano w zwi ązku z pla- nowanym remontem obwałowa ń Wisły, ale piasek nadaje si ę dla celów budowlanych i na posypki drogowe. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w miejscowo ści Anielin K ępa w 2008 roku udokumentowano zło Ŝe piasku „Anielin” (Radomski, 2008). Kopalin ą s ą tu równie Ŝ piaski pochodzenia rzecznego. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,87 ha, jego mi ąŜ szo ść od 6,8 do 9,7 m; średnio około 8,5 m, a grubo ść nadkładu (pokrywy glebowej) od 0,3 do 0,4 m. Para- metry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy: 92,7–97,9%, średnio 96%; zawarto ść pyłów mineralnych – od 0,9 do 4,0 śr. 2,3%, a wska źnik piaskowy 59,8–67,9 ( śr. 77,5). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, a zwierciadło wód gruntowych wystę- puje na gł ęboko ści od 2,0 do 4,6 m p.p.t. Piaski nadaj ą si ę do zapraw budowlanych, do betonu i na podsypki drogowe.

Tabela 2 Zestawienie charakterystycznych parametrów górniczo-geologicznych i jako ściowych zło Ŝa kopalin ilastych „Mariampol” parametry górniczo-geologiczne parametry jako ściowe surowca wypalanego kopaliny w temp.1000 °C mi ąŜszo ść grubo ść gł ęboko ść ść serii zawarto Obszar powierzchnia nadkładu poziomu margla woda skurczliwo ść wytrzymało ść zło Ŝowej nasi ąkliwo ść zło Ŝa zło Ŝa od – do wodonośnego w ziarnach zarobowa wysychania na ściskanie od – do od–do śr. od – do > 0,5 mm od–do od–do od–do śr. śr. od–do śr. śr. śr. śr. [ha] [m] [%] [MPa] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0,3–4,8 2,3–7,9 0,0–0,64 23,9–32,7 6,4–10,8 11,8–21,6 13,0–28,0 obszar A 51,7 1,0–3,7 1,9 5,0 0,1 28,2 8,3 17,1 19,0 obszar B 0,3–6,3 2,1–10,0 0,0–0,62 24,8–30,3 6,3–10,9 8,9–21,7 8,0–31,0 60,5 1,0–3,7

12 12 2,2 5,7 0,1 27,9 8,0 17,8 19,0

Jedynym zło Ŝem kopalin ilastych na omawianym obszarze jest zło Ŝe „Mariampol”

Udokumentowano tu w kategorii C 2 mułki i iły czwartorz ędowe (Wilk, 1985). Składa si ę ono z dwóch obszarów: obszaru A w postaci jednego pola oraz obszaru B, w którym wyró Ŝniono dwa pola. Jedynie pole obszaru A zlokalizowane jest w granicach arkusza Magnuszew, natomiast pola obszaru B znajduj ą si ę w obr ębie le Ŝą cego na południu arkusza Głowaczów (karta zło Ŝa). Wielko ść zasobów udokumentowanych w zło Ŝu „Mariampol” wynosi 5 731 tys.m 3 kopaliny, z czego na obszar A przypada 2 247 tys.m 3, natomiast na obszar B 3 484 tys.m 3 zasobów. Krótk ą charakterystyk ę najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych zło Ŝa „Mariampol”, z podziałem na poszczególne obszary, przedstawia tabela 2. Kopalina udokumentowana w zło Ŝu „Mariampol” wykazuje przydatno ść do produkcji wyrobów dr ąŜ onych (cegły szczelinówki, kratówki i dziurawki) oraz wyrobów cienko ścien- nych (rurek drenarskich i pustaków), a tak Ŝe wyrobów grubo ściennych, tj. cegły pełnej klasy 100 i 150. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano na podstawie obowi ązuj ących wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin (Wytyczne, 1999) i analizy przyrodniczo-krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ, wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4, tj. powszechnie wyst ępuj ących i mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń. Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło Ŝa zaliczono do złó Ŝ konfliktowych: zło Ŝe „Mariampol” z uwagi na ochron ę gleb i lasów, natomiast pozostałe zło Ŝa ze wzgl ędu na poło Ŝenie w obszarze zbiornika wód podziemnych GZWP.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród złó Ŝ udokumentowanych na obszarze arkusza Magnuszew obecnie eksploatowane jest jedynie zło Ŝe piasku „Anielin”, na mocy koncesji udzielonej prywatnemu przedsi ę- biorcy w 2009 r. Obszar i teren górniczy s ą równe powierzchni zło Ŝa i wynosz ą 1,87 ha. Zło- Ŝe jest urabiane mechanicznie przy pomocy koparki. Aktualnie na obszarze zło Ŝa znajduj ą si ę 2 wyrobiska wgł ębne o gł ęboko ści do 5 m. Na ich dnie wyst ępuje woda. Urobek składowany jest bezpo średnio przy wyrobiskach i zbywany na bie Ŝą co. Obok wyrobisk znajduje si ę te Ŝ niewielkie składowisko nadkładu Eksploatacj ę zło Ŝa „Dziecinów” zako ńczono w 2007 r. Wyrobisko jest widoczne w terenie, ale zrekultywowane. W cz ęś ci północnej wyrobiska, zrekultywowanej jeszcze w trakcie eksploatacji zło Ŝa ro śnie młodnik sosnowy, za ś pozostała cz ęść ma wyprofilowane skarpy i zarasta.

Wła ściciel złó Ŝ „Antoniówka” i „Antoniówka I” rozpocz ął starania o wydanie koncesji na ich eksploatacj ę pod k ątem zbytu surowca na renowacj ę wałów wi ślanych, ale zgody nie otrzymał. W rejonie Studzianek, w latach 1960–70, funkcjonowała cegielnia bazuj ąca na zasobach zło Ŝa glin zwałowych „Studzianki”, które zostało wybilansowane (tabela 1). Wyrobiska są niewidoczne, a teren cegielni został przeznaczony na inne cele. W latach 70. na południe od Anielina eksploatowano zło Ŝe torfów o powierzchni około 60 ha. Zostało ono praktycznie w cało ści wyeksploatowane, a teren uległ samorekultywacji. Torf eksploatowany był równie Ŝ w Ro Ŝniszewie za ko ściołem. Pozostało po nim zawodnione wyrobisko o powierzchni około 0,3 ha, w którym zamieszkały bobry. Na obszarze arkusza z uwagi na powszechne wyst ępowanie na powierzchni piasków rzecznych, wodnolodowcowych lub eolicznych wyst ępuje wiele, najcz ęś ciej drobnych punk- tów eksploatacji kopalin. S ą one zazwyczaj zaro śni ęte i za śmiecone, niekiedy ze śladami podbierania. Kilka wi ększych zaznaczono na mapie, a dla kilku z widocznymi znamionami wydobycia sporz ądzono karty punktów eksploatacyjnych. Rozległy teren z licznymi śladami płytkich (rz ędu 2–3 m) wyrobisk stokowo-wgł ęb- nych znajduje si ę w lesie koło Starego Grzybowa, nieopodal drogi z Magnuszewa. Cz ęść wyrobisk jest ju Ŝ zaro śni ętych, w cz ęś ci widoczne s ą ślady podbierania piasku, za ś cały teren jest za śmiecony, stanowi ąc lokalne „dzikie” wysypisko odpadów. Bli Ŝej zabudowa ń wsi, po przeciwnej stronie drogi widoczny jest odsłoni ęty teren, miejsce dawnej, nielegalnej eksploatacji, obecnie zniwelowany i zrekultywowany. Na południe od Dziecinowa, w lesie przy drodze na obszarze około 2 ha, znajduj ą si ę ślady czterech du Ŝych wgł ębnych wyrobisk o gł ęboko ści 4–5 m. Ich dna s ą zawodnione. Skarpy s ą zaro śni ęte młodymi drzewami. Stopie ń zarastania i wysoko ść drzew świadcz ą, Ŝe wydobycia nie prowadzono tu ju Ŝ od co najmniej kilku lat. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza w Wilczkowicach Górnych, w bezpośrednim s ą- siedztwie obszaru elektrowni Kozienice i zakładu PREFABET, znajduje si ę du Ŝy plac skła- dowy piasku. Piasek ten jest wydobywany nieopodal z koryta Wisły.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy wyst ępowania kopalin na obszarze arkusza Magnuszew zwi ązane s ą z czwartorz ędowymi utworami piaszczystymi tarasów Wisły i Pilicy. Piaski, niekiedy z domieszk ą Ŝwirów, wyst ępuj ą w obr ębie całej, szerokiej tu doliny Wisły.

Obszar doliny Wisły pomi ędzy Warszaw ą a D ęblinem był przedmiotem prac poszukiwawczych za pospółk ą. W latach 70. XX w. odwiercono tu 106 otworów o ł ącznym metra Ŝu 2 553 mb. Otwory usytuowano wzdłu Ŝ 13 profili odległych od siebie o 2–15 km, przecinaj ą- cych w poprzek dolin ę Wisły. Odległo ść pomi ędzy otworami, w zale Ŝno ści od przesłanek geologicznych, wynosiła od około 0,5 do 2,5 km. Pobrano równie Ŝ 102 próbki kopaliny w celu okre ślenia składu granulometrycznego. W obszarach poło Ŝonych na lewym brzegu Wisły (na zachód i wschód od Magnuszewa) oraz na jej prawym brzegu (pomi ędzy Koloni ą Uścieniec a Podł ęŜ em), pod nadkładem o grubo ści 3–6 m stwierdzono wyst ępowanie serii piaszczystej z domieszk ą frakcji Ŝwirowej o mi ąŜ szo ści od 3 do 13 m. W zwi ązku z powy Ŝ- szym obszary te zostały wówczas wst ępnie uznane za perspektywiczne dla wyst ępowania kruszywa naturalnego (Doma ńska, 1979). Obszar ten jest jednak słabo rozpoznany, gdy Ŝ otwory rozmieszczono w tym rejonie w odległo ściach 0,9–1,5 km. Jedynie fragment obszaru Kolonia U ścieniec – Podł ęŜ e, na odcinku pomi ędzy Ostrowem a Lewikowem, rozpoznano dokładniej jeszcze w wyniku wcze śniejszych prac poszukiwawczych (Tulska, 1970). Pod nadkładem gliny, piasków zaglinionych i zapylonych o mi ąŜ szo ści 0,8–2,8 m, nawiercono tutaj do gł ęboko ści 10 m piaski drobno- i średnioziarniste. Po analizie materiałów geologicznych zawartych w SMGP oraz na podstawie wyst ępu- jących w wielu miejscach odkrywek lub śladów dora źnej eksploatacji uznano, Ŝe brak jest podstaw do wyznaczenia tu obszarów perspektywicznych dla piasków i Ŝwirów. Ze wzgl ędu powszechne wyst ępowanie piasków, ich zmienn ą, raczej mał ą mi ąŜ szo ść , miejscami du Ŝy nadkład i słab ą jako ść nie wyznaczono obszarów perspektywicznych dla piasków rzecznych i wodnolodowcowych. Natomiast jako obszary perspektywiczne wskazano kilka wi ększych wydm poło Ŝonych poza zwartymi kompleksami le śnymi, w okolicach Grzybowa, Windugi, śelaznej Starej, Ro Ŝniszewa i Mniszewa. Wyznaczono je na podstawie analizy mapy geologicznej, obserwacji terenowych i punktów wyst ępowania kopaliny (nielegalne pozyskiwanie piasków). Mi ąŜ szo ść piasków w wyrobiskach jest niewielka, zazwyczaj rzędu 2–3 m, jedynie w okolicy Ostrowa-Windugi ponad 4 m, a spodziewana mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej rz ędu 5 m. Piaski s ą zazwyczaj drobnoziarniste, czyste, o znacznym stopniu wysortowania. W rejonach wyznaczonych jako perspektywiczne były i s ą pozyskiwane przez miejscow ą ludno ść na cele budowlane. Obszar perspektywiczny dla piasków wyznaczono równie Ŝ w okolicach wsi Zakrzew. W jego obr ębie wyznaczono obszar prognostyczny wyst ępowania piasków i piasków ze Ŝwi- rami. Odwiercono tutaj 6 otworów, w których stwierdzono wyst ępowanie piasków drobno- i średnioziarnistych, przechodz ących na gł ęboko ści od 6 do 10 m w piaski gruboziarniste

z niewielk ą domieszk ą Ŝwiru (Doma ńska, 1979). Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 29,7 ha, z czego w granicach arkusza Magnuszew znajduje si ę 10,1 ha. Oszacowana ilo ść zasobów w kategorii D 1 wynosi około 8 874 tys. t kopaliny, natomiast przedstawione w tabeli 3 parametry jako ściowe dotycz ą warstwy gruboziarnistej. Obszar ten kontynuuje si ę w kierunku zachodnim, na arkuszu mapy Warka. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Średnia Numer Średnia Zasoby Po- kompleksu Parametry grubo ść Zasto- obszaru Rodzaj grubo ść w kategorii wierzchnia litologiczno jakościowe kompleksu sowanie na kopaliny nadkładu D (ha) surowco- (%) surowcowego 1 kopaliny mapie (m) (tys. t) wego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść : 8,2–25,0 I 29,7 p, pŜ Q ziarn < 2,5 mm 75–85 1,5 8 874 Sb, Sd 16,6 pyłów mineralnych 0,4–1,0

Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe

Obszar poło Ŝony pomi ędzy Grabowsk ą Wol ą a Paprotni ą jest negatywny pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin ilastych. Kontynuuje si ę on w kierunku zachodnim na arkuszu mapy Warka. Odwiercono tutaj 34 otwory o gł ęboko ści od 7 do 16 m, w których wprawdzie stwierdzono wyst ępowanie iłów i mułków przydatnych dla potrzeb ceramiki budowlanej, ale pod grubym ( średnio 7,5 m) nadkładem. Ze wzgl ędu na to oraz niewielk ą mi ąŜ szo ść serii zło Ŝo- wej (od 2,7 do 7,9 m), obszary te uznano za negatywne (Doma ńska, 1981). Zgodnie z opracowaniem dotycz ącym perspektyw zasobowych torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996), stwierdzono brak wyst ąpie ń zaliczonych do potencjalnej bazy zasobowej torfów. W przeszło ści w okolicach Anielina torfy były eksploatowane, ale ich zasoby zostały wybrane. Równie Ŝ pozostałe niewielkie wyst ąpienia z okolic Rozniszewa i U ścinowa, opisa- ne w objaśnieniach do szczegółowej mapy geologicznej (Sarnacka, 1980) nie zostały uwzgl ędnione w cytowanym opracowaniu. Jako obszary perspektywiczne zaznaczono obszar wyst ępowania torfów u podnó Ŝa kraw ędzi doliny Wisły w kierunku NW-SE, na obszarze od Anielina do Staniszówek.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Głównym elementem hydrograficznym omawianego obszaru jest rzeka Wisła. Jej le- wobrze Ŝne dopływy na obszarze arkusza to Radomka i Pilica, a prawobrze Ŝne – Okrzejka

oraz posiadaj ące wspólne uj ście Promnik i B ączycha. Poza nimi przez obszar arkusza Magnu- szew płyn ą liczne strumienie odwadniaj ące wysoczyzn ę oraz poziomy tarasów rzecznych. Jednym z nich jest płyn ący u podnó Ŝa zachodniej kraw ędzi wysoczyzny Kanał Trzebie ński. Ponadto wyst ępuj ą tu liczne starorzecza. Stan jako ści wód powierzchniowych kontrolowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Na obszarze arkusza znajduje si ę pi ęć punktów pomiarowo- kontrolnych: Ryczywół – Wilczkowice i Magnuszew na Wi śle, Ryczywół (most drogowy) na Radomce, Zagroby (na drodze Mniszew – Warka) na Kanale Trzebieńskim, Ruda Tarnowska na rzece Promnik. Jako ść wód w Magnuszewie w Wi śle w roku 2006 oceniono jako niezado- walaj ącą (IV klasa) (Stan..., 2008). W pozostałych punktach w roku 2008 dokonano oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, zgodnie z zapisami Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html). Stan wód Kanału Trzebie ńskiego oceniono jako dobry, a pozostałych rzek jako zły.

2. Wody podziemne

Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1993, 1995) północna cz ęść omawianego obszaru nale Ŝy do regionu mazowieckiego (I), subregionu centralnego (I1), a cz ęść południowa – do regionu lubelsko-podlaskiego (IX), rejonu kozienickiego (IX B). Charakterystyk ę stopnia zawodnienia i jako ści wody opracowano wykorzystuj ąc Map ę hydrogeologiczn ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Magnuszew (Włostowski, 1998) oraz dane z Banku Hydro. Na obszarze arkusza Magnuszew wyst ępuj ą trzy pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe i kredowe. Kredowe pi ętro wodono śne na omawianym terenie jest słabo rozpoznane, mało wydajne i uj ęte tylko jedn ą studni ą. Czwartorz ędowe piętro wodono śne wyst ępuje na całym obszarze arkusza. Wyró Ŝnia si ę w jego obr ębie dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne, ró Ŝni ące si ę genez ą, rozprzestrzenieniem i litologi ą utworów wodono śnych: jeden zwi ązany z dolin ą Wisły, drugi z obszarem wysoczyzn.

Poziom wodono śny zwi ązany z dolin ą Wisły wyst ępuje w zachodniej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. Od zachodu ł ączy si ę z szerok ą doliny Pilicy, a od południa z dolin ą Ra- domki. Utwory wodono śne s ą wieku preglacjalnego, interglacjału mazowieckiego i eemskie- go oraz zlodowacenia wisły. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych najcz ęś ciej wynosi od 20 do 30 m. Warstwa wodono śna zbudowana jest z piasków o ró Ŝnej granulacji. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i zwykle wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m. Wydajno ść potencjalna pojedynczej studni osi ąga 120 m 3/h, a współczynnika filtracji 35 m/24h. Na wysoczyznach czwartorz ędowy poziom u Ŝytkowy zwi ązany jest z ró Ŝnowiekowymi osadami piaszczystymi, poczynaj ąc od utworów preglacjalnych poprzez osady interglacjałów kromerskiego i mazowieckiego, a ko ńcz ąc na wodono śnych utworach zlodowace ń środkowo- polskich. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych stwierdza si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza – około 20–40 m, a najni Ŝsz ą – w północno-wschodniej – około 5–10 m. Wydajno ść potencjalna pojedynczej studni zawiera si ę w przedziale 30–70 m3/h. Warto ść współczynnika filtracji wynosi od 5 do 50 m/24h. Wody głównego poziomu u Ŝytkowego wyst ępuj ą zwykle pod ci śnieniem, ale miejscami mog ą charakteryzowa ć si ę zwierciadłem swo- bodnym. Utwory wodono śne przykryte s ą kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych – glin, iłów i mułków, o mi ąŜ szo ści zwykle przekraczaj ącej 10 m. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy D ąbrówk ą Grabowolsk ą a Łękawic ą, rozpoznano istnienie kopalnej doliny o zró Ŝnicowanej litologii utworów wodono śnych. Mi ąŜ szo ść utworów zawodnionych, wyst ępuj ących na gł ęboko ści około 60 m, przekracza 40 m. Współczynnik filtracji wynosi około 5 m/24h, a wydajno ść potencjalna pojedynczej studni nie przekracza 50 m3/h. W cz ęś ci południowej obszaru arkusza czwartorz ędowe utwory wodono śne ł ącz ą si ę z piaszczystymi utworami miocenu, tworz ąc jeden czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy poziom wodono śny Wody tego poziomu nie s ą uj ęte otworami studziennymi, tak wi ęc jego rozpozna- nie jest znikome. Na obszarze arkusza Magnuszew wody pi ętra trzeciorz ędowego tworz ą dwa poziomy wodono śne – mioce ński i oligoce ński. S ą one bardzo słabo rozpoznane. Uj ęty jest jedynie poziom oligoce ński. W cz ęś ci południowej arkusza zawodnione piaski miocenu wyst ępuj ą na gł ęboko ści 20–60 m, a utwory oligocenu – 113–118 m. W cz ęś ci północnej, w rejonie Wilgi, omawiane utwory wyst ępuj ą gł ębiej, na gł ęboko ści odpowiednio 96 i 174 m. Rozpoznane s ą tylko utwory oligoce ńskie (studniami w Ryczywole i w Wildze). Wydajno ść eksploatacyjna

studni wynosi odpowiednio 37 i 51 m3/h, a warto ść współczynnika filtracji 2,2 i 5,5 m/24h. Zwierciadło wody wyst ępuje pod ci śnieniem i stabilizuje si ę na powierzchni terenu. Kredowy poziom wodono śny rozpoznany jest tylko jednym otworem we wsi Studzian- ki. Warstw ę wodono śną stanowi ą margle górnokredowe, które nawiercono na gł ęboko ści 166 m. Zwierciadło stabilizowało si ę na gł ęboko ści 15 m. Wydajno ść studni wynosi 12 m3/h. Aktualnie studnia nie jest u Ŝytkowana. Poziomy czwartorz ędowe zasilane s ą bezpo średnio poprzez infiltracj ę opadów atmosfe- rycznych lub te Ŝ poprzez przes ączanie przez utwory słaboprzepuszczalne zalegaj ące w nad- kładzie warstwy wodono śnej. Baz ą drena Ŝu jest doliny Wisły. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne powszechnie eksploatowane jest na obszarze arkusza przez wodoci ągi wiejskie i uj ęcia przemysłowe we wszystkich wi ększych miejscowo- ściach na obszarze arkusza. Najwi ększe uj ęcia wód podziemnych zlokalizowane s ą w dolinie Wisły. Na mapie zaznaczono uj ęcia o wydajno ści eksploatacyjnej powy Ŝej 50 m 3/h. Eksploatacja uj ęć wód podziemnych w rejonie Świer Ŝy Górnych powoduje obni Ŝenie zwierciadła wód podziemnych i powstanie leja depresji, który kontynuuje si ę na arkuszu Gło- waczów. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne ma podrz ędne znaczenie ze wzgl ędu na gorsze parametry hydrogeologiczne i gł ębokie zaleganie. Ujmowane wody czwartorz ędowe s ą niskozmineralizowane, typu wodorow ęglanowo- wapniowego. Zawieraj ą na ogół podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu w stosunku do norm dla wód pitnych. Na obszarze arkusza najwi ększe zanieczyszczenia antropogeniczne wyst ępuj ą w rejonie Ryczywołu i Świer Ŝy Górnych, gdzie zlokalizowane jest składowisko popiołów Elektrowni Kozienice. Stwierdzono tu ponadnormatywne ilo ści Ŝelaza, manganu, siarczanów oraz boru, podwy Ŝszona jest te Ŝ mineralizacja (około 900 mg/dm 3). Podwy Ŝszone zawarto ści zwi ązków azotu spotyka si ę w rejonie Magnuszewa na terenie Zakładów Przetwórstwa Owocowego. Według A. S. Kleczkowskiego (1990) na arkuszu Magnuszew znajduj ą si ę fragmenty czterech Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) (fig. 3). Dla wód poziomu czwartorz ędowego doliny Wisły wydzielono GZWP 222 – Dolina rz. śr. Wisła (Warszawa – Puławy), dla wód poziomu trzeciorz ędowego wydzielono GZWP 215 – Subniecka Warszaw- ska, w zasi ęgu którego znajduje si ę niemal cały obszar arkusza Magnuszew. W obr ębie rze- czonego zbiornika wydzielono subzbiornik GZWP 215A – Subniecka Warszawska (centralna cz ęść ). Niewielki fragment omawianego terenu w cz ęś ci południowo-wschodniej znajduje si ę w granicach górnokredowego zbiornika GZWP 405 – Niecka radomska.

Zbiornik GZWP 222 Dolina środkowej Wisły został udokumentowany (Oficjalska i in., 1996) i okre ślono dla niego stref ę ochronną. Jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 616,68 tys.m 3/d, a średni moduł zasobów dyspozycyjnych okre ślono na 247 m 3/24h/km 2. Przebieg granic zbiornika został zmodyfikowany w stosunku do przyj ętych granic (Klecz- kowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Magnuszew na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 215A – Subniecka warszawska (cz ęść centralna), trzeciorz ęd (Tr); 222 – Dolina rz. śr. Wisła (Warszawa – Puławy), czwartorz ęd (Q); 405 – Niecka radomska, kreda górna (K 2)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Magnuszew, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści w przeci ętnych (median) w glebach ś ęŜ ń glebach na (median) w obszarów niezabu- Warto ci dopuszczalne st e w glebie 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu glebach na dowanych Polski Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Magnuszew arkuszu Magnuszew

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–48 22 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–10 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–63 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–5 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–8 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–14 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–16 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Magnuszew 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzym anie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem grunt ów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza Magnuszew do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Osady powstaj ą na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ą- ce si ę z wody. W osadach zatrzymywane s ą tak Ŝe zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu Ŝywieniowym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mo- gą stwarza ć ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą po- tencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

(PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szko- dliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ą- ce w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró-

lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest punkt obserwacyjny PMŚ (Pa ństwowy Monitoring Śro- dowiska) na rzece Radomce w Ryczywole, z którego próbki do bada ń pobierane s ą corocznie. Osady Radomki charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pier- wiastków, zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach tych jedynie odnoto- wano podwy Ŝszon ą koncentracj ę chromu (tabela 6). Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddzia-

ływanie na organizmy wodne. Stwierdzone zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych oraz polichlorowanych bifenyli s ą bardzo niskie, s ą one znacznie ni Ŝsze od dopuszczalnych wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. i od war- to ści PEL . Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach rzecznych (mg/kg) Radomka Pierwiastek Ryczywół 2009 r. Arsen (As) <3 Chrom (Cr) 17 Cynk (Zn) 14 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 3 Nikiel (Ni) 3 Ołów (Pb) 5 Rt ęć (Hg) 0,017

WWA 11 WWA * 0,010

WWA 7 WWA ** 0,013 PCB*** < 0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od 11,6 do 32,3 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi 19,4 nGy/h i jest znacznie ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od 4,0 do 58,1 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej 24,3 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promie- niowanie s ą generalnie bardzo niskie (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 15–25 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuj ą osady piaszczysto-Ŝwirowe – utwory wodnolodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego oraz plejstoce ńskie i holoce ńskie osady rzeczne – charakteryzuj ące si ę zazwyczaj niskimi warto ściami promieniowania gamma. Najwy Ŝsze pomierzone dawki promieniowania (ok. 30 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi zlodowacenia środkowopolskiego. W profilu wschodnim zdecydowanie wy Ŝszy- mi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę osady wyst ępuj ące na południu - holoce ńskie osady rzeczne zalegaj ące w dolinie Wisły. Najwy Ŝsze dawki promieniowania gamma (ok. 50–60 nGy/h) s ą zwi ązane z namułami. Wzdłu Ŝ północnej cz ęś ci profilu na powierzchni wyst ępuj ą głównie piaski eoliczne i zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą tu bardzo niskie – od ok. 10 nGy/h do ok. 20 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od 1,1 do 3,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego od 2,0 do 8,5 kBq/m 2.

635W PROFIL ZACHODNI 635E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5744751 5744187

5740746 5739572 5736710 5738743 m m5734532 5736616 5731638 5728762 5729566

5726768 5727451 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5744751 5744187

5740746 5739572 5736710 5738743 m m5734532 5736616 5731638 5728762 5729566 5726768 5727451 0 1 2 3 4 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Magnuszew (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 2007 nr 39, poz. 251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpa- dów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiające pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych otworów wiertniczych.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Magnuszew Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Włostowski, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagroŜeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Magnuszew bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Magnuszewa b ędącego siedzib ą urz ędu gminy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina Pilicy” PLB 140003 i „Dolina środkowej Wisły” PLB 140004 (ochrona pta- ków), „ Dolina Dolnej Pilicy” PLH140016, „Ł ękawica” PLH 140030 (ochrona siedlisk) ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ rezerwat przyrody „Olszyny” (le śny, florystyczny), ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ obszary ochronne Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 222 „Dolina rzeki środ- kowa Wisła”, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wisły, Radomki, Okrzejki, Pytlochy, B ączychy, Łachy, Promnika, Pilicy i Kanału Trzebie ńskiego, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10º, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – rejon mi ędzy Star ą Ł ękawic ą i Grzybowsz- czyzn ą oraz skarpa rzeki Pilicy w miejscowo ści Pilica (Grabowski (red.), 2007). W zwi ązku z faktem, Ŝe Ministerstwo Środowiska wyznaczyło 453 nowe obszary NA- TURA 2000 i powi ększyło 78 z ju Ŝ istniej ących a list ę nowych obszarów rz ąd przeka Ŝe do

akceptacji Komisji Europejskiej, nale Ŝy liczy ć si ę z konieczno ści ą weryfikacji obszarów i korekty granic przed podj ęciem decyzji o lokalizacji składowisk.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów ocenie poddano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na obszarze obj ętym arkuszem Magnuszew w morfologii dominuje dolina Wisły, od wschodu i zachodu ograniczona wyra źną kraw ędzi ą wysoczyzny. Wysoczyzn ę morenow ą płask ą, o wysoko ściach wzgl ędnych do 20 m, buduj ą w strefie przypowierzchniowej gliny zwałowe stadiału mazowiecko-podlaskiego (warty). S ą to gliny piaszczyste z głazami, w par- tiach stropowych do gł ęboko ści 2 m odwapnione, brunatno-rdzawe. Na powierzchni wysoczyzny wyst ępuj ą równie Ŝ gliny zwałowe stadiału maksymalnego. S ą to zwi ęzłe, wapniste gliny, zawieraj ące głazy. Ich miąŜ szo ść w granicach analizowanego terenu wynosi od 0,5 do 14,5 m. Na obszarach wytypowanych pod składowanie odpadów ich minimalna mi ąŜ szo ść przekracza 2 m. Na glinach obydwu stadiałów lokalnie zalegaj ą piaski wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 2 m i wówczas wła ściwo ści izolacyjne glin mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Na powierzchni wysoczyzny miejscami odsłaniaj ą si ę mułki tarasu kemowego wy Ŝszego. S ą to chude, bezwapienne mułki piaszczyste o mi ąŜ szo ści od 0,5 m do 3,0 m, miejscami z cienkimi wkładkami piasków. W ich sp ągu zalegaj ą na ogół tłuste, wapniste iły warwowe (Sarnacka, 1980). Zarówno gliny zwałowe, jak i pod ścielone iłami mułki spełniaj ą kryteria przyj ęte dla bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych. Z uwagi na niejednorodne wykształcenie litologiczne czwartorz ędowych warstw muł- kowo-ilastych ich wła ściwo ści izolacyjne okre ślono jako zmienne (mniej korzystne). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gmin Wilga i Łaskarzew w rejonie Starego śabie ńca i Kolonii U ścieniec oraz Lewikowa. W gminie Grabów nad Pilic ą jest to rejon Utniki −Paprotnia, a w gminie Głowaczów: Stu- dzianki −Pancerne, D ąbrówka Grabnowolska i Placówka. Wskazane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach, co obni Ŝa kosz- ty ewentualnej inwestycji oraz zapewnia stosunkowo krótkie trasy transportu odpadów.

Środowiskowym ograniczeniem warunkowym obszarów wyznaczonych w cz ęś ci pół- nocno wschodniej jest poło Ŝenie w granicach Nadwi śla ńskiego Obszaru Chronionego Krajo- brazu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne Obszary predysponowane do bezpo średniego składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne wyznaczono w cz ęś ci południowo-zachodniej analizowanego terenu. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu osady zastoiskowe. S ą to mułki i iły warwowe tłuste, wapniste, brunatne i szarobrunatne, mi ąŜ szo ść ich wynosi od 1,0 do 2,8 m. W rejonie miejscowo ści Grabina na iłach zastoiskowych zalega warstwa glin zwałowych o mi ąŜ szo ści do 2 m. Ze wzgl ędu na niejednorodne wykształcenie litologiczne osadów zastoiskowych wła- ściwo ści izolacyjne okre śla si ę jako mniej korzystne (zmienne). Obszary predysponowane do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne zlokalizowano w rejonie Grabiny i Grabowskiej Woli w gminie Grabów nad Pilic ą i w rejonie Dąbrówki w gminie Głowaczów, na terenie udokumentowanego zło Ŝa surowców ilastych „Mariampol”. Na obszarze obj ętym arkuszem znajduje si ę pole A tego zło Ŝa. Zajmuje ono powierzchni ę ponad 50 hektarów, mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 2,3 −7,9 m ( średnio 5 m), grubo ść nadkładu 0,3 −4,8 m ( średnio 1,9 m). Na gł ęboko ści 1,0 −3,7 m wyst ępuj ą utwory zawodnione. Zawarto ść margla w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm wynosi 0,0 −0,64% ( średnio 0,1%), zawarto ść wody zarobowej 23,9 −32,7% ( średnio 28,2%). Zło Ŝe nie było dotychczas eksploatowane. Istnieje zatem mo Ŝliwo ść wydobycia kopaliny w sposób zapewniaj ący odpowiednie nachylenie skarp i prawidłowego ukształtowania dna wyrobiska. Nale Ŝy si ę liczy ć z dodat- kowymi kosztami zwi ązanymi z odizolowaniem wód przypowierzchniowych i odwodnieniem obiektu. Ograniczeniem środowiskowym budowy składowiska w rejonie D ąbrówki jest poło Ŝe- nie w granicach udokumentowanego zło Ŝa „Mariampol”. Pozostałe obszary nie maj ą ogranicze ń warunkowych. W otworze wykonanym około 500 m na południe od D ąbrówki (obszar predysponowa- ny do składowania odpadów oboj ętnych) pod 2,5 m warstw ą gliniast ą wyst ępuj ą iły o mi ąŜ- szo ści 1,5 m. Teren w jego bezpo średnim s ąsiedztwie mo Ŝna rozpozna ć pod ewentualn ą lokalizacj ę składowiska odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne.

W Ostrowie funkcjonuje gminne składowisko odpadów i wylewisko. Odpady składo- wane są bez segregacji i okresowo przesypywane piaskiem. Składowisko nie figuruje w ze- stawieniach Wojewódzkiego Inspektoratu Środowiska. W Woli Chodkowskiej składowane s ą odpady z Elektrowni „Kozienice” SA. Składowi- sko ŜuŜlu i popiołu nie jest uszczelnione, odcieki odprowadzane s ą rowami opaskowymi, układem rur kamionkowych i PE, cz ęść odcieków zawracana jest do układu, a cz ęść zrzucana do rzek Wisły i Radomki. Wody opadowe nie są ujmowane. Nie wydano pozwolenia zinte- growanego, które jest wymagane dla tego typu inwestycji. Składowiska zakładowe gipsu odpadowego i magazyn gipsu nadmiernego nie s ą uszczelnione. Prowadzony jest drena Ŝ odcieków, które nast ępnie przekazywane s ą do zbiornika. Wody opadowe nie s ą ujmowane. Składowisko ma pozwolenie zintegrowane. Składowisko odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne elektrowni uszczelnione jest foli ą PCV o grubo ści 0,5 mm, prowadzony jest drena Ŝ odcieków, gromadzonych w zbiorniku Ŝelbetowym, w którym zainstalowano studzienk ę ssawn ą. Wody opadowe nie s ą ujmowane. Według oceny Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska, składowisko spełnia wymogi obowi ązuj ące dla obiektów tego typu.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Wytypowano jako naturalna warstwa izolacyjna dla składowania odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne gliny zwałowe, mułki pod ścielone iłami oraz mułki i iły warwowe, spełniaj ą wymagane kryteria przyj ęte dla tego typu odpadów. Najbardziej korzystny jest wariant lokalizowania tego typu obiektów w granicach udokumentowanego, nieeksploatowanego zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Mari- ampol”. Na du Ŝej powierzchni wyst ępuj ą tu iły warwowe o średniej mi ąŜ szo ści 5 m. Nale Ŝy liczy ć si ę jednak z konieczno ści ą odwodnienia obiektu i odizolowania przypowierzchniowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ącego w nadkładzie. Warunki hydrogeologiczne terenów wytypowanych pod składowanie odpadów s ą korzystne. Znajduj ą si ę one na terenach o niskim i podrz ędnie średnim stopniu zagro Ŝenia wód uŜytkowych. Poziomy wodono śne izolowane s ą od powierzchni kompleksem utworów słabo- przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści od 13 do 50 m, nie wyst ępuj ą tu równie Ŝ ogniska zanieczyszcze ń. Jedynie w rejonie Lewikowa w gminie Łaskarzew stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono jako wysoki. Utwory wodono śne nie s ą izolowane od powierzchni. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 5−15 m p.p.t.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska złó Ŝ eksploatowanych na obszarze arkusza oraz niewielkie punkty lokalne- go, niekoncesjonowanego poboru kopalin znajduj ą si ę na terenach całkowicie wył ączonych z mo Ŝliwości składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary winny by ć uwzgl ędnione równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszyć stan środowiska, na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu utworów słaboprzepuszczalnych, stanowi ących naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z zasadami sporz ądzania MG śP na obszarze arkusza Magnuszew dokonano uproszczonej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Dla powy Ŝszej oceny wykorzystano Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 (Sarnacka, 1979; 1980) oraz mapy topograficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą nie obj ęto: lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, terenu rezerwatu, a tak Ŝe udokumentowanych złóŜ kopalin oraz obszaru mi ędzywala i terenów zmie- nionych antropogenicznie (osadniki elektrowni „Kozienice”). W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wyst ępuj ą grunty niespoiste, w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym oraz grunty spoiste

(zwarte, półzwarte i twardoplastyczne), w których wody gruntowe wyst ępuj ą gł ębiej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych zajmuj ą mniejsz ą cz ęść obszaru arkusza i wyst ępuj ą głównie w południowej i południowo-zachodniej jego cz ęści. Podło Ŝe zbudowane jest tu głównie z gruntów sypkich, wykształconych jako piaski wodnolodowcowe oraz piaski i Ŝwiry tarasów nadzalewowych, eluwia piaszczyste glin zwa- łowych oraz piaski eoliczne równin akumulacyjnych, których powstawanie rozpocz ęło si ę na przełomie plejstocenu i holocenu. Do rejonów o zró Ŝnicowanych warunkach dla budownictwa nale Ŝą kemy i tarasy kemowe w rejonie Paprotnej, Studzianek Pancernych i D ąbrówki w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Utrudnienia dla budownictwa mogą wyst ą- pi ć równie Ŝ na równinach akumulacyjnych piasków eolicznych, gdzie obserwuje si ę zwi ęk- szone osiadania budowli, a prowadzone wkopy wymagają zabezpieczenia ścian przed osypy- waniem. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne odznaczaj ą si ę gorszymi parame- trami geologiczno-in Ŝynierskimi, wynikaj ącymi z obecno ści wkładek mułków (frakcji pyla- stej). Wyst ępuj ące w dolinie Wisły osady piaszczyste mog ą charakteryzowa ć si ę zró Ŝnicowa- nymi warunkami geologiczno-in Ŝynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mog ą by ć przewarstwione utworami organicznymi, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych ze względu na zró Ŝnicowane osiadanie. Korzystne warunki dla budownictwa w obr ębie gruntów spoistych zwi ązane s ą z obszarami wyst ępowania gruntów spoistych, wykształconych jako gliny piaszczyste, zwi ęzłe i py- laste piaski gliniaste. S ą to grunty małoskonsolidowane, osadzone w okresie zlodowace ń środkowopolskich i wyst ępuj ące niewielkimi płatami w północno-zachodniej i północno- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz w ąskim pasem wzdłu Ŝ kraw ędzi wysoczyzny w po- łudniowo-zachodniej jego cz ęś ci. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny, na których wyst ępuj ą grunty słabono śne. S ą to przede wszystkim grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane s ą przez torfy, namuły i mułki organiczne. S ą to jednocze śnie obszary płytkiego zale- gania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te wyst ępuj ą głównie w dolinie Wisły, pasem szeroko ści około 7–8 km. Jako utrudniaj ące lub niekorzystne dla budownictwa przyjmuje si ę wszystkie obszary, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Przy występowaniu omawianych warunków geologiczno-in Ŝynierskich istotnym elementem nieko- rzystnym dla budownictwa mo Ŝe by ć agresywno ść wód gruntowych. Płytko zalegaj ącym

zwierciadłem wód gruntowych charakteryzuj ą si ę tereny podmokłe i zabagnione oraz obszary wyst ępowania piasków rzecznych tarasów holoce ńskich. Utrudnienie dla budownictwa stanowi tu dodatkowo fakt, i Ŝ tereny te zagro Ŝone s ą podtopieniami w przypadku powodzi. Z uwagi na szczególn ą specyfik ę oraz zró Ŝnicowan ą budow ę podło Ŝa w dolinie Wisły ewentualne posadowienie obiektów budowlanych w tym rejonie wymaga przeprowadzenia dodatkowych bada ń i ocen geologiczno-in Ŝynierskich. Wykonania podobnych bada ń wymagają równie Ŝ tereny poło Ŝone w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy miejscowo ściami Stara Warka i Pilica. Dolina rzeki Pilicy tworzy tutaj strom ą kraw ędź o wysoko ściach wzgl ędnych wynosz ących do kilkunastu metrów i spadkach stoków powy Ŝej 12%. S ą to równocze śnie tereny predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych. Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą czynne osuwiska (Grabowski (red.), 2007), ale za- burzenie naturalnych warunków poprzez działalno ść budowlan ą w rejonie zboczy i skarp mo- Ŝe uruchomi ć procesy osuwiskowe i doprowadzi ć do zniszczenia obiektu. Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą tereny o znacz ąco zmienionej rze źbie w wyniku działalno ści człowieka (składowiska, hałdy, du Ŝe wyrobiska poeksploatacyjne). Wyj ątkiem jest południowo-wschodni fragment obszaru arkusza, gdzie zlokalizowane s ą osadniki elektrowni Kozienice.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Magnuszew s ą: obszary Natura 2000, lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz obszary przyrodnicze prawnie chronione (rezerwat, obszar chronionego krajobrazu). Na obszarze arkusza dominuje krajobraz kulturowy wiejski z zabudow ą i bez zabudowy. Ł ącznie zajmuje on około 50% powierzchni arkusza. Lasy zajmuj ą około 50% powierzchni arkusza. DuŜe ich kompleksy znajduj ą si ę w północno-wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Lasy rozci ągaj ące si ę na prawym brzegu Wisły, w cz ęś ci północno-wschodniej, s ą pozostało ści ą dawnej Pusz- czy Nadwi śla ńskiej. Piaszczyste tarasy rzeczne porastaj ą ubogie bory sosnowe z domieszk ą brzozy i osiki. W skład zespołów le śnych rozci ągaj ących si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy Pilic ą a Radomk ą, wchodz ą przede wszystkim siedliska borowe z przewag ą boru mieszanego. S ą to drzewostany Puszczy Stromieckiej, stanowi ącej pozosta- ło ść rozległej niegdy ś Puszczy Radomsko-Kozienickiej, nadmiernie eksploatowanej w poło-

wie XIX w. W składzie gatunkowym przewa Ŝa sosna z domieszk ą d ębu i brzozy. Na podmo- kłych terenach pomi ędzy Cychrowsk ą Wol ą a Staniszówk ą zachowały si ę lasy ł ęgowe. Natu- ralne fragmenty drzewostanu olszowego z udziałem jesionu, wi ązu, klonu i jawora obj ęte zostały ochron ą w granicach rezerwatu „Olszyny”. Jest to rezerwat le śno-florystyczny, który utworzony został w 1980 r. na powierzchni 27,5 ha. Wiek chronionego drzewostanu wynosi 50–80 lat. Oprócz zbiorowisk le śnych na obszarze arkusza wyst ępuj ą zbiorowiska: wodne, ł ąko- we, torfowiskowe i bagienne, które zwi ązane s ą głównie z dolin ą Wisły i Pilicy. Ł ąki i torfowiska, wyst ępuj ące w dnach dolin rzecznych oraz podmokłych zagł ębieniach terenu, stanowi ą cenne naturalne zbiorniki retencyjne korzystnie oddziałuj ące na s ąsiednie zbiorowiska ro ślin- ne. B ędące pod ochron ą ł ąki wytworzone na glebach pochodzenia organicznego koncentruj ą si ę wzdłu Ŝ południowo-zachodniej kraw ędzi doliny Wisły, pomiędzy miejscowo ściami Bo- guszków i Staniszówka. Lasy wraz z zespołami ł ąk, stawów, bagien i torfowisk stanowi ą ostoj ę dla wielu gatun- ków zwierz ąt i ptaków oraz s ą siedliskiem rzadkich i chronionych ro ślin. Szeroko rozlane koryto Wisły usiane jest licznymi wyspami, które stanowi ą naturalne ostoje dla ptactwa. Według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowi ą około 20% omawianego terenu i koncentruj ą si ę w pasie ci ągn ą- cym si ę wzdłu Ŝ koryta Wisły oraz tworz ą mniejsze wyst ąpienia w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Prawobrze Ŝny fragment doliny Wisły obj ęty jest ochron ą w granicach Nadwi śla ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który utworzony został w 1986 r. na powierzchni 69 070 ha. Celem ochrony jest zachowanie walorów środowiska przyrodniczego prawobrze Ŝ- nej Wisły, które jest tutaj przekształcone w stosunkowo niewielkim stopniu. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Pilicy i Drzewiczki”, który utworzony został w 1983 r., na powierzchni 70 957 ha. Obszar odznacza si ę du Ŝymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi. Nieuregulowana Pilica ma charakter rzeki meandruj ącej, tworz ącej malownicze zakola, a krajobraz doliny przetrwał do dzisiaj w niemal niezmienionym kształcie. Przedmiotowy obszar projektuje si ę obj ąć ochron ą jako Park Krajobrazowy Dolnej Pilicy. Ro ślinno ść doliny Pilicy jest mocno zró Ŝnicowana, o czym świadczy fakt, i Ŝ opisano tutaj 22 rodzajów siedlisk podlegaj ących ochronie, m.in.: ł ąki, torfowiska, gr ądy, bory, ł ęgi i olsy (Chmielewski, 2003). Fauna obszaru obj ętego projektowanym parkiem reprezentowana jest przez liczne gatunki bezkr ęgowców, płazów, gadów, ryb, ptaków i ssaków.

Na obszarze arkusza zarejestrowanych zostało tylko kilka pomników przyrody Ŝywej, w wi ększo ści d ębów (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść zatwierdze- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie nia 1 2 3 4 5 6 Magnuszew L, Fl – „Olszyny” 1 R Łękawica – Trzebie ń 1980 kozienicki (27,5) Wilga 2 P Kolonia Wilga 1985 PŜ – topola czarna garwoli ński Wilga 3 P Kolonia Wilga 1984 PŜ – d ąb szypułkowy garwoli ński Grabów nad Pilic ą 4 P Łękawica 1994 PŜ – 4 d ęby szypułkowe kozienicki

Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny, Fl – florystyczny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W obr ębie arkusza Magnuszew znajduj ą si ę fragmenty trzech elementów nale Ŝą cych do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998). Wschodnia cz ęść arkusza zaj ęta jest przez obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym 23M – Dolina Środkowej Wisły, przy południowym skraju arkusza wyst ępuje mały fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym 12K – Puszczy Kozienickiej, a w północno-zachodniej cz ęś ci znajduje si ę fragment korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym 43k – Warecki Pilicy (fig. 5). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą obszary wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, wyznaczone na podstawie tzw. Dyrektywy „Ptasiej” i Dyrektywy „Siedlisko- wej” (tabela 9). S ą to: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB140003 Dolina Pilicy i PLB140004 Dolina Środkowej Wisły oraz specjalne obszary ochrony siedlisk PLH140016 Dolina Dolnej Pilicy i PLH140030 Łękawica. Informacje na temat sieci „Natura 2000” s ą zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). Dolina Środkowej Wisły zachowuje naturalny charakter rzeki roztokowej, z licznymi wyspami, z których najwi ększe pokryte s ą zaro ślami wierzbowymi i topolowymi. Jest to wa Ŝ- na ostoja ptaków wodno-błotnych. Wyst ępuje tu 9 gatunków ptaków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi, m.in.: ostrygojad, podgorzałka, podró Ŝniczek, rybitwa białoczelna, sieweczka obro Ŝ- na, sieweczka rzeczna. W Dolinie Pilicy stwierdzono wyst ępowanie 11 gatunków ptaków z Polskiej Czerwo- nek Ksi ęgi i 56 l ęgowych gatunków zwi ązanych z siedliskami wodnymi i bagiennymi. Dolina

jest zasiedlona przez wydry i bobry. Charakteryzuje si ę równie Ŝ bogat ą flor ą – stwierdzono tu wyst ępowanie 575 gatunków ro ślin naczyniowych, w tym rzadkich, zagro Ŝonych i prawnie chronionych. Obszar Ł ękawica jest wypełnion ą holoce ńskimi torfami nieck ą. Jest to rozległe i dobrze zachowane mokradło, poro śni ęte głównie ł ęgami olszowo-jesionowymi, którym towarzysz ą olsy. Istotnym elementem krajobrazu s ą ziołoro śla, turzycowiska i ł ąki. Obszar stanowi ostoj ę dla bobra europejskiego oraz miejsce l ęgowe bociana czarnego, Ŝurawia, derkacza i dzi ęcioła średniego.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Magnuszew na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 21M – Puszczy Pilickiej, 23M – Doliny Środkowej Wi- sły; 2 – krajowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 12K – Puszczy Kozienickiej; 3 – krajowy korytarz ekologicz- ny, jego numer i nazwa: 43k – Warecki Pilicy, 44k – Świdra

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ punktu obszaru w obr ębie arkusza Kod (symbol ozna- Powierzch- Lp. obsza- Woje- obszaru czenia na Długo ść Szeroko ść nia obszaru Kod ru wódz- Powiat Gmina mapie) geogr. geogr. NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 grójecki Warka PL052 PLB Dolina Pilicy E N 35 356,26 mazo- Magnuszew 1 J PL073 kozie- 140003 (P) 21°03’23” 51°41’21” ha wieckie Grabów n. PL074 nicki Pilicą PL033 kozie- Magnuszew Dolina Środ- PL071 PLB E N 30 848,71 mazo- nicki Kozienice 2 D kowej Wisły PL073 140004 21°13’28” 51°59’43” ha wieckie (P) PL074 garwo- Wilga PL075 li ński Maciejowice grójecki Warka PL052 PLH Dolina Dolnej E N 31 821,57 mazo- Magnuszew 3 K PL073 kozie- 140016 Pilicy (S) 21°02’29” 51°41’28” ha wieckie Grabów n. PL074 nicki Pilicą Magnuszew PLH E N mazo- kozie- 4 B Łękawica (S) 1 468,90 ha PL128 Grabów n. 140030 21°19’41” 51°43’47” wieckie nicki Pilicą

Rubryka 2 – B – specjalny obszar ochrony bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, D – obszar specjalnej ochrony, który graniczy z innym obszarem Natura 2000, ale się z nim nie przecina, J – obszar specjalnej ochrony cz ęś ciowo przecinaj ący si ę ze specjalnym obszarem ochrony, K – specjalny obszar ochrony cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnej ochrony Rubryka 4 – S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków kultury materialnej na obszarze arkusza Magnuszew nale Ŝą stanowiska archeologiczne. Na map ę naniesiono wszystkie obiekty wpisane do rejestru za- bytków oraz posiadaj ące du Ŝą warto ść poznawcz ą. S ą to: obozowiska, osady, punkty osadni- cze, ślady osadnictwa, cmentarzyska oraz grodziska, które pochodz ąc z epoki kamienia, br ą- zu, Ŝelaza oraz średniowiecza, reprezentuj ą kultur ę pucharów lejkowatych, łu Ŝyck ą, trzciniec- ką, przeworsk ą i średniowieczn ą. Stanowiska archeologiczne koncentruj ą si ę pomi ędzy Skur- cz ą a Rud ą Tarnowsk ą, Cychrowsk ą Wol ą a Aleksandrowem oraz Ł ękawic ą a Basinowem. Za najcenniejsze uwa Ŝa si ę ślady osadnictwa z epoki kamienia w rejonie Cychrowskiej Woli i Skurczy, cmentarzyska z epoki Ŝelaza w rejonie Rozniszewa i Tarnowa oraz pozostałości średniowiecznego grodziska w Rudzie Tarnowskiej. Najstarsz ą miejscowo ści ą w granicach omawianego arkusza jest Magnuszew – dawna osada targowa, która prawa miejskie otrzymała w 1377 r. W Magnuszewie zachował si ę ba- rokowo-klasycystyczny ko ściół pw. św. Jana Chrzciciela zbudowany w latach 1786–87, z wyposa Ŝeniem barokowym i rokokowym: drewnian ą chrzcielnic ą, ław ą, rze źbami oraz kilkoma naczyniami liturgicznymi. W pobli Ŝu ko ścioła znajduje si ę plebania pochodz ąca z ko ń- ca XVIII w. – konstrukcji zr ębowej, cz ęś ciowo murowana, cz ęś ciowo drewniana z dachem

gontowym. W Magnuszewie zachował si ę równie Ŝ dawny zajazd murowany z przełomu XVIII i XIX w., przebudowany pó źniej na szkoł ę. W Trzebieniu – wsi wzmiankowanej ju Ŝ w XV w., a od XVIII w. stanowi ącej własno ść Zamojskich – ochron ą obj ęto dziewi ętnastowieczny pałac z parkiem. W Samogoszczy do obiektów zabytkowych nale Ŝy neogotycki ko ściół pw. św. Jadwigi wzniesiony w 1863 r., z dzwonnic ą, plebani ą i organistówk ą z ko ńca XIX w. Ponadto znajduje si ę tutaj drewniana kaplica cmentarna oraz domy i zagrody z pocz ątku XX w. W pobliskim Podł ęŜ u zachował si ę murowany dworek pochodz ący z połowy XIX w., natomiast w Ryczywole zachował si ę ko ściół pw. św. Katarzyny zbudowany w latach 1876– 84, z rokokow ą rze źbą Chrystusa Zmartwychwstałego oraz dzwonem pochodz ącym z 1644 r. We wsi Rozniszew znajduje si ę neogotycki ko ściół wzniesiony w latach 1880–95, we- wn ątrz którego przechowywany jest osiemnastowieczny obraz przedstawiaj ący św. Hieroni- ma. W Pilicy znajduje si ę zabytkowy XIX-wieczny ogród typu angielskiego oraz równie Ŝ XIX-wieczny cmentarz ewangelicki. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę zarówno miejsca upami ętniaj ące bitwy z okresu po- wstania styczniowego, jak i walki z czasów II wojny światowej. W Magnuszewie znajduje si ę obelisk po świ ęcony zwyci ęstwu odniesionemu przez oddział Gasowskiego u schyłku powsta- nia jesieni ą 1864 roku. W Skurczy wzniesiono pomnik upami ętniaj ący budow ę przez Ŝołnierzy I Armii Wojska Polskiego, w dniach 12–15 VIII 1944 r., mostu pontonowego dla przeprawy przez Wisł ę, natomiast w miejscowo ści Zakrzew – pomnik ku czci Ŝołnierzy poległych na przyczółku warec- ko-magnuszewskim. W Chodkowie znajduje si ę obelisk postawiony na pami ątk ę bitwy sto- czonej przez oddział mjr Henryka „Hubala”. Inne historyczne wydarzenia upami ętnione zo- stały pomnikami i obeliskami w miejscowo ściach: Kolonia Wilga, K ępa, Ostrów, Trzebie ń oraz Michałówka. W Studziankach Pancernych znajduje si ę pomnik i mauzoleum oraz tzw. mur poległych z nazwiskami Ŝołnierzy, którzy zgin ęli w czasie bitwy.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Magnuszew kryteria kopalin u Ŝytecznych spełniaj ą czwartorz ędo- we piaski oraz iły i mułki czwartorz ędowe. W wyniku prac geologicznych udokumentowano tu kilka małych złó Ŝ piasków oraz zło Ŝe kopalin ilastych „Mariampol”. Zło Ŝa te maj ą znaczenie lokalne. Równie Ŝ perspektywy surowcowe omawianego obszaru maj ą wył ącznie znaczenie lokalne. Zwi ązane s ą one z czwartorz ędowymi piaskami doliny Wisły. W okolicach Za-

krzewa, wytypowano obszar prognostyczny wyst ępowania piasków i piasków ze Ŝwirami, o zasobach 8 874 tys. t. Na obszarze arkusza Magnuszew wyst ępuj ą trzy pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe i kredowe. Pi ętro czwartorz ędowe charakteryzuje si ę ci ągłym rozprzestrzenieniem i ma podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu ludno ści i przemysłu w wod ę. Centralna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obszarze udokumentowanego czwartorz ędowego zbiornika GZWP 222 – Dolina środkowej Wisły. Pi ętro trzeciorz ędowe wyst ępuje lokalnie i jest uj ęte zaledwie kilkoma studniami. Pi ętro kredowe uj ęte jest jednym otworem studziennym. Z uwagi na poło Ŝenie obszaru arkusza w wi ększo ści w obr ębie doliny Wisły, gdzie dominuj ące s ą utwory o niekorzystnych warunkach dla budownictwa, prace budowlane powinny by ć poprzedzone badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi. Północno-zachodni fragment obszaru arkusza obj ęty jest ochron ą w ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Pilicy. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą obszary wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB 140003 Dolina Pilicy i PLB 140004 Dolina Środkowej Wisły oraz specjalne obszary ochrony siedlisk PLH140016 Dolina Dolnej Pilicy i PLH140030 Łękawica. Omawiany region charakteryzuje si ę du Ŝymi walorami turystycznymi. Szczególnie atrakcyjne walory przyrodniczo-krajoznawcze posiadaj ą gminy poło Ŝone na Wisł ą. O środki wypoczynkowe zlokalizowane s ą w: Ostrowie, Ryczywole, Rudzie Tarnowskiej, Tarnowie oraz Kolonii Wilga. Na terenie obj ętym arkuszem Magnuszew wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w granicach kartograficznych wydziele ń glin zwa- łowych zlodowace ń środkowopolskich oraz mułków piaszczystych tarasu kemowego zalega- jących na ogół na iłach warwowych. Obszary takie wyznaczono na terenie gmin: Wilga, Ła- skarzew, Grabów nad Pilic ą i Głowaczów. Jako tereny potencjalnego składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne wytypowano obszary wyst ępowania mułków i iłów warwowych. Obszary takie wskazano w gminach Grabów nad Pilic ą i Głowaczów. Na analizowanym terenie znajduje si ę pole A udokumentowanego zło Ŝa czwartorz ędo- wych surowców ilastych „Mariampol”. Przy decyzji o lokalizacji składowiska odpadów w jego granicach konieczna jest eksploatacja kopaliny w sposób planowy, odpowiednio kształtu- jący skarpy i dno wyrobiska. Jako dodatkowy, potencjalny obszar składowania odpadów in-

nych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, wytypowano bezpo średnie s ąsiedztwo otworu w rejonie Dąbrówki, gdzie pod glinami wyst ępuje 1,5 m warstwa iłów. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów s ą korzystne. Wytypowane obszary znajduj ą si ę na terenach o niskim, a podrz ędnie średnim stopniu zagro Ŝenia wód pozio- mów u Ŝytkowych. Jedynie w rejonie Lewikowa w gminie Łaskarzew stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych okre ślono jako wysoki. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ i niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji surowców znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Wytypowane obszary przy ocenie funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane równie Ŝ jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny speł- niaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Dominuj ącą gał ęzi ą gospodarki omawianego regionu jest rolnictwo, a naj Ŝyźniejszymi glebami s ą tutaj mady wyst ępuj ące w dolinie Wisły. Jakkolwiek przewa Ŝaj ą uprawy zbó Ŝ i ziemniaków, to region słynie równie Ŝ z produkcji warzyw i owoców. Sadownictwo rozwija si ę głównie w gminach: Warka, Grabów nad Pilic ą i Wilga. Rejon Magnuszewa jest znanym w całym kraju „zagł ębiem truskawkowym”. Przemysł, zwi ązany jest głównie z przetwórstwem rolno spo Ŝywczym i obsług ą rolnic- twa. Jedyne zakłady bran Ŝy przemysłu ci ęŜ kiego, tj.: Przedsi ębiorstwo Przemysłu Betonowe- go „Prefabet” oraz Elektrownia „Kozienice”, znajdują si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w Świer Ŝach Górnych.

XIV. Literatura

CHMIELEWSKI S., 2003 – Wst ępna dokumentacja przyrodnicza projektowanego parku kra- jobrazowego Dolnej Pilicy. Towarzystwo Bada ń i Ochrony Przyrody, Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-badawczych dla okre ślenia wa- runków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w dolinie Wisły na odcinku War- szawa – D ęblin. Kombinat Geologiczny Północ, Zakład Projektów i Dokumentacji Geologicznych w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-badawczych dla okre ślenia wa- runków wyst ępowania surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie woje- wództwa radomskiego. Zakład Projektów i Dokumentacji Geologicznych w War- szawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

DOMINIAK S., KORONA W., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Magnuszew (635). Cz ęstochowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA F, 2006a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Antoniówka”

w kat.C 1 w miejsc. Antoniówka Świer Ŝowska. GEOTRAMP S.C. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA F, 2006b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Antoniówka I”

w kat.C 1 w miejsc. Antoniówka Świer Ŝowska. GEOTRAMP S.C. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŁAZOWSKI L., 1999 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dziecinów”. Lech Łazowski, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OFICJALSKA H., WŁOSTOWSKI J., KALI ŃSKI I., P ĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych GZWP 222 Dolina Środkowej Wisły. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Zasoby, jako ść , ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Anielin” w kategorii C 1 w miejscowo ści Anielin K ępa. Biuro Usług Geologiczno-Górniczych mgr in Ŝ. Tade- usz Radomski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r.

SARNACKA Z., 1979 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Ma- gnuszew (635). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SARNACKA Z., 1980 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Magnuszew (635). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STACHÝ J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Stan środowiska w województwie mazowieckim w roku 2007, 2008 – Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Warszawie. STARKEL L. (red.), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., 1970 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego prze- prowadzonych w rejonach I. B ączki – Lewików, gromada Podł ęŜ i Łaskarzew, II Po- dole – Szymanowice gromada Wilga i Sobienie Jeziory, pow. Garwolin i Otwock, woj warszawskie. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.

WILK K., 1985 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej do produkcji wyrobów cienko ściennych i dr ąŜ onych „Mariampol”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WŁOSTOWSKI J., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Magnu- szew (635). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, Warszawa. Wytyczne dokumentowania złó Ŝ kopalin, 1999 – MO ŚZNiL, Warszawa.