Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz G ĄSAWA (398)

Warszawa 2007 Autorzy: Sławomir Dominiak*, Krystyna Wojciechowska**, Anna Bli źniuk*, Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Stanisław Wołkowicz*, Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – S. Dominiak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – S. Dominiak ...... 3 III. Budowa geologiczna – S. Dominiak ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – S. Dominiak ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – S. Dominiak ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – S. Dominiak ...... 14 VII. Warunki wodne – S. Dominiak ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ...... 19 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – S. Wołkowicz ...... 24 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – S. Dominiak ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – S. Dominiak ...... 34 XII. Zabytki kultury – S. Dominiak ...... 38 XIII. Podsumowanie – S. Dominiak ...... 39 XIV. Literatura ...... 41

I. Wst ęp

Arkusz G ąsawa Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2007 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu G ąsawa Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2001 roku w przedsi ębiorstwie SEGI-AT sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania i aktualizacji MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska. Przeznaczona jest do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych, w tym: planowania przestrzennego oraz ochrony środowiska przyrodniczego i zasobów złó Ŝ kopalin. Do opracowania mapy wykorzystano materiały zgromadzone w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie oraz archiwach: Kujaw- sko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego i Urz ędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, Wo- jewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków Bydgoszczy oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Wykorzystano równie Ŝ materiały uzyskane w Nadle- śnictwie Goł ąbki oraz starostwach powiatowych i urz ędach gmin znajduj ących si ę na obszarze arkusza. W czerwcu 2007 r. dokonano wizji lokalnej złó Ŝ i punktów wyst ępowania kopalin. Da- ne dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza G ąsawa rozci ąga si ę pomi ędzy współrz ędnymi geograficznymi 17 °45’00” a 18 °00’00” długo ści geograficznej wschodniej oraz 52 °40’00” a 52 °50’00” sze- roko ści geograficznej północnej. Według podziału administracyjnego, omawiany teren poło Ŝony jest w województwie kujawsko-pomorskim, w obr ębie trzech powiatów – Ŝni ńskiego (gminy śnin, G ąsawa, Rogo-

3 wo i Barcin), mogile ńskiego (gmina D ąbrowa, miasto i gmina Mogilno) oraz inowrocław- skiego (gminy Pako ść i Janikowo). Powiat Ŝni ński obejmuje zachodni ą i północn ą cz ęść obszaru arkusza, powiat mogile ński – cz ęść wschodni ą i południow ą, natomiast powiat inowro- cławski – jedynie niewielkie fragmenty w cz ęś ci wschodniej. Pod wzgl ędem geograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza zaliczany jest do pro- wincji Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich. Jest to pas Pojezierza Wielkopolskiego (jednostka o randze makroregionu), mezoregion Pojezierza Gnie źnie ńskiego (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza G ąsawa na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica mezoregionu, 2 – granica makroregionu Prowincja Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego Podprowincja Pojezierzy Południowobałtyckich Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie, 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.56 – Równina Wrzesi ńska

Omawiany obszar zlokalizowany jest w północno-wschodniej cz ęś ci Pojezierza Gnie ź- nie ńskiego, nazywanej Pojezierzem Mogile ńskim. Jest to dobrze zagospodarowana kraina rolnicza z licznymi rynnami jeziornymi oraz wzgórzami morenowymi.

4 Pod wzgl ędem morfologicznym teren arkusza znajduje si ę na styku dwóch lokalnych jednostek: Równiny śni ńskiej oraz Pagórków Mogile ńskich (Krygowski, 1961). Równina śni ńska, rozci ągaj ąca si ę w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, stanowi do ść zwarty obszar wznosz ący si ę około 95 – 110 m n.p.m. Pagórki Mogile ńskie, które obejmuj ą pozostał ą cz ęść obszaru o rz ędnych 90 – 140 m n.p.m., charakteryzuj ą si ę bardziej zró Ŝnico- wan ą morfologi ą i du Ŝymi deniwelacjami si ęgaj ącymi 60 m. Wyra źną granic ę oddzielaj ącą oba regiony stanowi łuk rynny jezior: g ąsawsko-Ŝni ńskich i ostrowiecko-chomi ąskich. Obszar arkusza poło Ŝony jest w strefie klimatu umiarkowanego, posiadaj ącego cechy zarówno klimatu morskiego (krótki okres zalegania pokrywy śnie Ŝnej, łagodne zimy z cz ę- stymi odwil Ŝami), jak i kontynentalnego (niewielka ilo ść opadów z przewag ą w okresie let- nim). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,5–8,0 °C, najzimniejszym miesi ącem jest luty ( średnio -3°C), a najcieplejszym lipiec ( średnio 18 °C). Obszar cechuje si ę mał ą ilo- ści ą dni pochmurnych w ci ągu roku oraz niewielkimi opadami rz ędu 450–530 mm rocznie (jednymi z najni Ŝszych w Polsce). Pokrywa śnie Ŝna zalega tutaj przez 60–80 dni w roku, a okres wegetacyjny trwa od kwietnia do wrze śnia, przez około 210–220 dni. Dominuj ą słabe i umiarkowane wiatry z kierunku zachodniego (najsilniejsze od grudnia do marca). Pomimo, Ŝe niskie opady atmosferyczne nie sprzyjaj ą uprawie ro ślin, rolnictwo stanowi główn ą gał ąź gospodarki omawianego obszaru. Region charakteryzuje si ę bogatymi trady- cjami rolniczymi, a rozwijana od lat kultura agrarna zapewnia wysoki poziom gospodarki rolnej. W strukturze u Ŝytków rolnych przewa Ŝaj ą grunty orne, a średnia wielko ść gospo- darstw wynosi około 10 ha (du Ŝe zakłady rolne znajduj ą si ę w: Obudnie, Szelejewie, Wie ńcu i Głowach). Najpowszechniejsze uprawy stanowi ą: Ŝyto, j ęczmie ń, pszenica, buraki cukrowe i ziemniaki, natomiast produkcja zwierz ęca sprowadza si ę głównie do hodowli bydła, trzody chlewnej i drobiu. Przemysł zwi ązany jest z drobn ą wytwórczo ści ą rzemie ślnicz ą, obsług ą rolnictwa oraz przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym (znajduj ą si ę tutaj średnie i małe placówki handlowe, firmy transportowe oraz zakłady produkcyjno-usługowe i remontowo-budowlane). W miejscowo ści Łysinin funkcjonuje Gospodarstwo Rybackie, które dzier Ŝawi grunty o powierzchni 593 ha. Obszar arkusza nale Ŝy do słabo zurbanizowanych, a znajduj ące si ę tutaj miejscowo ści stanowi ą niedu Ŝe osiedla wiejskie, spo śród których wyró Ŝnia si ę G ąsawa (1,5 tys. mieszka ń- ców) oraz D ąbrowa (1,1 tys. mieszka ńców). W południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru znajduj ą si ę przedmie ścia Mogilna. Wi ększo ść osiedli mieszkalnych jest zwodoci ą- gowana, jednak kanalizacja ściekowa jest słabo rozwini ęta. Z dostaw gazu ziemnego korzysta tylko miasto Mogilno. Planowana jest gazyfikacja gmin: śnin, Barcin i D ąbrowa (poprzez

5 budow ę odgał ęzie ń od istniej ącego gazoci ągu wysokiego ci śnienia Dn 150 mm, relacji Ino- wrocław – Barcin – Nakło). W miejscowo ści Szerzawy znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych dla miasta Mogilna, o powierzchni 4 ha, natomiast w Łysininie i Sucharzewie zlokalizowane s ą mniejsze wysypiska dla gmin G ąsawa i D ąbrowa. Z powodu nieprawidło- wego uszczelnienia podło Ŝa składowisko w Sucharzewie stanowi zagro Ŝenie dla czysto ści wód podziemnych, w zwi ązku z czym przeznaczone jest ono do likwidacji. Do roku 2009 planuje zako ńczy ć si ę eksploatacj ę wysypiska, natomiast na koniec 2012 r. przewidziane jest uko ńczenie jego rekultywacji. Uci ąŜ liwe dla środowiska odpady płynne ( ścieki komunalne i przemysłowe) uzdatniane s ą w czterech oczyszczalniach. W miejscowo ści D ąbrowa znajduje si ę gminna oczyszczalnia ścieków o przepustowo ści 106,2 m 3/dob ę (maksymalnie 121 m3/dob ę); własne oczyszczalnie posiadaj ą równie Ŝ: o środek rekreacyjny w Wiktorowie, osiedle mieszkaniowe w Obudnie oraz zakłady mi ęsne w Parlinku. S ą to instalacje typu mechaniczno-biologicznego oraz mechaniczno-biologiczno-chemicznego. Omawiany obszar posiada korzystne poło Ŝenie w układzie poł ącze ń komunikacyjnych. Znacz ącą rol ę odgrywa tutaj trasa nr 254 (relacji Bydgoszcz – Mogilno) oraz droga nr 251: Inowrocław – śnin (ta ostatnia przebiega poza granicami arkusza, jednak w jego bezpo śred- nim s ąsiedztwie). W zakresie transportu kolejowego główn ą rol ę pełni dwutorowa, zelektryfi- kowana linia kolejowa Pozna ń – Gdynia, Pozna ń – Olsztyn (z w ęzłem komunikacyjnym w Toruniu), natomiast znaczenie lokalne posiada kolejka w ąskotorowa ł ącz ąca śnin i Pako ść .

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gąsawa (Uniejewska, Nosek, 1993). Teren arkusza poło Ŝony jest na pograniczu dwóch jednostek geologiczno-tektonicznych: antyklinorium kujawsko-pomorskiego (wchodz ącego w skład antyklinorium środkowopolskiego) oraz synklinorium mogile ńskiego, stanowi ącego cz ęść synklinorium szczeci ńsko-łódzko-mie- chowskiego. Granica pomi ędzy tymi jednostkami przebiega z południowego wschodu na pół- nocny zachód. W obr ębie antyklinorium kujawsko-pomorskiego poło Ŝona jest północno- wschodnia cz ęść omawianego obszaru, charakteryzuj ąca si ę znacznym wyd źwigni ęciem osa- dów jurajskich (antyklina Barcin – Zalesie). Południowo-zachodnia cz ęść obszaru znajduje si ę natomiast w strefie brze Ŝnej synklinorium mogile ńskiego, które cechuje si ę du Ŝymi mi ąŜ- szo ściami wypełniaj ących je osadów kredy oraz intensywn ą tektonik ą salinarn ą. Około 1,5 km od południowej granicy arkusza znajduje si ę wysad solny Mogilno.

6 Najstarszymi nawierconymi utworami na omawianym terenie s ą osady triasu górnego (retyku), stwierdzone w cz ęś ci południowej, na gł ęboko ści 2 913 m (sp ąg kompleksu nie zo- stał przewiercony). Powy Ŝej wyst ępuj ą utwory jurajskie osi ągaj ące mi ąŜ szo ść 914 m, których strop w połu- dniowej cz ęś ci obszaru zalega na gł ębokości 1 999 m, natomiast w cz ęś ci północno- wschodniej – tylko 50 m p.p.t. Osady jury dolnej wykształcone s ą głównie w postaci pia- skowców, jury środkowej – mułowców i margli, natomiast jury górnej – w facji wapienno- marglistej. Utwory górnojurajskie odsłaniają si ę w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru, w kamieniołomie Wapienno, gdzie wykształcone s ą jako: margle, łupki mułowcowo-ilaste oraz dwojakiego rodzaju wapienie – nieuławicone wapienie mikrytowe i gruboławicowe wapienie biohermowe. Na podstawie znalezisk fauny kopalnej (g ąbki, koralowce, liliowce, mszy- wioły, amonity) wiek osadów okre ślono na oksford / kimeryd (Matyja, Wierzbowski, 1985). Na osadach jurajskich niezgodnie zalegaj ą utwory kredy, których najpełniej wykształ- cony profil stwierdzono w południowej cz ęś ci obszaru, w rejonie miejscowo ści Niestronno. Strop utworów kredy wyst ępuje tutaj na gł ęboko ści 245 m, a ich mi ąŜ szo ść wynosi 1 759 m. Wraz z oddalaniem si ę w kierunku północnym i południowym od osi niecki mogile ńskiej, maleje grubo ść oraz gł ęboko ść zalegania osadów kredowych. W cz ęś ci południowej osady te zostały zredukowane na skłonie wysadu Mogilna, natomiast w cz ęś ci północno-wschodniej całkowicie zerodowane w wyniku wypi ętrzania antykliny Barcin – Zalesie. Utwory kredy dolnej wykształcone s ą jako piaskowce, mułowce i iłowce, natomiast wy Ŝsz ą cz ęść profilu buduj ą głównie opoki i margle (kreda górna). Osady paleogenu reprezentowane s ą przez oligoce ńskie piaski glaukonitowe, mułki i iły o mi ąŜszo ści od 9 do 56 m, które wyst ępuj ą na obszarze arkusza jedynie w rejonie wysadu Mogilna. Budowa sekwencji neogenu jest dwudzielna: w dolnej cz ęś ci profilu wyst ępuj ą piaski, mułki i iły miocenu o grubo ści od kilkunastu do 58 m (z wkładkami w ęgla brunatnego), natomiast powy Ŝej zalegaj ą iły pstre, mułki i piaski pliocenu, osi ągaj ące w południowej cz ę- ści obszaru mi ąŜ szo ść 100 – 108 m. Utwory czwartorz ędu pokrywaj ą cał ą powierzchni ę obszaru arkusza z wyj ątkiem odsło- ni ęć skał mezozoicznych w kamieniołomie Wapienno, w cz ęś ci północno-wschodniej (Marks i in. red., 2006) (fig. 2). Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędu jest zmienna i wynosi średnio 40– 50 m. W rejonach wypi ętrze ń starszego podło Ŝa (antyklina Barcin – Zalesie, wysad solny Mogilno), maleje ona do kilku metrów, natomiast w strefach gł ębokich obni Ŝeń podło Ŝa (np. w okolicach Łysinina), osi ąga nawet 114 m. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą osady zlodowace ń: południowo-, środkowo- i północnopolskich.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza G ąsawa na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, A. Piotrowskiej red. (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; neogen: 39 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z w ęglem brunatnym; kreda: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki pia- skowców i gezy mastrychtu; jura: 57 – wapienie, margle, iłowce i mułowce jury górnej, 61 – wapienie, margle, iłow- ce, mułowce, zlepie ńce, piaskowce, gezy, piaski z wkładkami syderytów jury środkowej W opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Utwory dwóch pierwszych zlodowace ń (piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i lodowcowe, gliny zwałowe oraz iły i mułki zastoiskowe), nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu, lecz wypełniaj ą obni Ŝenia starszego podło Ŝa. Pierwsze z nich przebiega południkowo w zachodniej cz ęś ci obszaru (pomi ędzy miejscowo ściami Cegielnia i Chomi ąŜ a Ksi ęŜ a), natomiast drugie rozci ąga si ę równole Ŝnikowo na obrze Ŝeniu wysadu solnego Mogilna, w cz ęś ci połu-

8 dniowo-wschodniej. Mi ąŜ szo ść serii piaszczysto-Ŝwirowych waha si ę od kilku do 30 m, poziomy glin osi ągaj ą grubo ść do 45 m, natomiast osady zastoiskowe – maksymalnie 10 m. Pomi ędzy okresami zlodowace ń, w warunkach ocieplenia klimatu, akumulowane były piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne o mi ąŜ szo ści od kilkunastu do 40 m (interglacjał mazowiecki i eemski). Osady zlodowace ń północnopolskich pokrywaj ą cały teren arkusza. Dominuj ą gliny zwałowe zajmuj ące rozległe obszary w cz ęś ci zachodniej, centralnej i południowej oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które rozci ągaj ą si ę od Cegielni do Chomi ąŜ y Ksi ęŜ ej. Utwory piaszczysto-Ŝwirowe tworz ą 3 pokłady o mi ąŜ szo ściach od 4 do 20 m, rozdzielaj ące poziomy glin zwałowych o grubo ści od 1,5 do 18 m. Znacznie mniejsze rozprzestrzenienie maj ą iły i mułki zastoiskowe, piaski i Ŝwiry moren czołowych i ozów oraz piaski i mułki kemów. Tworz ą one izolowane wyst ąpienia (z reguły o niewielkich rozmiarach) koncentruj ące si ę głównie w pobli Ŝu rynien jeziornych oraz pomi ędzy Piastowem a Krzekotowem. Mi ąŜ szo ść osadów zastoiskowych waha si ę od 2 do 13 m, utworów moren czołowych – od 3 m do kilkunastu metrów, natomiast ozów i kemów – od 3 do 20 m. Po ust ąpieniu l ądolodu, na przełomie plejstocenu i holocenu, rozpocz ęła si ę akumulacja piasków eolicznych, utworów deluwialnych oraz eluwiów glin zwałowych, których mi ąŜ- szo ść wynosi 2 – 3 m. Powstaj ące współcze śnie w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach terenu osady holoce ńskie stanowi ą: piaski, mułki, namuły i torfy o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 7,5 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza G ąsawa udokumentowano 8 złó Ŝ, w tym: 6 złó Ŝ kopalin okruchowych, 1 zło Ŝe kopalin ilastych oraz 1 zło Ŝe kopalin w ęglanowych (tabela 1). Zło Ŝa kopalin okruchowych zlokalizowane s ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza: „Wiktorowo” (Urba ński, 1991), „Annowo I” (Po źniak, 1997), „Pniewy I” (Matuszewski, 1998) oraz w cz ęś ci południowej: „Mielenko” (Wytyk, Matuszewski, 1982), „Mielenko III” (Urba ński, 1993), „Mielenko V” (Matuszewski, 2002). Zło Ŝa kopalin okruchowych udokumentowane zostały w czwartorz ędowych piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych oraz utworach moren czołowych. Zasoby tego surowca nie posiadaj ą wi ększego znaczenia przemysło- wego; słu Ŝą jedynie zaspokojeniu potrzeb na rynku lokalnym.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zagospo- Wydobycie Zastosowa- Nr Kategoria Klasyfikacja Przyczyny Wiek kompleksu bilansowe darowania (tys. ton, tys. nie kopali- zło Ŝa Nazwa Rodzaj rozpoznania złó Ŝ konfliktowo- litologiczno- (tys. ton, zło Ŝa m3*) ny na zło Ŝa kopaliny ści -surowcowego tys. m 3*) mapie zło Ŝa Klasy Klasy wg stanu na 31.12. 2005 r. (Przeniosło, Malon red., 2006) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Wiktorowo p Q 116 C1* N 0 Sb, Sd 4 B W

2 Annowo I p Q 265 C1 G 9 Sb, Sd 4 B W wme J 1 013 407 B+C +C 4 446 Sc, Sw, Ch, 2 3 Barcin-Piechcin-Pako ść 1 1 2 G B Gl, L, U pki* Q 2 504* C1 15* Sr, Skb, Sd 4 Pniewy I p Q 81 C1 N 0 Sb, Sd 4 A -

5 Mielenko p Q 3 424 B+C1 G 24 Sb, Sd 4 B L

6 Mielenko III p Q 4 C1 Z 0 Sb, Sd 4 A - 10 7 Józefowo i(ic) Ng 102* C1* N 0 Scb 4 A -

8 Mielenko V pŜ Q 465 C1 G 0 Sd 4 A -

Rubryka 2: 1 – zasadnicza cz ęść zło Ŝa w granicach arkusza Pako ść Rubryka 3: * – kopalina towarzysz ąca, p – piasek, p Ŝ – piasek ze Ŝwirem, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (dla przemysłu cementowego), wme – wapienie i margle, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen, J – jura

Rubryka 6: B,C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sc – cementowe, Sw – wapiennicze, Ch – chemiczne, Skb – kruszyw budowlanych, Sr – rolnicze, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów, W – ochrona wód podziemnych, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska

Krótk ą charakterystyk ę najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako- ściowych złó Ŝ kruszywa naturalnego przedstawia tabela 2. Tabela 2 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ kruszywa naturalnego i parametrów jako ściowych kopaliny Parametry jako ściowe

Gł ęboko ść Mi ąŜ- zawarto ść Grubo ść poziomu zawarto ść szo ść punkt wska źnik pyłów Nr Nazwa zło Ŝa nadkładu wodono- zanieczyszcze ń zło Ŝa piaskowy* piaskowy mineral- złoŜa na Powierzchnia od-do śnego organicznych od-do od-do od-do nych mapie (ha) śr. od-do od-do śr. śr. śr. od-do (m) śr. śr. (m) (%) (%) śr. (m) (%) (%)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wiktorowo 0,2–1,3 2,0–14,3 zło Ŝe 71,6–93,4 54,3–76,0 2,8–4,6 1 brak 0,8 0,4 5,8 suche 79,5 66,4 3,7 Annowo I 0,2–2,5 7,4–9,2 n.o. 70,0–100 83,4–88,3 0,9–1,2 2 brak 2,8 1,4 8,3 9,3 93,5 85,6 1,0 Pniewy I 0,0–2,1 3,7–7,7 zło Ŝe 95,2–98,8 26,1–64,8 1,2–4,2 4 brak 0,9 0,4 6,3 suche 96,8 55,5 1,7 Mielenko 0,2–1,0 3,0–16,7 2,4–11,0 54,4–96,1 85,9–95,4 0,3–4,5 5 brak 24,2 0,5 6,5 n.o. 80,1 92,5 1,7 Mielenko III 2,2–2,9 2,2–5,5 zło Ŝe 78,0–93,6 58,5–79,2 1,6–6,0 6 brak 1,1 2,4 4,4 suche 85,6 70,5 2,9 Mielenko V 2,5–4,1 2,5–6,4 7,7–9,5 66,6–81,0 62,0–96,8 1,0–2,3 8 brak 5,4 2,7 4,9 n.o. 74,4 81,9 1,5 Rubryka 5: n.o. – nie okre ślono Rubryka 6: * – zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm

Zło Ŝa kopalin okruchowych zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Ponadto zło Ŝa: „Pniewy I”, „Mielenko III” i „Mielenko V” uznano za małokonfliktowe wzgl ędem środowiska (klasa A), natomiast zło Ŝa: „Mielenko”, „Wik- torowo” i „Annowo I” – za konfliktowe (klasa B), z uwagi na ochron ę lasów oraz wód podziemnych (lokalizacja w obszarze wysokiej ochrony (OWO) głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 142 – „Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa”). W południowej cz ęś ci omawianego obszaru zlokalizowane jest (jedyne na terenie arkusza) złoŜe kopalin ilastych „Józefowo” (Urba ński, 1991). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,1 ha, natomiast surowiec u Ŝyteczny stanowi ą iły neoge ńskie o mi ąŜ szo ści od 2,7 do 15 m, średnio 9,4 m. Seria zło Ŝowa jest niezawodniona i wyst ępuje pod nadkładem gleby, piasków i glin o grubo ści od 0,2 do 6 m, średnio 1,9 m. Z powodu znacznego zamarglenia surowiec kwalifi- kuje si ę jedynie do wyrobu cegły pełnej (zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm wynosi: od 0,1 do 2,6%, skurczliwo ść suszenia: 6,0–11,2%; a zawarto ść wody zaro-

bowej od 18,3 do 37,8%). Tworzywo ceramiczne, otrzymane po wypaleniu w temperaturze 950 °C, charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami technologicznymi: nasi ąkliwo ści ą 6,4– 11,1 %, skurczliwo ści ą całkowit ą 6,3–13,4 % oraz wytrzymałości ą na ściskanie 37,2– 41,9 MPa. Surowce ilaste udokumentowane w zło Ŝu „Józefowo” zaliczono do kopalin powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4); uznano równie Ŝ, i Ŝ jest to zło Ŝe małokonfliktowe wzgl ędem środowiska (klasa A) (Zasady…, 1999). Kopaliny w ęglanowe (wapienie i margle) udokumentowane zostały w zło Ŝu „Barcin- Piechcin-Pako ść ”, w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Zło Ŝe zlokalizowane zostało na wychodniach utworów jurajskich wypi ętrzonych w j ądrze antykliny Barcin – Zalesie, a specyfika budowy geologicznej tego rejonu spowodowała, i Ŝ jego zasoby oszacowano w 3 obszarach: „Barcin”, „Piechcin” i „Pako ść ” (Radwan i in., 1987). W 1994 r. opracowano dodatek nr 1 do dokumentacji, w którym zaktualizowano zasoby zło Ŝa (Szuwarzy ńska, Kape- ra, 1994), natomiast w dodatku nr 2, oprócz aktualizacji zasobów wapieni i margli, wydzielono równie Ŝ piaski kwarcowe zalegaj ące w nadkładzie (jako kopalin ę towarzysz ącą) i skorygowano granice zło Ŝa (Szuwarzy ńska, 1999). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 439,7 ha, mi ąŜ szo ść kopaliny 5,9–120,5 m ( średnio 79,6 m), przy grubo ści nadkładu zmieniaj ącej si ę od 4,0 do 34,8 m ( średnio 15,8 m). W niniejszym opracowaniu zamieszczono tylko podstawowe informacje na temat zło Ŝa, gdy Ŝ dokładnie omówione zostało one w obja śnieniach do arkusza MGsP Pako ść , na którym zlokalizowana jest wi ększa cz ęść obszaru zło Ŝowego. Zło- Ŝe kontynuuje si ę równie Ŝ w kierunku północnym, na arkuszu mapy Łabiszyn. Według klasyfikacji okre ślaj ącej warto ść u Ŝytkow ą złó Ŝ, wapienie i margle udokumentowane w zło Ŝu „Barcin-Piechcin-Pako ść ” okre ślono jako rzadkie w skali całego kraju, skoncentrowane w okre ślonym regionie (klasa 2). Z punktu widzenia ochrony środowiska – zło Ŝe uznano za konfliktowe (klasa B) – ze wzgl ędu na ochron ę lasów, gleb wysokich klas bonitacyjnych oraz ogóln ą uci ąŜ liwo ść dla środowiska (Zasady…, 1999).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród 8 złó Ŝ udokumentowanych na obszarze arkusza G ąsawa, aktualnie eksploatowane s ą 4 zło Ŝa, eksploatacja 1 zło Ŝa została zaniechana, natomiast pozostałe 3 zło Ŝa s ą niezagospodarowane. Eksploatowane zło Ŝa kopalin posiadaj ą koncesje oraz wyznaczone obszary i tereny górnicze. Wydobycie kruszywa naturalnego prowadzone jest w granicach złó Ŝ: „Annowo I”, „Mielenko” i „Mielenko V”. Kopalina urabiana jest odkrywkowo w sposób ci ągły, jednym poziomem eksploatacyjnym. Wyrobiska górnicze maj ą charakter wgł ębny lub stokowy, s ą

niezawodnione, a ich wielko ść jest rz ędu 250 – 350 m. Ilo ść kopaliny pozyskiwanej z jednego zło Ŝa waha si ę od 9 do 24 tys. ton rocznie (Przeniosło, Malon red., 2006). Surowiec wykorzy- stywany jest do celów budowlanych i drogowych, ze złó Ŝ „Mielenko” i „Annowo I” – w stanie naturalnym, bez przeróbki, natomiast piasek ze Ŝwirem ze zło Ŝa „Mielenko V” sortowany jest na poszczególne frakcje. Eksploatacja złó Ŝ kruszywa prowadzona jest na niewielk ą skal ę, na potrzeby rynku lo- kalnego, natomiast gospodarka zło Ŝem wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ” ma charakter wielkoprzemysłowy. Wydobywanie surowców w ęglanowych w tym rejonie rozpocz ęto ju Ŝ w 1860 r., a obecnie u Ŝytkownikiem zło Ŝa jest „Lafarge Cement Polska” SA w Małogosz- czu. Eksploatacja prowadzona jest odkrywkowo w sposób ci ągły, w dwóch kamieniołomach: Wapienno i Bielawy (pierwszy zlokalizowany jest w granicach omawianego arkusza, natomiast drugi znajduje si ę na s ąsiednim arkuszu mapy Pako ść ). Kopalina urabiana jest przy uŜyciu materiałów wybuchowych w ilo ści 4 446 tys. ton rocznie (Przeniosło, Malon red., 2006). Wydobycie odbywa si ę czterema poziomami eksploatacyjnymi, a nadkład składowany jest na dwóch zwałowiskach zewn ętrznych, w południowej cz ęś ci zło Ŝa. Zmienno ść składu chemicznego i własno ści technologicznych urabianych skał pozwala na ich ró Ŝnorodne wyko- rzystanie: w przemy śle cementowym, wapienniczym, spo Ŝywczym (cukrownictwo), chemicznym, rolnictwie (nawozy wapienne i tlenkowe) oraz jako kruszywo budowlane. Piaski kwarcowe z nadkładu zło Ŝa słu Ŝą jako materiał koryguj ący do produkcji cementu. Głównymi odbiorcami wydobywanego surowca s ą: Cementownia „Kujawy” w Bielawach (zlokalizowana tu Ŝ za północn ą granic ą omawianego obszaru, na arkuszu Łabiszyn) oraz Zakłady Sodowe w Janikowie (na arkuszu Pako ść ). W procesie technologicznym wytwarzania sody wykorzystywana jest równie Ŝ sól wy- dobywana ze złó Ŝ „Mogilno I” i „Mogilno II”. Zło Ŝa te zlokalizowane s ą w rejonie wysadu solnego około 1,5 km za południow ą granic ą arkusza. W obr ębie arkusza znajduje si ę jedynie fragment obszaru i terenu górniczego ustanowionego dla zło Ŝa „Mogilno II”. Wydobycie odbywa si ę metod ą otworow ą, a roztwór solanki transportowany jest do Zakładów Sodowych w Janikowie przy pomocy ruroci ągu (przebiega on przez obszar omawianego arkusza w cz ę- ści południowo-wschodniej). Oprócz eksploatacji kopalin prowadzonej w granicach udokumentowanych złó Ŝ, na obszarze arkusza ma równie Ŝ miejsce eksploatacja nieformalna. Prowadzona jest ona okresowo przez miejscow ą ludno ść w tzw. „dzikich” wyrobiskach, w rejonie miejscowo ści: Słabosze- wo, Pniewy, Godawy, O ćwieka, Drewno, Mielenko i Józefowo. Pozyskiwany piasek wyko- rzystywany jest na lokalne potrzeby budowlane i drogowe.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza G ąsawa istniej ą perspektywy surowcowe wyst ępowania piasków i torfów czwartorz ędowych oraz wapieni i margli wieku jurajskiego. Obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków zlokalizowane s ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy Godaw ą i Pniewami oraz mi ędzy Piastowem i Annowem. W pierwszym z obszarów wyst ępuj ą utwory wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej 10 m (Uniejewska, Nosek, 1993). Surowiec tego rodzaju udokumentowano w pobliskim zło Ŝu „Pniewy I”, jak równie Ŝ eksploatowany jest w „dzikich” wyrobiskach. Obszaru prognostycznego nie wyznaczono z uwagi na ochron ę lasów, brak dokładniejszego rozpoznania geologicznego oraz bada ń jako ściowych kopaliny. Ograniczenie stanowi tutaj równieŜ Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior śni ńskich. W drugim obszarze, pomi ędzy Piastowem i An- nowem, pod nadkładem gleby o grubo ści 0,1 – 0,2 m stwierdzono wyst ępowanie piasków do gł ęboko ści 5 m (Karczewska, 1972). Piaski te eksploatowane s ą w udokumentowanym zło Ŝu „Annowo I”. Rejon ten nie spełnia kryteriów obszarów prognostycznych z uwagi na ochron ę lasów, gleb wysokich klas bonitacyjnych oraz walorów krajobrazowych (Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior śni ńskich). Decyduje o tym równieŜ brak dokładniejszego rozpoznania geologicznego i bada ń jako ściowych kopaliny. Na terenie arkusza wyznaczono 4 obszary perspektywiczne wyst ępowania torfów, które zlokalizowane s ą w okolicach Nowej Wsi Pałuckiej, Parlinka i Sucharzewa. Powierzchnia obszarów waha si ę od 32 do 68 ha, przy średniej mi ąŜ szo ści torfu 1,5 – 2,6 m. Zasoby kopaliny oszacowane dla pojedynczego obszaru wynosz ą od około 100 do 500 tys. m 3. Torf charakteryzuje si ę popielno ści ą od 14,0 do 21,6 % oraz stopniem rozkładu substancji organicznej od 25,0 do 51,0 % (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Z uwagi na ochron ę stosunków wodnych oraz łąk utworzonych na glebach pochodzenia organicznego w/w obszary nie kwalifikuj ą si ę jako prognozy wyst ępowania kopalin. Północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza jest perspektywiczna dla wyst ępowania wapieni i margli jurajskich. Jest to rejon stosunkowo płytkiego zalegania tych utworów, które zostały wypi ętrzone w strukturze antykliny Barcin – Zalesie. Obszar perspektywiczny rozci ą- ga si ę na południowy-zachód od udokumentowanego zło Ŝa „Barcin-Piechcin-Pako ść ” i rozpoznany został w celu sprawdzenia mo Ŝliwo ści powi ększenia jego zasobów (Hammer, Urbaniak, 1987; Radwan i in., 1990). Utwory w ęglanowe zalegaj ą tutaj pod nadkładem śred- nio 35,5 m, osi ągaj ąc średni ą mi ąŜ szo ść 98,0 m (sp ąg nieprzewiercony). Wzgl ędy ochrony środowiska (lasy, gleby wysokich klas bonitacyjnych) nie pozwalaj ą na wyznaczenie obszaru

prognostycznego, a czynnikiem ograniczaj ącym mo Ŝliwo ść gospodarczego wykorzystania zasobów perspektywicznych jest równieŜ znaczna mi ąŜ szo ść nadkładu. Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę prace poszukiwawcze piasków ze Ŝwirem prowadzone w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (pomi ędzy Łysininem, Szeleje- wem a Mielenkiem) w cz ęś ci południowej (w okolicach Hub Padniewskich) oraz w cz ęś ci wschodniej – w rejonie Mierucina. Rozpoznane tu utwory uznano za negatywne z uwagi na niewielk ą mi ąŜ szo ść , zaglinienie i zapylenie (Muszy ńska, 1982). Negatywny wynik dały równie Ŝ prace zwiadowcze za zło Ŝami surowców ilastych dla przemysłu cementowego (prowadzone w rejonie G ąsawy) oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej (w okolicach D ąbrowy i Józefowa). Nawiercono głównie gliny z cienkimi wkład- kami piasków, natomiast b ędące przedmiotem poszukiwa ń iły neogenu wyst ępowały zazwyczaj na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 20 m (Doma ńska, 1971; Dynkowska, Gradys, 1979). Na terenie arkusza prowadzono równie Ŝ prace poszukiwawcze złó Ŝ w ęgla brunatnego. Wiercenia wykonano w dwóch obszarach: w cz ęś ci północno-zachodniej, w rejonie Podgó- rzyna i Biało Ŝewina (Sylwestrzak, 1966) oraz w cz ęś ci wschodniej, pomi ędzy Obudnem, Sła- boszewem i Mierucinem (Piwocki, 1990). Wyniki bada ń uznano za negatywne z uwagi na niekorzystny stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej (miejscami pokłady węgla w ogóle nie wyst ępuj ą).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza G ąsawa poło Ŝony jest w dorzeczu Odry. Prawie cały omawiany teren odwadniany jest przez lewobrze Ŝne dopływy Noteci – G ąsawk ę i Pann ę, a jedynie niewielki fragment cz ęś ci południowo-zachodniej przez rzek ę Wełn ę (prawy dopływ Warty). G ąsawka przepływa przez teren arkusza z południa na północ, zbieraj ąc wody z zachodniej cz ęś ci obszaru, natomiast Panna odprowadza wody z cz ęś ci południowej. W/w rzeki tworz ą zlewnie III rz ędu, o granicach wyra źnie zaznaczaj ących si ę w morfologii terenu. Na omawianym obszarze licznie wyst ępuj ą zbiorniki wód stoj ących, które powstały w rynnach erozyjnych. Je- ziora maj ą przeci ętnie powierzchni ę od kilkudziesi ęciu do 100 ha, a do najwi ększych nale Ŝą : Jezioro Chomi ąskie (102,2 ha), Jezioro Ostrowieckie (159,6 ha) oraz Jezioro Wiecanowskie (300 ha). Na zboczach rynien jeziornych w zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru usytuowane są źródła o wydajno ści od 0,2 do 2,5 m 3/h (Mikołajków i in., 2000). Cało ści obrazu hydrogra-

ficznego dopełniaj ą liczne, bezimienne cieki i małe „oczka” wód stoj ących, cz ęsto wysycha- jące w okresie długotrwałej suszy. Wa Ŝniejsze cieki wodne i jeziora obj ęte s ą monitoringiem czysto ści wód. Badaniami obj ęto rzek ę Pann ę i Jezioro Wiecanowskie (2003 r.), rzek ę G ąsawkę wraz z jeziorami: We- neckim, Biskupi ńskim, Skrzynk ą, Godawskim, G ąsawskim i O ćwieckim (2004 r.), jak rów- nie Ŝ jeziora: Chomi ąskie, Foluskie i Ostrowieckie (2005 r.). Czysto ść wód rzeki Panny oraz wszystkich jezior okre ślono zgodnie z klasyfikacj ą trójstopniow ą, natomiast wyniki bada ń jako ści wód G ąsawki interpretowano wg nowej klasyfikacji pi ęciostopniowej (Rozporz ądze- nie…, 2004a). Czysto ść wód rzeki Panny, badana w Parlinku, nie odpowiadała normom (NON). Monitoring wód rzeki G ąsawki wykonywano w miejscowo ściach: O ćwieka, Komra- towo i G ąsawa. W pierwszym z w/w punktów rzeka prowadziła wody III klasy (jako ść zadowalaj ąca), natomiast w dwóch pozostałych – stan wód pogarszał si ę do IV klasy (jako ść niezadowalaj ąca). Czysto ść wód jezior: Weneckiego, Biskupi ńskiego, Godawskiego, G ąsaw- skiego, O ćwieckiego i Ostrowieckiego nie odpowiadała normom (NON). Jedynie wody jezior Foluskiego i Wiecanowskiego mie ściły si ę w III klasie, natomiast Chomi ąskiego i Skrzynka – w II klasie. Wyniki monitoringu wód powierzchniowych jednoznacznie wskazuj ą na nadmierne zanieczyszczenie (w przewadze s ą to wody o niezadowalaj ącej i złej jako ści). Główne zagro Ŝe- nie dla ich czysto ści stanowi ą nawozy stosowane na uprawy, b ędące bezpo średni ą przyczyn ą obci ąŜ enia wód zwi ązkami azotu i fosforu. Jako ść wód obni Ŝaj ą równie Ŝ ścieki odprowadza- ne z osiedli mieszkalnych i o środków wypoczynkowych. Nadmierny dopływ zanieczyszcze ń powoduje eutrofizacj ę jezior (proces gromadzenia si ę materii organicznej), której nast ęp- stwem jest rozwój glonów i planktonu oraz stopniowy zanik tlenu w zbiorniku.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza wyst ępuj ą wody dwóch pi ęter wodono śnych – czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego (neogen). Wody pi ętra czwartorz ędowego posiadaj ą główne znaczenie uŜytkowe w zachodniej cz ęś ci obszaru, natomiast w cz ęś ci wschodniej ujmowane s ą jedynie wody neoge ńskie (Mikołajków i in., 2000). Wody pi ętra czwartorz ędowego zgromadzone s ą w piaskach i Ŝwirach akumulacji rzecznej lodowcowej i wodnolodowcowej. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko- ści od 0,0 do 61,0 m, natomiast jej mi ąŜ szo ść waha si ę od kilku do kilkudziesi ęciu metrów. Najwi ększej, ponad siedemdziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści, kompleks wodono śnych utworów czwartorz ędu znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Zasilanie pi ętra odbywa si ę

drog ą bezpo średniej infiltracji wód opadowych. Zwierciadło jest na ogół swobodne lub nieco napi ęte (ci śnienie nie wi ększe ni Ŝ 200 kPa) i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 27 m poni Ŝej powierzchni terenu do 4,3 m ponad jego powierzchni ą (Mikołajków i in., 2000). Wody tego pi ętra drenowane s ą w sposób naturalny przez liczne jeziora, jak równie Ŝ w wyniku działalno- ści człowieka (odwodnienie zło Ŝa wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ” powoduje zde- presjonowanie zwierciadła wód w tym rejonie). W obrębie piętra czwartorz ędowego wyró Ŝ- niono 4 podrz ędne poziomy wodono śne, oddzielone od siebie nieprzepuszczalnymi warstwa- mi: glin, iłów i mułków (Uniejewska, Nosek, 1993). Wody pi ętra trzeciorz ędowego zwi ązane s ą z piaskami neogenu (miocen, pliocen). Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę od 15 do 54 m, natomiast jej strop wyst ępuje na gł ęboko ści od 54 do 152 m (najcz ęś ciej około 100 m). Zwierciadło wody wyst ępuje pod wy- sokim ci śnieniem subartezyjskim wynosz ącym od 550 do 1 300 kPa i stabilizuje si ę na gł ębo- ko ści od 23,2 m poni Ŝej powierzchni terenu do 0,9 m ponad jego powierzchni ą. (Mikołajków i in., 2000). Zasilanie pi ętra odbywa si ę poprzez przes ączanie wód czwartorz ędowych oraz migracj ę wód podziemnych. Na mapie zaznaczono wa Ŝniejsze uj ęcia wód pitnych i przemysłowych. Najwi ększe za- twierdzone zasoby posiadaj ą dwuotworowe uj ęcia komunalne wód czwartorz ędowych w: Krzekotowie (149 m 3/h), Szczepanowie (109 m 3/h) i Twierdzinie (90 m 3/h) oraz uj ęcie wód neogenu w Laskach Wielkich (90 m 3/h). W miejscowo ściach: Biało Ŝewin, G ąsawa, Ły- sinin, Obudno, Szelejewo, D ąbrowa i Niestronno zlokalizowane s ą jedno-, dwu-, trój- lub czterootworowe uj ęcia o zasobach od 43 do 78 m 3/h. Uj ęcia w Obudnie, i D ąbrowie eksplo- atuj ą wody pi ętra czwartorz ędowego, w G ąsawie, Łysininie i Niestronnie – pi ętra neoge ń- skiego, natomiast w Biało Ŝewinie i Szelejewie – obydwu pi ęter. Woda wykorzystywana jest na cele komunalne, a w Obudnie, Szelejewie i Łysininie dodatkowo równie Ŝ na potrzeby go- spodarstw rolno-hodowlanych. Na obszarze arkusza znajduje si ę tak Ŝe szereg mniejszych uj ęć (o zasobach od kilku do 30 – 40 m 3/h), które nie zostały zaznaczone na mapie. Racjonaln ą gospodark ę oraz ochron ę zasobów wód pitnych maj ą zapewni ć główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski red., 1990), które zostały wydzielone ma podstawie odpowiednich kryteriów ilo ściowych i jako ściowych. Według Kleczkowskiego wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu obszaru wysokiej ochrony (OWO) zbiornika wód czwartorz ędowych nr 142 („Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbro- wa”), natomiast cz ęść zachodnia – w granicach zbiornika wód trzeciorz ędowych nr 143 „Subzbiornik Inowrocław-Gniezno” (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza G ąsawa na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym; 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO) Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 138 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 142 – Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa, czwartorz ęd (Q); 143 – Subzbiornik Inowrocław-Gniezno, trzeciorz ęd (Tr); 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q)

„Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa” udokumentowany został w celu ustanowienia stref ochronnych (Bentkowski i in. 1998). Obejmuje on cz ęść Równiny Inowro- cławskiej i Pojezierza Gnie źnie ńskiego, a jego powierzchnia wynosi 251,8 km2. Wyznaczona strefa ochronna (294,8 km2) pokrywa cały obszar zbiornika oraz pas terenów przyległych. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej zazwyczaj nie przekracza 20 m (miejscami do 60 m), a ilo ść zasobów dyspozycyjnych oszacowano na 26 184 m3/dob ę. Jakkolwiek jako ść wód udokumentowanego „Zbiornika mi ędzymorenowego Inowrocław-Dąbrowa” uznano za dobr ą, to stan czysto ści wód podziemnych dla całego obszaru arkusza okre ślony został jako średni (Mikołajków i in, 2000). Wody czwartorz ędowe charakteryzuj ą si ę zmienn ą jako ści ą, zale Ŝną od wpływów antropogenicznych (nawo Ŝenie upraw polowych, ścieki bytowo-gospodarcze), natomiast zanieczyszczenia wód pi ętra neoge ńskiego spowodowane s ą czynnikami geoge-

nicznymi, tj. rozkładem substancji organicznych wyst ępuj ących w utworach miocenu. Naj- cz ęś ciej obserwuje si ę podwy Ŝszon ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza, manganu i azotu. Nale Ŝy równie Ŝ zwróci ć uwag ę na potencjalne zagro Ŝenie wód w południowej cz ęś ci obszaru, w rejonie wysadu solnego Mogilno.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 398 – G ąsawa, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach

analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 398- dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Gąsawa bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 398- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Metale Gąsawa

N=5 N=5 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14-44 26 25 Cr Chrom 50 150 500 2-8 4 5 Zn Cynk 100 300 1000 10-43 20 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-6 3 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2-6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 6-18 10 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 398-Gąsawa 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 5 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 398-Gąsawa do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść baru i ołowiu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów

albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z dnia 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązujące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem pla-

zmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady siedmiu jezior: Bi- skupi ńskiego, G ąsawskiego, O ćwieckiego, Chomi ąskiego, Foluskiego, Ostrowieckiego i Wie- canowskiego. Osady pi ęciu jezior: O ćwieckiego, Chomi ąskiego, Foluskiego, Ostrowieckiego i Wiecanowskiego charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, a w osadach jezior Biskupi ńskiego i G ąsawskiego zaobserwowano podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu w porównaniu warto ści jego tła geochemicznego, ale s ą ni Ŝsze one od do- puszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich wartości PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tab. 5). Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Biskupi ńskie Gąsawskie Oćwieckie Chomi ąskie Foluskie Ostrowieckie Wiecanowskie Pierwiastek 2004 r. 2004 r. 2004 r. 2005 r. 2005 r. 2005 r. 2003 r. Arsen (As) <5 8 <5 <5 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 7 10 4 3 5 2 2 Cynk (Zn) 80 93 38 26 30 16 33 Kadm (Cd) <0,5 0,5 <0,5 <0,5 <0,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 10 12 6 3 7 3 5 Nikiel (Ni) 7 9 5 2 5 2 3 Ołów (Pb) 40 42 12 6 12 9 14 Rt ęć (Hg) 0,044 0,12 0,046 0,028 0,037 0,027 0,049

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej) (fig. 4). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

398W PROFIL ZACHODNI 398E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5859595 5858320 5857686 5856561 5855701 5854492 m m 5853890 5851651

5849051 5849872

5846985 5847066 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40

25 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5859595 5858320 5857686 5856561 5855701 5854492 m m 5853890 5851651

5849051 5849872

5846985 5847066 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 0,5 1 1,5 2

2 kBq/m kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza G ąsawa (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza.

Wyniki Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od około 25 do prawie 50 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 30 nGy/h, jest wi ęc nieznacznie ni Ŝsza od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego dawki te s ą podobnego rz ędu, lecz s ą mniej zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę w granicach od około 18 do ponad 35 nGy/h. Taki rozkład dawki promieniowania gamma zwi ązany jest z budow ą geologiczn ą powierzchni terenu tego arkusza. Cał ą środkow ą i wschodni ą cz ęść arkusza pokrywaj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Wyst ę- puj ą one równie Ŝ na wi ększo ści odcinka wzdłu Ŝ zachodniej kraw ędzi arkusza. Utwory te cechuj ą podwy Ŝszone warto ści dawki promieniowania gamma, przekraczaj ące zwykle 25 nGy/h. W środkowo-zachodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuje strefa zbudowana z piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, które charakteryzuj ą si ę obni Ŝonymi warto ściami dawki promieniowania gamma, nieprzekraczaj ącymi zwykle warto ści 25 nGy/h. W zachodniej cz ęś ci arkusza w rejonie wyst ępuj ących tam jezior wyst ępuj ą iły, mułki i piaski jeziorne, wykazuj ą- ce podobne warto ści dawki promieniowania gamma. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od warto ści bliskich 0 do ponad 3 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą jeszcze ni Ŝsze i maksymalnie si ęgaj ą 1,5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych

K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpadów • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złó Ŝ) Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab. 6).

Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6) - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadów piaszczystych o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna) Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń dokumentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do gł ęboko ści 10 m stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej o lepszych właściwo ściach ni Ŝ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone tak Ŝe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza G ąsawa Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mikołajków i in., 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do-

brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem G ąsawa bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zabudowa Mogilna b ędącego siedzib ą Starostwa Powiatowego, Urz ędu Miasta i G- miny oraz G ąsawy i D ąbrowy – siedzib urz ędów gmin - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów - rezerwat przyrody „ Źródła G ąsawki” - tereny podmokłe, bagienne i źródliskowe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego - obszary (do 250 m) wokół akwenów - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie doliny rzeki G ąsawy i mniejszych cieków - tereny poło Ŝone w obszarze ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 142 (zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa) - obszary o spadkach powy Ŝej 10 °.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tab. 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Wi ększo ść obszarów wyznaczono w obr ębie wysoczyzn morenowych płaskiej i falistej, których stref ę przypowierzchniow ą buduj ą gliny zwałowe fazy pozna ńskiej oraz eluwia gliny zwałowej i piaski lodowcowe. Poziom glin zwałowych fazy pozna ńskiej ma zmienne mi ąŜ szo ści, od 3,0 do 15,0 m. S ą to szare gliny piaszczyste, przechodz ące niekiedy w piaski gliniaste, z soczewki Ŝwirów i głazikami skał północnych. Lokalnie wyst ępuj ą szare gliny pylaste (okolice Gł ęboczka gmina G ąsawa). Osady te s ą bardzo słabo wysportowane, w sp ągu odwapnione, (Uniejewska, Nosek, 1993). W północnej i południowej cz ęś ci terenu oraz w okolicach Obudna i Nowej Wsi tworzą wspólny poziom z glinami starszymi (faza leszczy ńska). Gliny fazy leszczy ńskiej s ą szare,

cz ęsto pylaste i zawieraj ą domieszki piaski z głazikami skał północnych. W takich przypadkach mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej znacznie wzrasta (do 60 m). Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych w obr ębie glin zwałowych wyznaczono na terenie gminy Barcin w rejonie Wapienno–Szeroki Kamie ń, gminy D ąbrowa w rejonie Białych Błot, Hub Parli ńskich, Parlina, Parlinka i Sucharzewa, w gminie Mogilno w rejonach Padniewka, Hub Padniewkowskich i Kopczyna oraz Morasów–Durlaków, Popie- larów i Iskra–Osiedle D ąbrowieckie. W gminie Rogowo wyznaczono obszary w rejonie miejscowo ści Hub Ryszewskich, Goł ąbków i Cegielni, w gminie G ąsawa s ą to rejony Godawy– Komratowo, G ąsawa–Szelejewo, O ćwicka–Ryszewko, a w gminie śnin rejon Podgórzyna– Wenecji–Biało Ŝewina. W miejscach, gdzie na powierzchni glin zwałowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry lodowcowe warunki geologiczne okre ślono na zmienne. Osady lodowcowe wykształcone s ą jako bez- strukturalne piaski ró Ŝnoziarniste, czasem zaglinione lub z wkładkami glin zwałowych ze Ŝwirami i głazikami lub jako piaski drobnoziarniste, pylaste. W granicach wyznaczonych pod składowanie odpadów obszarów ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 2,0 m. Zmienne warunki geologiczne maj ą równie Ŝ obszary wyznaczone na wychodniach piaszczysto-pyłowych eluwiów glin zwałowych, reprezentowanych przez cienkie (0,3–2,0 m) pokrywy piaszczysto gliniaste, rdzawo-szare, przechodz ące w sp ągu w glin ę zwałow ą. Zaj- mują one du Ŝe powierzchnie koło Białych Błot, Nowej Wsi Pałuckiej, a niewielkie ich wy- dzielenia znajduj ą si ę w obr ębie obszarów wyznaczonych w rejonie Hub Padniewskich, Sze- rzawy i na północ od Czarnych Oleandrów. Na niewielkim obszarze na południe od Białych Błot na powierzchni terenu wyst ępuj ą iły i mułki zastoiskowe. Wykształcone s ą w postaci 1,7–2,3 m serii mułków szarych i pia- sków pylastych lub ilastych przechodz ących w iły. W sp ągu wyst ępuje glina zwałowa. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść osadów zastoiskowych, du Ŝy udział frakcji piaszczystej zdecy- dowano si ę rekomendowa ć ten obszar dla bezpośredniego składowania odpadów oboj ętnych. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w granicach wyznaczonych obsza- rów jest poło Ŝenie na terenie „Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior śni ńskich”, a strefie 1 km od Mogilna i G ąsawy blisko ść zabudowy.

Problem składowania odpadów komunalnych W granicach obszarów, które mo Ŝna rozpatrywa ć pod k ątem składowania odpadów w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne speł- niałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne.

Przy poszukiwaniu miejsc na ewentualn ą lokalizacj ę składowisk odpadów komunalnych nale Ŝy rozpatrywa ć bezpo średnie s ąsiedztwo otworów, w których nawiercono warstwy gliniasto-ilaste lub gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Wyst ępowanie warstw gliniasto-ilastych stwierdzono w Padniewku w gminie Mogilno gdzie iły o mi ąŜ szo ści 4,5 m pod ściela 39-metrowa warstwa glin; w gminie D ąbrowa, w Parli- nie, pod 3,5 m warstw ą glin zwałowych nawiercono 6,0 m iłów czwartorz ędowych, w Parlin- ku pod glinami o mi ąŜ szo ści 31,5 m zalega 22,0 metrowa warstwa iłów plioce ńskich, w Su- charzewie pod 2,6 m warstw ą iłów zalegaj ą gliny o mi ąŜ szo ści 13,9 m. W gminie Barcin w Wapiennem nawiercono 7,0 m glin, pod którymi zalegaj ą iły o mi ąŜ szo ści 6,5 m; w gminie Gąsawa, w Laskach Wielkich, w dwóch otworach nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 65,5 m pod- ścielone neoge ńskimi iłami pstrymi o mi ąŜszo ściach 10 i 20 m, a w Szelejewie 4,8 m i 18,0 m glin przewarstwia 4,3 m warstwa iłów. Otwory wiertnicze wykonane na analizowanym terenie potwierdziły wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. W gminie Mogilno w otworze wykonanym w Wiecano- wie nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 19,1 m, w Padniewie – 20,5 m, w Mogilnie – 23,5 m, w Niestronnem – 40,5 m, a w Padniewku – 39,2 m. W Parlinie w gminie D ąbrowa nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 13,0–15,7 m; w gminie G ąsawa w rejonie Łysinina gliny maj ą 113,5 m mi ąŜ szo ści, w Szelejewie – 29,5 m i w D ąbrówce – 32,5 m. Miejsca te wymagaj ą dodatkowego rozpoznania geologicznego, które pozwoli na okre- ślenie rozprzestrzenienia warstw izolacyjnych oraz faktycznych własno ści izolacyjnych. Składowiska odpadów komunalnych w Szerzawach w gminie Mogilno i w Sucharzewie w gminie D ąbrowa maj ą wykonany przegl ąd ekologiczny, zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji i s ą systematycznie monitorowane. Składowisko odpadów w Szczepanowie w gminie D ą- browa nie figuruje w wykazie składowisk odpadów Inspekcji Ochrony Środowiska Woje- wódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska i nie jest znana jego sytuacja formalno-prawna.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne obszarów wyznaczonych dla składowania odpadów s ą ogólnie korzystne. Gliny zwałowe, w obr ębie których wyznaczone zostały obszary, maj ą du Ŝe mi ąŜ szo- ści, potwierdzone wykonanymi otworami. Najbardziej korzystne, naturalne warunki geologiczne maj ą obszary wyznaczone w pół- nocnej i południowej cz ęś ci analizowanego terenu oraz w rejonach: Obudno–Nowa Wie ś Płucka, gdzie mi ąŜ szo ści glin dochodz ą do 60 m oraz obszar w s ąsiedztwie Białych Błot gmi-

nie D ąbrowa, gdzie warstw ę izolacyjn ą tworz ą iły i mułki zastoiskowe zalegaj ące na glinach zwałowych. Najlepsze warunki hydrogeologiczne do składowania odpadów maj ą obszary wyznaczone na terenie gmin: śnin, G ąsawa, Rogowo oraz rejony Niestrojna–Wieniec–Huby Pad- niewskie w gminie Mogilno. Stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego jest bardzo niski lub niski, od powierzchni izolowany jest osadami słaboprzepuszczalnymi. Po- dobne warunki ma cz ęść obszaru wyznaczonego w rejonie Białych Błot, na północ od zabudowa ń miejscowo ści. W granicach pozostałych obszarów stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów uŜytkowych jest średni. Poziom wodono śny wyst ępuje w utworach czwartorz ędowych na gł ęboko ści 15–50 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobisko po niekoncesjonowa- nej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne w rejonie miejscowo ści Drewno w gminie G ą- sawa. Ma ono niewielkie rozmiary i znajduje si ę na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji. Decyzja o przeznaczeniu wyrobiska na składowisko odpadów wymaga ć b ędzie dodatkowego rozpoznania hydrogeologicznego oraz wykonania dodatkowej izolacji podło Ŝa i ścian bocznych ewentualnego obiektu. Kamieniołom margli, wapieni i wapieni marglistych udokumentowanych w zło Ŝu „Bar- cin-Piechcin-Pako ść ” nie powinien by ć miejscem składowania odpadów. W nadkładzie wyst ępuje czwartorz ędowy poziom wodono śny, w partiach zło Ŝowych dwa poziomy jurajskie. Po zako ńczonej eksploatacji kamieniołom powinien zosta ć obj ęty ochron ą prawn ą jako sta- nowisko dokumentacyjne. Ponadto b ędzie to du Ŝe urozmaicenie do ść monotonnego krajobrazu – akwen otoczony wysokimi, jasnymi skałami. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ i punkty lokalnej eksploatacji znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo-

logiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie na terenie arkusza G ąsawa okre ślono z wył ącze- niem: obszarów przyrodniczych (rezerwat, lasy, grunty orne I–IVa klasy bonitacyjnej, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, ziele ń urz ądzona), obszarów złó Ŝ kopalin, rezerwatu ar- cheologicznego w Biskupinie oraz terenów zwartej zabudowy miasta Mogilna. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria, na mapie wydzielono obszary – o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (In- strukcja…, 2005). Poniewa Ŝ informacje o warunkach podło Ŝa budowlanego maj ą charakter ogólny, przed posadowieniem budowli wskazane jest przeprowadzenie szczegółowych bada ń i ocen geologiczno-in Ŝynierskich. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych zajmuj ą wi ększo ść powierzchni obszaru arkusza, koncentruj ąc si ę w jego zachodniej i północnej cz ęś ci. Charakteryzuj ą si ę one spad- kami terenu poni Ŝej 12%, stabilno ści ą podło Ŝa (brakiem zjawisk geodynamicznych) oraz gł ę- boko ści ą wody gruntowej przekraczaj ącą 2 m od powierzchni terenu. S ą to obszary wysoczy- znowe, zbudowane z: nieskonsolidowanych i małoskonsolidowanych glin zwałowych, pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych i lodowcowych oraz pagórków i równin kemowych zlodowace ń północnopolskich. Grunty spoiste wyst ępuj ą w stanie półzwartym i twardoplastycz- nym, natomiast grunty niespoiste (sypkie) s ą zag ęszczone i średniozag ęszczone. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych zwi ązane s ą z: obni Ŝeniami rynien jeziornych, dolinami cieków wodnych, terenami podmokłymi, zabagnionymi i bezodpływo- wymi zagł ębieniami terenu. Najwi ększe obszary tego rodzaju wyst ępuj ą w południowej cz ę-

ści arkusza i cechuj ą si ę: ograniczon ą no śno ści ą podło Ŝa, płytkim wyst ępowaniem wód gruntowych (od 0 do 2 m poni Ŝej powierzchni terenu) oraz lokalnie nachyleniem zboczy przekraczaj ącym 12%. S ą to rejony wyst ępowania gruntów organicznych (namuły, torfy), piasków i mułków jeziornych oraz piasków aluwialnych dolin rzecznych. Grunty spoiste wyst ępuj ą w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym, natomiast grunty sypkie zazwyczaj są w stanie lu źnym. Osiadania budynków posadowionych na tego rodzaju podło Ŝu mog ą by ć do ść du Ŝe, a najgorsze wła ściwo ści posiadaj ą grunty organiczne (bardzo mała no śno ść i znaczna podat- no ść na odkształcenia). S ą one ponadto bardzo wilgotne, a wyst ępuj ąca w nich woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest agresywna w stosunku do betonu i stali. Grunty organiczne nie nadaj ą si ę do bezpo średniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Obszary podmokłe i zabagnione (dolina Gąsawki i Panny, rejon Jeziora Wiecanowskiego) cechują si ę znacznymi wahaniami zwier- ciadła wód gruntowych, zale Ŝnie od ilo ści opadów. Nachylenia zboczy rynien jeziornych miejscami przekraczaj ą 12% i s ą potencjalnie predysponowane do wyst ępowania ruchów ma- sowych. Pewne utrudnienie, zwłaszcza przy lokalizacji du Ŝych obiektów budowlanych, mo Ŝe stanowi ć równie Ŝ urozmaicona rze źba terenu, charakteryzuj ąca si ę wyst ępowaniem du Ŝej ilo ści wzniesie ń morenowych (rejon Jeziora Wiecanowskiego, Obudna i Słaboszewka).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody na obszarze arkusza G ąsawa s ą: gleby wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki utworzone na glebach organicznych, lasy, rezerwat przyrody, obszar chronionego krajobrazu, u Ŝytek ekologiczny oraz pomniki przyrody. Gleby chronione klas bonitacyjnych od I do IVa, zajmuj ą du Ŝe areały pokrywaj ąc prawie cały obszar arkusza, z wyj ątkiem terenów le śnych. Zwarte kompleksy gleb wyst ępuj ą w cz ęś ci centralnej, wschodniej i północno-zachodniej, a najwi ększym udziałem charakteryzuj ą si ę gleby III i IV klasy. Na obszarach wysoczyznowych dominuj ą wytworzone na glinach gleby płowe, którym towarzysz ą bielice i gleby brunatne. W dolinach cieków wodnych i jezior oraz zagł ębieniach bezodpływowych terenu wyst ępuj ą: gleby torfowe, murszowo- torfowe, mułowo-torfowe i czarne ziemie. Grunty bardziej urodzajne zaliczane s ą do kompleksu pszenno-buraczanego, natomiast słabsze – do Ŝytniego i zbo Ŝowo-pastewnego. War- to ść u Ŝytkowa gleb zale Ŝy w du Ŝej mierze od odpowiedniej melioracji. Wa Ŝną rol ę pełni ą tak Ŝe zadrzewienia śródpolne, zabezpieczaj ące przed działaniem erozji i stepowieniem. Ochronie podlegaj ą równie Ŝ ł ąki wytworzone na glebach pochodzenia organicznego, które powstawały w warunkach nadmiernego uwilgotnienia (Ustawa…, 1995). Najwi ększe

skupiska tych ł ąk wyst ępuj ą w dolinie rzeki Panny i G ąsawki oraz w okolicach miejscowo ści Laski Wielkie i Niestronno. Lasy zajmuj ą około 20 % powierzchni arkusza, a najwi ększe, zwarte, kompleksy le śne zlokalizowane s ą w zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru. Przewa Ŝaj ą tutaj siedliska borowe, natomiast tereny podmokłe porastaj ą ł ęgi i olsy. W składzie gatunkowym drzewostanów dominuj ą sosny, d ęby i brzozy z domieszk ą modrzewi, jodeł, świerków, olch i jesionów. Cenne fragmenty lasu w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru obj ęte zostały ochron ą jako rezerwat „ Źródła G ąsawski”. Utworzony on został w 2001 r. na powierzchni 12,88 ha. Oprócz naturalnych zbiorowisk le śnych, bagiennych i torfowiskowych, ochronie podlega tutaj równie Ŝ górny odcinek rzeki G ąsawski. Dominuj ącym typem lasu s ą ł ęgi olszowe oraz gr ądy, a do najciekawszych elementów rezerwatu nale Ŝą nisze źródliskowe wraz z towarzysz ącymi im ziołoro ślami i turzycowiskami. Bardzo istotnym elementem ekosystemu obszaru arkusza s ą równie Ŝ zbiorowiska wodne, ł ąkowe, bagienne i torfowiskowe. Ł ąka śródle śna nad Jeziorem Ostrowieckim obj ęta zo- stała ochron ą jako u Ŝytek ekologiczny (tabela 3), natomiast rynny jeziorne znajduj ące si ę w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (wraz z przyległymi terenami le śnymi) wchodz ą w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior śni ńskich. Obszar utworzono w 1991 r., a jego powierzchnia wynosi 9 017 ha. Obejmuje on dwa, ró Ŝni ące si ę morfologi ą, systemy jeziorne: tzw. rynn ę zachodni ą (o łagodnych i płaskich zboczach) z jeziorami: Weneckim, Skrzynk ą, Biskupi ńskim, Godawskim i G ąsawskim oraz gł ęboko wcinaj ącą si ę rynn ę wschodni ą z Jeziorem O ćwieckim, Chomi ąskim, Foluskim i Ostrowieckim. Gospodarowanie na tym terenie podlega ograniczeniom maj ącym na celu zachowanie wzgl ędnej równowagi ekosystemu (ze szczególn ą uwag ą traktowane s ą problemy składowania odpadów oraz gospodarki wodno-ściekowej). W 1996 roku ówczesny konserwator przyrody zaproponował przekształcenie tych terenów w Pałucki Park Krajobrazowy. Nie opracowano jednak projektu całego przedsi ęwzi ęcia, a ogólne zało Ŝenia nie wyszły poza wst ępny etap planowania. Inn ą form ą ochrony przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej s ą pomniki przyrody. Na obszarze arkusza zlokalizowanych jest 14 tego rodzaju obiektów, spo śród których wyró Ŝniaj ą si ę: głaz narzutowy „Kamienny Dom” o obwodzie 14 m i aleja modrzewiowa w Szczepankowie oraz źródło św. Huberta znajduj ące si ę w okolicach Wiktorowa, nad Jeziorem Ostrowieckim. Ze- stawienie rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych przedstawia tabela 7.

Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina obiek- Rok Rodzaj obiektu ochro- Miejscowo ść tu na zatwierdzenia (powierzchnia w ha) ny mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Gąsawa L – „ Źródła G ąsawki” 1 R Bielawka 2001 Ŝni ński (12,88) śnin 2 P BiałoŜewin 1993 PŜ – lipa drobnolistna Ŝni ński śnin 3 P BiałoŜewin 1992 PŜ – d ąb szypułkowy Ŝni ński Dąbrowa Pn – Ź 4 P Wiktorowo 1993 mogile ński źródło św. Huberta Gąsawa PŜ – kasztanowiec biały, lipa drobno- 5 P Pniewy 1993 listna, wierzba biała, topola czarna, Ŝni ński śliwa Gąsawa PŜ – 2 lipy drobnolistne, wierzba 6 P Ostrówce 1995 Ŝni ński krucha, d ąb szypułkowy Dąbrowa PŜ – aleja drzew pomnikowych 7 P Szczepankowo 1991 mogile ński (32 sztuki modrzewi europejskich) Dąbrowa Pn, G 8 P Szczepankowo 1993 (granitoid, tzw. „Kamienny dom”; mogile ński obwód 14 m) Gąsawa 9 P Gąsawa 1991 PŜ – 2 lipy drobnolistne Ŝni ński Gąsawa 10 P Gąsawa 1991 PŜ – 9 głogów dwuszyjkowych Ŝni ński Chomi ąŜ a Gąsawa 11 P 1991 PŜ – 2 sosny zwyczajne Szlachecka Ŝni ński Chomi ąŜ a Gąsawa 12 P 1991 PŜ – dąb szypułkowy Szlachecka Ŝni ński Dąbrowa 13 P Dąbrowa 1993 PŜ – klon jawor mogile ński Gąsawa Pn, G 14 P Belki 1991 Ŝni ński (granitoid; obwód 8 m) Gąsawa Pn, G 15 P Belki 1991 Ŝni ński (granitoid; obwód 9 m) śnin, G ąsawa łąka śródle śna poro śni ęta wierzb ą 16 U Ostrówce 2004 i brzoz ą z samosiewu Ŝni ński (6,0) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, Ź – źródło

W koncepcji krajowej sieci ekologicznej „Econet” wyznaczono najlepiej zachowane pod wzgl ędem przyrodniczym, niezmienione przez człowieka, tereny w Polsce (tzw. obszary węzłowe), które poł ączono sieci ą korytarzy ekologicznych, maj ących zapewni ć bezpieczn ą migracj ę gatunków (Liro red., 1998). Sie ć „Econet” pokrywa 46 % powierzchni kraju, wy- znaczaj ąc 78 obszarów w ęzłowych oraz 110 korytarzy ekologicznych o randze mi ędzynaro-

dowej, b ądź krajowej. Według systemu „Econet” północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu korytarza ekologicznego o nazwie Pakoski Noteci (fig. 5). Niepospolite walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza sprawiaj ą, i Ŝ jest to teren atrakcyjny turystycznie. Nad jeziorami rozwijają si ę o środki wypoczynkowe, a wiele miejscowo ści posiada charakter letniskowy (Chomi ąŜ a Ksi ęŜ a, Chomi ąŜ a Szlachecka, Pnie- wy, Wiktorowo, Ostrówce, Laski Małe, O ćwieka, Wiecanowo). Pomimo, i Ŝ urozmaicone zbiorowiska le śne, bagienne, wodne i torfowiskowe stanowi ą ostoje wielu gatunków zwierz ąt, Ŝadne z siedlisk nie podlega ochronie w ramach sieci Natura 2000 (Rozporz ądzenie..., 2004b); nie wyst ępuj ą równie Ŝ obszary proponowane do ochrony (Pawlaczyk i in., 2004).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza G ąsawa tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 12M – Powidzko-Gopla ński; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 13m – Pradoliny Noteci, 15m – Toru ński Dolnej Wisły; 3 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 26k – Wełny, 29k – Pakoski Noteci

XII. Zabytki kultury

Najstarszymi zabytkami kultury na obszarze arkusza G ąsawa s ą stanowiska archeologiczne. Znaleziska z epoki kamienia (około 10 000 – 1 800 lat p.n.e.) stanowi ą głównie ślady koczowania i pozostało ści obozowisk zakładanych przez w ędrowne grupy my śliwych. Roz- wój i stabilizacja osadnictwa, jaka nast ąpiła pod koniec epoki kamienia i w epoce br ązu (1 800 – 350 lat p.n.e.) zwi ązana była z wykształceniem umiej ętno ści uprawy roli i hodowli zwierz ąt. Epoka Ŝelaza (350 lat p.n.e. – 400 r. n.e.) charakteryzuje si ę intensywn ą wymian ą handlow ą z Cesarstwem Rzymskim; w okresie tym przez omawiane obszary prowadził szlak bursztynowy. W średniowieczu nast ąpił rozwój kultury prapolskiej, a tereny pomi ędzy Gnie- znem a Kruszwic ą (m.in. obszar arkusza) poło Ŝone s ą na tzw. szlaku piastowskim. Do najciekawszych stanowisk archeologicznych na omawianym terenie nale Ŝą : pozostało ści osadnictwa z epoki br ązu, Ŝelaza i wczesnego średniowiecza w Słaboszewie, znaleziska z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza w Szczepanowie, ślady osadnictwa z epoki Ŝelaza w Szczepankowie oraz cmentarzysko w okolicach G ąsawy, na którym grzebano zmar- łych mieszka ńców Biskupina. Osada w Biskupinie pochodzi sprzed 2 700 lat i poło Ŝona jest poza obszarem omawianego arkusza, w bezpo średnim s ąsiedztwie jego granic. W wyniku bada ń prowadzonych od 1933 r. zrekonstruowano fragment osady, a w 1949 r. utworzono rezerwat archeologiczny o powierzchni 21 ha, naleŜą cy do najciekawszych tego rodzaju obiektów w Europie Środkowej. W granicach arkusza G ąsawa znajduje si ę niewielki fragment wschodniej cz ęś ci rezerwatu. Histori ę nowo Ŝytn ą dokumentuj ą zabytki sakralne i świeckie. Wyj ątkowym, wymagaj ą- cym specjalnej ochrony rodzajem budownictwa, jest zabytkowa architektura drewniana, reprezentowana przez: ko ściół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja w G ąsawie, pochodz ą- cy z 1674 r., ko ściół parafialny z 1727 r. pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Ryszewku, osiemnastowieczny ko ściół parafialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła w miejscowo ści Niestronno oraz ko ściół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzy ńca w Parlinie, wzniesiony w XVII w. Spo śród zabytkowych ko ściołów murowanych godnymi uwagi s ą: klasycy- styczno-neogotycki ko ściół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Chomi ąŜ y Szlacheckiej z 1831 r., ko ściół w Szczepanowie zbudowany w 1848 r. oraz neogotycki ko ściół wzniesiony w latach 1869–72 w Wenecji. Ko ścioły zlokalizowane na obszarze arkusza s ą bogato wypo- sa Ŝone w tzw. zabytki ruchome (figury, obrazy, przedmioty liturgiczne itp.), a ochronie kon- serwatorskiej niejednokrotnie podlegaj ą równie Ŝ towarzysz ące im: dzwonnice, plebanie, bra- my i ogrodzenia.

Zabytkowa architektura świecka reprezentowana jest głównie przez zespoły dworskie i pałacowe, które najcz ęś ciej budowano w otoczeniu parków podworskich. W miejscowo ści Obudno znajduje si ę eklektyczny pałac z 1850 r., w Chomi ąŜ y Szlacheckiej i Wie ńcu – dzie- wi ętnastowieczne dwory, natomiast w Łysininie – dwór z 1914 r. W miejscowo ści Wenecja (nazwa wprowadzona przez kasztelana nakielskiego Mikołaja Nał ęcza), zachowały si ę ruiny czternastowiecznego zamku nale Ŝącego do rodu Nał ęczów oraz dworek ziemia ński z drugiej połowy XIX w. Ponadto w G ąsawie zlokalizowane s ą: budynek poczty pochodz ący z XIX w., szkoła zbudowana na pocz ątku XX w. oraz domy z XVIII i XIX w. Do rejestru zabytków planuje si ę równie Ŝ wpisa ć niektóre odcinki śni ńskiej Kolejki Wąskotorowej wybudowanej w latach 1893–94. W granicach omawianego arkusza przebiega ona w okolicach miejscowo ści Wenecja oraz pomi ędzy G ąsaw ą a Szelejewem. Pierwotnie wiodła ze śnina przez Gąsaw ę, Rogowo, Rzym, do Ośna, stanowi ąc jeszcze we wczesnych latach powojennych istotny środek lokalnej komunikacji osobowej i towarowej (przewo Ŝono ni ą m.in. buraki cukrowe). Obecnie pełni funkcj ę turystyczn ą na odcinku śnin – Gąsawa. W Obudnie, Mo ściszewie, Bełkach i Hubach Padniewskich znajduj ą si ę pomniki i historyczne miejsca pami ęci. Obelisk w Mo ściszewie wzniesiony został w miejscu egzekucji ludno ści cywilnej dokonanej przez hitlerowców w czasie II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza G ąsawa poło Ŝony jest w północno-wschodniej cz ęś ci Pojezierza Gnie ź- nie ńskiego (województwo kujawsko-pomorskie). Morfologia omawianego terenu cechuje si ę wyst ępowaniem ró Ŝnych form polodowcowych (wzgórza morenowe, ozy, kemy) oraz sku- pieniem du Ŝych jezior rynnowych. Zasadniczy wpływ na obecne ukształtowanie terenu wy- warły stadiały zlodowace ń północnopolskich. Jeziora koncentruj ą si ę w dwóch ci ągach obni Ŝeń rynnowych, a do najwi ększych nale- Ŝą : Jezioro Chomi ąskie, Ostrowieckie oraz Wiecanowskie. Głównymi ciekami wodnymi s ą lewobrze Ŝne dopływy Noteci – G ąsawka i Panna. W zachodniej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą du Ŝe kompleksy le śne. Cenne fragmenty lasu obj ęte zostały ochron ą jako rezerwat „ Źródła Gąsawki”, natomiast rynny jeziorne (wraz z przyległymi terenami le śnymi) wchodz ą w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior śni ńskich. Niektóre okazy przyrody Ŝywej i nieo Ŝy- wionej podlegaj ą ochronie jako pomniki przyrody, natomiast ł ąka śródle śna nad Jeziorem Ostrowieckim posiada status u Ŝytku ekologicznego. Główn ą gał ęzi ą gospodarki omawianego regionu jest rolnictwo bazujące na Ŝyznych glebach brunatnych i płowych (zwarte kompleksy chronionych gleb wysokich klas bonitacyj-

nych wyst ępuj ą w centralnej i wschodniej cz ęś ci obszaru). Przemysł zwi ązany jest z obsług ą rolnictwa i drobn ą wytwórczo ści ą, a stopie ń urbanizacji omawianego terenu jest stosunkowo niewielki. Osiedla mieszkalne w wi ększo ści posiadaj ą lu źną zabudow ę, a warunki budowlane na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza s ą korzystne. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych zwi ązane s ą z: obni Ŝeniami rynien jeziornych, dolinami cieków wodnych oraz podmokło ściami. Podstawowe źródło zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę stanowi ą zasoby czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego pi ętra wodono śnego. W ogólnej ocenie wody podziemne na obszarze arkusza cechuj ą si ę średni ą jako ści ą, a w celu ich ochrony udokumentowany został główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 142 o nazwie „Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa”, obejmujący centraln ą i wschodni ą cz ęść obszaru. Surowce mineralne omawianego rejonu reprezentowane s ą przez: piaski, piaski ze Ŝwi- rem, iły oraz wapienie i margle, które udokumentowane zostały w zło Ŝach kopalin. Aktualnie prowadzone jest wydobycie w czterech spo śród o śmiu złó Ŝ zlokalizowanych na obszarze arkusza. Z wyj ątkiem zło Ŝa wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ”, które eksploatowane jest na wi ększ ą skal ę, pozyskiwanie kopalin z pozostałych złó Ŝ ma charakter lokalny. Per- spektywy surowcowe stanowi ą wyst ąpienia piasków, wapieni i margli w północnej cz ęś ci obszaru oraz skupiska torfów w cz ęś ci centralnej. Na terenie obj ętym arkuszem G ąsawa wyznaczono obszary predysponowano do składo- wania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je w miejscach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich (gminy: Barcin, D ąbrowa, Mogilno, Rogowo, Gąsawa, śnin) oraz iłów i mułków zastoiskowych fazy pomorskiej (niewielki fragment obszaru wytypowanego w gminie G ąsawa na południe od zabudowa ń miejscowo ści Białe Błota). Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów wiertniczych wykonanych w pobli Ŝu miejscowo ści: Wiecanowo, Padniewo, Mogilno, Niestrojne, Padniewko i Parlin, gdzie nawiercono gliny zwałowe o bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach (od kilkunastu do 113,5 m). W kilku otworach nawiercono warstwy gliniasto-ilaste (Padniewek, Parlin, Parlinek, Wapienno, Laski Wielkie, Sucharzewo, Szelejewo). Po wykonaniu dodatkowych prac geologicznych potwierdzaj ących litologi ę i rozprzestrzenienie poziome osadów i faktycznych własno ści izolacyjnych, miejsca te mog ą okaza ć si ę przydatne do składowania odpadów komunalnych. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć tak Ŝe wyrobisko po niekoncesjo- nowanej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne w rejonie miejscowo ści Drewno w gminie Gąsawa, poło Ŝone na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji.

Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ciekawe zabytki kultury materialnej (stanowiska archeologiczne, drewniane ko ścioły dworki ziemia ńskie) świadcz ą o bogatych tradycjach omawianego regionu, nazywanego rów- nie Ŝ Pałukami. Uwarunkowania historyczne sprawiły, i Ŝ wyodr ębniła si ę tutaj specyficzna gwara, obyczaje i sposoby gospodarowania. Swoisty koloryt historyczno-kulturowy w poł ą- czeniu z wysokimi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi obszaru decyduj ą o jego popular- no ści w śród turystów. Najwi ększą atrakcj ę stanowi ą: rezerwat archeologiczny w Biskupinie i śni ńska Kolej W ąskotorowa (w granicach arkusza tylko fragmenty) oraz ruiny czternastowiecznego zamku i Muzeum Kolei W ąskotorowej w Wenecji. Miejscowo ści poło Ŝone nad brzegami jezior rozwijaj ą si ę jako o środki letniskowe. Geograficzne, historyczne oraz kultu- rowe uwarunkowania omawianego regionu decyduj ą o jego rolniczo-turystycznym kierunku rozwoju.

XIV. Literatura

BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., DOBKOWSKA A., JANICA R., KAPU ŚCI ŃSKI J. 1998 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Inowro- cław-Dąbrowa GZWP nr 142 (województwo bydgoskie). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOMA ŃSKA Z. 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ surowca ilastego do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej na terenie woj. bydgo- skiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DYNKOWSKA B., GRADYS A. 1979 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ „surowca niskiego” dla cementowni „Kujawy II” w rejonach: G ąsawa, Jaroszewo, Wilczkowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HAMMER J., URBANIAK F. 1987 – Charakterystyka geologiczna i jako ściowa wraz z oce- ną perspektywicznych zasobów surowców w ęglanowych w Kujawskim Okr ęgu Eks- ploatacji Surowców W ęglanowych. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KARCZEWSKA I. 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie powiatu śnin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J. 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz G ąsawa. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRYGOWSKI B. 1961 – Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, cz.1 Geomorfologia. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Pozna ń. LIRO A (red.) 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA A. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A. 1998 – Uproszczona dokumentacja w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku „Pniewy I” w miejscowo ści Pniewy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A. 2002 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mielenko V”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATYJA B., WIERZBOWSKI A. 1985 – Rozwój sedymentacji i zró Ŝnicowanie facjalne w jurze górnej struktury Zalesia. W: Utwory jurajskie struktury Zalesia na Kujawach i ich znaczenie surowcowe. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. MIKOŁAJKÓW J, KACPRZAK L., JASI ŃSKA A. 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz G ąsawa, wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. MUSZY ŃSKA E. 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie doliny rzeki G ąsawki, gminy: Mogilno, śnin, Szubin, województwo bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OSTRZY śEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZI ĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZU- BERT A., SIDŁO P. 2004 – Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List”, Warszawa. PIWOCKI M. 1990 – Wyniki poszukiwa ń geologicznych w ęgla brunatnego w rejonie Mokre- Radłowo (gminy: Barcin, Pako ść , G ąsawa, D ąbrowa, Janikowo; województwo: Bydgoszcz). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PO ŹNIAK S. 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Annowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADWAN D., JARECKA K., SZUWARZY ŃSKA K. 1990 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna Kujawskiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców W ęglanowych. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADWAN D., SZUWARZY ŃSKA K., JARECKA K. 1987 – Dokumentacja geologiczna

zło Ŝa wapieni i margli jurajskich „Barcin-Piechcin-Pakość ” w kat. B+C 1+C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 z dnia 14 maja 2002 r. poz. 498 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód 2004a – Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 2004b – Dziennik Ustaw 2004 nr 229 poz. 2313. War- szawa

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SYLWESTRZAK U. 1966 – Orzeczenie geologiczne o występowaniu w ęgla brunatnego w rejonie śnina. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SZUWARZY ŃSKA K. 1999 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C 1+C 2 zło Ŝa wapieni i margli jurajskich „Barcin-Piechcin-Pakość ” oraz piasków kwarco-

wych w kat. C 1 jako kopaliny towarzysz ącej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUWARZY ŃSKA K., KAPERA H. 1994 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kat. B+C 2 zło Ŝa wapieni i margli jurajskich „Barcin-Piechcin-Pakość ”. Cz ęść I – obszar Barcin i Piechcin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UNIEJEWSKA M., NOSEK M. 1993 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz G ąsawa. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI Z. 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wiktorowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI Z. 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa surowca ilastego „Józefowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI Z. 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego „Mielenko III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i le śnych 1995 – Dziennik Ustaw z dnia 22 lutego 1995 r.

WYTYK A., MATUSZEWSKI A. 1982 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpozna- niem jakości kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mielenko”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999. M Ś, Warszawa.