75 JAAR VRIJHEID Een terugblik op de oorlogsjaren in Kaag en Buitenkaag (Deel 1) Jan Biemond

We gaan in op de belangrijkste gebeurtenissen op en rond Kaageiland gedurende Een oorlog komt niet zomaar uit de lucht de Tweede Wereldoorlog en plaatsen deze lokale gebeurtenissen in een bredere vallen, daar is altijd een aanleiding voor. context. Door zijn ligging is Kaageiland, maar ook Buitenkaag, een vrijplaats Het uitbreken van de Tweede Wereldoor- voor onderduikers. Daarnaast zijn de Kagerplassen, zeker in de beginjaren van log vindt grotendeels zijn oorsprong in de de oorlog, een geliefd domein voor waterrecreatie, ook voor de bezettingsmacht. Eerste Wereldoorlog, die van 1914-1918 Hoewel de Kaag nooit een opvallende plaats zal krijgen in de geschiedschrijving Europa in zijn greep hield. Nederland bleef van de Tweede Wereldoorlog raakt het dubbeldorp gaandeweg betrokken bij de toen buiten schot. Duitsland verloor de oorlogsvoering. Dat komt door bombardementen, vliegtuigcrashes, razzia’s en door oorlog en moest daar zwaar voor boeten. Hitler wilde deze vernederingen, die een de aanwezigheid van wel zeer bijzondere gasten. diepe economische depressie tot gevolg In deel 2, dat in september verschijnt, vragen we aandacht voor de laatste hadden, ongedaan maken en begon daar- oorlogsjaren. We vertellen daarin over een aantal belangrijke strategische om met zijn expansiepolitiek om ‘Lebens- doelen voor zowel de Duitsers als de geallieerden, zoals de Ringdijk rond de ruim’ voor Duitsland te creëren. Eind au- , de Kaagbrug en het gemaal De Leeghwater. gustus 1939 mobiliseert het Nederlandse Ook over de inspanningen van het verzet, soms met tragische gevolgen leger. Op 1 september vallen de Duitsers (Haarlemmermeerdrama) en de spannende momenten rond de bevrijding. Ten Polen binnen. Op 3 september verklaren slotte eindigen we met een oproep de vrijheid door te geven aan volgende generaties. Frankrijk en Engeland de oorlog aan na- zi-Duitsland. Hiermee begint het tweede De eerste oorlogsdagen conflict op wereldschaal in de twintigste eerste bombardementen op Schiphol. De eeuw. Hoewel Nederland zich opnieuw Op de vroege ochtend van vrijdag 10 mei Kagers nemen met verbazing en verbitte- neutraal heeft verklaard, worden ze deze 1940 vallen Duitse troepen Nederland ring het schouwspel waar. Vanaf de aan- keer niet gespaard. binnen. Kort voor 4 uur worden de eerste legsteigers op het eiland zijn boven vlieg- vliegtuigen gehoord boven de Kaag: een veld Valkenburg de Duitse parachutisten Bijzondere gasten op nog vrij gesloten gemeenschap met zo’n goed zichtbaar. De eerste oorlogsdagen 250 mensen langs de westelijke oever op zijn dagen tussen hoop en vrees. Kaagse Kaageiland het eiland en ongeveer eenzelfde aantal in jongemannen vechten bij de Grebbelinie, Kaageiland is nog maar net ontdekt door Buitenkaag, langs de Ringdijk van het zui- de Peel-Raamstelling en de Moerdijkbrug- de watersport en het toerisme. Woonbo- delijkste puntje van de Haarlemmermeer. gen. Het Nederlandse leger weet de Duitse ten liggen verspreid langs de oevers van Op afstand begint het luchtafweergeschut opmars weliswaar te vertragen, maar niet de plassen. De eerste zomerhuisjes langs in actie te komen, spoedig gevolgd door de te breken. de Julianalaan aan de Dieperpoel en het Hoekstuk (de Paddenstoelhuizen) zijn in de jaren dertig gebouwd en bieden onder- dak aan soms wel heel bijzondere gasten.

Zomerhuizen aan de Dieperpoel (1938).

Kaag en Buitenkaag rond 1940. Paddenstoelhuizen aan het Hoekstuk, zuidelijke punt (2018).

ALKMADDERS | JUNI 2020 7 Frits Koolhoven (1886-1946), vliegtuigbouwer en luchtvaartpionier Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kopen Frits Koolhoven en zijn vrouw Kitty op Kaageiland aan het eind van het dorp een huis aan de waterkant. Het is van origine een oude visserswoning (Julianalaan 66) met een aanlegsteiger om Koolhovens boten aan te meren. Terwijl Anthonie Fokker ge- durende de Eerste Wereldoorlog in Duitsland werkte, bouwde Frits Koolhoven vliegtuigen in Engeland. Terug in Nederland bouwen ze hun eigen vliegtuigfabrieken. Op de vroege morgen van 10 mei, bij de eerste bombardementen, wordt Koolhovens vliegtuigfabriek nabij luchthaven Waalhaven in Rotterdam vol- ledig verwoest inclusief alle aanwezige vliegtuigen. Er werkten daar zo’n 1200 mensen. Zomerhuis van A. Meijer Schwencke, Julianalaan 50 aan de Dieperpoel. Frits Koolhoven vlucht naar de Kaag en verblijft de eerste oor- Dat de Kagers vreemd tegen Meijer Schwencke aankeken, is logsdagen op zijn motorjacht FK op de Kagerplassen. Is het uit niet zo verwonderlijk. Na de capitulatie breidt hij in grote stijl angst? Hij heeft vliegtuigen geleverd aan de grootste vijanden zijn invloed uit. Hij loopt af en toe in het uniform van de Ne- van Hitler-Duitsland. Wie weet nog dat Frits Koolhoven ooit derlandse SS en heeft goede contacten met de SD. Hij rijdt in 60 verschillende types heeft ontworpen en meer dan 3000 toe- een auto met chauffeur, heeft een doorlaatpassage voor blok- stellen heeft gebouwd? Van een artillerieverkenner, tevens jager, kades en een extra benzinequotum. Hij richt een blad op, als- zijn er in Engeland in de Eerste Wereldoorlog 1700 gebouwd. Is mede een uitgeverij waar het ministerie van Volksvoorlichting het diezelfde angst voor de Duitsers waardoor hij zich in okto- en Kunsten zijn propagandistische uitgaven laat verzorgen. ber 1940 aansluit bij de NSB? Niet te begrijpen, hij collaboreert Hij geeft formulieren en propagandamateriaal uit voor de hiermee uitgerekend met dezelfde mensen die zijn levenswerk Wehrmacht. Op 15 juli 1942 is het afgelopen met zijn invloed. hebben vernietigd. In ons verhaal speelt hij nog een belangrijke Zijn bedrijven worden ‘unter verwaltung’ gesteld. Hij heeft te veel gelogen en bedrogen, geld weggesluisd en Duitse in- rol. stanties en NSB tegen elkaar uitgespeeld. Hij moet een groot deel van zijn bedrijven afstaan maar wordt niet gevangenge- Arie Meijer Schwencke (1906-1993), zet en moet zich terugtrekken in zijn buitenhuis in Gorssel. Na uitgever voor de Wehrmacht de oorlog wordt hij opgesloten in de cellenbarakken in Sche- veningen en in 1951 moet hij terecht staan voor de Perszuive- Nog zo’n bijzondere zomergast is Arie Meijer. Halverwege het ringscommissie in Den Haag. Hij wordt veroordeeld tot zeven eiland heeft hij een zomerhuis aan de waterkant (Julianalaan en een half jaar gevangenisstraf. 50). Hij wordt gezien als een van de vreemdste figuren uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Hij koppelt de naam van zijn moeder Schwencke achter zijn eigen joods klinkende paden omgespit en bedekt. Men wil zijn huis zwart teren. Uit- naam om beter zaken te kunnen doen met Duitsland. Met zijn eindelijk volstaat een groot sleepnet van de plaatselijke visser. persbureau heeft hij al voor de oorlog contacten met de Duitse Wehrmacht. De eilandbewoners hebben zo hun bedenkingen. Verleggen Duitse bommenwerpers niet pal boven het eiland Capitulatie hun koers richting het zuidwesten? Gebruikt de Luftwaffe soms Op 14 mei zetten de Duitsers vol in op het bombarderen van zijn wit geschilderde huis als zichtbaken? Heeft hij niet in zijn Rotterdam. De historische binnenstad wordt bijna volledig ver- grote tuin een bunker staan en heeft hij geen schelpenpaden la- nietigd. Naar schatting komen zo’n 800 mensen om. Nederland ten aanleggen in de vorm van een hakenkruis? Snel worden de capituleert de volgende dag, op 15 mei 1940. De oorlogsdagen

• FOTO LINKS Zomerverblijf van Frits en Kitty Koolhoven, Julianalaan 66; de voormalige Jachthaven Ree, thans Restaurant De Twee Wilgen. • FOTO MIDDEN Waterkant met grijze motorjacht FK, wel spottend ‘de onderzeeër’ genoemd. • FOTO RECHTS Ds. Willem Theodorus van der Windt, Predikant te de Kaag (1939-1945), Commandant Luchtbescherming, tevens lid van het verzet.

8 ALKMADDERS | JUNI 2020 hebben voor Kaag en Buitenkaag niet straatlantaarns branden niet meer, de meer schade dan wat kapotte ruiten opge- ramen zijn afgesloten met teerpapier dat leverd, veroorzaakt door een bombarde- geen licht doorlaat. Sommigen hebben ment op het viaduct van de Dr. Heyelaan een windmolen op het dak staan om een tussen en Huigsloot. Ds. Van der accu te laden om nog enig licht te hebben, Windt, de lokale Hervormde predikant een zogenaamde ‘wind charter’, gefabri- en tevens Commandant van de Lucht- ceerd op de lokale scheepswerf. Komt er bescherming schrijft: ”Gode zij dank een streepje licht naar buiten, dan wordt hebben we de vijf oorlogsdagen ongedeerd er gewaarschuwd door de comman- doorstaan. Van de onder de wapenen zijn- dant-luchtbescherming. de mannen mochten wij goede berichten Jeugdherberg De Trekschuit met trekkers­ ontvangen. Tot op heden hebben we geen keuken. Het witte huisje is later de Bommen nabij Kaagbrug gesneuvelden onder de Kagers. Willem Nell Centrale keuken blijkt in Engeland te zijn.” Maar ook de Kaag kan de oorlog niet Willem Nell diende in de Prinses Irene- bestellen, terwijl ze bij de zeilmaker over ontvluchten. Vanaf het begin van de oor- brigade en hielp mee om via Frankrijk een levering nieuwe zeilen komen praten. log wordt Fliegerhorst Schiphol, zoals de en België Nederland te bevrijden. Op In 1943 worden beide jachten, de Olhorn Duitsers het noemden, door de Engelsen de ouderlijke boerderij ‘Dank en Hoop’, en de Neushoorn, op de plaatselijke werf gebombardeerd. In de nacht van 23 op 24 Julianalaan 13, het huidige Bezinnings- gedoopt. Na de oorlog worden de jachten mei 1941 laat een Britse bommenwerper centrum Stal op de Kaag, wordt hij al die door de Koninklijke Marine in beslag ge- op weg naar Schiphol zijn bommen vallen oorlogsjaren node gemist. nomen en aan particulieren verkocht. vlak bij de Kaagbrug over de Ringvaart van de Rijksweg tussen Amsterdam en Na de Februaristaking (25 en 26 februa- Den Haag. De eerste bommen vallen in Bezetting: de eerste jaren ri 1941), het eerste massale en openlijke de Hellegatspolder. Daarna komt er een De Rijkscommissaris van het door de protest tegen de Jodenvervolging, voert bom in de Ringvaart terecht, vlak bij de Duitsers bezette Nederland, dr. Arthur Seyss-Inquart de druk op, neemt de eco- dijk. De laatste bom is een voltreffer, maar Seyss-Inquart, kiest aanvankelijk voor nomische uitbuiting toe en wordt de be- niet op de dijk of op de brug, maar op de een fluwelen aanpak. De economische zetting grimmiger. woning van Maurits Loogman, net ach- uitbuiting blijft beperkt. Als hoogste be- Toch wordt er nog veel gezeild op de ter de dijk. Hij komt met vrouw en drie zettingsautoriteit komt hij samen met plassen. In 1942 noteert de 25e Kaagweek kinderen om het leven. Buurtbewoners Friedrich Christiansen, de bevelhebber een recordaantal deelnemers: 1842 starts kunnen pas na drie uur zoeken de negen van de Wehrmacht in Nederland, onge- door 422 inschrijvers. Ook op Kaagei- maanden oude baby van een ander gezin stoord en zonder een leger van lijfwach- land is het lange tijd redelijk veilig, men levend onder de ingestorte kap van een ten naar de Kagerplassen om te zeilen. merkt nog weinig van de nieuwe orde in huis uitgraven. De bewoners van andere Ook zij behoren tot die groep van wel uniform, behalve misschien de Jeugd- ingestorte huizen komen met de schrik zeer bijzondere zomergasten op de Kaag. stormers, vaak kinderen van NSB’ers, die vrij. De verbijstering is groot. Niemand Zorgvuldig afgeschermd van de buiten- jeugdherberg De Trekschuit bezoeken. van de burgerbevolking is veilig, ook niet wereld hebben ze hun woonboot res- voor onze Engelse vrienden. Was het een pectievelijk kajuitjacht afgemeerd bij het Wel komen er ’s nachts duizenden vlieg- gericht bombardement op de Kaagbrug onbewoonde eiland Faljeril, nabij het tuigen over, de Luftwaffe gaat richting of de Ringdijk, of moest het vliegtuig ge- gemaal De Leeghwater. Ter ontspanning Engeland en de Britse luchtmacht (RAF) woon snel zijn lading kwijt omdat het zelf laten ze landgoed Clingendael in Was- in omgekeerde richting. Dit geeft zo’n ge- was aangeschoten bij een vuurgevecht? senaar achter zich om rustig als gewone gons en getril dat slapen moeilijk is. De Hoe het ook zij, de bommen vielen wel mensen hun boten op te zoeken, over de Julianalaan te wandelen voor een praat- je bij de scheepsbouwer, daar en passant twee zeewaardige zeiljachten (8,5 m) te

Doop van de zeiljachten Olhorn en Neus- hoorn, 1943. Bombardementsschade op de Lisserdijk bij de Kaagbrug in de nacht van 23-24 mei 1941.

ALKMADDERS | JUNI 2020 9 heel dicht bij een strategisch doel. Het is kers. De Kaag als onderduikersparadijs. goed om te beseffen dat de geallieerden Ze hebben aanvankelijk weinig te vrezen. gedurende de bezetting zo’n 600 bom- Komen de Duitsers, dan wordt dit in het bardementen hebben uitgevoerd op Ne- vlakke land van de Haarlemmermeer- derlandse infrastructurele doelen. Het polder tijdig doorgegeven en uiteindelijk NIOD, instituut voor oorlogs-, holocaust is er nog een extra meldingspost bij het en genocidestudies, schat dat het totaal veerhuis van Verhoog. Velen vinden on- aantal burgerslachtoffers zich beweegt derdak in de verspreid staande woningen, tussen de 8.000 en 10.000. in de zomerhuisjes en de woonarken. Ook was er voldoende eten om die extra mon- den te kunnen vullen. Kaageiland heeft Klokkenroof ook veel Joodse onderduikers gehuisvest, Ten behoeve van de Duitse oorlogsindus- vooral afkomstig uit Den Haag. We noe- trie wordt Nederland grondig leeggeplun- men hier de familie Karel van Asselt, die derd. Met het oog op de wapenindustrie het Joodse meisje Renny Augura in huis hebben de Duitsers vooral veel belangstel- hadden. In 1982 krijgt ze uit handen van ling voor metalen voorwerpen. Tot grote Prins Bernhard het verzetsherdenkings- woede van kerkelijk Nederland worden kruis uitgereikt voor de verdiensten van tussen oktober 1942 en september 1943 haar latere echtgenoot Jaap van Asselt, die klokken uit de kerktorens gehaald om te inmiddels is overleden, maar haar al die worden omgesmolten. De metaallege- Affiche om te komen werken in Duitsland. oorlogsjaren heeft weten te beschermen. ring heeft dezelfde samenstelling als die Niet alleen aan het einde van het dorp, waarvan kanonnen worden gegoten. Op ook aan het begin, bij de familie Willem woensdag 28 april 1943 wordt de kostbare Ze worden gelokt door fraaie, kleurige af- Verhoog in het veerhuis, zat een Joods luidklok uit de toren van de Kaagse Pro- fiches. Werken was geen vorm van land- meisje ondergedoken. testantse kerk gehaald. Hij is gegoten in verraad, zo stelde de Duitse propaganda, 1675 in Amsterdam door P. Hemony, met maar dient de belangen van het Neder- Laten we ook Buitenkaag niet vergeten. als Latijnse spreuk ‘Temporis extremi tum landse volk. In 1942 verdwijnt de ‘vrijwil- Op Huigsloterdijk 379 woonden Jacob memor esto tui’, dat betekent: ‘Wees dan lige’ tewerkstelling naar de achtergrond. en Anna Rip-van Tol. In de bezettingstijd gedachtig aan uw uiterste tijd’. Het schip Steeds minder Nederlandse arbeiders was Jacob tuinman bij professor Visser, waarmee de geroofde klokken werden voelen zich geroepen te informeren naar een van de eerste zomergasten op Kaagei- vervoerd kwam op het IJsselmeer vast te vacatures in het Derde Rijk. Vanaf begin land (boerderij Kerkwijck). Gedurende zitten op een beruchte ondiepte bij Urk en 1943 moeten alle Nederlandse mannen al die jaren hebben ze enkele Joodse fa- is tijdens een zuidwesterstorm opzettelijk van 17 tot 40 jaar zich verplicht melden milies onderdak verschaft en verborgen tot zinken gebracht. Na de oorlog is hij bij de arbeidsbureaus. Veel arbeidsplaat- voor de Duitsers. Er zijn verschillende met zijn klinkende lading gelicht. In juni sen levert dit niet op. Nederlandse amb- malen huiszoekingen gedaan. Eenmaal 1946 kwam de kostbare klok weer thuis. tenaren zorgen voor genoeg vrijstellingen wordt Rip door landwachters meegeno- en opgeroepen arbeiders duiken tijdig men, maar in de paardenstal achter het onder. woonhuis wordt nooit iemand gevonden. Dwangarbeid De Joodse familie Da Costa, die enkele ja- Duizenden Nederlandse arbeiders ver- ren bij hen onderdak vond, liet uit dank- trekken aan het begin van de oorlog Onderduikers baarheid een oorkonde maken. vrijwillig naar Duitsland om in Duitse Langzamerhand wemelt het op het eiland fabrieken en bedrijven te gaan werken. en ook in Buitenkaag van de onderdui-

Uitreiking van het verzetsherinnerings- kruis, v.l.n.r. burgemeester C. van Stam van Haarlemmermeer (voormalig verzetslei- der), prins Bernhard en mevrouw Renny De monumentale luidklok uit 1675. De geborgen klokken op de kade van Urk. van Asselt-Augura.

10 ALKMADDERS | JUNI 2020

De oorlog vanuit de lucht Ondanks succesvolle bombardemen- ten op veel grote steden in Engeland en de trefzekere gevechtsvliegtuigen van de Luftwaffe, verliezen de Duitsers de Slag om Engeland in de lucht. Een Duitse invasie blijft uit. De Duitsers richten zich nu op het oostelijke front. Dit wordt gezien als het eerste keerpunt in de Twee- de Wereldoorlog. De Britten draaien nu onder leiding van premier Winston Churchill de rollen om. De bombardementen op Duitsland worden vanaf 1942 planmatig en op grote schaal uitgevoerd met hulp van de Noodlanding van de Britse Lancaster Amerikaanse Achtste Luchtmacht. Het 4-motorige bommenwerper ‘Fema Dora’ Duitse Ruhrgebied, een zwaar industrieel op eiland De Laak met zeilboten op de gebied dat een groot aandeel heeft in de achtergrond. oorlogsproductie met steden als Essen, Duisburg en Bochum moet het als eerste zwaar ontgelden. Voor veel militairen van wordt hij geraakt. Op één motor wordt de Britse luchtmacht (RAF) lijken deze de terugtocht aanvaard over Amstelveen, bombardementen op zelfmoordmissies, daar wordt hij opnieuw beschoten. Met want ook de Duitsers hebben hun grond- de twee Sassenheimse kerktorens drei- gebied goed beschermd met zoeklichten, gend dichtbij maakt piloot Ted Robbins luchtafweer en jachtvliegtuigen. een scherpe wending naar links, waar- Een tweede keerpunt in de Tweede We- na het toestel opnieuw hoogte verliest. Piloot Ted Robbins leverde een uitzonder- reldoorlog is de Slag om Stalingrad aan Het gevaarte stuitert op het water van de lijke prestatie het Oostelijke Front. Hoewel het Duitse Kagerplassen, waarna de Lancaster over Zesde Leger onoverwinnelijk leek wordt het drassige grasland van de Lakerpol- Vliegtuigcrash Duitse het in februari 1943 volledig vernietigd der schuift. Net voordat het toestel weer door het Rode Leger. In brede lagen van ‘te water’ zou gaan komt het tot stilstand. Messerschmitt 110 de Duitse bevolking dringt door dat de Wonder boven wonder heeft de zeven- Maar ook de Duitsers hebben zo hun ver- oorlog weleens slecht zou kunnen aflo- koppige bemanning de crash overleefd. liezen. Op 25 juni 1943 stijgt een twee- pen. Er zijn zelfs geen gewonden. Ondanks motorige Duitse nachtjager, een Messer- Om de Duitsers tot overgave te dwingen verwoede pogingen om te schuilen, o.a. schmitt 110, op van het Noord-Hollandse worden vanaf 1943 ook grootschalige ge- met hulp van Hugo Wijnvoort die op het vliegveld Bergen met als opdracht een allieerde bombardementen uitgevoerd op eiland De Kok ondergedoken zat, kan de aangeschoten Britse Halifax bommen- grote Duitse steden, met brandbommen jeugdige bemanning niet aan de Duitsers werper te onderscheppen en neer te op Keulen en Hamburg. De snelgroei- ontkomen. Ze worden al snel aangegeven schieten. Het loopt anders. Het toestel ende Amerikaanse en Britse luchtvloot en brengen de rest van de oorlog door in wordt zelf aangeschoten en crasht op hoog boven de Kagerplassen laat ook de Duits krijgsgevangenschap. Uit het log- een perceel land aan de zuidzijde van de Kagers niet onberoerd. boek van Friedrich Christiansen weten Kaagweg te Abbenes. De wrakresten wor- we dat hij op 30 mei met zijn zeilbeman- den geborgen op 10 oktober 1992 door Noodlanding Britse ning een kijkje kwam nemen bij het vlieg- leden van de Stichting Aircraft Recovery Lancaster bommenwerper tuig. Group 1940-1945. op eiland De Laak ______Een Messerschmitt 110, tweemotorige Literatuurverantwoording: Op 28 mei 1943 roeit een jonge Frans lichte Duitse jachtbommenwerper ■ zie deel 2 in het volgende nummer van Schie (1931) met zijn vader over de (Nachtjager). ▼ van Alkmadders. Kagerplassen naar De Laak, een eiland in de Kagerplassen, om te kijken naar een vliegtuig dat kort daar tevoren een nood- landing heeft gemaakt.

Nadat de Britse bommenwerperpiloot met zijn jeugdige bemanning in Es- sen zijn bommen had afgegooid op de Krupp-fabriek van militair materiaal,

ALKMADDERS | JUNI 2020 11 75 JAAR VRIJHEID Een terugblik op de oorlogsjaren in Kaag en Buitenkaag (Deel 2) Jan Biemond

We gaan in op de belangrijkste gebeurtenissen op en rond Kaageiland gedurende de schuwd, ervaren de vele razzia’s vooral als Tweede Wereldoorlog en plaatsen deze lokale gebeurtenissen in een bredere context. In hinderlijk. Met name fietsen moeten het dit tweede deel vragen we aandacht voor de laatste oorlogsjaren. We vertellen daarin ontgelden. Totdat totaal onverwachts in over razzia’s, de Hongerwinter en een aantal belangrijke strategische doelen voor de vroege ochtend van 26 november 1944 zowel de Duitsers als de geallieerden, zoals de Ringdijk rond de Haarlemmermeer, een twintigtal jonge Duitse soldaten niet de Kaagbrug en het gemaal De Leeghwater. Ook over de inspanningen van het via de pont komen, maar met patrouille- verzet, soms met tragische gevolgen (Haarlemmermeerdrama), en de spannende boten. Gelukkig ging het er nogal luid- momenten rond de bevrijding. Tot slot eindigen we met een oproep de vrijheid door ruchtig aan toe zodat een aantal mannen nog snel kon onderduiken in hooiberg, te geven aan volgende generaties. boot of gewoon onder een gootsteenkast- je, half in het grondwater. Jan Kattenberg De laatste oorlogsjaren (1930) weet nog te vertellen dat hij die bewuste zondagochtend zijn vader hielp De oorlog begint een andere wending te bij het koeien melken op de boerderij van nemen. Het besef groeit dat de oorlog niet Nell, halverwege het dorp. Ook hij moest alleen gewonnen kan worden vanuit de zonder pardon mee. Aan het eind van lucht, maar dat een gecombineerde actie het dorp werden alle mannen verzameld nodig is. Op 6 juni 1944 - D-Day - vindt en met machinepistolen op hen gericht in Normandië de invasie plaats. Het is het afgevoerd naar Warmond. De nog maar begin van de bevrijding van West-Eu- veertienjarige Jan hoefde uiteindelijk niet ropa via Frankrijk, België en Nederland Visserscafé Van Schie (De Hanepoel), mee. In Warmond worden zo’n duizend richting Duitsland. De bombardementen 1945. man uit de hele omgeving bijeengebracht op Duitse steden worden geïntensiveerd, in het Groot Seminarie. Daar worden de met als climax het bombarderen van le vergissing, want daar werd hij opge- persoonsbewijzen gecontroleerd. Voor Dresden in februari 1945 met heel veel pakt. Hij overleed enige maanden later de Kagers loopt het goed af, ze hadden burgerslachtoffers. Als reactie daarop ne- op 19-jarige leeftijd in concentratiekamp de nodige (eventueel vervalste) papieren men de Duitsers hun toevlucht tot regel- Neuengamme in Duitsland. en niemand wist natuurlijk waar wa- rechte terreurmethoden. Ze organiseren pens verborgen lagen. Maar voor een op razzia’s in de grote steden om Joden en De eilandbewoners, redelijk afgeschermd Kaageiland ondergedoken jongeman uit politieke tegenstanders op te pakken en door de pont en daardoor snel gewaar- Den Haag liep het minder goed af. Hij af te voeren naar concentratiekampen. Ook worden er veelvuldig razzia’s op het platteland gehouden, zo ook aan de Kaag. Geen enkele man is meer veilig, ze wor- den opgepakt en gedwongen tewerkge- steld in de Duitse wapen- en munitie-in- dustrie.

Razzia’s Op een van de razzia’s aan Huigsloot bij Buitenkaag wordt op 27 augustus 1944 Dirk van Schie opgepakt. Hij had zich moeten melden voor de Arbeitseinsatz (werken in Duitsland), maar zat thuis op Huigsloterdijk 257 (visserscafé Van Schie, later bekend als restaurant De Hanepoel) op zolder ondergedoken. Omdat Dirk wist dat er een razzia op komst was, had hij zich tijdelijk verstopt in de strobalen bij een dichtbij wonende boer. Een fata- Kaagse kabelpont en veerhuis (midden), 1940.

ALKMADDERS | SEPTEMBER 2020 11 raakte in paniek, vluchtte het weiland in, lieerden. Er ontstaat een grote chaos: hem. Op dat moment is wel al een deel van weg uit de verzamelde groep. Daar werd enerzijds door vluchtende Duitsers en Noord-Brabant, Limburg en Gelderland hij een gemakkelijk doelwit voor een NSB’ers, anderzijds door feestvierende in geallieerde handen. Vanuit deze strook Duitse scherpschutter, die niet eens de Nederlanders. In en Oegstgeest vrij gebied bevrijden de geallieerden in de moeite nam zijn slachtoffer op te zoeken. hangen de vlaggen uit. De domper komt maanden daarna de rest van Brabant en Pas de volgende dag wordt zijn dode li- diezelfde middag nog. Pas op 12 septem- Limburg. Tot Kaageiland dringt dit alles chaam in het hoge gras achter een polder- ber 1944 start de bevrijding van Neder- nauwelijks door. Gelaten wachten de be- hek geborgen. Vanaf dat moment worden land met de opmars van de Amerikanen woners de gebeurtenissen af. er wachten ingesteld, zowel ’s nachts als in Limburg. Ondertussen wordt al het overdag. verkeer te land en te water beschoten door Operatie 648: de crash van geallieerde vliegtuigen. Het Hoekstuk met de bommenwerper De bevrijding laat op de paddestoelhuizen begint volgens Titia Haanappel te lijken op een zigeunerkamp. Jayhawk zich wachten Schippers die niet meer durven varen Tot op die stralende middag van 26 sep- In 1944 worden geen zeilwedstrijden omdat ze door de geallieerden worden be- tember, rond drie uur, de rust verstoord meer uitgeschreven, veel jachten worden schoten, liggen aan de steigers. Sommigen wordt door een aangeschoten Ameri- gevorderd (voor de Hitlerjugend in Duits- zijn zelfs in de huisjes getrokken. Spoedig kaanse B-17 bommenwerper, genaamd land). Door brandstofgebrek wordt mo- worden de boten verlegd naar de Kever, Jayhawk. Het toestel maakt deel uit van torbootvaren steeds lastiger en later zelfs vanwege het gevaar van beschieting. een armada van twaalfhonderd Ameri- verboden; woonschepen mogen niet meer kaanse B-17 Vliegende Forten en B-24 op de plas liggen. Veel jachtwerven draai- Operatie Market Garden: Op 17 septem- Liberators die tussen twee uur en half drie en bijna volledig op het onderhouden en ber, ruim drie maanden na de euforie de Duitse steden Osnabrück, Hamm en stallen van zeilboten en jachten. Zeilen van D-Day, begint een van de grootste Bremen bombardeerden. Doel van deze daarentegen wordt nog wel regelmatig geallieerde mislukkingen uit de Tweede operatie was om de aanvoer van Duitse gedaan. Ondanks allerlei verboden voor Wereldoorlog. Het doel is om acht belang- versterkingen naar Arnhem te verhin- de Ringvaart, het Braassemermeer en de rijke bruggen over Maas, Waal en Rijn in deren. Achthonderd Thunderboldt- en Westeinderplassen, wordt er op de Kager- handen te krijgen om vervolgens via Ne- Mustangjagers escorteerden de vlucht. plassen in de prachtige augustusmaand derland door te stoten naar Duitsland. De Door Duits afweergeschut bij de Holland- van 1944 nog druk gezeild. operatie bestaat uit twee delen. Operatie se kust wordt de ‘Jayhawk’ na terugkomst Market, de grootste luchtlandingsoperatie van de missie tweemaal getroffen. Eerst in Dolle Dinsdag: Op 5 september 1944 be- ooit, en operatie Garden, een ondersteu- de neus, dan volgt nog een voltreffer. Als reikt westelijk Nederland het bericht dat nende aanval van grondtroepen. Helaas het toestel in een duikvlucht raakt, geeft Breda al zou zijn bevrijd door de geal- strandt het geallieerde offensief bij Arn- piloot Carl H. Gooch de overige zeven

De B-17 bommenwerper ‘Jayhawk’ met bemanning.

12 ALKMADDERS | SEPTEMBER 2020 bemanningsleden het bevel het toestel leden. Naar schatting twintigduizend verdiensten. Dit bleef natuurlijk niet on- te verlaten. Terwijl de parachutisten in mensen komen om door honger en kou. opgemerkt. Hij wordt opgepakt door de de richting van de Kagerplassen zweven, Deze barre winter staat bekend als de Duitsers en verbleef een aantal weken in stort de machine neer in een bollenveld Hongerwinter. Steeds meer producten de strafgevangenis in Scheveningen. Als tegenover de r.k. kerk De H.H. Engelbe- komen ‘op de bon’. De uitgereikte distri- een gebroken man kwam hij terug. Zijn waarders in de buurtschap ‘De Engel’ aan butiebonnen zijn bij lange na niet vol- zonen Jan en Koos waren niet benauwd en de Heereweg te Lisse. Pal achter deze kerk doende voor de hongerende bevolking. hebben de zwarthandel gewoon voortge- stond een jongens- en een meisjesschool, Dagelijks vertrekken er inwoners uit zet, zo lezen we in het recent verschenen waar de Kaagse katholieke kinderen sinds de stad, bijvoorbeeld uit Leiden en Den boek ‘Kinderen van Kaageiland’. 1931 naar school gingen. Haag, in de hoop om daarbuiten bij boe- ren in de Haarlemmermeerpolder voed- Het verzet We volgen een aantal van de parachutis- sel te kunnen ruilen. Zilveren bestekken, ten. Eén komt in het water van de Die- lakens en sieraden wisselen van eigenaar. Het verzet, ook wel ‘de ondergrondse’ perpoel terecht, vlak bij de aanlegsteiger Ook bloeit de woekerhandel. Er ontstaat genoemd, saboteerde het beleid van de van het verblijf van luchtvaartpionier een zwarte markt voor schaarse pro- bezetter door nazi’s en collaborateurs Frits Koolhoven. Hij wordt door hem uit ducten, buiten het bonnensysteem om. te doden en aanslagen te plegen o.a. op het water gehaald en vakkundig bevrijd Zwarthandelaren zijn strafbaar, ze maken distributiekantoren. Ook hielp het verzet van zijn parachute. Koolhoven loodst vaak woekerwinsten ten koste van de be- Joden, dwangarbeiders en politieke tegen- de ongedeerde copiloot John P. Quillin volking. De prijs van de aardappel loopt standers onder te duiken en verspreidde haastig zijn huis binnen, geeft hem dro- op tot wel ƒ10,- per stuk. Ook kinderen het illegale kranten met ongecensureerd ge kleren en eten, maar wil snel van hem ondernemen hongertochten, met karren nieuws over de voorgang van de oorlog. af, voordat de Duitsers verschijnen. Een en fietsen met houten velgen. Ze trek- Op het plegen van verzet stonden zwa- interessante manoeuvre voor iemand die ken ook over de Ringdijk bij Buitenkaag. re straffen. Verzetsstrijders werden vaak zich heeft aangesloten bij de NSB. Het zonder proces gevangen gezet, gemarteld verzet op Kaageiland wil de piloot in Op Kaageiland wordt niet echt honger of geëxecuteerd. Sommigen werden naar veiligheid brengen, maar deze weigert. geleden. In 1944-45 is er geen elektrici- gevangenenkampen in het oosten ge- Hij wil zich uitsluitend overgeven aan de teit, de olielamp en kaarsen gaan weer stuurd. Duitsers en heeft de rest van de oorlog in dienstdoen. Wel heerst er begin 1945 een Haarlemmermeer, onder leiding van Cor een Duits krijgsgevangenenkamp door- nijpend tekort aan drinkwater nadat de van Stam, was groot in het verzet. Vanaf gebracht. Nummer twee (de staartschut- Duitsers het drinkwaterbedrijf hebben september 1944 was het onderdeel van ter) landt in de Eymerspoel en wordt uit stilgelegd. Via een wel op het terrein van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) en het water opgepikt door een bewoner van Koolhoven kon schoon drinkwater naar richtte het zich op de plaatsing en verzor- het Hoekstuk die hem laat onderduiken behoefte worden opgepompt. Ook wordt ging van ruim zesendertighonderd on- in zijn woonhuis in Den Haag. Num- er water uit het meer gedronken, na het derduikers, onder wie zeshonderd Joodse mer drie landt in het Norremeer en ver- eerst te koken. Ongeacht de verdeeldheid Nederlanders, alsmede op het behoud drinkt. Zijn zwemvest was bij de sprong in een katholiek en protestants kamp van de dijken en de gemalen. De Haar- aan stukken gescheurd. De piloot Carl helpen de bewoners elkaar. Huisslachtin- lemmermeer moest droog blijven, dus Gooch (22 jaar) landt met zijn parachute gen bij de familie W. Nell en de familie moest voorkomen worden dat de door de ook in de buurt van de Kaag, namelijk op K. van Asselt zorgen voor het noodza- Duitsers met springstoffen ondermijnde het land van Zekveld (Hoeve Alkemade, kelijke stukje vlees om bijvoorbeeld een Ringdijk rond de Haarlemmermeer werd in de Huigsloterpolder van de Haarlem- pan soep te trekken (aldus het krantje opgeblazen. Ook Kaag en Buitenkaag mermeer), toen nog het grondgebied van Kaagklanken) en de grote groentetuinen hebben een actieve verzetsgroep onder de voormalige gemeente Alkemade. Hij zorgen voor de noodzakelijke groenten. leiding van Jan de Nie en Hannes Tulen wordt door aardappelrooiers ter plek- Via een Centrale Keuken, belast met de (Verzetsherdenkingskruis, Eisenhower ke verstopt in een bietenveld. ‘s Nachts uitdeling, is er bijzondere aandacht voor Certificaat). Ook zij hebben zich bijzon- wordt hij door het verzet via de Ring- jonge moeders. Ook zomergasten die der ingespannen voor deze strategische vaart en de Kagerplassen naar de Zijl en de schaarste in de grote steden zijn ont- doelen, terwijl ze daarnaast ook de zorg ten slotte naar Leiden gebracht. vlucht, ontvangen rantsoenen. Een aan- hadden voor de onderduikers. Overigens Na de oorlog hebben een aantal Kagers tal bomen uit de pastorietuin dient als met wisselend succes. Verraad lag ook een onderscheiding gekregen (Eisen- brandstof voor enkele gezinnen. hier steeds op de loer, uit jaloezie, gel- hower Certificaat) voor de hulp aan de dingsdrang, vanwege een oude vete of om Amerikaanse piloot en de copiloot. Zwarthandel gaat ook het eiland niet op een te premie jagen. Voor het aangeven voorbij. We noemen hier Leen Loogman, van een Joodse landgenoot werd zeven en Oorlogswinter 1944-45 vader van een groot katholiek gezin met een halve gulden betaald. Een brief van twaalf kinderen. Hij combineerde een een dorpsgenoot gericht aan de bezetter Het zou uiteindelijk nog meer dan een kleine veehouderij met een kruideniers- waarin allerlei illegale activiteiten worden half jaar duren voordat de geallieerden zaak (Het Witte Huis) en een melkwijk. gemeld, zoals lidmaatschap ondergrond- heel Nederland hebben bevrijd. Met name Ook had hij een grote tuin met groen- se, verspreiden blaadjes, zwarthandel en in het westen van Nederland wordt tijdens ten en tabaksplanten. Een uitstekende verboden voorraden, werd tijdig onder- de laatste oorlogswinter grote honger ge- combinatie voor wat clandestiene bij- schept.

ALKMADDERS | SEPTEMBER 2020 13 1 Behoud gemaal daten ondergebracht in het opzichterhuis en in februari 1945 wordt het gevorderd. De Leeghwater Tijdens de bezetting is de heer J. Vrijhof Haarlemmermeerdrama als opzichter verantwoordelijk voor ge- maal De Leeghwater. Dit was tot 1912 een 8 september 1944 stoomgemaal. In september 1944 worden, Drie jonge jongens uit Haarlem met de zonder dat hij erin gekend is, door Duit- schuilnamen Dick, Flip en Beer waren als se militairen een veertigtal landmijnen in lid van een kleine knokploeg in een luxe zijn tuin achter het huis ingegraven. Naast auto met open dak op weg naar de boerde- zijn huis komen er nog twee bij, en achter rij van verzetsman Klaas Reeuwijk. Onder het gemaal nog eens acht (afmeting 1,50 de autobanken lagen wapens en munitie, m x 0,5 m). Al deze mijnen zijn onder- die eerder gedropt waren door de Engel- ling met elkaar verbonden. De betekenis sen. Deze boerderij stond bij het viaduct is duidelijk, na bevel zou De Leeghwater van de Rijksweg A44 over de Hoofdvaart de lucht in vliegen waardoor de Haarlem- bij Abbenes en ze moesten hun lading, be- mermeerpolder onder water zou lopen: stemd voor de 24-uurs bewaking van ge- tot zo’n 0,5 m en zelfs tot 4 m als ook de maal De Leeghwater, daarheen brengen. sluizen van het Noordzeekanaal bij IJmui- Daar was moed voor nodig, maar het was den zouden worden gebombardeerd. voor deze jongens ook wel een beetje een Om het opblazen van het gemaal te ver- spel. Helaas werd het een spel met gruwe- hinderen worden er vier man van een ver- lijke afloop. Een dag eerder waren ze in zetsgroep in ondergebracht. Indien nodig bij de Geniedijk al betrokken kunnen zij de springladingen onklaar ma- geweest bij een schietincident met land- aanvallen van de geallieerden. Deze At- ken. Ze kwamen dagelijks één voor één wachters. Zo heetten Nederlanders die sa- lantikwall bestond aanvankelijk uit een bij de familie Vrijhof eten. Ook had het menwerkten met de bezetter. Op weg naar Zeefront tegen aanvallen vanuit zee, later verzet een aantal boten met zand klaarlig- Van Reeuwijk moesten ze de weg vragen, geperfectioneerd door veldmaarschalk gen, die bij het springen van de dijk snel waarna ze bij het uitladen van de hand- Rommel en uitgebreid met een Land- ingevaren konden worden en tot zinken granaten op de boerderij opnieuw verrast front. Dat laatste was bedoeld om verder gebracht. Eén van die zandboten bij de fa- werden door landwachters. De drie jon- landinwaarts, in het Groene Hart, te voor- milie Henk Schalk aan de Lisserdijk werd gens zijn later op de dag zonder vorm van komen dat de geallieerden de kustlinie, echter steeds vaker doelwit van geallieer- proces achter de boerderij door de Duitse bijvoorbeeld via parachutelandingen, in de beschietingen. De granaatscherven SD gefusilleerd. Boer Van Reeuwijk zag de rug zouden aanvallen. Onderdeel van vlogen bij de omwonenden in het rond. kans om te vluchten, zijn arbeiders bleven dit Landfront waren een aantal Duitse Op een nacht heeft het verzet de zand- gespaard. mitrailleurstellingen langs de westelij- schuit weggevaren en tot zinken gebracht ke Ringdijk van de Haarlemmermeer bij in het Kagermeer. De Atlantikwall en het de Kaag, die ook bedoeld waren om de springladingen in de Ringdijk en bij het Deze bewaking van De Leeghwater heeft Landfront gemaal te bewaken. Hoewel de Duitsers niet lang geduurd. Het wordt al snel te Langs de gehele West-Europese kust werd als onderdeel van de Vordere Wasserstel- gevaarlijk door de gebeurtenissen die be- een sterk verdedigingssysteem gebouwd, lung veel gebieden hadden geïnundeerd, kend staan als het ‘Haarlemmermeerdra- de Atlantikwall, bedoeld om de westgrens waren ook de Duitsers beducht voor het ma’. Korte tijd later worden er Duitse sol- van het Duitse rijk te verdedigen tegen inunderen van de Haarlemmermeer.

De Britse luchtmacht zat inderdaad ook niet stil. In 1944 en 1945 voerde een RAF-eenheid, gespecialiseerd in het ma- ken van luchtfoto’s, duizenden verken- ningsvluchten uit boven Nederland. De luchtfoto van Kaageiland en Buitenkaag op 25 februari 1945 is hier een voor- beeld van. Aan de hand van deze foto’s werden door een andere RAF-eenheid in Medmenham, gespecialiseerd in het interpreteren van luchtfoto’s, kaarten ge- maakt van de verdedigingswerken van het Neue Landfront. Op de kaart worden de mitrailleurstellingen getoond, de pijltjes geven aan uit welke richting de Duitsers (Stoom)gemaal De Leeghwater, links het huis van opzichter J. Vrijhof. de vijand verwachten. Het eiland De Kok

14 ALKMADDERS | SEPTEMBER 2020 1 De Atlantikwall. Op een gegeven moment wordt het on- 2 Neue Landfront en Vordere gewoon druk bij de plaatselijke bakkerij 2 Wasserstellung (BRON: BOSATLAS van de gebroeders Van Zwieten (later Van TWEEDE WERELDOORLOG). Asselt) - want daar is nog elektriciteit - als 3 Geïnundeerde gebieden daar eindelijk op vrijdag 4 mei 1945 op (donkerblauw); niet-geïnundeerde Radio Oranje het bericht komt over de gebieden (rood), wel voorzien Duitse capitulatie in westelijk Nederland. van springladingen, zoals zuidelijke De bevrijding zou ingaan op 5 mei om 8 Haarlemmermeer tot aan de Geniedijk. uur precies. De werkelijkheid is iets weer- barstiger.

(Kogjespolder), De Oude Kooi en ande- Kaag en Buitenkaag zullen nog een aan- re gebieden werden onder water gezet tal spannende dagen beleven. Op 5 mei (flooded) om luchtlandingen te voorko- gaan de mensen de straat op, men loopt men. Met datzelfde doel werden er in de bij elkaar binnen, neemt een borrel in 3 (droge) Kagerpolder houten palen gesla- ’t Kompas bij Dirk van Nieuwkoop. De gen van zo’n vier meter. verzetsmensen op de Kaag (met oran- je-blauwe armbanden) laten zich voor Coen Verbaas (1930), woonachtig op het eerst in het openbaar zien, zo’n man Huigsloterdijk 411, weet nog te vertellen of tien. De eerste daad van de BS is het dat op de plek van zijn huis een loopgraaf ontwapenen van de Duitse Leeghwa- was (zie pijlpunt) om het ‘s Gravenwater ter-bezetting. De zes daar gestationeer- tussen Kaag en Faljeril te kunnen bewa- de Oostenrijkers hebben geen zin om ken. Het huis ernaast was ontruimd. Daar te vechten en gaan gewillig mee naar de waren de Duitsers ondergebracht. Ook zij jeugdherberg, het hoofdkwartier van de hadden niet veel te eten en gooiden een BS, waarna de driekleur op De Leegh- handgranaat in het water, zodat de vissen water wordt gehesen. Ontstekingsma- kwamen bovendrijven. Cor van Zadelhoff teriaal wordt verwijderd en vernietigd. (1934), Lisserdijk 121, weet te melden Met de drie Duitse bezetters van de Kaag- dat gedurende de hele oorlog een groot brug gaat het niet zo gemakkelijk, ze wei- aantal Duitse soldaten op de ouderlijke geren zich over te geven. Ze zijn beducht boerderij was ingekwartierd in de stallen voor represailles, ze laten assistentie over- en in tenten. Ze hadden kraaiennesten in komen uit Noordwijkerhout en dreigen de bomen, zo beducht waren ze voor een een naastgelegen boerderij op te blazen. mogelijke landing van de geallieerden op Op dat moment zijn de rollen omge- de Rijksweg. draaid. De verzetsmensen moeten hun wapens inleveren en mogen blij zijn dat ze het er levend afbrengen. De Kaag raakt Bevrijding in paniek, de vlaggen worden weer bin- RAF-Luchtfoto van de Kagerplassen, Reikhalzend wordt uitgezien naar het nengehaald en somberheid is troef. Pas 25 februari 1945. Duidelijk zichtbaar einde van de oorlog. Een eerste voorbo- op maandag 7 mei geven de Duitsers zich linksboven de nieuwe Rijksweg met de zijn de geallieerde voedseldroppings. formeel over, waarna de verzetsmensen Kaagbrug over de Ringvaart en gemaal De Het gebrom van de vele vliegtuigen die hun wapens terugkrijgen, heel officieel. Leeghwater. boven Warmond zwarte pakketjes afwer- Dan is er toch eindelijk een uitbundige pen brengt de Kagers weer op de steigers. optocht en een zee aan vlaggen.

Op 10 mei wordt Frits Koolhoven opge-

RAF-kaart met Duitse mitrailleurstellingen (kringeltjes: loopgraven; kruisjes: prikkeldraad; flooded: onder water gezet). Maandag 7 mei: eindelijk bevrijd!

ALKMADDERS | SEPTEMBER 2020 15 Bevrijding doorgeven Het besef dat we al 75 jaar in vrijheid le- ven is een grote verworvenheid; het geeft ons tegelijkertijd een grote verantwoor- delijk om onze vrijheid door te geven aan een nieuwe generatie. Waar nu het via- duct van de Schiphollijn ligt en waar vroe- ger de boerderij van Van Reeuwijk stond daar staat nu het oorlogsmonument ter nagedachtenis aan het Haarlemmermeer- drama. Hier wordt op 4 mei de jaarlijkse dodenherdenking gehouden: ‘Zij offerden hun jonge leven voor de bevrijding van het vaderland, voor het behoud van het gemaal ‘De Leeghwater’ in dienst van de Onder- grondse strijdkrachten.’ Op het 50e bevrijdingsfeest in 1995 was er De BS op de Kaagbrug, Ds. W. van de Een jonge Frits Koolhoven in vliegertenue. een tentoonstelling ‘Oorlog en Bevrijding Windt steekt zijn helm omhoog. van de Kaag en Omgeving’ en een optocht die in het teken stond van de bevrijding met Op 10 mei wordt Frits Koolhoven opge- Systze van de Zee heeft in een VPRO-do- een aantal legerwagens waarmee de Cana- pakt door de BS en moet hij terechtstaan. cumentaire (2010) en in zijn boek ‘De dezen westelijk Nederland binnenreden. Op Kaageiland weet echter niemand iets Vliegmensch’ (2012) herwaardering pro- Ondanks alle grootse plannen wordt 75e kwaads over hem. Hij was toch degene beren te krijgen voor deze vooroorlog- bevrijding op 5 mei 2020 door alle getrof- die een piloot uit het water gered heeft en se vliegtuigpionier. Sinds 2013 eert het fen maatregelen rond het coronavirus in helpen onderduiken? Was hij het niet die Rijksmuseum de vliegtuigbouwer met stilte gevierd. De beperking van de bewe- een goed woordje deed voor zijn dorps- zijn in 1917 voor de Engelse luchtmacht gingsvrijheid, het opgesloten zitten, roept genoten voor wie arrestatie dreigde? Hij ontworpen dubbeldekker gevechtsvlieg- herinneringen op aan de Tweede We- werd na zeven maanden opsluiting vrij- tuig, een FK 23 Bantam. Het is het oud- reldoorlog. De door de Gemeente Kaag gesproken, maar stierf vrij snel daarna (3 ste, in authentieke toestand bewaard ge- en Braassem georganiseerde bevrijdings- juli 1946) als een besmet man, als een ver- bleven vliegtuig in Nederland. tocht, te voet of per fiets, met lezingen geten legende. De journalist en schrijver over de oorlog en ontmoetingen met de laatste ooggetuigen van de Tweede We- reldoorlog kan geen doorgang vinden. Deze publicatie is bedoeld om de ontstane leegte enigszins te vullen; het is een po- ging om de lokale geschiedenis over de Kaag in oorlogstijd levend te houden en door te geven aan volgende generaties.

De auteur is erkentelijk voor alle bijdra- gen die hij heeft mogen ontvangen in de vorm van foto’s, documenten en persoon- lijke verhalen. De FK 23 Bantam, icoon van de Nederlandse bijdrage aan de ontwikkeling van de luchtvaart, in het Rijksmuseum te Amsterdam. ______Referenties: A Gedenkboek 1910-1960, Koninklijke Zeil-, Roei- en Motorsportvereniging ‘De Kaag’, 1960 B C.B. Roos, Het kerkdorp De Kaag, 1967. C Elsa Jagerman, De Kaag en de Kagerplassen door de eeuwen heen, 1973. D Jan van Nieuwkoop, De Kaag: Oude herinneringen aan Binnen- en Buitenkaag, 1983. E A.G. van der Steur, Tussen Kaag en Braassem, Bijdragen tot de geschiedenis van de gemeente Alkemade, 1985. F Cor van Stam, Wacht binnen de dijken, Verzet in en om de Haarlemmermeer, 1994 G Vincent van Gerven, Naar school op de (Buiten)Kaag, Historie van het onderwijs op Kaag en Buitenkaag, 2002. H Dick Breedijk, Ted Robbins, Bommenwerperpiloot, 2010. I Sytze van der Zee, De Vliegmensch, Opkomst en ondergang van vliegtuigpionier Frits Koolhoven, 2012. J Jan Biemond, Een kleine geschiedenis van boerderij ‘Dank en Hoop’, 2012. K Maria Zwart, Coen Verbaas, Een leven in beweging, 2013. L Gerrit en Jan Kuipers, De slag om de Haarlemmermeer, 2014. M Conny van Schie, Lief en Leed rond de Hanepoel; Een kroniek van de familie van Schie, 2015. N Sjaak Bouwmeester, De klokkenroof tijdens de Tweede Wereldoorlog, Alkmadders, 34e jaargang, maart 2016. O Jan Biemond, De Kaag in oorlogstijd, 2020. P Kristine Groenhart, Kinderen van Kaageiland, Afscheid van het grote gezin, 2020. Q Nationaal Comité 4 en 5 mei, De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog, 2020. R Verliesregister 1939-1945, Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. S Correspondentie met Alfred Bakker, historisch explosievenonderzoek. T Rapport BS, Gewest 12, Haarlemmermeer, Nationaal archief, Collectie Binnenlandse Strijdkrachten, no. 172, 11 mei 1945. U Diverse auteurs, Maandblad Heen en Weer, (Ooggetuigen)verslagen over de Tweede Wereldoorlog. V Diverse auteurs, Alkemade in oorlogstijd, 1940-1945, Alkmadders, 13e jaargang, nr. 2, 1995. W Historische foto- en krantenarchieven.

16 ALKMADDERS | SEPTEMBER 2020