Problem Równości Praw Językowych W Stanach Zjednoczonych

Anna Bartnik

Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych w Stanach Zjednoczonych

W jednym z odcinków popularnego teleturnieju telewizyjnego „Milionerzy” padło pytanie: W którym państwie język angielski nie jest językiem urzędowym? Wśród czterech możliwych odpowiedzi, z których tylko jedna była prawidłowa, uwzględ- niono takie państwa, jak: Wielka Brytania, Australia, Kanada i USA. Zarówno zawodnik, jak i większość uczestników programu siedzących na widowni od razu wyeliminowali USA, uznając taką odpowiedź za nieprawidłową. W powszechnym odczuciu oczywisty wydawał się fakt, że język angielski jest językiem urzędowym w Stanach Zjednoczonych. Tymczasem rzeczywisty stan rzeczy przedstawia się nieco odmiennie. Na poziomie regulacji federalnych, a zatem obejmujących cały kraj bez wyjątku, angielski nie jest ustanowiony językiem ofi- cjalnym1. Język ten jest w powszechnym użyciu administracji,

1 B.W. Zall, S.C. McCloe, Legal Background and History of the English Language Movement [w:] K.L. Adams, D.T. Brink, Perspectives on Official English. The Cam- paign for English as the Official Language of the USA. Mouto de Gruyter, New York 1990, s. 261. 12 Anna Bartnik ale „ulica” jest już bardziej różnorodna lingwistycznie. Zagad- nienie różnorodności językowej społeczeństwa amerykańskie- go znacznie bliższe niż władzom federalnym jest administracji stanowej. Władze szczebla stanowego i lokalnego są bezpo- średnio zaangażowane w sprawy „zwykłych” obywateli, wśród których spora liczba ma problemy z językiem angielskim. Stąd też zapewne wynika znacznie większa aktywność stanów w zakresie regulacji związanych ze sferą językową. Zważywszy na rodowód państwa amerykańskiego i to, że społeczeństwo amerykańskie jest zbiorowością przedstawicieli wielu narodów świata, z których każdy ma swój własny język, nie dziwi, że są w USA miejsca, gdzie język angielski wy- pierają inne języki. Od początku swojego istnienia Stany Zjed- noczone nie uznały za konieczne, by język angielski uchwalić językiem urzędowym państwa2. Napływ coraz większej rzeszy nieanglojęzycznych imigrantów wzmocnił oddolne ruchy opo- wiadające się za potrzebą rozwiązania tej kwestii. Już w chwili obecnej język hiszpański jest drugim co do popularności ję- zykiem używanym przez społeczeństwo amerykańskie. Coraz częściej też szybko rosnącą liczebnie populację imigrantów latynoskich postrzega się również w kategoriach „zagrożenia lingwistycznego”. Wszystko to sprawia, że kwestia równości praw językowych w Stanach Zjednoczonych jest stale obecna w debatach politycznych3. Dotyczy to nie tylko problemu samej urzędowości lub nie języka angielskiego, lecz również edukacji dwujęzycznej (bilingual education). Z odpowiedzią na pytanie, w jakim kierunku powinna podążać Ameryka w sferze języ- kowej, musiał się zmierzyć również obecny prezydent w czasie kampanii poprzedzającej wybory w 2008 roku. W jednym z przemówień Barack Obama stwierdził, że „zamiast martwić się, jak nauczyć imigrantów angielskiego, Amerykanie powin-

2 S.B. Heath, Why no Official Tongue? [w:] J. Crawford, Language Loyalties: a Sourcebook on the Official English Controversy, University of Chicago Press, Chi- cago 1992, s. 20. 3 A. Geller, English Language Debate Renews Questions, CBS News, 20.05.2006, http://www.cbsnews.com/stories/2006/05/20/ap/national/mainD8HNNEK80.shtml (28.03.2009). Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 13 ni upewnić się, czy ich dzieci potrafią mówić po hiszpańsku”4. Odzew społeczny był natychmiastowy. Rozgorzały dyskusje nad potrzebą i zakresem edukacji dwujęzycznej w USA. Wyniki ankiety przeprowadzonej przez Rasmussen Reports, instytucję zajmującą się badaniami opinii publicznej, wykazały, że zdecy- dowana większość badanych jest odmiennego zdania od Ba- racka Obamy. 83% respondentów przyznaje, że ważniejsze jest zachęcanie imigrantów do posługiwania się angielskim jako pierwszym językiem, a tylko 13% jest zwolennikami uczenia się języków obcych przez Amerykanów5. Kolejne badania, tym razem przeprowadzone przez Harvard University Institute of Politics, wykazały, że 72% młodych Amerykanów w przedziale wiekowym 18–24 lata opowiada się za uczynieniem języka angielskiego językiem urzędowym Stanów Zjednoczonych6. Z problemem ustalenia hierarchii i zakresu dopuszczalności używania innych języków na terytorium USA władze państwa mierzyły się niemal od samego początku istnienia państwa. Nie wspominając już o językach rdzennej ludności USA, trzeba rów- nież pamiętać o wydarzeniach z historii Stanów Zjednoczonych, które również wpisały się całokształt współczesnych zapatrywań na kwestie językowe w Stanach Zjednoczonych. Pierwsze wyzwania stanęły w tej materii przed władzami amerykańskimi już w okresie kształtowania się granic państwa. Zakup Luizjany7 był pierwszym symptomem tego, co w późniejszym czasie stało się normą w rzeczywistości amerykańskiej. Wraz z tym wydarze-

4 Billingual Battle, Fox News, 10.07.2008, http://www.foxnews.com/ video-search/m/20380018/bilingual_battle.htm#col=en-vid-pod_foxnews- ep&q=english (22.03.2009). 5 Voters rejent Obama’s call for bilingualism, Rasmussen Reports, 09.07.2008, http://www.rasmussenreports.com/public_content/politics/election_20082/2008_ presidential_election/voters_reject_obama_s_call_for_bilingualism (22.03.2009). 6 Governor’s Signature Makes English the Official Language of Kansas, Busi- ness Wire, 11.05.2007, http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2007_May_11/ ai_n19095444 (22.03.2009). 7 Louisiana Purchase, The Library of Congress, http://memory.loc.gov/am- mem/amlaw/louisianapurchase.html (10.03.2009); Louisiana Purchase; 1803 and Associated Documents, The Avalon Project, Documents in Law, History and Diplomacy,http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/fr1803m.asp. 14 Anna Bartnik niem zbiór społeczeństwa amerykańskiego zasiliła znaczna gru- pa ludności francuskojęzycznej i tym samym pojawiła się kwestia przystosowania tej grupy do warunków życia amerykańskiej społeczności. Podobna sytuacja zaistniała po wojnie z Meksy- kiem i pozyskaniu przez USA ziem zamieszkanych przez popula- cję hiszpańskojęzyczną. Zanim oficjalnie Luizjana stała się człon- kiem Unii, postawiono jej wymóg uznania angielskiego za język obowiązujący8. Tym samym stan ten, uchwalając w 1811 roku odpowiednie prawo w tym zakresie, stał się prekursorem procesu, jaki przybrał na sile dopiero w następnym stuleciu. Pomimo przyjęcia takiej regulacji niełatwo było jednak zupełnie wyprzeć język francuski w Luizjanie, jak i hiszpański w Kalifornii, w sytuacji gdy znaczna część mieszkańców wspomnianych ziem tymi językami posługiwała się na co dzień. Sytuacja ta znalazła swoje odbicie w uchwalonych aktach prawnych, jakie wówczas zosta- ły opracowane w obu stanach (w Luizjanie – 1847 r. i Kalifornii – 1849 r.). Regulowały one zagadnienia związane z używaniem odpowiednio języka francuskiego i hiszpańskiego na terytoriach tych dwóch części składowych USA. Luizjana dopuściła język francuski do szkół publicznych i zezwoliła na angielsko-francu- ską edukację. Kalifornia natomiast dała „zielone światło” języko- wi hiszpańskiemu. Takie przychylne innym językom nastawienie nie trwało zbyt długo. XX wiek przyniósł nasilającą się tendencję do formalnego zabezpieczania praw języka angielskiego. Kolej- ne stany decydowały się na to, by w formie pisanej usankcjo- nować ważność obowiązywania języka angielskiego jako urzę- dowego na ich terytorium. Obecnie trzydzieści stanów posiada już uchwalone akty prawne jasno stanowiące o tym, że na ich terytorium język angielski jest językiem urzędowym. Wśród po- zostałych stanów, które takich regulacji nie mają jeszcze prze- głosowanych, trzynaście obecnie rozważa już złożone projekty. Przedział czasowy, w którym poszczególne stany zdecydo- wały się wprowadzić prawa sankcjonujące angielski jako język urzędowy obowiązujący w ich granicach, jest dość rozległy.

8 English in the 50 states, ProEglish, http://www.proenglish.org/issues/offeng/ states.html (12.03.2009). Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 15

Rozpoczyna go Nebraska, która decyzję taką podjęła w 1920 roku9, a kończą Idaho i Kansas, które przegłosowały odpowiednie normy prawne w 2007 roku. Właściwie to trudno tak naprawdę mówić o zamknięciu wspomnianego przedziału czasowego w sytuacji, gdy w kilku stanach toczą się dyskusje nad złożonymi projektami, mającymi wprowadzić język angielski jako język oficjalny tych stanów.

Tabela 1

Lp. Stany z urzędowym Stany obecnie pracu- Stany, któ- językiem angielskim (rok jące nad projektami re dotąd nie uchwalenia) uchwaliły języka [akt prawny] urzędowego 1. Alabama (1990) Minnesota Connecticut [ALA. CONST., Amend. 509] [H.F. 585 – projekt przedstawiony 09.02.2009; S.F. 544 – 06.02.2009; S.F. 577 – 09.02.2009] 2. Arkansas (1987) Michigan Delaware [ARK. CODE ANN. § 1-4-117] [House Bill 4500 – 03.03.2009] 3. Alaska (1998) Nevada Maine [Ballot Measure 6, Nov. [A.B. 70 – 12.12.2008] 1998 Election] 4. Arizona (2006) New Jersey Maryland [Proposition 103, Nov. 2006 [Assembly Bill 468 – Election] 08.01.2008; Senate Bill 1090 – 14.02.2008] 5. Kolorado (1988) Nowy Jork Nowy Meksyk [COLO. CONST. ART. II, [A05350 – 13.02.2009] § 30a] 6. Kalifornia (1986) Oklahoma Ohio [CAL. CONST. ART. III, § 6] [House Joint Resolution No. 1042 – 23.02.2009] 7. Floryda (1988) Oregon Vermont [FLA. CONST. ART. II, § 9] [H.B. 2459 – 17.01.2003; HB 2684 – 13.02.2007] 8. Hawaje (1978) Pennsylvania [HAW. CONST. Art. XV, § 4] [H.B. 64 – 26.01.2009]

9 R. Tatalovich, Nativism Reborn? The Official English Language Movement and the American States, Univeristy Press of Kentucky, Lexington 1995, s. 21, s. 33–62. 16 Anna Bartnik

9. Georgia (1986, 1996) Rhode Island [GA. CODE ANN. § 50-3- [H.B. 7024 – -100] 01.03.2007] 10. Idaho (2007) Waszyngton [Idaho Code Ch. 73-121] [H.B.1645 – 26.01.2009] 11. Illinois (1969) Teksas [5 ILCS 406/20] [H.B. No. 1033 – 23.02.2009] 12. Indiana (1984) Wisconsin [IND. CODE. Ch. 10 § 1] [A.B. 46 – 17.02.2009] 13. Iowa (2002) Zachodnia Wirginia [IOWA CODE. Ch. 1.18, Ch. [H.B. 2106 – 4.14] 11.02.2009] 14. Kansas (2007) [H.B. 2140 Legislative Statute] 15. Kentucky (1984) [KY. REV. STAT. § 2.013] 16. Louisiana (1811) [La. Enabling Act, 2 U.S. STAT. 641 § 3] 17. Massachusetts (1975) [The Supreme Court of Massachusetts in Common- wealth v. Olivo] 18. Mississippi (1987) [MISS. CODE. ANN. § 3-3-31] 19. Missouri (1998, 2008) [MO. REV. STAT. § 1.028] [constitutional amendment by popular vote] 20. Montana (1995) [MONT. CODE ANN. § 1-1- -510] 21. Nebraska (1920) [NEB. CONST., Art. I, § 27] 22. New Hampshire (1995) [N.H.. REV. STAT. ANN. § 003-C:1-6] 23. Północna Karolina (1987) [N.C. GEN. STAT. Ch. 145, § 12] 24. Południowa Karolina (1987) [S.C. CODE ANN. § 1-1-(696- -698)] Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 17

25. Północna Dakota (1987) [N.D. CENT. CODE § 54-02- -13] 26. Południowa Dakota (1987) [S.D. CODIFIED LAWS § 1-27-(20-26)] 27. Tennessee (1984) [TENN. CODE ANN. § 4-1- -404] 28. Utah (2000) [Ballot Measure, Nov. 2000 Election] 29. Virginia (1981, 1996) [VA. CODE ANN. § 7.1-42] 30. Wyoming (1996) [WYO. STAT. § 8-6-101]

Źródło: oprac. aut. na podstawie informacji z oficjalnych stron internetowych stanów, www.proenglish.org, www.us-english.org

Podobnie jak różnorodne są rodzaje aktów prawnych sta- nowiących o urzędowości angielskiego (poprawki do konsty- tucji, rezolucje itd.), tak rozmaite są też zawarte w nich treści. W wielu przypadkach zapisy te mają charakter bardzo symbo- liczny i zawierają krótkie stwierdzenia w rodzaju: „język angielski jest oficjalnym językiem stanu Mississippi”10. Pozostałe wychodzą dalej, wprowadzając dodatkowe zalecenia, zobo- wiązując, na przykład, szkoły do prowadzenia edukacji tylko w języku angielskim, inne języki traktując jako język obcy. Do- datkowo znaleźć można również informacje o upoważnieniu odpowiednich władz stanowych do działań koniecznych do sprawnej realizacji tego prawa, czego przykładem może być rozwiązanie przyjęte przez stan Kalifornia11. Warto zwrócić jeszcze uwagę na stan Nowy Meksyk. Jest jednym z tych stanów, które nie mają uchwalonego języka angielskiego jako urzędowego, ale od 1989 roku w stanie tym

10 Mississippi Code Annotated, Through 1994 Supplement, http://www.findlaw. com/11stategov/ms/wldatabase.html (15.03.2009). 11 California Constitution, Article 3 State of California, http://www.leginfo. ca.gov/.const/.article_3 (12.03.2009). 18 Anna Bartnik istnieje niewiążąca (nonbinding) rezolucja zatytułowana Sup- porting Language Rights in the United States. Uchwalona przez stanową legislaturę, jest przykładem rozwijającego się w USA trendu English Plus, który stanowi alternatywę dla prężnie dzia- łającego ruchu English Only. Podobne rezolucje uchwaliły jeszcze dwa stany, Oregon i Waszyngton, aczkolwiek zwolennicy urzędowości języka angielskiego aktywnie walczą o satysfak- cjonującą ich zmianę, czego dowodami są stosowne projekty rozpatrywane przez stanowe legislatury. Rezolucja uchwalona przez Nowy Meksyk w pierwszych słowach zapewnia, że ideą, która przyświeca zwolennikom takiego rozwiązania, jest pro- mowanie ducha różnorodności, ale i harmonii wśród rozma- itych kultur (diversity-with-harmony), stanowiących element składowy zarówno stanowej społeczności, jak i społeczeństwa amerykańskiego12. Autorzy przedstawionej deklaracji są zdania, że pozycja języka angielskiego nie jest w USA zagrożona i nie ma zatem potrzeby uchwalania prawa wprowadzające- go uprzywilejowany status dla tego języka. Starania w zakresie radzenia sobie z wielojęzycznością w Stanach Zjednoczonych powinny zmierzać raczej do jej kultywowania niż eliminowa- nia, gdyż niesie ona w sobie wiele pozytywnych rezultatów. I nie ma tutaj znaczenia, czy umiejętność posługiwania się drugim, obok angielskiego, językiem pochodzi z edukacji dwuję- zycznej, czy jest skutkiem pochodzenia takiej osoby. Ruch English Plus, choć zyskał wielu zwolenników w różnych środowiskach, stał się przedmiotem szczególnego zaintereso- wania zwłaszcza kręgów imigranckich. W 1987 roku trzydzieści różnych organizacji pod egidą The National Immigration, Refugee, and Citizenship Forum oraz The Joint National Com- mittee for Languages powołały do życia English Plus Informa- tion Clearinghouse13. Organizacje takie, jak LULAC (League of

12 English Plus Declaration in New Mexico, New Mexico Public Education De- partment, http://sde.state.nm.us/BilingualMulticultural/dl09/New%20Mexico%20 -%20English%20Plus%20Resolution.pdf (21.03.2009). 13 English Plus Information Clearinghouse, Intercultural Devolopment Re- search Association, http://www.idra.org/IDRA_Newsletter/January_1996_English_ Plus_Not_English_Only/English_Plus_Information_Clearinghouse/ (21.03.2009). Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 19

United Latin American Citizens) czy SALAD (Spanish-American League against Discrimination), utożsamiały poparcie dla ruchu z przychylnością wobec idei edukacji dwujęzycznej (bilingual education)14. Założenia ruchu wykraczały jednak poza tę przy- chylność i obejmowały także postulaty mówiące o konieczno- ści zapewnienia pomocy językowej wszystkim tym, którzy mają problemy z angielskim. Przekonywano zwłaszcza o koniecz- ności utrzymywania tłumaczy w przypadku świadczenia usług przez pogotowie, straż pożarną czy policję. Oprócz tego zwolennicy ruchu English Plus byli zwolennikami rozwiązań ułatwiają- cych codzienne życie osobom mającym problemy z angielskim i postulowali, na przykład, możliwość zdawania egzaminu na prawo jazdy również w innych językach, nie tylko w angielskim. Zapatrywania rywali ideologicznych ruchu English Plus naj- pełniej wyrażają w swoich stanowiskach dwie organizacje bę- dące najaktywniejszymi przedstawicielami myślenia English Only. U.S. English i English First angażują wszystkie dostępne im środki w realizację nadrzędnego celu, jakim jest uczynienie języka angielskiego językiem urzędowym Stanów Zjednoczo- nych15. Sprzeciwiają się realizacji projektów edukacji dwuję- zycznej czy usług wielojęzycznych. Nie przejawiają też wielkiej sympatii dla imigrantów. Z racji dynamiki przyrostu populacji latynoamerykańskiej16 i wielkości już obecnej grupy hiszpań- skojęzycznej, mieszkającej na terytorium USA, to właśnie La- tynosi stali się kozłem ofiarnym17. Ze zrozumiałych zatem po- wodów podobnie chłodnymi uczuciami odwdzięcza się im środowisko latynoskie18. Raul Yzaguirre stojący na czele The

14 M.C. Combs, English Plus:Responding to English Only [w:] J. Crawford, Lan- guage loyalties..., op. cit., s. 271. 15 G. Wright, U.S. English [w:] J. Crawford, Language loyalties..., op. cit., s. 127. 16 C. Schmid, The Politics of English Only in the United States [w:] R. Dueñas González, I. Melis, Language Ideologies: Education and the social implications of official language, Vol. 1: Education and the Social Implications of Official Language. Lawrence Earlbaum Associates, New Jersey 2000, s. 67–68. 17 C. Schmid, The Politics of English Only..., op. cit., s. 71. 18 H. Witt, It’s official: English-only movement gains traction. Hispanic civil rights groups alarmes. „Chicago Tribune”, 15.10.2006, http://archives.chicagotri- bune.com/2006/oct/15/news/chi-0610150356oct15 (28.03.2009). 20 Anna Bartnik

National Council of La Raza, jednej z największych organizacji latynoskich w USA, dobitnie wyraził swoje zdanie o U.S. Eng- lish, mówiąc: „U.S. English jest dla Latynosów tym, czym Ku Klux Klan dla czarnych”19. Oczywiście, nie wszystkie środowi- ska latynoamerykańskie w USA są tak radykalnie nastawione do koncepcji supremacji języka angielskiego. Choć wewnętrznie zróżnicowane i często o odmiennych zapatrywaniach na wiele spraw20, w tym przypadku jednym głosem mówią i Kubańczy- cy, i Chicanos, i Puertorykańczycy. Zgadzają się bezsprzecznie co do tego, że kampania English Only jest wymierzona szcze- gólnie w obecność języka hiszpańskiego w Stanach Zjednoczo- nych i imigrantów mówiących tym językiem. Aktywne, by nie powiedzieć agresywne, działania U.S. English doprowadziły do coraz częściej pojawiających się oskarżeń organizacji o rasizm. By przeciwdziałać takim zarzutom, pod koniec lat osiemdzie- siątych XX wieku organizacja zdecydowała się na zorganizowa- nie warsztatów pod hasłem Answering the Charge of Racism. Następnie podjęto kolejne starania mające oczyścić politykę English Only z jakichkolwiek skojarzeń z rasizmem. Zadanie to powierzono Lindzie Chávez, udzielającej się medialnie i znanej latynoskiej aktywistce, walczącej ze stereotypami nawiązujący- mi do pochodzenia rasowego. Niestety, współpraca obu stron nie trwała zbyt długo. Pomimo że L. Chávez nadal pozostała gorącą zwolenniczką idei uczynienia języka angielskiego języ- kiem urzędowym w USA21, „antylatynoskie” nastawienie Joh- na Tantona, jednego z założycieli U.S. English, uniemożliwiło im dalszą współpracę22. Również drugi z założycieli organiza-

19 U.S. English is to Hispanics as the Ku Klux Klan is to blacks [za:] J. Crawford, Hold your tongue: bilingualism and the politics of English only, Addison-Wesley, New York 1992. 20 C. Mar-Molinero, Latino lingo is the ploy to win Spanish ayes, 10.11.2000, http://www.timeshighereducation.co.uk/story.asp?storyCode=154981§ionco de=26 (28.03.2009). 21 L. Chávez, The Company You Keep. In search of anti-Hispanic hostility, „Na- tional Review Online”, 11.06.2007, http://article.nationalreview.com/?q=Y2UxNmQ 0NDBjYmU3MjkzYzc1ODAzMzFhYmY3ZjFlNTc= (28.03.2009). 22 J. Crawford, Hispanophobia. http://ourworld.compuserve.com/homepages/ JWCRAWFORD/HYTCH6.htm (28.03.2009). Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 21 cji S.I. Hayakawa dał się ponieść emocjom. W czasie debaty w 1986 roku w popularnym programie Donahue Show stwier- dził, że tak naprawdę problemy stwarzają sami Latynosi. Inne narodowości, jak Koreańczycy czy Japończycy, nie zgłaszają żadnych zastrzeżeń w zakresie uczynienia języka angielskiego językiem urzędowym. Wręcz przeciwnie, przybywając do USA, pierwszym zadaniem, jakie sobie wyznaczają, jest moż- liwie najlepsze opanowanie tego języka. Tymczasem Latynosi nie tylko widzą problem, ale z punktu widzenia społeczeństwa amerykańskiego poniekąd stwarzają kolejny, rozwijając wśród członków swej społeczności ideę uczynienia z języka hiszpań- skiego drugiego języka urzędowego Stanów Zjednoczonych. Dodatkowym narzędziem, które wykorzystują Latynosi dla realizacji swego celu, jest właśnie edukacja dwujęzyczna23. Pew Hispanic Center wraz z J. Kaiser Family Foundation przeprowadziło badania nad rzeczywistym nastawieniem Laty- nosów do nauki języka angielskiego. Wynika z nich, że 57% La- tynosów uważa, iż imigranci muszą mówić po angielsku, jeśli chcą być częścią społeczeństwa amerykańskiego, ale równie ważna ilościowo część tej społeczności – 41% – nie podziela takiego poglądu. Niemal równo podzieleni w tym temacie są Latynoamerykanie w zależności od tego, czy sami są imigran- tami, czy są już pokoleniem kolejnym. I tak, urodzeni na terytorium USA w 52% uważają, że konieczne jest uczenie się języka angielskiego. Niewiele więcej, bo 57% imigrantów latynoskich jest również tego samego zdania24. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela.

23 „(...) that no Filipinos, no Koreans object to making English the official language? No Japanese have done so. And certainly not the Vietnamese, who are so damn happy to be here. They’re learning English as fast as they can and winning spelling bees all across the country. But the Hispanics alone have maintained there is a problem. There [has been] considerable movement to make Spanish the second official language. The Hispanic lobby said we’re going to teach the kids in Span- ish and we’ll call that bilingual education” [za:] J. Crawford, Hispanophobia, op. cit. 24 Hispanic Attitudes Toward Learning English, Pew Hispanic Center, 07.06.2006, http://pewhispanic.org/files/factsheets/20.pdf (28.03.2009). 22 Anna Bartnik

Tabela 2

Czy imigranci muszą mówić po angielsku, by można uznać, iż są częścią amery- kańskiego społeczeństwa?

Latynosi

Urodzenie Język macierzysty Sympatie partyjne

Poza w USA Ang. Dwu- Hisz- Demokr. Nie- Re- USA* języczni pański zależni publ.

Tak5752555256525864

Nie 41 46 43 46 40 33 28 16

Źródło: „Pew Hispanic Center/Kaiser Family Foundation 2004 National Survey of Lati- nos: Politics and Civic Engagement”, April 21–June 9, 2004

*Portorykańczycy urodzeni na wyspie zakwalifikowani zostali jako urodzeni poza USA

Wbrew temu, co powszechnie sądzą zwolennicy ruchu Eng- lish Only, znajomość języka angielskiego wśród Latynosów mieszkających w Stanach Zjednoczonych nie przedstawia się źle. Zwłaszcza dotyczy to pokoleń urodzonych już na terytorium USA, przy czym stopień znajomości angielskiego rośnie wraz z kolejnymi pokoleniami. 88% przedstawicieli dorosłych Latynosów pierwszego pokolenia urodzonego w USA posługu- je się językiem angielskim bardzo dobrze, podczas gdy kolejne pokolenie już w 94% nie ma z tym językiem żadnych proble- mów. Językiem angielskim zwykle również dobrze władają i chętnie się nim posługują lepiej wykształceni Latynoamery- kanie, tacy, którzy do USA przybyli jako dzieci lub mieszkają w tym kraju już od wielu lat. Jak można oczekiwać, największe problemy językowe mają imigranci o najkrótszym stażu25. Latynosi są pierwszą mniejszością, która rozpoczęła starania o wprowadzenie do życia publicznego również ich włas- nego języka. Potrzeba stworzenia edukacji dwujęzycznej, nadal pozostającej kontrowersyjnym rozwiązaniem, narodziła się

25 S. Hakimzadeh, D. Cohn, English Usage Among Hispanics in the United States. Pew Hispanic Center, 29.11.2007, http://pewhispanic.org/reports/report. php?ReportID=82 (28.03.2009). Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 23 z wielu powodów. Jednym z nich było dążenie różnych naro- dowości latynoskich do podtrzymania swojej kultury i poczu- cia własnej wartości. U podstaw tej idei znajdował się również problem nagminnego porzucania szkół przez latynoskich ucz- niów, którym brak znajomości języka angielskiego utrudniał zdobycie wykształcenia, a w konsekwencji przyczyniał się do wzrostu bezrobocia panującego w tej społeczności. Skutkiem tego, zamiast oczekiwanej przez społeczeństwo asymilacji, La- tynosi grzęźli na jego marginesie, nie mogąc dostosować się do głównego nurtu życia amerykańskiego26. Ruch na rzecz edukacji dwujęzycznej rozpoczął się na Flo- rydzie w latach sześćdziesiątych, gdy ze względu na licznych uchodźców kubańskich szkoły nagle zapełniły się rzeszą ucz- niów nieznających języka angielskiego. Od początków swojego istnienia mocno zaangażował społeczeństwo amerykańskie w debatę o równouprawnienie językowe, ale nie był żadnym novum, a wręcz przeciwnie – uważany jest za renesans problemu istniejącego już wcześniej. W 1967 roku zgłoszono projekt, w którego zaleceniach zna- lazły się m.in. zapisy o nauce w języku hiszpańskim jako macierzystym, a języka angielskiego zalecano uczyć jako drugiego. Zakładano także organizowanie programów, ukierunkowa- nych na uczniów hiszpańskojęzycznych, dowartościowujących dziedzictwo kulturowe i językowe ich przodków27. Projekt ten, podobnie jak 37 innych proponowanych rozwiązań, ostatecz- nie w 1968 roku przyjął postać ustawy o nauczaniu dwujęzycz- nym, Bilingual Education Act. Ten akt prawny jest uważany za pierwszą oznakę sygnalizującą, iż władze federalne dostrzega- ją problem uczniów z ograniczoną znajomością języka angielskiego, tzw. LESA = Limited English Speaking Ability. Ustawa

26 P.J. Duignan, Bilingual Education: a Critique. Hoover Institution, Stanford University, http://www.hoover.org/publications/he/2896386.html?show=essay (28.03.2009). 27 G. Manzanares-Stewner, The Bilingual Education Act: Twenty Years Later. The National Clearinghouse for Bilingual Education, Occasional Papers in Bilingual Education, No. 6, Fall 1988, http://www.ncela.gwu.edu/pubs/classics/focus/06bea. htm (28.03.2009). 24 Anna Bartnik stanowiła, że każde dziecko ma prawo uczyć się w szkołach publicznych w języku dla siebie zrozumiałym. Kolejne dekady przyniosły rozszerzenie programu także na inne stany. W latach siedemdziesiątych nauczanie dwujęzyczne wprowadzo- no w Teksasie, Nowym Jorku i Nowym Meksyku. Siedem lat po uchwaleniu Bilingual Education Act pojawił się nowy akt prawny, Bilingual Voting Rights Amendment, który zapewniał językowe wsparcie wyborcom latynoskim, azjatyckim i indiań- skim, na ściśle określonych zasadach. Niemniej jednak debata, która rozgorzała w społeczeństwie amerykańskim, skupiła się na regulacjach wprowadzonych mocą Bilingual Education Act wraz z kolejnymi wprowadzanymi do niego poprawkami. Pierwsi uchodźcy przybywający na Florydę byli w sytuacji uprzywilejowanej z wielu powodów. Dobre wykształcenie i za- zwyczaj jasny kolor skóry, zawdzięczany europejskim przod- kom, sprawił, że społeczność amerykańska nie postrzegała ich jako szczególnego rodzaju zagrożenia dla własnego dobro- bytu i bezpieczeństwa. Dodatkowo, hojne federalne fundusze pomocowe, przeznaczane dla Florydy w ramach programu pomocy dla kubańskich uchodźców, pozwoliły „bezboleśnie” adaptować grupę nowych sąsiadów. Pierwsze próby adaptacji językowej zaczęły się od wprowadzenia programu Spanish for Spanish-speakers w 1961 roku w Dade County, a dwa lata póź- niej zaczął już obowiązywać program pełnej dwujęzyczności. Edukacja dwujęzyczna polegała na grupowaniu uczniów we- dług zdolności językowych. Rano dzieci kubańskie uczestni- czyły w lekcjach prowadzonych po hiszpańsku, a po południu po angielsku. Dla uczniów znających język angielski schemat został odwrócony, rano lekcje w języku angielskim, potem hi- szpańskim. Podział na grupy językowe nie obowiązywał w czasie przerw i innych zajęć pozalekcyjnych. Program odniósł suk- ces, choć miał również pewne minusy. Okazało się bowiem, że dzieci hiszpańskojęzyczne robią większe postępy w nauce języka angielskiego niż ich anglojęzyczni koledzy w opanowywaniu hiszpańskiego. Powodem takiej sytuacji była motywacja w opanowywaniu przez uczniów nieznanych sobie języków, Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 25 znacznie większa w przypadku dzieci kubańskich28. Późniejsze ustawodawstwo federalne i stanowe poszło jednak w kierunku rozwijania znajomości języka angielskiego jako drugiego języka (English as Second Language, ESL) u dzieci hiszpańsko- języcznych. Obecnie nauka dzieci z ograniczoną znajomością angielskiego na Florydzie polega na umieszczaniu ich w klasach z językiem angielskim jako wykładowym i niewielką licz- bą zajęć po hiszpańsku. Drugą opcją jest kontynuowanie nauki, aż do poziomu szkoły średniej w języku macierzystym, z jednoczesnym udostępnieniem tych zajęć także dla chętnych anglojęzycznych uczniów. W Chicago uczestnictwo w programie ograniczono uczniom do trzech lat, opcjonalnie do czterech, uznając, że jest to okres wystarczający na przyswojenie podstawowej znajomości języka. Ponadto zdecydowano rozszerzyć douczanie pozalek- cyjne i wakacyjne29. Illinois, który przez długi czas pozostawał jednym z ważniejszych stanów realizujących programy edukacji dwujęzycznej, w latach osiemdziesiątych zaczął sprzyjać programom z zakresu language immersion30, do jakich zalicza- ły się też regulacje zawarte w Propozycji 227 (1998 r.) w Kali- fornii, o której dalej31. Kalifornia w sprawie edukacji dwujęzycznej, również w okresie debaty wznowionej w latach sześćdziesiątych, po- zostawała przez długi czas w opozycji. Stan ten, zapisem kon- stytucyjnym z końca XIX wieku, uczynił język angielski tym, w którym bezwzględnie wszystkie pisma urzędowe powinny być wydawane, a dodatkowo na mocy prawa edukacyjnego

28 J. Crawford, Bilingual Education: History, Politics, Theory and Practice, Bilin- gual Educational Services, Los Angeles 1999, s. 5. 29 A. Lampros, Bilingual Programs Embraced Elsewhere. „Contra Costa Times”, 15.05.1998, http://www.humnet.ucla.edu/humnet/linguistics/people/grads/macswan/ CCT12.htm (28.03.2009). 30 Są to programy, w których uczniowie uczeni są wszystkich przedmiotów w języku angielskim, w wersji radykalnej programy te określa się mianem sink or swim (zatoń lub pływaj) [przyp. aut.]. 31 P. Duignan, Bilingual Education.... 26 Anna Bartnik stanu (California Education Code) do 1967 roku nauczanie od- bywało się tylko po angielsku32. Obok regulacji prawnych zawartych w Bilingual Education Act na funkcjonowanie programów nauczania dwujęzycznego miało wpływ również sądowe orzecznictwo, w tym rozstrzyg- nięcie sprawy Lau v. Nichols (1974)33. Sąd Najwyższy orzekł, że szkoła musi dostarczyć uczniom z ograniczoną znajomoś- cią języka angielskiego środki pozwalające przekroczyć ba- rierę językową34. Natomiast w orzeczeniu w kolejnej sprawie, Castañeda v. Pickard (1981), sąd stwierdził, że taki program edukacyjny musi spełniać określone warunki, tj. musi opierać się na sound educational theory – legalnej teorii edukacyjnej, tj. uznanej za taką przez co najmniej dwóch ekspertów. Musi być „wprowadzany w życie efektywnie” przy użyciu adekwat- nych źródeł i personelu, a po okresie próbnym skuteczność ta musi być oceniona poprzez umiejętność pokonywania prze- szkód językowych35. Odpowiedzią na orzeczenie w sprawie Lau v. Nichols był Chacón-Moscone Bilingual Bicultural Educa- tion Act uchwalony przez stanową legislaturę Kalifornii w 1976 roku, a cztery lata później uzupełniony został przez Bilingual Education Improvement and Reform Act36. Przeciwnicy edukacji dwujęzycznej w Kalifornii nowe argu- menty do walki z programem zyskali po orzeczeniu, jakie za- padło w sprawie Teresa P. v. Berkeley (1989), w którym Sąd IX Okręgu (U.S. 9th District) stwierdził, że prawo federalne nie na-

32 R. Seder, Bilingual Education. Reading, Writing and Rhetoric, RPPI Policy Brief, https://www.policyarchive.org/bitstream/handle/10207/5898/pb_bilingualed. pdf?sequence=1 (28.03.2009). 33 Lau v. Nichols, 414 U.S. 563 (1974). http://caselaw.lp.findlaw.com/scripts/get- case.pl?court=US&navby=case&vol=414&invol=563, T. Paleczny, Współczesne spo- łeczeństwo amerykańskie w perspektywie socjologicznej. WUJ, Kraków 2002, s. 42. 34 Podobne orzeczenie zapadło w Illinois w sprawie Gómez v. Illinois State Bo- ard of Education, 811 F.2d 1030 (7th Cir. 1987), w której sąd uznał, że zarówno stanowe, jak i lokalne instytucje edukacyjne mają sprostać potrzebom dzieci z ogra- niczoną znajomością języka angielskiego (LEP) [przyp. aut.]. 35 S. Baker, K. Hakuta, Bilingual Education and Latino Civil Rights, http://www. civilrightsproject.ucla.edu/research/latino97/Hakuta.pdf (29.03.2009). 36 Akt zawierał kaluzulę wygaśnięcia ustaloną na 30.06.1987 i po tym czasie przestał obowiązywać. Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 27 kazuje zapewniania nauczania w języku macierzystym. Ponad- to sąd oddalił konieczność posiadania specjalnych referencji przez nauczycieli uczących osoby z ograniczoną znajomością języka angielskiego, stwierdzając, iż „dobrzy nauczyciele za- wsze pozostają dobrymi nauczycielami, bez względu na posta- wione im wyzwania”37 [tłum. aut.]. Podstawowym zarzutem stawianym programom edukacji dwujęzycznej w Kalifornii było spowolnienie procesu uczenia się języka angielskiego przez stosowanie nieadekwatnych rozwiązań, które prowadziły do trudności przystosowawczych uczniów w dopasowaniu się do głównego nurtu językowego w klasach anglojęzycznych. Zwolennicy takiego toku myślenia wystąpili z inicjatywą stworzenia programu nauczania języ- ka angielskiego, ograniczonego tylko do jednego roku nauki. Wprawdzie rodzicom lub opiekunom uczniów pozostawio- no prawo niezgodzenia się na uczestnictwo dziecka w takim programie, ale warunki, jakie należało spełnić, by można było skorzystać z innego programu, były na tyle uciążliwe, że zwykle zniechęcały do podejmowania takiego kroku38. Proponowa- ne regulacje zostały przedstawione w projekcie zwanym Unz Proposition (od nazwiska jego autora), który legislatura stano- wa przyjęła jako Proposition 227 w 1998 roku39. Na przygoto- wanie się do nowych regulacji, od uchwalenia nowego prawa do wdrożenia go, szkoły miały tylko dwa miesiące. Argument ten, na równi z koniecznością zakupu nowych materiałów oraz dezorientacją nauczycieli pozostawionych bez instrukcji doty- czących nauczania w ramach nowego programu, spowodował ogólne zamieszanie. Skargi napływające do Stanowej Komisji Edukacji (State Board of Education) skłoniły ją z jednej strony do wydania regulacji ułatwiających wdrażanie programu.

37 S. Baker, K. Hakuta, Bilingual Education..., s. 5. 38 P. de Cos, Educating California’s Immigrant Children: an Overview of Bilin- gual Education. California Research Bureau, June 1999, http://www.library.ca.gov/ crb/99/09/99009.pdf (29.03.2009). 39 S. del Valle, Language rights and the law in the United States, New York 2003; Proposition 227, California Secretary of State, http://primary98.ss.ca.gov/Voter- Guide/Propositions/227text.htm (29.03.2009). 28 Anna Bartnik

Z drugiej jednak strony zapowiedziano, że wnioski o utrzyma- nie obecnych programów edukacji dwujęzycznej w szkołach nie będą rozpatrywane. Debata nad regulacjami wprowadzonymi w Propozycji 227 została wznowiona w 2002 roku, w związku ze zmianami za- proponowanymi przez Stanową Komisję Edukacyjną. Zmiany dotyczyły rezygnacji z dotychczasowego rozwiązania nakazu- jącego dziecku miesięczne uczestnictwo w programie (wpro- wadzonym Propozycją 227), zanim otrzyma pozwolenie na uczenie się w języku hiszpańskim. Zaproponowano również przeniesienie obowiązku zgłoszenia chęci uczestnictwa w innym programie z rodziców na nauczycieli40. Sytuacja meksykańskich uczniów w Teksasie przed 1973 ro- kiem, kiedy uchwalono Bilingual Education and Training Act, była niezwykle ciężka. W orzeczeniu, jakie zapadło w sprawie United States v. Texas (1981), sąd określił ją jako „wszechobec- ną zamierzoną dyskryminację trwającą przez większą część tego stulecia”41 [tłum. aut.]. Przez cały ten czas obowiązywała zasada no Spanish rule, zakazująca dzieciom używania języka hiszpańskiego nie tylko podczas lekcji, lecz także poza szkołą, a łamiących te zasady surowo karano. Pretekst nieznajomości języka angielskiego wykorzystywano do praktykowania segre- gacji i izolacji. Często zdarzało się, że do takiej „specjalnej” szkoły trafiały dzieci, których pierwszym językiem był angielski, ale nazwisko miały latynoskie. Przez długi czas Latynosi, nie otrzymując pomocy ze strony władz, usiłowali radzić sobie z problemem znajomości języka angielskiego we własnym zakresie. Do 1965 roku istniały tzw. szkółki (escuelitas), które działały w prywatnych domach, gdzie organizowano naukę czytania i pisania dla przedszkolaków. Pod koniec lat pięćdzie- siątych organizacje latynoskie opracowały program, tzw. Lit- tle School of the 400. Projekt zakładał nauczenie przynajmniej

40 M. Barone, Debating Bilingual Education. The California State Board of Edu- cation is on the Verge of Undoing Proposition 227, U.S. News, 08.02.2002, http:// www.usnews.com/usnews/opinion/baroneweb/mb_020208.htm (29.03.2009). 41 Bilingual Education, The Handbook of Texas Online, the University of Texas at Austin, http://www.tshaonline.org/handbook/online/about.html (29.03.2009). Różnorodność czy jedność: problem równości praw językowych... 29 czterystu słów w języku angielskim, które miały uczniowi ułat- wić pierwszy kontakt z nauką w języku angielskim. Powstały też programy ESL (English as a Second Language), które cie- szyły się dużą popularnością wśród miejscowych Meksykanów. Uchwalony w 1973 roku Bilingual Education and Training Act (S.B.121) wymagał, by okręgi szkolne nauczały w języku macierzystym w celu zachęcania do nauki języka angielskiego i ułatwiania przystosowania się tych uczniów do głównego nurtu językowego. Problem równouprawnienia języka hiszpańskiego w społe- czeństwie amerykańskim zapewne długo jeszcze pozostanie nierozwiązany. Z dwóch przeciwnych biegunów zmierzają dwie siły: niezwykle szybko wzrastająca populacja hiszpań- skojęzyczna, coraz bardziej świadoma swej siły i praw, oraz zwolennicy urzędowości języka angielskiego, pełni obaw, by nie powielić błędów dwujęzycznej Kanady. Stąd wciąż zapewne nie będzie dziwić swoista ambiwalencja: z jednej strony pouczenie dwujęzycznej matki przez sąd, że mówienie do jej pięcioletniego dziecka po hiszpańsku jest znęcaniem się nad nim42, a z drugiej strony wygłoszenie przemówienia przez pre- zydenta G.W. Busha w tym właśnie języku. Kontrowersje wokół edukacji dwujęzycznej, mimo upływu czasu, nie tracą na sile. Przeciwnie, wraz ze wzrostem liczby imigrantów oraz dzieci w wieku szkolnym, które nie znają ję- zyka angielskiego, problem przybiera coraz większe rozmia- ry i – jak się wydaje – został zepchnięty w wymiar lokalny. To władze stanowe stanowią pierwsze ogniwo łańcucha edukacji dwujęzycznej. Brak jednolitego programu dla całego kraju sprawia, że sytuacja w szkołach poszczególnych stanów jest zależna od decyzji władz lokalnych. Tak przedstawia się sytuacja z Kalifornią i przegłosowaną tu Propozycją 227, a od 2003

42 S. Verhovek, Mother Scolded by Judge for Speaking in Spanish. „N.Y. Times”, 30.08.1995, http://www.nytimes.com/1995/08/30/us/mother-scolded-by-judge-for- speaking-in-spanish.html (29.03.2009); S. Bender, Direct Democracy and Distrust: The Relationship Between Language Law Rhetoric and the Language Vigilantism Experience, University of Oregon School of Law, Harvard Latino Law Review, 1997, 145, http://www.neta.com/~1stbooks/bender.htm (29.03.2009). 30 Anna Bartnik roku w ślady tego stanu poszła również Arizona, przyjmując analogiczne rozwiązanie w Propozycji 203. Zaangażowanie wielu stron w debatę nad problemem edukacji dwujęzycznej rozszerza tylko listy argumentów za i przeciw, nie wpływając zasadniczo na zmianę sytuacji. Zwolennicy programów typu immersion, zakładających naukę tylko w języku angielskim, uważają, że „rzucenie na głęboką wodę” jest jedynym rozwią- zaniem problemu. Trudno się z tym zgodzić, zwłaszcza śledząc wyniki różnych badań. Wynika z nich m.in., że znaczna część Latynosów wśród powodów porzucenia szkoły wskazuje nie- dostatek programów dwujęzycznych. Inne badania dowodzą, że rok to za mało, by przyswoić sobie nowy język w stopniu pozwalającym na swobodne kontynuowanie nauki w dotąd obcym języku. Z drugiej jednak strony trudno odmówić słusz- ności irytacji tym, którzy postanowili wprowadzić tak radykal- ne reformy w edukacji językowej imigrantów. Nazbyt często bowiem liberalne podejście do programów dwujęzycznych skutkowało rozleniwieniem uczących się. Nie widząc bezpo- średniej potrzeby opanowywania angielskiego, uczniowie, dla których lekcje były prowadzone po hiszpańsku, czynili nikłe postępy w nauce nowego języka. Wydaje się, że złotym środ- kiem byłyby programy, w których realizowano by program in- tensywnej nauki języka angielskiego jako obcego przez okres pięciu lat, po czym po upływie tego czasu uczniowie zostaliby postawieni w sytuacji, w której dalsza nauka odbywałaby się już tylko w języku angielskim.