Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz DĄBROWA BIAŁOSTOCKA (225)

Warszawa 2012 Autorzy plansza A: Andrzej Stoiński *, Dariusz Wieczorek * Autorzy plansza B: Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Jerzy Król***, Małgorzata Marczak***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska**

Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska**

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

* GEOCONSULT Sp. z o.o., ul. Mielczarskiego 139/143, 25-611 Kielce ** Państwowy Instytut Geologiczny–Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

1 Spis treści I. Wstę p (A. Stoiński, D. Wieczorek) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Stoiński, D. Wieczorek) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Stoiński, D. Wieczorek) ...... 7 IV. ZłoŜ a kopalin (A. Stoiński, D. Wieczorek)...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Stoiński, D. Wieczorek)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Stoiński, D. Wieczorek)...... 16 VII. Warunki wodne (A. Stoiński, D. Wieczorek)...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby (P. Kwecko)...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 25 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król) ...... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego (A. Stoiński, D. Wieczorek)...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Stoiński, D. Wieczorek) ...... 35 XII. Zabytki kultury (A. Stoiński, D. Wieczorek) ...... 40 XIII. Podsumowanie (A. Stoiński, D. Wieczorek, M. Marczak, J. Król) ...... 43 XIV. Literatura ...... 44

I. Wstęp

Arkusz Dąbrowa Białostocka (225) Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wykonany w firmie GEOCONSULT Sp. z o.o. z Kielc (plansza A), Państwo- wym Instytucie Geologicznym z Warszawy (plansza B – warstwa geochemia środowiska), oraz w przedsiębiorstwie PROXIMA SA z Wrocławia (plansza B – warstwa składowanie odpadów). Arkusz wykonano zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano mate- riały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Dąbrowa Białostocka Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP), w skali 1:50 000 (Jędrzejewska i in., 2006). Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 jest kartograficznym odwzorowaniem informacji dotyczących występowania kopalin i gospodarczego ich wykorzystania, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii inŜynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa się ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowane treści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski uzupełnione o system NATURA 2000, a plansza B nowe treści dotyczące zagroŜeń powierzchni ziemi w tym geochemii środowiska i składowa- nia odpadów. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią duŜą

3 pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku, starostwie powiatowym w Sokółce, w urzędach gmin: Dąbrowa Białostocka, Sidra, Nowy Dwór, Suchowola i Janów, Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u uŜytkowników złóŜ. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we wrześniu 2011 roku. Informacje dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złoŜach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Dąbrowa Białostocka połoŜony jest między 53º30’ a 53º40’ szerokości geograficznej północnej oraz między 23º15’ a 23º30’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar ten połoŜony jest w obrębie województwa podlaskiego, w całości w powiecie sokólskim. Większość obszaru arkusza połoŜona jest na obszarze dwóch jednostek administracyjnych – miasta i gminy Dąbrowa Białostocka, oraz gminy Sidra. Mniejsze fragmenty powierzchni arkusza połoŜone są takŜe w obrębie gmin Nowy Dwór, Janów i Suchowola. Pod względem fizyczno-geograficznym w podziale wg Kondrackiego (2002) teren omawianego arkusza połoŜony jest w prowincji NiŜu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, w całości w obrębie mezoregionu Wzgórz Sokólskich, naleŜącego do makroregionu Niziny Północnopodlaskiej (fig.1). Wzgórza Sokólskie stanowią część wysoczyzn polodowcowych z okresu zlodowaceń środkowopolskich i charakteryzują się występowaniem wysokich wałów morenowych, kemowych i niekiedy ozowych. Wzgórza morenowe wznoszą się około 20–50 m ponad otacza- jące równiny. Rzeźba terenu Wzgórz Sokólskich ma charakter pojezierza polodowcowego, jednakŜe bez jezior występujących w obniŜeniach (na miejscu których występują obecnie podmokłości i torfowiska). Szczególnie rozległe powierzchnie torfowisk występują w centralnej części obszaru arkusza między Sidrą a Szostakami. Obszary najwyŜej wzniesione znajdują się w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Są to tzw. Karpackie Góry, z których najwyŜsze osiągają wysokość 229,2 m n.p.m. i 225,6 m n.p.m., będące częścią wyraźnego wału o wysokości przekraczającej 200 m n.p.m., przebiegającego południkowo od rejonu Sławna i Suchodoliny na północy aŜ do południowej

4 granicy arkusza w rejonie Budna i Nowinki. Formy te są najwyŜszymi wzgórzami w obszarze od Białegostoku do Suwałk. Najmniejsze wysokości bezwzględne (około 120 m n.p.m.) występują w dolinie rzeki Sidra północno-wschodniej części obszaru arkusza.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Dąbrowa Białostocka na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrac- kiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa

Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) Mezoregion makroregionu Pojezierza Litewskie (842.7): 842.74 – Równina Augustowska Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843) Mezoregiony makroregionu Nizina Północnopodlaska (843.3): 843.32 – Kotlina Biebrzańska, 843.33 – Wysoczyzna Białostocka, 843.34 – Wzgórza Sokólskie

Obszar arkusza naleŜy do podlaskiego regionu klimatycznego. Tutejszy klimat nosi wy- raźne cechy kontynentalne z mroźnymi zimami i ciepłymi latami – roczna amplituda średnich temperatur miesięcznych dochodzi do 22,5°C. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6-6,5°C, średnia temperatura powietrza półrocza zimowego waha się od -1,0 do -0,5°C, pół- rocza letniego od 13,5 do 14°C. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń ze średnią temperatu-

5 rą -4,7°C, natomiast najcieplejszy jest lipiec ze średnią temperaturą około 17,8°C. Pokrywa śnieŜna utrzymuje się przez około 90–100 dni, średnia grubość pokrywy śnieŜnej jest naj- większa w lutym i przekracza 30 cm. Średnie roczne sumy opadów wynoszą 550–580 mm, przy czym najwyŜsze opady przypadają na miesiące letnie – średnie sumy opadów półrocza letniego wynoszą od 350 do 400 mm. Okres wegetacyjny trwa około 200 dni. Dominują wiatry zachodnie – około 65% dni w roku, następnie wschodnie – około 30%. Wiatry północ- ne i południowe występują sporadycznie (Woś, 1999). Obszar arkusza w całości połoŜony jest w zlewni Biebrzy, największą rzeką przepływa- jącą przez jego obszar jest Sidra. Lesistość obszaru arkusza jest niska i wynosi około 15%. Jedyny większy kompleks leśny znajduje się w zachodniej i południowo-zachodniej części obszaru arkusza, tworząc pas szerokości 1,5–2,5 km i długości 15 km. Mniejsze lasy wystę- pują takŜe we wschodniej części arkusza w rejonie Sidry. Lasy charakteryzują się zróŜnico- wanym drzewostanem i występowaniem prawie wszystkich typów siedliskowych (od borów suchych do siedlisk wilgotnych i łęgowych), dominują jednak bory mieszane świeŜe. Obszar arkusza Dąbrowa Białostocka charakteryzuje się niskim zurbanizowaniem oraz brakiem duŜych ośrodków miejskich i przemysłowych. Największymi miejscowościami są tutaj Dąbrowa Białostocka (siedziba władz miasta i gminy, 6,6 tys. mieszkańców) i Sidra (miejscowość gminna, 0,8 tys. mieszkańców). Pozostałe miejscowości na obszarze arkusza liczą średnio 200–300 mieszkańców, nie przekraczając liczby 500 mieszkańców. Gęstość zaludnienia w obrębie miejsko-wiejskiej gminy Dąbrowa Białostocka wynosi 54 mieszkań- ców na 1 km2, ale w pozostałych gminach wiejskich obszaru arkusza jest niŜsza i wynosi około 20–25 os/km2. Podstawową formą działalności gospodarczej na terenie arkusza Dąbrowa Białostocka jest rolnictwo. Stanowi ono główne źródło utrzymania większości mieszkańców. Istniejące gospodarstwa rolne specjalizują się w produkcji roślinnej (zboŜa i ziemniaki) oraz mieszanej roślinno-zwierzęcej, a średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi 10–15 ha. Wśród uŜytków rolnych około 2/3 areału stanowią grunty orne, 1/3 uŜytki zielone, przy znikomym udziale sadów. Na obszarze arkusza dominują gleby IV i V klasy bonitacyjnej. Istnieją tutaj bogate tradycje uprawy ziemniaka jadalnego i przemysłowego, liczne są takŜe uprawy wa- rzyw i truskawek. Wśród kierunków pozostałej działalności gospodarczej dominują usługi oraz handel. W zakresie działalności przemysłowo-produkcyjnej największy udział stanowią niewielkie zakłady związane z przetwórstwem spoŜywczym (masarnia, piekarnie, spółdzielnia mleczar- ska), skupione w Dąbrowie Białostockiej.

6 Przez obszar arkusza przebiegają dwie drogi wojewódzkie: nr 670 łącząca drogę krajo- wą nr 8 (z którą krzyŜuje się w Suchowoli) z Dąbrową Białostocką i dalej na wschód do granicy polsko-białoruskiej, oraz droga wojewódzka nr 673 (z Sokółki przez Dąbrowę Biało- stocką do Lipska). Pozostałe drogi lokalne mają rangę powiatowych bądź gminnych. Przez obszar arkusza przebiega linia kolejowa nr 40 relacji Sokółka–Suwałki (stacje kolejowe m.in. w Dąbrowie Białostockiej, Augustowie). W Chworościanach (w odległości około 16 km na wschód od Dąbrowy Białostockiej, przy drodze wojewódzkiej nr 670) planowana jest budowa drogowego przejścia granicznego z Białorusią. NajbliŜsze białoruskie miasto – Grodno połoŜone jest tylko około 18 km od polskiej granicy i około 35 km od Dąbrowy Białostockiej.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Dąbrowa Białostocka opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (SMGP), arkusz Dąbrowa Biało- stocka (Wrotek, 2009), oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Sokółka (Ber, 1972). Obszar arkusza znajduje się w obrębie wyniesienia mazursko-suwalskiego. Najstarszym ogniwem podłoŜa czwartorzędu są osady kredy górnej, wykształcone jako kredy piszące z krzemieniami. Stwierdzona w obrębie arkusza ich miąŜszość (wierceniami wykonanymi podczas sporządzania SMGP) wynosi jednak zaledwie 1-2 m, a ich wiek określony został na santon-kampan. Na osadach kredy górnej zalegają utwory paleogenu i neogenu (łącznie określanych mianem trzeciorzędu). Wśród osadów paleogenu wyróŜniono najstarsze, paleoceńskie margle i piaski glaukonitowe oraz nierozdzielone osady eocenu i oligocenu, wykształcone jako piaski z glaukonitem i fosforytami. Osady neogenu reprezentowane są przez mioceńskie iły, mułki i piaski węgliste. BliŜsza charakterystyka litologiczna, jak równieŜ miąŜszość osadów paleogenu i neogenu w obrębie arkusza nie jest znana (Wrotek, 2009). Osady trzeciorzędowe i kredowe występują takŜe jako kry, odkłute z połoŜenia pier- wotnego przez lądolód i zdeponowane w obrębie osadów czwartorzędowych, w tym takŜe w pozycji przypowierzchniowej. W rejonie Kolonii Bachmackich takie wystąpienia kredy piszącej eksploatowane była na potrzeby lokalne. W obrębie obszaru arkusza występuje niemal pełny profil osadów czwartorzędowych, a ich miąŜszości wahają się od 120 m na południu w rejonie Kamienicy i 170 m w centralnej części obszaru do 270 m w rejonie Podbagien i Małyszówki. Stwierdzono tutaj bezdyskusyj-

7 nie występowanie osadów interglacjałów augustowskiego i eemskiego, stanowiących lokalne repery stratygraficzne dla pozostałych utworów czwartorzędowych. Na powierzchni terenu występują tylko osady zlodowacenia Warty (stadiałów środkowego i górnego), Wisły, oraz holoceńskie (fig. 2).

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Dąbrowa Białostocka na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006) Czwartorzęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, plejstocen: zlodowacenia północnopol- skie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czo- łowych, 18 – gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czoło- wych, 28 – gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Uwaga: zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej...(2006)

8 Profil utworów czwartorzędowych rozpoczynają osady glacjalne zlodowacenia Narwi, reprezentowane przez dwudzielne gliny zwałowe, rozdzielone piaszczystymi osadami jezior- nymi. Nad glinami zlodowacenia Narwi w rejonie Nierośna stwierdzono występowanie serii osadów jeziornych i jeziorno-rzecznych interglacjału augustowskiego o miąŜszości 40 m. Osady te wykształcone są jako piaski drobnoziarniste i mułki, licznie przewarstwiane wkład- kami detrytusu roślinnego i torfów. Zlodowacenia południowopolskie rozpoczynają poziomy glacjalne stadiału dolnego i górnego zlodowacenia Nidy, rozdzielone rzeczną serią interstadialną. Następujący po zlo- dowaceniu Nidy interglacjał małopolski zaznaczył się znaczną erozją oraz pozostawił osady rzeczne i jeziorne, rozpoznane w Brzozowie na głębokości ponad 150 m. Jest to około 5 metrowa warstwa piasków i mułków szarych i beŜowo-szarych. Osady zlodowaceń Sanu I i II reprezentowane są przez poziomy glin zwałowych, z to- warzyszącymi im piaszczystymi osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Interglacjał ferdynandowski zapisany jest jako ponad 20-metrowa seria piasków i Ŝwirów rzecznych, w której moŜna wydzielić trzy cykle sedymentacyjne. Cykl zlodowaceń południowopolskich kończy zlodowacenie Sanu II (Wilgi), którego osady wykształcone są jako dolne piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mułki zastoiskowe, następujące po nich gliny zwałowe oraz koń- czące cykl piaski wodnolodowcowe. Po okresie zlodowaceń południowopolskich nastąpił interglacjał wielki, w obrębie którego wydzielić moŜna dwa interglacjały niŜszej rangi – interglacjał mazowiecki i Zbój- na, rozdzielone chłodnym okresem zlodowacenia Liwca. Interglacjał mazowiecki reprezen- tują piaszczysto-mułkowe osady rzeczne, natomiast zlodowacenia Liwca posiada wykształ- cony pełny profil, poczynając od osadów zastoiskowych i wodnolodowcowych z okresu nasuwania się lądolodu, poprzez gliny zwałowe dokumentujące pokrycie obszaru przez lądolód, kończąc na osadach wodnolodowcowych i zastoiskowych z okresu recesji lądolo- du. Interglacjał Zbójna reprezentują mułki i piaski rzeczno-peryglacjalne, wykształcone w dwóch chłodnych cyklach (dolnym i górnym), przedzielonych serią rzeczną dokumentu- jącą okres ocieplenia. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentują poziomy glacjalne stadiału dolnego i gór- nego zlodowacenia Odry, rozdzielone rzeczną serią interstadialną, osady rzeczne interglacjału lubawskiego oraz osady lodowcowe i wodnolodowcowe zlodowacenia trzech faz zlodowacenia Warty. Do zlodowacenia Odry zaliczono osady wodnolodowcowe i zastoiskowe z transgresji lądolodu stadiału dolnego, poziom glacjalny (gliny zwałowe) oraz serie wodnolodowcowe

9 złoŜone podczas recesji tego lądolodu. W interstadiale są to osady rzeczne, natomiast w stadiale górnym poziomy osadów zastoiskowych z transgresji lądolodu, poziom glin zwałowych oraz utwory wodnolodowcowe złoŜone w czasie recesji lądolodu. Następujący po zlodowace- niu Odry okres interglacjału lubawskiego udokumentowany jest niemal 20-metrową serią piasków i mułków rzecznych. Do stadiału dolnego (Rogowca) zlodowacenia Warty zaliczono osady zastoiskowe z transgresji lądolodu, poziom glin zwałowych oraz serię zastoiskową i wodnolodowcową złoŜone w czasie recesji tego lądolodu. Wśród osadów stadiału środkowego (Wkry) zlodowacenia Warty wyróŜnić moŜna osady zastoiskowe z transgresji lądolodu, poziom glin zwałowych, osady moren czołowych, moren martwego lodu i kemów, oraz serie zastoiskowe, wodnolodowcowe i osady wytopiskowe, złoŜone w czasie recesji lądolodu tej fazy. Osady tego stadiału występują generalnie w południowo-zachodniej części obszaru arkusza w rejonie Gabrylewszczyzny, Budna i Kolonii Połomin. Stadiał górny (Mławy) zlodowacenia Warty, podobnie jak poprzedni stadiał reprezen- towany jest przez poziom glin zwałowych oraz towarzyszące mu osady moren czołowych (o znaczeniu surowcowym w obrębie obszaru arkusza), moren martwego lodu, kemów i tarasów kemowych. Schyłek tego stadiału dokumentują serie zastoiskowe, osady wodnolodowcowe, osady wytopiskowe, złoŜone w czasie recesji lądolodu tej fazy. Z tego okresu pochodzą takŜe największe pod względem wysokości i rozprzestrzenienia moreny czołowe w obrębie arkusza zwane Górami Karpackimi. Okres zlodowacenia Warty pozostawił po sobie krajobraz pojezierny, liczne istniejące wówczas jeziora i zbiorniki wodne zostały wypełnione osadami mineralnymi i organicznymi w okresie interglacjału eemskiego. Torfy, namuły torfiaste, oraz piaski jeziorne tego wieku występują w wielu miejscach w południowej części obszaru arkusza, m.in. w rejonie Jałówki, Kopciówki, Bachmackich Kolonii, Kalwińszczyzny, Makowlan, Juraszy i Poganicy. Ich miąŜszości wynoszą od 0,8 m do 3,7 m, leŜą one najczęściej pod osadami deluwialnymi o miąŜszości od 2 do 7 m. W północnej części obszaru arkusza, w rejonie Jaczna i Suchodoli- ny osady interglacjału eemskiego występują pod przykryciem glin zwałowych stadiału Świe- cia zlodowacenia Wisły. Zlodowacenie to, poza ciągłym poziomem glin zwałowych występu- jących w północnej części obszaru arkusza, pozostawiło takŜe piaszczysto-Ŝwirowe osady moren czołowych o znaczeniu surowcowym (w rejonie Kudrawki, Małyszówki, Sadowa i Grodziszczan), moren czołowych spiętrzonych, moren martwego lodu i kemów, a takŜe niewielkie płaty sandrowych, piaszczystych osadów wodnolodowcowych (najliczniej wystę-

10 pujące wzdłuŜ doliny rzeki Sidry). Na wodnolodowcowych powierzchniach piaszczystych występują miejscami wydmy i pola piasków eolicznych. Z okresu holocenu pochodzą przede wszystkim piaski i Ŝwiry tarasów zalewowych współczesnych rzek oraz torfy i namuły torfiaste.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka największe znaczenie surowcowe ma okru- chowy kompleks litologiczno-surowcowy zbudowany z piasków róŜnoziarnistych ze Ŝwi- rami, akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej (głównie czołowomorenowej). Uzupeł- nieniem bazy surowcowej są surowce ilaste ceramiki budowlanej, reprezentowane przez iły i mułki zastoiskowe. Oba kompleksy litologiczno-surowcowe są wieku czwartorzędowego (plejstoceńskiego). Marginalne znaczenie mają surowce węglanowe (kreda pisząca) wystę- pujące w postaci kier w obrębie innych utworów czwartorzędowych (najczęściej glin zwa- łowych). Obecnie w obrębie obszaru arkusza istnieją cztery udokumentowane złoŜa surowców mineralnych – jedno złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz trzy złoŜa piasków i Ŝwirów (Szuflicki (red.) i in., 2011) (tabela 1). Kolejne złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Nowa Wieś II” połoŜone jest tylko niewielkim fragmentem w obrębie obszaru arkusza. ZłoŜe „Nowa Wieś” (Staniszewska, 1958) udokumentowane zostało dla projektowane- go zakładu ceramicznego, mającego produkować cegłę pełną i dziurawkę. W związku ze zmianą koncepcji zagospodarowania złoŜa wykonano dodatkowe badania geologiczne i tech- nologiczne (Staniszewska, Salachna, 1968). Wynikiem tych badań była zmiana kategorii rozpoznania zasobów (na B+C1) i stwierdzenie przydatności surowca równieŜ do produkcji kafli. W 1994 roku z północno-zachodniej części złoŜa wydzielono złoŜe „Nowa Wieś II” (Sadowski, Ceckowski, 1994b). ZłoŜe „Nowa Wieś II” połoŜone jest w większości w granicach arkusza Lipsk, z ogólnej powierzchnia wynoszącej 4,96 ha, tylko nieznaczna część połoŜona jest w obrębie obszaru arkusza.

11 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zago- Numer Wiek kom- Kategoria Wydobycie Zastosowa- bilansowe spodarowa- Klasyfikacja złóŜ Przyczyny złoŜa Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania (tys. t) nie kopaliny Nazwa złoŜa (tys. t, nia złoŜa konfliktowości na kopaliny giczno- 3 tys.m *) złoŜa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2009 r. (Szuflicki i in., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 NOWA WIEŚ i(ic) Q 394* B+C1 N - Scb 4 A -

2 SADOWO pŜ Q 68 C1* Z - Sd, Skb 4 A -

3 ŚNICZANY pŜ Q 47 C1 G - Sd, Skb 4 A -

12 12 4 ŚNICZANY II pŜ Q 343 C1 N* - Sd, Skb 4 A -

Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, pŜ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6: B, C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* – złoŜe zarejestrowane (kategoria rozpoznania przypisana umownie); Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, N* – niezagospodarowane (wydana koncesja na eksploatację), Z – zaniechane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych; Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe.

Aktualizację zasobów i podstawowych parametrów złoŜa „Nowa Wieś” zawiera dodatek nr 2 (Sadowski, Ceckowski, 1994a). Aktualnie powierzchnia złoŜa wynosi 12,02 ha, miąŜszość kopaliny – od 2,1 do 8,9 m (średnio 4,3 m), grubość nadkładu 0,0–5,0 m (średnio 1,0 m). ZłoŜe zalega w formie wyklinowującego się pokładu, w którym wyróŜnić moŜna trzy typy surowca. W stropie, w formie odosobnionych płatów występuje glina pylasta, wapnista, o miąŜszości od 0,4 do 2,5 m. Kopaliną podstawową są iły warwowe odwapnione o miąŜszo- ści od 1,7 do 8,9 m, występujące w środkowej części profilu. Pyły ilaste zalegające w spągu tworzą pokład o miąŜszości od 0,6 do 4,7 m, a takŜe występują w formie przewarstwień w serii iłów. Do podłoŜa zaliczone zostały utwory piaszczysto-gliniaste. Nadkład o grubości 0,0–5,0 m stanowi gleba, gliny i gliny pylaste, zawierające okruchy margla. Kopalinę z pełnej serii złoŜowej charakteryzują następujące parametry: skurczliwość suszenia 5–7%, średnio 6%, skurczliwość całkowita 6–7% (średnio 7%). Optymalna temperatura wypału wynosi 900– 920°C. Porowatość względna wyrobów waha się od 28 do 36%. W dokumentacji wydzielono obszar złoŜa suchego i obszar złoŜa zawodnionego. ZłoŜe w swoich obecnych granicach nie było eksploatowane. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Sadowo” udokumentowano kartą rejestracyjną (Salachna, 1985) na potrzeby gminy w Dąbrowie Białostockiej. ZłoŜe o powierzchni 0,66 ha zlokalizowane jest w strefie moren czołowych stadiału Świecia zlodowacenia Wisły. Wodnolodowco- wa seria złoŜowa jest dość zróŜnicowana litologicznie. Tworzą ją piaski ze Ŝwirem i otoczakami i piaski róŜnoziarniste z laminacjami piasków pylastych i grudkami gliny. MiąŜszość złoŜa wynosi od 4,3 do 7,0 m, średnio 5,4 m, nadkład 0,0–1,0 m, średnio 0,3 m. Kopalinę charakteryzują następujące parametry jakościowe: zawartość ziaren do 2 mm (punkt piaskowy) 60–70% (średnio 65,5%), zawartość pyłów 2,8–5,5% (średnio 4,6%), zawartość grudek gliny od 0,1 do 0,95% (średnio 0,54%), zawartość nadziarna średnio 2,6%. Zastosowanie kopaliny w budownictwie i do produkcji betonów wymaga wypłukania frakcji pylasto- gliniastej oraz odsiania nadziarna. Do budowy i naprawy dróg lokalnych kopalina moŜe być stosowana w stanie naturalnym. ZłoŜe „Śniczany” udokumentowane zostało o obrębie wzgórza moreny czołowej stadia- łu górnego zlodowacenia Warty, reprezentuje więc podobnie jak poprzednie złoŜe typ wodno- lodowcowy. Jego powierzchnia wynosi 0,89 ha (Ceckowski, Tatarata, 2008). Serię złoŜową budują piaski średnio- i gruboziarniste, z Ŝwirami i otoczakami, o miąŜszości od 2,0 do 12,0 m, średnio 7,2 m. Kopalina zalega pod nadkładem gleby oraz glin piaszczystych. MiąŜ- szość nadkładu zmienia się od 0,0 do 1,0 m, średnio 0,5 m. ZłoŜe jest suche. Kopalina cechuje się następującymi parametrami jakościowymi – punkt piaskowy od 65,8 do 73,0%, średnio

13 68,6%; zawartość pyłów mineralnych od 0,8 do 3,4%, średnio 1,6%, cięŜar objętościowy 1,89 t/m3. Kopalina moŜe być wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. ZłoŜe jest zagospodarowane. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Śniczany II” udokumentowano w identycznej pozycji geologicznej co złoŜe „Śniczany”, na powierzchni 1,35 ha (Sadowski, 2010). Seria złoŜowa, którą budują piaski średnio- i gruboziarniste, z Ŝwirami i otoczakami cechuje się miąŜszością od 2,9 do 16,7 m, średnio 12,2 m. Nadkład stanowi warstwa gleby o miąŜszości średnio 0,3 m. ZłoŜe jest częściowo suche. Punkt piaskowy kopaliny zmienia się w zakresie 54,0–89,2%, średnio wynosząc 66,0%, zawartość pyłów mineralnych 4,3–6,7%, średnio 5,3%, cięŜar nasypowy w stanie utrzęsionym 1,81 t/m3. Surowiec moŜe być wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. ZłoŜe nie jest zagospodarowane (wydano koncesję na eksploatację). ZłoŜa poddano klasyfikacji ze względu na skalę konfliktowości zagospodarowania gór- niczego z elementami chronionymi środowiska przyrodniczego występującymi w ich otoczeniu, oraz z punktu widzenia ochrony samych złóŜ. Klasyfikacji dokonano zgodnie z obowiązującymi wytycznymi zamieszczonymi w „Instrukcji...” (2005). Z punktu widzenia ochrony zasobów wszystkie złoŜa sklasyfikowano jako powszechne, licznie występujące i łatwo dostępne (klasa 4). Z uwagi na moŜliwość zagospodarowania górniczego wszystkie złoŜa uznano za małokonfliktowe (klasa A), moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń związanych z ochroną środowiska.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka eksploatowane jest obecnie jedno złoŜe pia- sków i Ŝwirów, kolejne złoŜe ma wydaną koncesją eksploatacyjną. Eksploatacja jednego złoŜa została zaniechana. ZłoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej było eksploatowane w obszarze, który później wydzielono jako odrębne złoŜe (znajdujące się juŜ na sąsiednim arkuszu Lipsk. ZłoŜe „Nowa Wieś” (przed podziałem w 1994 r.) było eksploatowane na potrzeby niewielkiej cegielni polowej produkującej cegłę paloną pełną (obszar eksploatacji w całości poza terenem arkusza). Po wprowadzeniu nowego Prawa geologicznego i górniczego w 1994 r. nastąpiła potrzeba formalnego uregulowania wydobycia, w tym prawa do informacji geologicznej i koncesji na eksploatację. W związku z tym ze złoŜa „Nowa Wieś” na gruntach nale- Ŝących do właściciela cegielni wydzielono złoŜe „Nowa Wieś II” (zaznaczone na arkuszu Lipsk). W obrębie nowego złoŜa został zawarty cały obszar dotychczasowej eksploatacji, a w nowych granicach złoŜa „Nowa Wieś” nie była prowadzona eksploatacja. ZłoŜe „Nowa

14 Wieś” moŜna więc uznać za nieeksploatowane, niezagospodarowane i tak teŜ jest ujęte w bazie MIDAS. ZłoŜe „Sadowo” eksploatowane było przez gminę Dabrowa Białostocka w latach 80. XX w. na podstawie „Karty rejestracyjnej...”, której częścią był uproszczony projekt zagospodarowania złoŜa. Decyzja wojewody białostockiego z dnia 16.08.1985 r. zatwierdzająca „Kartę rejestracyjną...” zawierała zapis o moŜliwości podjęcia na jej podstawie eksploatacji złoŜa i w ówczesnym stanie prawnym zastępowała koncesję eksploatacyjną. ZłoŜe eksploatowane było wyrobisku odkrywkowym, stokowo-wgłębnym, którego ściany dochodzą do 3 m wysokości. Wyrobisko jest suche. Ze względu na znikomą ilość nadkładu (tylko warstwa gleby) nie utworzono zewnętrznych składowisk. Po 1994 r. gmina nie wystąpiła o udzielenie koncesji na dalszą eksploatację złoŜa i została ona zaniechana. ZłoŜe „Śniczany” eksploatowane jest na podstawie koncesji wydanej przez starostę so- kólskiego osobie prywatnej prowadzącej działalność gospodarczą w dniu 12.11.2008 r. z datą waŜności do 28.11.2018 r. W koncesji utworzono obszar górniczy i teren górniczy o toŜsa- mych granicach i powierzchni 1,43 ha. W dniu 25.11.2010 r. koncesja została przeniesiona na innym podmiot, z zachowaniem waŜności wszystkich pozostałych zapisów. ZłoŜe eksploatowane jest w niezawodnionym, stokowo-wgłębnym wyrobisku za pomocą typowych maszyn przeznaczonych do prac ziemnych typu koparka, ładowarka. Humus i skały nadkładu zeskła- dowane są na zwałowiskach zewnętrznych. Nie jest prowadzona przeróbka kopaliny. Na eksploatację złoŜa „Śniczany II” koncesji osobie prywatnej prowadzącej działalność gospodarczą udzielił starosta sokólski w dniu 22.02.2011 r. (waŜna do 22.02.2021 r.). W koncesji utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,99 ha i pokrywających się granicach. Eksploatacja dotychczas (październik 2011 r.) nie została rozpoczęta. Poza prowadzoną na niewielką skalę eksploatacją koncesjonowaną w obrębie arkusza Dąbrowa Białostocka w wielu miejscach prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja poza udokumentowanymi złoŜami. Eksploatowane są dorywczo wyłącznie piaski i Ŝwiry na potrzeby lokalne, głównie do naprawy dróg polnych. Podczas objazdu terenowego stwierdzono kilkanaście wyrobisk noszących ślady eksploatacji, dla większych z nich sporządzono karty informacyjne. Dzikie wyrobiska występują na obszarze całego arkusza (poza jego pół- nocno-zachodnią częścią), ale największe zagęszczenie znajduje się w północno-wschodniej części arkusza w rejonie Grodziszczan, Butrymowców, Kudrawki. Wyrobiska nieeksploatowane szybko ulegają samorekultywacji biologicznej. W latach powojennych w rejonie Koloni Bachmackiej, wydobywano na potrzeby lokalne kredę występującą w formie kier w obrębie glin zwałowych. Po wyczerpaniu się surowca,

15 oraz negatywnych wynikach poszukiwań (Wasiak, Horowski, 1951), eksploatacja została zaniechana. Niewielkie wyrobiska poeksploatacyjne częściowo uległy samorekultywacji i wykorzystywane są jako pastwiska.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Dąbrowa Białostocka prowadzone były liczne prace geologiczno-poszukiwawcze dla udokumentowania złóŜ piasków i Ŝwirów, kredy piszącej, kredy jeziornej i gytii oraz torfu. Perspektywy na omawianym arkuszu mają jednak znaczenie lokalne i dotyczą tylko piasków i Ŝwirów. Obszary perspektywiczne dla piasków i Ŝwirów wyznaczone zostały na podstawie wy- ników badań poszukiwawczych i materiałów z inwentaryzacji gminnych (Uniejewska, 1992a, 1992b), uzupełnionych analizą Szczegółowej mapy geologicznej Polski, ark. Dąbrowa Biało- stocka (Wrotek, 2009). Wytypowane w inwentaryzacjach obszary zostały poddane weryfikacji podczas wizji terenowej, połączonej z rejestracją punktów występowania i eksploatacji kopalin (tylko piasków i Ŝwirów). W wyniku tego zrezygnowano z części obszarów perspektywicznych, zaproponowanych w inwentaryzacjach gminnych. W części obszarów uznanych za negatywne dla udokumentowania duŜych złóŜ piasków i Ŝwirów (pospółki) wyznaczono mniejsze obszary, gdzie moŜliwym jest udokumentowanie nowych, mniejszych złóŜ. NaleŜy je rozumieć jako obszary, w obrębie których moŜliwe jest udokumentowanie kilku małej bądź średniej wielkości (o powierzchni rzędu 2–5 ha) złóŜ piasków i Ŝwirów, o średniej jakości surowca i miejscami niezadowalających warunkach geologiczno-górniczych (np. mała miąŜ- szość serii złoŜowej rzędu 2–5 m, lub znaczna miąŜszość nadkładu). W wyniku zakrojonych na duŜą skalę prac poszukiwawczych złóŜ piasków i Ŝwirów na obszarze województwa białostockiego (Domańska, 1984) w granicach arkusza przebadano kilkanaście obszarów. Badania prowadzone były głównie w obrębie form morenowych i kemów. Efektem przeprowadzonych prac poszukiwawczych było stwierdzenie, iŜ w anali- zowanych obszarach nie moŜna udokumentować duŜego złoŜa o zasobach przemysłowych. Całe analizowane obszary uznawano za negatywne pod względem surowcowym mimo, iŜ w poszczególnych otworach badawczych, bądź odkrywkach i odsłonięciach rejestrowano wystąpienia kopaliny odpowiedniej jakości i miąŜszości bilansowej. Dlatego zdecydowano w niektórych z nich wyznaczyć obszary perspektywiczne dla udokumentowania nowych złóŜ. W rejonie Grodziszczan (góra Chwojnik) i Kolonii Grzebienie wyznaczono obszar perspektywiczny piasków ze Ŝwirem na podstawie pozytywnego otworu, w którym stwierdzono piaski i Ŝwiry o miąŜszości 11,6 m i punkcie piaskowym 62–79% oraz trzech sond, w których

16 stwierdzono serię piaszczysto-Ŝwirową o miąŜszości do 12,2 m pod nadkładem 0,3 m (Do- mańska, 1984). W obszarze tym istnieją takŜe duŜe wyrobiska (pkt. 2/pŜ, 3/pŜ). Drugi obszar perspektywiczny piasków ze Ŝwirami (na południowy zachód od miejscowości Grzebienie) wyznaczono w obrębie duŜej moreny czołowej (Babia Góra). Istnieje tutaj kilka wyrobisk, w których eksploatowane były piaski ze Ŝwirami, niejednokrotnie dość znacznej miąŜszości. Na południe od miejscowości Jałówka (przy zachodniej granicy arkusza), w obrębie pa- góra moreny czołowej na podstawie 3 sond i odsłonięcia (na arkuszu Suchowola) wyznaczono obszar perspektywiczny dla piasków ze Ŝwirem (który kontynuuje się na arkuszu Sucho- wola). Sondami stwierdzono występowanie bezpośrednio pod glebą piasków ze Ŝwirem o punkcie piaskowym 60–75% i miąŜszości 1,5–7,6 m. W odsłonięciu występuje 10 m warstwa piasków z soczewkami Ŝwirów pod nadkładem do 2 m (Domańska, 1984). W obszarze badań Suchodolina – Reszkowice wykonano 24 sondy. Na podstawie pozytywnych sond stwierdzono, Ŝe występowanie kruszywa Ŝwirowo-piaszczystego ogranicza się do kulminacji form morenowych. W obszarze perspektywicznym w rejonie Sadowa seria złoŜowa występuje pod glebą i ma miąŜszość od 4,7 do 9,6 m i punkt piaskowy 30–50%. W obrębie tego obszaru istnieje udokumentowane złoŜe piasków ze Ŝwirami oraz kilka dzi- kich wyrobisk (7/pŜ). Na południe od Reszkowców na podstawie duŜego wyrobiska (11/pŜ) wyznaczono niewielki obszar perspektywiczny, w którym kruszywo o niskim punkcie piaskowym (czyli duŜej zawartości Ŝwirów) ma miąŜszość do 8 m, bez wkładek serii płonych. Przeprowadzone badania w obrębie form morenowych w obszarze połoŜonym pomię- dzy Kolonią Reszkowce, przez Wólkę aŜ do Jałówki (południowa część obszaru arkusza) pozwoliły na wyznaczenie dwóch obszarów perspektywicznych w rejonie Kolonii Romanów- ki i Bitego Kamienia. W sondzie na kulminacji wzgórza morenowego w rejonie Romanówki stwierdzono warstwę piasku ze Ŝwirem na głębokości od 0,8 do 5,6 m o punkcie piaskowym 55%, natomiast w obrębie Wólczańskiej Góry stwierdzono występowanie piasków ze Ŝwira- mi o punkcie piaskowym 60–66% w warstwach od 3,3 do 12,5 m i od 0,3 do 4,5 m (Domań- ska, 1984). W odsłonięciu (13/pŜ) piaszczysto-Ŝwirowa warstwa o miąŜszości do 6 m odsła- nia się bezpośrednio pod glebą. W obszarze badań Sidra – Bierwicha wykonano 15 sond, ale tylko w dwóch usytuowa- nych w obrębie kulminacji ozu nawiercono piaski ze Ŝwirem w warstwach o miąŜszości 0,3– 3,0 m i o punkcie piaskowym 70% oraz o miąŜszości 0,2–4,5 m i o punkcie piaskowym 45– 65% (Domańska, 1984). Nie wyznaczono tu obszarów perspektywicznych. W południowej części obszaru arkusza wyznaczono ponadto obszary perspektywiczne w rejonie Holików, Poganicy i Śniczan. Podstawą były przesłanki geologiczne przyjęte

17 z SMGP (wszystkie obszary obejmują formy akumulacyjnych bądź wyjątkowo spiętrzonych moren czołowych) oraz istniejące punkty eksploatacji piasków i Ŝwirów (14–16/pŜ) i udokumentowane złoŜa (w rejonie Śniczan). W punktach eksploatacji piasków i Ŝwirów rejonie Holików (nr 14, 15/pŜ) kopalina ta ma miąŜszość dochodzącą do 8 m i występuje tylko pod nadkładem gleby. W rejonie Poganicy w wyrobisku (16/pŜ) stwierdzono 4,5-metrową serię złoŜową, na którą składają się piaski grubo- i średnioziarniste z wkładkami Ŝwirów. Prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami w rejonie miejscowości Sokółka – Dąbro- wa Białostocka (Bandurska-Kryłowicz, 1993) w granicach omawianego arkusza objęły obszary Synkowce – Kudrawka przy wschodniej jego granicy, oraz obszary w rejonach Kolonii Makowlany i Poganicy przy południowej granicy arkusza. Wyniki tych badań są negatywne, ze względu na brak serii złoŜowych o zadowalającej miąŜszości w profilach odwierconych sond (w których najczęściej nawiercano gliny piaszczyste). Obszary o całkowicie negatywnych wynikach, zarówno dla pospółek, jak i piasków (brak poszukiwanej kopaliny w profilach wierceń), wyznaczone na podstawie badań (Domań- ska, 1984), występują w rejonach Kolonii Sadowo, Szostaków, Siderki, Holików i Kolonii Nowinka. W obrębie arkusza prowadzono takŜe poszukiwania kredy piszącej. Wystąpienia kredy w rejonie Dąbrowy Białostockiej opisywane były jeszcze w latach 20. XX wieku przez Siemi- radzkiego, który uwaŜał je za fragment duŜego antyklinalnego wypiętrzenia warstw kredo- wych (aŜ do powierzchni terenu), niepokrytego przez osady trzeciorzędowe (Gil, 1953). Późniejsze prace wykazały jednak, iŜ występowanie kredy nie ma uwarunkowań struktural- nych, a są to tylko kry osadzone przez lądolód wśród innych osadów glacjalnych. W Kolonii Bachmackiej kreda była eksploatowana przez okolicznych mieszkańców jako surowiec ma- larski i nawozowy. Poszukiwania większych zasobów w tym rejonie (Wasiak, Horowski, 1951) przyniosły jednak efekt negatywny. Bardziej szczegółowemu rozpoznaniu poddane zostały osady kredowe w Małyszówce i Kalnie. Wstępne rozpoznanie (Gil, 1953) potwierdziło występowanie kier osadów kredo- wych, których wiek na podstawie badań mikropaleontologicznych określony został na turon. Wstępnie oszacowane zasoby zostały udokumentowane następnie w formie dokumentacji geologicznej w latach 60. XX w.(Staniszewska, 1966), z przeznaczeniem do produkcji nawo- zów wapniowych przez miejscową Spółdzielnię Rolniczą. Ujęto w niej dwa odrębne obszary zasobowe (Małyszówka i Kalno), gdzie odpowiednio na powierzchni 4257 m2 i 3181 m2 udokumentowano 38,1 tys. ton kredy piszącej w Małyszówce oraz 27,2 tys. ton w Kalnie. Niewielkie powierzchnie wystąpień, niewielkie zasoby i skomplikowane warunki geologicz-

18 no-górnicze (kry o nieregularnych kształtach, zmiennej miąŜszości i grubości nadkładu) sprawiły, iŜ złoŜe nie było eksploatowane. ZłoŜe nie jest ujęte takŜe w „Bilansie zasobów...”. PoniewaŜ nie ma moŜliwości powiększenia zasobów kredy w przebadanych obszarach, nie wyznaczano tutaj obszarów perspektywicznych i prognostycznych. Znajdują się one ponadto w obszarach zabudowanych. Prace poszukiwawcze innych surowców węglanowych (kredy jeziornej) prowadzono takŜe w latach 80. XX w. (Rybak, 1981). Badania wykonane w rejonie Dąbrowy Białostoc- kiej (w dolinie rzeki Kamiennej) i w okolicach miejscowości Sidra (w dolinie rzeki Sidra) dały wyniki negatywne, gdyŜ nie stwierdzono występowania poszukiwanego surowca. Prace poszukiwawcze za złoŜami kredy jeziornej i gytii kontynuowane były do połowy lat 90. XX w. Obszary do badań typowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, głównie dokumentacji torfowiskowych. Następnie na wybranych obszarach wykonano son- dowania penetracyjne. W granicach omawianego arkusza badania te wykonano w okolicach miejscowości: Podbagny (Kwaśniewska, 1984), Nowinka i Makowlany (Czop, 1982). Na przebadanych obszarach stwierdzono występowanie jedynie gytii wapiennej w odosobnionych sondach, przewaŜnie o pozabilansowej miąŜszości i niskiej zawartości CaO. W najbar- dziej perspektywicznym obszarze Nowinka wykonano kolejne badania, które równieŜ nie dały pozytywnych wyników (Teisseyre, Merle, 1997). Na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka znajdują się nieliczne torfowiska. Jedno z nich, o powierzchni 78 ha zostało zakwalifikowane do potencjalnej bazy zasobowej tego surowca (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Torfowisko mieszanotypowe, mszarne cechuje się niewielką miąŜszość (średnio 1,65 m). W spągu występuje gytia organiczna.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Dąbrowa Białostocka znajduje się w obrębie zlewni rzeki Biebrzy, sta- nowiącej prawobrzeŜny dopływ Narwi. Rzeka Biebrza przepływa na północ od granicy obszaru arkusza. Sieć rzeczna ma układ promienisty, wody spływają we wszystkich kierunkach z rejonu najwyŜszych wzniesień Gór Karpackich (w południowo-wschodniej części terenu arkusza). Największym ciekiem jest Sidra, która przepływa przez wschodnią i północna część omawianego obszaru, kierując swe wody na północ do Biebrzy. Największymi dopływami Sidry w obrębie arkusza są Bierwicha i Mościszanka, które dopływają od strony zachodniej, z rejonu Karpackich Gór. Innym znacznym dopływem Sidry, ale łączącym się z nią poza

19 obszarem arkusza jest płynąca na północ (przez Dąbrowę Białostocką) Kropiwna. Mniejszy- mi dopływami Sidry są cieki spod Makowlan, Nierośna i Grodziszczan. Na Sidrze, w miej- scowości Sidra znajduje się niewielki zbiornik retencyjny. Północno-zachodnią część obszaru arkusza odwadnia Kamienna, która płynie na północ i wpada bezpośrednio do Biebrzy, południowo-zachodnią Kamienica i dopływ spod Kamieni- cy, które kierują swe wody na południe, do Kumiałki. Łączy się ona następnie z Brzozówką i wpada do Biebrzy. Z rzek przepływających przez omawiany teren badane były Kropiwna i Kamienna, ale tylko w zakresie oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód (JCW). Dokonywana jest ona na podstawie wyników klasyfikacji fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfolo- gicznych. Stan przedstawia się w skali pięciostopniowej, od bardzo dobrego do złego. Punkty kontrolno-pomiarowe znajdują się na ujściu Kropiwnej do Biebrzy oraz na Kamiennej w miejscowości Stara Kamienna (oba poza granicami arkusza). Wody Kropiwnej i Kamiennej zaklasyfikowano w 2009 i 2010 r. do III klasy – umiarkowanego stanu ekologicznego (Infor- macja..., 2010, Raport..., 2011). Klasyfikacja stanu ekologicznego wód obu rzek na podstawie elementu biologicznego wskazała co prawda dobry stan wód (II klasa), ale stęŜenia wskaźni- ków fizykochemicznych przekroczyły wartości określone dla stanu dobrego, w związku z tym ostatecznie stan ekologiczny w JCW zakwalifikowano do III klasy – stanu umiarkowanego. O klasyfikacji zadecydowały następujące parametry: tlen rozpuszczony w obu rzekach, ponadto BZT5, azot amonowy, azot Kjeldahla, azot azotanowy oraz fosfor ogólny w Kropiwnej. Sidra, największa rzeka przepływająca przez obszar arkusza, oraz jeden z większych dopływów górnego biegu Biebrzy nie była badana ostatnich latach.

2. Wody podziemne Teren arkusza Dąbrowa Białostocka według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Pa- czyński, 1995) połoŜony jest w regionie mazursko-podlaskim (II), wchodzącym w skład makroregionu północno-wschodniego. Według podziału regionalnego obszar arkusza znajduje się w prowincji Wisły, w regionie Narwi, Pregoły i Niemna (Paczyński, Sadurski, 2007). Według podziału na jednolite części wód podziemnych (JCWPd) obszar arkusza znajduje się w regionie nr 34, gdzie w czwartorzędzie występuje jeden lub dwa poziomy wodonośne niebędące w łączności hydraulicznej z poziomem paleogeńskim. Pojedynczy poziom pale- ogeński występuje na obszarze całej JCWPd bez kontaktu z wodami w utworach kredy, a wody słodkie występują do głębokości około 300 m.

20 Według mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski red., 1990) teren arkusza oraz obszary z nim sąsiadujące znajdują się poza głównymi zbiornikami wód podziemnych. Charakterystykę poziomów wodonośnych i jakości wód podziemnych przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ziółkowski, 2004). Na omawianym obszarze wody podziemne o znaczeniu uŜytkowym występują w piaszczysto-Ŝwirowych utworach czwartorzędu. Głównymi uŜytkowymi poziomami wodonośnymi są poziomy międzyglinowe (najczęściej w danym rejonie występuje jeden uŜytkowy poziom wodonośny). Zalegają one na róŜnych głębokościach, a ich miąŜszości na ogół nie przekra- czają 20 m. W rejonie miejscowości Kopciówka, Sadowo i Nierośno miąŜszość utworów wodonośnych przekracza 40 m. Wydajność potencjalna pojedynczego otworu studziennego przewaŜnie mieści się w przedziale 30–70 m3/h, choć lokalnie (rejon Dąbrowy Białostockiej i Nierośna) moŜe przekraczać 70 m3/h. Uśredniona wartość współczynnika filtracji wynosi 12,4 m/d. Główną bazą drenaŜu jest rzeka Sidra. Wody podziemne zawierają podwyŜszone zawartości Ŝelaza i manganu w stosunku do norm sanitarnych dla wód pitnych. Są to w większości wody dobrej jakości, wymagające prostego uzdatniania. Stopień zagroŜenia jakości wód czwartorzędowych, z uwagi na obec- ność w stropie utworów wodonośnych znacznej miąŜszości osadów izolujących, oceniono na niski. Jedynie w południowo-wschodniej części obszaru arkusza, w dolinie Sidry, gdzie miąŜ- szość utworów izolujących jest mniejsza, stopień zagroŜenia wód podziemnych oceniono jako wysoki (Ziółkowski, 2004). Do największych ujęć eksploatujących wody podziemne piętra czwartorzędowego nale- Ŝą ujęcia komunalne zaopatrujące wodociągi w miejscowościach: Dąbrowa Białostocka (4 studnie, zasoby eksploatacyjne 336 m3/h), Nierośno (2 studnie, zasoby 122 m3/h), Stock (3 studnie, zasoby 99 m3/h), Sadowo (1 studnia, zasoby 57m3/h), Kopciówka (2 studnie, zasoby 90 m3/h), Kirejewszczyzna (1 studnia, zasoby 47m3/h), Makowlany (2 studnie, zasoby 82 m3/h), Sidra (2 studnie, zasoby 82 m3/h), Dubaśno (1 studnia, zasoby 45 m3/h). Pozostałe ujęcia o znacznej wydajności, o wykorzystaniu przemysłowym wód naleŜą do spółdzielni mleczarskiej (2 studnie, zasoby 117 m3/h), zakładu tworzyw sztucznych (2 studnie, zasoby 50 m3/h) i bazy maszynowej (POM) (1 studnia, zasoby 45 m3/h) w Dąbrowie Białostockiej. Zasoby pozostałych otworów studziennych oscylują w granicach od 10 do 35 m3/h.

21 Na mapie zaznaczono równieŜ źródła, z których niektóre są ujęte i zaopatrują pojedyncze gospodarstwa rolne. Są to źródła warstwowe, stokowe lub krawędziowe, o niewielkiej wydajności.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 225 – Dąbrowa Białostocka, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych

22 losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość Wartość przeciętnych tości w glebach przeciętnych (median) w glebach na arkuszu 225 – (median) w obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Dąbrowa Biało- glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra stocka arkuszu 225 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Dąbrowa Białostocka Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16–41 23 27 Cr Chrom 50 150 500 2–7 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–113 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2–6 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–6 4 3 Pb Ołów 50 100 600 4–10 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 225 – Dąbrowa 1) grupa A Białostocka w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład As Arsen 7 obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 1 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 7 zagroŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Miedź 7 obszarów tych stęŜenia zachowują standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 225 – Dąbrowa Białostocka do poszczególnych zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, grup uŜytkowania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

23 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyŜszała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decydującego o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przecięt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wy- kazuje jedynie zawartość niklu i rtęci. Pod względem zawartości metali 6 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard uŜytków rolnych, gruntów leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieuŜytków, a takŜe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfikowano próbkę gleby z punktu 4, z uwagi na wzbogacenie w cynk (113 mg/kg). Występowanie podwyŜszonej zawartości cynku wiąŜe się z jego obfitością w skałach macierzystych gleb utworzonych z najmłodszych osadów czwartorzędu. Niewykluczone jest takŜe pochodzenie antropogeniczne, natomiast dokładne określenie źródła i zasięgu podwyŜ- szonej zawartości wymaga szczegółowych badań. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

24 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gama wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 26 do około 57 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 40 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 33 do około 77 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 46 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma są dość wyrównane (przewaŜają wartości z zakresu 30–50 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe domi- nujące wzdłuŜ profili osady zlodowacenia środkowopolskiego – gliny zwałowe, osady moren czołowych (piaski, Ŝwiry, gliny i głazy), osady lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) oraz osady wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) i osady ozów (piaski, Ŝwiry, głazy) charakteryzują się podobną promieniotwórczością.

25 225 W PROFIL ZACHODNI 225 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5949715 5951647

5946723 5950618

m m 5943748 5949891

5948696 5940752 5947705 5935777 0 10 20 30 40 50 60 70 0 20 40 60 80 100 nGy/h nGy/h 26 26

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5949715 5951647

5946723 5950618

m 5949891 m 5943748

5948696 5940752 5947705 5935777 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0,0 do 5,0 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,3 do 8,0 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Mini- stra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜy- niersko-geologiczne; 2. tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 3;

27 − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne dokumentują obecność potencjalnej warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Dąbrowa Białostocka Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ziółkowski, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Dąbrowa Białostocka około 60% powierzchni objęte jest bez- względnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączenia bezwzględne obejmują:

28 − tereny połoŜone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to: specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 200006 „Ostoja Knyszyńska” i PLH 200008 „Dolina Biebrzy” oraz obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 200006 „Ostoja Biebrzań- ska”; − fragment otuliny Biebrzańskiego Parku Narodowego; − tereny źródliskowe w rejonie Grodziszczan, Grzebieni oraz Sidry; − obszary pokryte utworami holoceńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym towarzyszą namuły torfiaste i piaszczyste, gytie, piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zalewowych, jak równieŜ piaski i gliny deluwialne. Osady te występują głównie w dolinach rzek i w zagłębieniach wytopiskowych; − obszary występowania chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego, zlokalizowanych głównie we wschodniej i południowej części arkusza, wyłączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m. Najwięcej takich terenów znajduje się w dolinie Sidry, na północ od wsi Grzebienie; − zwarte kompleksy leśne, o powierzchni przekraczającej 100 ha; − tereny zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Dąbrowy Białostockiej oraz miejscowości Sidra; − obszary predysponowane do występowania ruchów masowych, o spadkach terenu przekra- czających 10°, zlokalizowane w rejonie Karpackich Gór i Makowlan (tereny zalesione) (Grabowski (red.), 2007); − podmokłe doliny cieków i zabagnione obniŜenia, częściowo przekształcone w zmelioro- wane łąki, gdzie zwierciadło wód gruntowych połoŜone jest na głębokości mniejszej niŜ 5 m.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmują około 40% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 3). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe, których zasięg powierzchniowy określono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Wrotek, 2009). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpadów obojętnych.

29 W północnej i środkowej części arkusza są to gliny zwałowe najmłodsze, stadiału środ- kowego zlodowacenia Wisły (zlodowacenia północnopolskie). Są to gliny zwałowe piaszczyste, barwy beŜowo-szarej, rudej, brązowej, z duŜą ilością Ŝwiru i głazików, wapniste, słabo zwięzłe, twardoplastyczne lub plastyczne. MiąŜszość ich jest zmienna i wynosi: od 3 do 7 m (Kolonia Reszkowice), 6 m (RóŜanystok), 7–8 m (Brzo- zowo, Bieniowice, Krugło, Kolonia Słomianka), 10 m (Łozowo), 12 m (Wólka, Suchodolina), do 15–20 m (na południe od Dąbrowy Białostockiej i w rejonie Brzozowa, Wólki i Jasionów- ki). W wielu miejscach w ich spągu występują starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwało- we starszych stadiałów zlodowacenia Wisły, zlodowaceń środkowopolskich, a w okolicy Suchodoliny równieŜ zlodowacenia Liwca. Łączna miąŜszość róŜnowiekowego kompleksu osadów słabo przepuszczalnych osiąga od 30–40 m (RóŜanystok, Bieniowice, Dubaśno, Krugło, Łozowo, Kolonia Słomianka, Brzozowo), 50 m (Kolonia Reszkowice), do 80–90 m (Wólka, Kolonia Jasionówka, Suchodolina). Starsze gliny zwałowe korelowane (w nawiązaniu do sąsiednich arkuszy SMGP) ze zlo- dowaceniem Warty odsłaniają się w strefie przypowierzchniowej wysoczyzny, w zachodniej i południowej części arkusza. Pod względem litologicznym są bardzo podobne do glin zlodowacenia Wisły. MiąŜszość ich jest zmienna i w zachodniej części arkusza (Jałówka, Kolonie Bachmackie) dochodzi nawet do 50 m (Wrotek, 2009). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w kilku- nastu niewielkich rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworzących naturalną barierę izolacyjną występują przepuszczalne piaszczyste osady wodnolodowcowe, o miąŜszo- ści nieprzekraczającej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tym rejonie będzie wymagać usunię- cia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej zalegającej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wystę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, lodowcowych, morenowych, kemowych, eolicznych, eluwialnych, wytopiskowych oraz rzeczno-peryglacjalnych, o miąŜ- szości przekraczającej 2,5 metra. Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach będzie moŜliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe uŜytkowe piętro wodonośne (GPU) związane ze strukturami międzyglino- wymi o subartezyjskich warunkach ciśnieniowych (Ziółkowski, 2004). Na obszarze wystę- powania rejonów POLS strop warstwy wodonośnej połoŜony jest na głębokości od 15 do 137 m. Stopień zagroŜenia GPU w granicach większości wyznaczonych rejonów POLS okre-

30 ślono jako niski i bardzo niski. Stopień niski wskazano dla rejonów połoŜonych w północno- zachodniej, wschodniej i południowej części arkusza (Miedzianowo, Wesołowo, Wiązówka, Suchodolina, Jasionówka, Stock, Kolonia Dubaśno, Grzebienie, Butrymowice, Bieniowice, Siderka, Poganica, Podjałówka). Ze względu na istnienie potencjalnych ognisk zanieczysz- czeń wód podziemnych na zachód i południowy wschód od Dąbrowy Białostockiej wskazano średni stopień zagroŜenia. W południowo-wschodniej części arkusza w obrębie wyznaczonych rejonów POLS stopień zagroŜenia GPU określono jako wysoki ze względu na niewielką izolację oraz obecność ognisk zanieczyszczeń (Władysławowo, Jurasze, Kolonia Jurasze). Dla POLS wyznaczonych w okolicy Dąbrowy Białostockiej wskazano obszarowe ograniczenie warunkowe wynikające z sąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowości gminnej. Przestrzenne ograniczenie z uwagi na ochronę zasobów złóŜ kopalin wskazano w północno- zachodniej części arkusza (złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Nowa Wieś”). Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza, na północ od Kolonii Nowej Wsi, wyznaczono rejony mogące potencjalnie spełniać wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (iłów) o współczynniku wodoprzepuszczalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. W północno-zachodniej części arkusza, na zachód od Dąbrowy Białostockiej, na niewielkim obszarze (na granicy z arkuszem Lipsk) odsłaniają się iły i iły pylaste o genezie zastoiskowej, akumulowane w stadiale środkowym zlodowacenia Wisły. LeŜą one pod przykryciem lodowcowych glin piaszczystych lub piasków gliniastych, osiągających w tym miejscu miąŜszość 0,7–2,8 m. Analizowany pakiet osadów słabo przepuszczalnych ma miąŜszość 2,1–8,9 m i potencjalnie spełnia wymagania dla inwestycji w postaci składowiska odpadów jako naturalna bariera geologiczna o zmiennym wykształceniu (ze względu na obecność przepuszczalnego nadkładu) i typie izolacyjności „K”. Udokumentowane w tym miejscu złoŜa iłów dla potrzeb ceramiki budowlanej „Nowa Wieś” (Staniszewska, 1958) oraz sąsied- nie – juŜ na arkuszu Lipsk – „Nowa Wieś II” (Sadowski, Ceckowski, 1994), świadczą o dobrej jakości kopaliny i moŜliwości jej zastosowania jako naturalnego podłoŜa gruntowego

31 in situ bądź dla utworzenia sztucznej przesłony izolacyjnej składowiska odpadów. W granicach wyznaczonego rejonu POLS występuje niewielki fragment złoŜa surowców ilastych „Nowa Wieś”, posiadający formę wyklinowującego się, niezaburzonego pokładu. W jego obrębie wyróŜniono trzy typy surowca: w warstwie stropowej występuje glina pylasta, wapnista, kopalinę główną stanowią iły warwowe odwapnione, w spągu których zalegają pyły ilaste. ZłoŜe to w obecnych granicach nie było do tej pory eksploatowane. Obszary potencjalnie spełniające wymagania pod lokalizowanie składowisk odpadów komunalnych wskazano równieŜ w kilku rejonach przypowierzchniowego występowania ilasto-mułkowych osadów zastoiskowych zlodowacenia Wisły, połoŜonych w okolicach Dąbrowy Białostockiej. Utwory te, o barwie brązowej, brunatnej lub szarej leŜą w stropie glin zwałowych i osiągają miąŜ- szość od 3 do 8 metrów (Wrotek, 2009). Ze względu na brak szczegółowego ich rozpoznania, wyznaczono tam zmienne warunki izolacyjności. Wskazania lokalizacyjne dla składowisk odpadów typu „K” mogą nastąpić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań geologicznych i hydrogeologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska odpadów i zbadanie przestrzennej budowy struktury ilastej. Niski współczynnik wodoprzepuszczalności pakietów ilastych moŜe stanowić podstawę do wyróŜnienia obszarów predysponowanych dla składo- wania odpadów komunalnych. Ponadto w okolicy Glinki oraz Nierośna odwiercone zostały otwory hydrogeologiczne dokumentujące płytkie (na głębokości 1,9 i 0,0 m) występowanie plejstoceńskich osadów ilastych o miąŜszości 1,1 i 4,0 m. Co prawda nie są znane ich właściwości izolacyjne, lecz obecność iłów w profilach wskazuje, Ŝe w tym rejonie moŜna równieŜ poszukiwać terenów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk typu „K”. Obecnie na terenie arkusza funkcjonują dwa składowiska odpadów komunalnych, zlokalizowane w rejonie wsi Kolonia Małyszówka i Wandzin.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza występują grunty spełniające wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk zarówno odpadów obojętnych jak i innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych). Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskazać naleŜy na pół- noc od Kolonii Nowa Wieś, w miejscach występowania udokumentowanych złóŜ surowców

32 ilastych ceramiki budowlanej. Osady te, osiągające miąŜszość przekraczającą 8 metrów, mogą stanowić podłoŜe do bezpośredniego składowania odpadów komunalnych. Dla składowisk odpadów obojętnych rekomenduje się obszary wyznaczone w rejonie miejscowości Suchodolina, Wólka oraz Kolonia Jasionówka. Jest to rejon przypowierzchniowego występowania glin zwałowych zlodowacenia Wisły tworzących kompleks z glinami starszych zlodowaceń, gdzie naturalna bariera geologiczna moŜe osiągać miąŜszość od 80 do ponad 90 metrów. W obu rejonach wyznaczono niski stopień zagroŜenia głównego poziomu uŜytkowego wód podziemnych. Rejony wskazane jako korzystne dla składowania odpadów obojętnych nie posiadają ograniczeń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano dwa wyrobiska związane z eksploatacją kopalin (kruszywa naturalnego) w granicach udokumentowanych złóŜ „Sadowo” i „Śniczany” oraz dwadzieścia trzy wyrobiska po eksploatacji niekoncesjonowanej, które mogłoby spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpa- dów. Wszystkie wyrobiska połoŜone są na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Dla wszystkich wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej (Dubaśno, Butrymowce, Grodziszczany, Grzebienie, Suchodolina, Siderka, Nierośno, Kolonia Sadowo, Kolonia Bachmackie, Reszkowce, Nowinka, Kopciówka, Zielony Gaj, Judasze, Kolonia Śniczany, Kolonia Racewo, Holiki, Nowinka). Dla obu wyrobisk połoŜonych w granicach złóŜ kruszywa naturalnego istnieje równieŜ ograniczenie wynikające z konieczności ochrony zasobów złóŜ kopalin.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Określenie geologiczno-inŜynierskich warunków podłoŜa na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka, zgodnie z „Instrukcją...” (2005), ogranicza się do wyróŜnienia obszarów o warunkach korzystnych oraz niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Waloryzację przeprowadzono z wyłączeniem obszarów zurbanizowanych, obszarów występowania złóŜ kopalin, terenów leśnych, gruntów rolnych I–IVa klasy bonitacyjnej oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego. Łącznie obszary wyłączone z waloryzacji zajmują ponad 75% powierzchni arkusza, a wśród nich największe odsetek stanowią gleby wysokich klas bonitacyjnych.

33 Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wy- stępują grunty niespoiste (sypkie) średniozagęszczone i zagęszczone, w których głębokość występowania zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. oraz grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne. Najkorzystniejsze podłoŜe dla budownictwa stwierdzono w obrębie zagęszczonych i średniozagęszczonych gruntów niespoistych, czyli w warunkach obszaru arkusza głównie na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Utwory te największe powierzchnie zajmują w południowo-wschodniej i południowej części mapy. Na omawianym obszarze korzystne warunki geologiczno-inŜynierskie, związane z gruntami spoistymi, wyznaczono w rejonach występowania glin zwałowych powstałych w czasie zlodowaceń środkowopolskich (Warty). Gliny te występują na całym obszarze arkusza. Są to gliny słaboskonsolidowane. Na większości terenu gliny nie były objęte waloryzacją z uwagi na obecność gleb wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Pagórki kemowe, powszechne na obszarze wysoczyzny morenowej na południe od Dą- browy Białostockiej, stanowią utrudnienia dla budownictwa z uwagi na urozmaiconą rzeźbę terenu (miejscami duŜe nachylenia stoków) i zmienne wykształcenie litologiczne. Oprócz Ŝwirów, odznaczających się znacznym stopniem zagęszczenia i duŜą wytrzymałością, wystę- pują teŜ przewarstwienia mułków o zdecydowanie gorszych parametrach geologiczno-inŜy- nierskich. Z uwagi na skomplikowane warunki gruntowe przed podjęciem prac badawczych wymagane jest sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej lub geotechnicznej. Piaski i mułki rzeczne odznaczają się nieco gorszymi parametrami geologiczno- inŜynierskimi, wynikającymi z obecności wkładek mułków (frakcji pylastej). Występują one przede wszystkim w dolinie Sidry i Kamiennej. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe występujące w dolinach rzecznych osady piaszczyste mogą charakteryzować się zróŜnicowanymi warunkami geologiczno-inŜynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mogą być przewarstwione utworami organicznymi, co stanowić moŜe zagroŜenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych (zróŜnicowane osiadanie). Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo zaliczono tereny, na których występują grunty słabonośne. Są to przede wszystkim: grunty organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym – namuły, mady i iły rzeczne. Grunty organiczne reprezentowane są przez: torfy, namuły, mułki organiczne. Są to jednocześnie obszary płytkiego zalegania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te występują głównie w dolinach rzek: Sidry, Kamiennej, Kropiwnej i ich dopływów.

34 Jako niekorzystne dla budownictwa przyjmuje się wszystkie obszary, na których zwier- ciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m. Przy występowaniu omawianych warunków geologiczno-inŜynierskich istotnym elementem utrudniającym budownictwo moŜe być agresywność wód gruntowych. W rejonie Karpackich Gór i Makowlan wyróŜniono strefy predysponowane do rozwoju ruchów masowych, obejmujące stoki form polodowcowych (kemów i ozów) (Grabowski (red.) i in., 2007). Nie ma to jednak wpływu na waloryzację warunków podłoŜa budowlanego poniewaŜ są to tereny zalesione. Samych zjawisk (osuwisk i innych ruchów masowych) nie stwierdzono. NaleŜy takŜe zwrócić uwagę, iŜ w obrębie arkusza, szczególnie w jego połu- dniowej części występują formy polodowcowe, w których mogą występować warstwy zabu- rzone glacitektonicznie, (moreny czołowe spiętrzone). W takich obszarach zalecane jest spo- rządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej określającej szczegółowo warunki podłoŜa dla konkretnej inwestycji budowlanej. Ze względu na rolniczo-leśny charakter regionu objętego arkuszem, nie występują tu tereny znacząco zmienione w wyniku działalności człowieka (składowiska, hałdy, duŜe wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka są: obszary Natura 2000, lasy, gleby chronione klas I–IVa, łąki na gruntach organicznych oraz pomniki przyrody. W północnej części obszaru arkusza występuje takŜe niewielki fragment otuliny Biebrzańskiego Parku Narodowego. Krajobraz naturalny tworzą lasy występujące w zachodniej części arkusza oraz w połu- dniowo-wschodniej jego części w dolinie Sidry. Są to lasy mieszane, głównie grądy rosnące na glebach gliniastych. Na ich drzewostan składają się dąb, grab, lipa drobnolistna i klon zwyczajny. Na glebach mułowo-bagiennych w dolinie Sidry występują olsy. Mają one w drzewostanie przede wszystkim olchę czarną, a takŜe: wierzbę, wiąz, jesion i świerk. Według Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowią około 60% powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują zasadniczo tylko w dolinie Sidry, na północ od wsi Grzebienie. Na obszarze arkusza znajduje się 6 pomników przyrody (tabela 4). Trzy z nich to głazy narzutowe, oraz trzy pojedyncze drzewa – dąb szypułkowy, rosnący przy kościele parafial- nym w Dąbrowie Białostockiej, okazała lipa drobnolistna w Romanówce oraz lipa drobnolist-

35 na zlokalizowana w centrum wsi Suchodolina. We wnęce pnia lipy w Suchodolinie umieszczona jest kapliczka. Głazy narzutowe w Holikach i Makowlanach chronione są ze względu na pokaźne, wyróŜniające się rozmiary, natomiast głaz w Bierwisze ze względu na wartość historyczną – jest to postument na którym umieszczony jest krzyŜ; na samym głazie słabo widoczna inskrypcja: „Aº 1655 MOSKAL LITWE SPLONDROWAŁ ZŁAMAWSZY MIR WIECZYSTY”. Tabela 4 Wykaz pomników przyrody Forma Gmina Rok Lp. Miejscowość Rodzaj obiektu ochrony Powiat zatwierdzenia 1 2 3 4 5 6 Dąbrowa Białostocka 1 P Dąbrowa Białostocka 1979 PŜ – dąb szypułkowy sokólski Dąbrowa Białostocka 2 P Suchodolina 1979 PŜ – lipa drobnolistna sokólski Sidra Pn – G 3 P Bierwicha 1981 sokólski granit czerwony, alandzki Sidra 4 P Romanówka 1978 PŜ – lipa drobnolistna sokólski Sidra Pn – G 5 P Holiki 1978 sokólski granit czerwony, alandzki Sidra Pn – G 6 P Makowlany 1978 sokólski granit czerwony, alandzki Rubryka 2 – P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Na obszarze arkusza znajduje się duŜa ilość głazów narzutowych znacznych rozmiarów, nieobjętych ochroną prawną. Występują one pojedynczo lub w skupiskach – głazowiskach tworzonych na miedzach, lub wzdłuŜ dróg polnych. Na mapie zaznaczono głazy o rozmiarach przekraczających 1,5 m zlokalizowane podczas objazdu terenowego, wśród nich jest znaczna ilość o wymiarach 2 m i więcej (rozmiar dłuŜszej osi). W obrębie arkusza proponuje się utworzyć stanowisko dokumentacyjne przyrody nie- oŜywionej, obejmujące fragment wyrobiska poeksploatacyjnego zlokalizowanego w miej- scowości Sadowo (tabela 5). W odsłonięciu tym widoczne są piaskowce i zlepieńce czwarto- rzędowe, powstałe ze zdiagenezowania warstw piasków i Ŝwirów (scementowane skały wieku czwartorzędowego są rzadko spotykane na NiŜu Polskim). Ponadto obserwować moŜna struktury sedymentacyjne warstw piaszczysto-Ŝwirowych, wśród których mamy rytmiczne war- stwowania ukośne, oraz struktury masywne (fot. 1).

Fot. 1. Bryła zlepieńca, tkwiąca wśród piasków i Ŝwirów, widoczne warstwowanie ukośne piasków, pod- kreślone takŜe na spągowej części zlepieńca Tabela 5 Wykaz projektowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej Numer Gmina Rodzaj obiektu na Miejscowość Rodzaj obiektu obiektu mapie Powiat 1 2 3 4 5 Dąbrowa wyrobisko z zlepieńcami czwartorzędo- 1 Sadowo Białostocka Wr wymi, ponadto czytelne sokólski struktury sedymentacyjne

Rubryka 4: Wr – wyrobisko

W obrębie obszaru arkusza występują obszary Natura 2000 (tabela 6). Głównym celem funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt, które uwaŜa się za cenne (zna- czące dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy) i zagroŜone wyginięciem w skali całej Europy (http://natura2000.gdos.gov.pl/). W jej skład wchodzą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W północnej części obszaru arkusza, w rejonie Harasimowiczów występują fragmenty dwóch obszarów Natura 2000, których granice w obrębie arkusza się pokrywają. Są to: obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) Ostoja Biebrzańska (PLB 200006) i specjalny obszar

37 ochrony siedlisk (SOO) Dolina Biebrzy (PLH 200008). W zachodniej i południowo-zachodniej części obszaru arkusza występuje północna odnoga duŜego specjalnego obszaru ochrony siedlisk Ostoja Knyszyńska (PLH 200006). Sama Puszcza Knyszyńska znajduje się kilkadziesiąt kilometrów na południe od obszaru arkusza. Obszary Natura 2000 związane z Biebrzą tylko niewielkimi fragmentami znajdują się w granicach arkusza. Ostoja Biebrzańska (obszar specjalnej ochrony ptaków) obejmuje rozle- gły fragment Kotliny Biebrzańskiej, od ujścia Sidry (rejon arkusza) aŜ po Narew. Jest to najwaŜniejsza w Polsce i Unii Europejskiej ostoja wodniczki (niewielki ptak wędrowny z rzę- du wróblowych) i orlika grubodziobego. Największą liczebność w Polsce i jedną z najwięk- szych w Unii Europejskiej osiągają takŜe: błotniak stawowy, cietrzew, derkacz, bekas dubelt, uszatka błotna, kropiatka, rybitwa czarna i rybitwa białoskrzydła. Jest to równieŜ bardzo waŜna ostoja ptaków drapieŜnych (kania ruda, kania czarna, bielik, błotniak zboŜowy, gado- Ŝer, orzeł przedni i orzełek włochaty). Dolina Biebrzy (specjalny obszar ochrony siedlisk) jest największym, prawie niezmie- nionym kompleksem torfowisk dolinnych w Europie Środkowej i Zachodniej. Charakteryzuje się ona duŜym zróŜnicowaniem siedlisk. Dominującymi są siedliska mokradłowe: zalewane wodami rzecznymi lub podtapiane wodami podziemnymi torfowiska niskie ze zbiorowiskami turzycowymi i turzycowo-mszystymi, corocznie zalewane wodami rzecznymi mułowiska i torfowiska porośnięte szuwarami właściwymi, bagienne olsy, okresowo zalewane przy- rzeczne równiny madowe oraz odwodnione i zagospodarowane torfowiska ze zbiorowiskami łąkowymi. Naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi doliny Biebrzy są zbiorowiska leśne: bory bagienne, bór bagienny mechowiskowy, olsy a takŜe mszary i niektóre zbiorowiska szuwaro- we. Ostoja Knyszyńska (specjalny obszar ochrony siedlisk) obejmuje rozległy kompleks le- śny (głównie Puszczy Knyszyńskiej), w którym zachowało się wiele fragmentów lasów o naturalnym charakterze. Największe powierzchnie ostoi porastają bory mieszane. Lasy liściaste są reprezentowane przede wszystkim przez grądy, olsy, sosnowo-brzozowe lasy bagienne, a w dolinach rzecznych łęgi olchowo-jesionowe. Obszar ostoi charakteryzuje się bogatą florą z istotnym udziałem gatunków borealnych i górskich. Występuje tu m.in. rzepik szczeciniasty (bylina z rodziny róŜowatych), dla którego Ostoja Knyszyńska jest jednym z najwaŜniejszych miejsc występowania w Polsce.

38 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego PołoŜenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ obsza- punktu obszaru Powierzchnia (w obrębie arkusza) Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia na ru Szerokość obszaru (ha) Kod mapie Długość geogr. Województwo Powiat Gmina geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Ostoja Biebrzańska Dąbrowa Białostocka, 1 F 22º59’38’’ E 53º38’53’’ N 148 508,8* PL343 podlaskie sokólski 200006 (P) Nowy Dwór PLH Dąbrowa Białostocka, 2 K Dolina Biebrzy (S) 22º59’28’’ E 53º36’55’’ N 121 206,2* PL343 podlaskie sokólski 200008 Nowy Dwór PLH Dąbrowa Białostocka, 3 K Ostoja Knyszyńska (S) 23º24’50’’ E 53º11’31’’ N 136 084,4* PL343 podlaskie sokólski 200006 Sidra, Janów, Suchowola

Rubryka 2: K – SOO (Specjalny Obszar Ochrony), częściowo przecinający się z OSO (Obszar Specjalnej Ochrony), F – Obszar OSO, całkowicie zawierający w sobie obszar SOO; Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO), P – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO); 39

Rubryka 7: * – powierzchnia całkowita, łącznie z obszarem połoŜonym poza granicami arkusza

Na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka nie występują elementy naleŜące do Krajo- wej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998) (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Dąbrowa Białostocka na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym (M), jego numer i nazwa: 26 M – Biebrzański, 28 M – Puszcza Knyszyńska; 2 – granica państwa

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Dąbrowa Białostocka w większości nie został objęty Archeologicznym Zdjęciem Polski, dlatego materiał badawczy dotyczący historii zasiedlania tych ziem nie jest obfity. Obszar arkusza znajdował się ponadto poza głównym nurtem osadnictwa, które na tych obszarach skupiało się wzdłuŜ Biebrzy. Na mapie zaznaczono tylko jedno stanowisko archeologiczne, mające swój wyraz geomorfologiczny (jest widoczne w terenie). Jest to wczesnośredniowieczne grodzisko w Grodziszczanach, wpisane rejestru zabytków. Udokumentowane stanowiska archeologiczne na terenach sąsiednich świadczą jednak o tym, Ŝe człowiek pierwotny Ŝył na rozpatrywanym obszarze juŜ na początku środkowej

40 epoki kamienia (mezolitu), która przypada na preborealną i borealną fazę klimatyczną (7000 – 5000 lat p.n.e.). Na początku młodszej epoki kamienia (neolitu), czyli około 6000 lat temu rozprzestrzenione juŜ było tu rolnictwo motykowe. Narzędzia z brązu pojawiły się w omawianym regionie około 1300 – 1100 lat p.n.e., Ŝelazo – na początku naszej ery. W tym czasie docierały na ten obszar wpływy rzymskie. Ludność zamieszkująca te tereny od II – VII do końca XIII w. naleŜała do grupy prabał- tyckiej, z której wywodziły się plemiona Jaćwingów, a takŜe północnych Litwinów. W XII – XIII w. obszary połoŜone na południe od doliny Biebrzy zamieszkane były przez Dregowi- czów i Krywiczów (przodków współczesnych Białorusinów). ŁupieŜcze wyprawy Jaćwingów na sąsiednie ziemie Mazowsza i Litwy, a takŜe Rusi, spowodowały odwetowe wyprawy krzyŜackie i mazowiecko-ruskie, których nasilenie nastąpiło pod koniec XIII w. Spowodowa- ły one wyludnienie tych terenów na blisko 150 lat. Następna fala osadnicza nastąpiła w okresie późnego średniowiecza i w czasach nowoŜytnych. Historia największej na obszarze arkusza miejscowości – Dąbrowy Białostockiej (wcze- śniej Dąbrowy Grodzieńskiej) sięga XVI w. i związana jest z kolonizacją puszczy nowodworskiej. Sama Dąbrowa naleŜała do dóbr królewskich (w 1558 r. bojar Kuźma Horczakowicz oddał królowi Augustowi wieś Dąbrowę w zamian za inne ziemie). Reformy gospodarcze Królowej Bony oraz korzystne połoŜenie na skrzyŜowaniu szlaków handlowych spowodowa- ły szybki rozwój Dąbrowy, dzięki czemu juŜ w XVII wieku stała się ona osadą targową. Prawa miejskie otrzymała w latach 1772–1775 dzięki staraniom podskarbiego litewskiego Antoniego Tyzenhausa. Po III rozbiorze Polski Dąbrowa na krótko weszła w skład zaboru pruskiego i otrzymała rangę miasta powiatowego. Po traktacie w TylŜy Napoleon przekazał cały obwód białostocki Rosji, skutkiem czego był spadek znaczenia Dąbrowy do rangi przy- granicznego, rolniczego miasteczka w powiecie sokólskim. Ponowne nadanie praw miejskich Dąbrowie Białostockiej nastąpiło w 1965 r. Układ przestrzenny centrum Dąbrowy Białostoc- kiej powstały na przestrzeni XVI–XVIII w. jest wpisany do rejestru zabytków. Równie długą historię ma Sidra, która została załoŜona około 1536 r. przez Wołłowi- czów w związku z kolonizacją puszcz nowodworskiej i kuźnickiej. Prawa miejskie otrzymała w 1566 r. z inicjatywy Eustachego Wołłowicza, kanclerza wielkiego litewskiego. Miasteczko na przestrzeni XVI–XIX w. było jednym z głównych ośrodków kalwinizmu w Polsce. W początkach XVII w. mieściła się tu siedziba superintendenta kościoła ewangelicko- reformowanego. Prawa miejskie Sidra utraciła w XX w. Układ przestrzenny o załoŜeniach z XVI w. jest wpisany do rejestru zabytków.

41 Zabytkowe obiekty sakralne, architektoniczne i techniczne nie są liczne na obszarze arkusza. Najznamienitszym jest dominikański zespół klasztorny z II połowy XVIII w. (w latach 1901–1915 Ŝeński klasztor prawosławny) w RóŜanymstoku, fundacji rodu Tyszkiewiczów, obejmujący kościół parafialny (obecnie mający tytuł bazyliki mniejszej), klasztor murowany, szkołę salezjańską, kapliczki procesyjne. RóŜanystok (dawniej Krzywy Stok) był miejscem pielgrzymek do słynącego łaskami obrazu Matki Boskiej RóŜanostockiej. Obraz Matki Bo- skiej z dzieciątkiem datowany był na 1652 r., autorstwa najprawdopodobniej malarza gro- dzieńskiego Jana Szrettera. Niestety w czasie I wojny światowej uciekające przed Niemcami mniszki wywiozły w 1915 r. w głąb Rosji cudowny obraz Matki Boskiej RóŜanostockiej, który tam zaginął. Nowy obraz Matki Boskiej powstał z 1929 r. w warszawskiej pracowni Włodzimierza Tura. Wśród innych obiektów sakralnych o wysokich wartościach kulturowych wymienić na- leŜy: neogotycki kościół parafialny w Dąbrowie Białostockiej z końca XIX w., wraz z dzwon- nicą, drewnianą kaplicę cmentarną pw. św. Michała z 1827 r. (niewpisane do rejestru zabyt- ków); w Sidrze: ruiny zboru kalwińskiego (widoczne tylko fragmenty podmurówki), zespół klasycystycznego kościoła parafialnego pw. św. Trójcy (1705–1783 r.), oraz relikty funda- mentów zamku z XVI–XVII w. na tzw. wzgórzu zamkowym, w Siderce cerkiew grekokato- licką, obecnie kościół parafialny p.w. Opatrzności BoŜej z 1815 r., w Jacznie cerkiew cmen- tarną prawosławną z XIX w. (niewpisana do rejestru zabytków). Do rejestru zabytków nie jest wpisany takŜe cmentarz Ŝydowski w Bieniowcach (praktycznie niewidoczny w terenie). Zabytkami technicznymi są: wiatrak holenderski, murowany z 1924 r. w Dąbrowie Bia- łostockiej, ruiny młyna wodnego w Sidrze z 1890 r., młyn wodny w Siderce (jest to pozosta- łość zespołu dworskiego w Siderce – nie figuruje w rejestrze zabytków). Na mapie zaznaczono takŜe wiatrak w Sadowie, mimo iŜ został zniszczony w poŜarze, widoczną w terenie pozo- stałością jest tylko koło młyńskie. Pozostałości parków dworskich znajdują się w Sidrze (tzw. wzgórze zamkowe), Wan- dzinie i Makowlanach (połowa XIX w.). Całości obrazu kulturowego obszaru arkusza dopeł- niają pomniki i historyczne miejsca pamięci, wśród których wymienić moŜna: w Dąbrowie Białostockiej pomnik J. Piłsudskiego i pomnik pamięci poległych i pomordowanych za wol- ność ojczyzny, grób-pomnik poległych w 1944 r. Ŝołnierzy radzieckich w Harasimowiczach, krzyŜ upamiętniający ofiary pomorów w XVIII i XIX w. w Nierośnie, bratnia mogiła w lesie w Karpackich Górach a takŜe krzyŜe i kapliczki przydroŜne. Ciekawym obiektem jest głaz z krzyŜem w miejscowości Bierwicha (opisany w rozdz. Ochrona przyrody).

42 XIII. Podsumowanie

Dominującym elementem morfologiczno-krajobrazowym na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka jest polodowcowa wysoczyzna morenowa, z licznymi formami morem czoło- wych i kemów. Wśród form negatywnych dominują zabagnione, zatorfione równiny pojezier- ne. Największą miejscowością jest miasto Dąbrowa Białostocka pełniące rolę ośrodka ad- ministracyjno-usługowego dla okolicznych terenów. Przewaga gleb wysokich klas bonitacyjnych, oraz brak rozwiniętego przemysłu powoduje, Ŝe podstawą utrzymania ludności pozosta- je rolnictwo. W związku z tym obszar arkusza cechuje się niską lesistością (około 20% powierzchni), lasy występują głównie w zachodniej i południowo-wschodniej jego części. Baza surowcowa obszaru arkusza jest uboga i obejmuje tylko surowce ilaste ceramiki budowlanej oraz piaski i Ŝwiry. Dotychczas udokumentowano jedno złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej i trzy złoŜa piasków i Ŝwirów. Obecnie eksploatowane jest jedno złoŜe piasków i Ŝwirów, kolejne złoŜe ma wydaną koncesję na wydobycie. W przeszłości na potrzeby lokalne eksploatowano takŜe kredę piszącą występującą w krach wśród utworów czwartorzędowych. Perspektywy powiększenia bazy surowcowej obszaru arkusza nie są duŜe i dotyczą tylko piasków ze Ŝwirami. Na omawianym obszarze wody podziemne o znaczeniu uŜytkowym występują w piaszczysto-Ŝwirowych utworach czwartorzędu. Są to w większości wody dobrej jakości, wymaga- jące tylko prostego uzdatniania. Zasoby wód podziemnych w całości pokrywają zapotrzebo- wanie mieszkańców, jak równieŜ niewielkich zakładów przemysłowych (przetwórstwa rolno- spoŜywczego) i gospodarstw rolnych. W granicach arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest lokalizowanie skła- dowisk głównie odpadów obojętnych i lokalnie odpadów komunalnych. W strefie przypowierzchniowej występują miejscami gliny zwałowe zlodowaceń Warty i Wisły tworzące kompleksy słabo przepuszczalne z glinami starszych zlodowaceń o miąŜszości dochodzącej maksymalnie do ponad 90 metrów. Spełniają one wymagania dla składowania odpadów obojętnych. Na północ od Kolonii Nowa Wieś (w rejonie dawnej cegielni), pod cienką po- krywą osadów piaszczystych odsłaniają się zastoiskowe osady ilaste, mogące stanowić dobre podłoŜe dla składowisk odpadów komunalnych. Wyznaczone rejony POLS połoŜone są w większości w strefach o bardzo niskim i niskim stopniu zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Na planszy B zloka- lizowano dwadzieścia pięć wyrobisk, które połoŜone są na obszarach pozbawionych natural-

43 nej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologiczny- mi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwałowych oraz ich miąŜszość i rozprzestrzenienie. Korzystne warunki geologiczno-inŜynierskie występują w obrębie istniejącej zabudowy i umoŜliwiają rozwój budownictwa. Tereny niekorzystne dla budownictwa występują na ogół w dolinach rzek i obniŜeniach pojeziornych. Obszar arkusza Dąbrowa Białostocka połoŜony jest poza wielkoprzestrzennymi syste- mami ochrony przyrody, nie jest on objęty obszarami parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu oraz ECONET. Wśród powierzchniowych form ochrony przyrody występują tylko obszary Natura 2000: (obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) Ostoja Bie- brzańska (PLB 200006) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) Dolina Biebrzy (PLH 200008) i Ostoja Knyszyńska (PLH 200006). Ochronie prawnej podlega kilka drzew pomni- kowych i głazów narzutowych. Mimo iŜ obszar arkusza nie jest zurbanizowany i uprzemy- słowiony, nie posiada duŜych walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Dominuje tutaj krajobraz przekształcony rolniczo. Obiekty dziedzictwa kulturowego mają znaczenie w skali lokalnej. Wśród zabytków dominują obiekty sakralne, wśród których na uwagę zasługuje zespół klasztorny w RóŜanym- stoku.

XIV. Literatura

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego w miejscowości Sokółka – Dąbrowa Białostocka. Przedsiębior- stwo Geologiczne, Warszawa. BER A., 1972 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 wraz z objaśnieniami, ark. So- kółka. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa piasku ze Ŝwirem „Śniczany”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. CZOP J., 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kredy jeziornej na terenie województwa białostockiego. Arch. Geol. Podlaskiego Urz. Marszałk. w Białymsto- ku.

44 DOMAŃSKA Z., 1984 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego na terenie województwa białostockiego. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Warszawa. GIL Z., 1953 – Sprawozdanie z badań terenowych w Małyszówce i Kalnie, woj. białostockie. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. GRABOWSKI D., (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/ – portal informacyjny Natura 2000. Informacja..., 2010 – Informacja Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowi- ska o stanie środowiska na terenie powiatu sokólskiego. WIOŚ Białystok. Instrukcja..., 2005 – Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. JĘDRZEJEWSKA J., KAPERA H., KRUK L., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, ark. Dąbrowa Białostocka (225), wraz z Objaśnieniami. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1984 – Czwartorzędowe utwory węglanowe województwa białostoc- kiego. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMUZ Fa- lenty. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa.

45 PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. T.1 Wody słod- kie. Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa. Raport..., 2010 – Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w 2009-2010 r. WIOŚ Białystok. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 61 poz. 549. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw z 2004 r., nr 32 poz. 284. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z 2008 r., nr 162 poz. 1008. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2009 r., nr 39 poz. 320. RYBAK A., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych w poszukiwaniu złóŜ kredy piszącej w północnej części województwa białostockiego. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. SADOWSKI W., 2010 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Śnicza-

ny II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warsza- wa. SADOWSKI W., CECKOWSKI T., 1994 a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej

w kat. B+C1 złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wieś”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa.

46 SADOWSKI W., CECKOWSKI T., 1994 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna

w kat. B+C1 złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wieś II”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. SALACHNA P., 1985 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Sadowo” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. STANISZEWSKA Z., 1958 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Nowa Wieś”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. STANISZEWSKA Z., 1966 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złóŜ kredy „Kalno” i „Małyszówka”, pow. Dąbrowa Białostocka. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. STANISZEWSKA Z., SALACHNA P., 1968 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wieś”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2010 r., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. TEISSEYRE M., MERLE B., 1997 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóŜ kredy jeziornej i gytii wapiennej na terenie woj. białostockiego. EKOKONREM Sp. z o.o. Zespół Badań i Ochrony Środowiska. UNIEJEWSKA M., 1992a – Inwentaryzacja złóŜ kopalin mineralnych stałych na terenie województwa białostockiego, gmina Dąbrowa Białostocka. Arch. Geol. Podlaskiego Urz. Marsz. w Białymstoku. UNIEJEWSKA M., 1992b – Inwentaryzacja złóŜ kopalin mineralnych stałych na terenie województwa białostockiego, gmina Sidra. Arch. Geol. Podlaskiego Urz. Marsz. w Białymstoku. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dziennik Ustaw z 2010 r., nr 185 poz. 1243.

47 WASIAK B., HOROWSKI H., 1951 – Profile i opisy wierceń odkrywek kredy w Koloni Bachmackiej. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN Warszawa. WROTEK K., 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Dąbrowa Białostocka (225), wraz z Objaśnieniami. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa. ZIÓŁKOWSKI M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dąbrowa Białostocka (0225) wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa.

48 PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz DĄBROWA BIAŁOSTOCKA (225)

Warszawa 2012 Autorzy plansza A: Andrzej Stoiński *, Dariusz Wieczorek * Autorzy plansza B: Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Jerzy Król***, Małgorzata Marczak***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska**

Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska**

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

ISBN

I. Wstęp

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Dąbrowa Białostocka na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrac- kiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa

III. Budowa geologiczna

Uwaga: zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej...(2006)

IV. ZłoŜa kopalin

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 NOWA WIEŚ i(ic) Q 394* B+C1 N - Scb 4 A -

2 SADOWO pŜ Q 68 C1* Z - Sd, Skb 4 A -

3 ŚNICZANY pŜ Q 47 C1 G - Sd, Skb 4 A -

12 12 4 ŚNICZANY II pŜ Q 343 C1 N* - Sd, Skb 4 A -

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

VII. Warunki wodne

VIII. Geochemia środowiska

25 225 W PROFIL ZACHODNI 225 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5949715 5951647

5946723 5950618

m m 5943748 5949891

5948696 5940752 5947705 5935777 0 10 20 30 40 50 60 70 0 20 40 60 80 100 nGy/h nGy/h 26 26

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5949715 5951647

5946723 5950618

m 5949891 m 5943748

5948696 5940752 5947705 5935777 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

X. Warunki podłoŜa budowlanego

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Rubryka 4: Wr – wyrobisko

Rubryka 7: * – powierzchnia całkowita, łącznie z obszarem połoŜonym poza granicami arkusza

Na obszarze arkusza Dąbrowa Białostocka nie występują elementy naleŜące do Krajo- wej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998) (fig. 5).

XII. Zabytki kultury

42 XIII. Podsumowanie

XIV. Literatura

ny II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warsza- wa. SADOWSKI W., CECKOWSKI T., 1994 a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej

w kat. B+C1 złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wieś”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa.

46 SADOWSKI W., CECKOWSKI T., 1994 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna