NUWE REEKS Nr 331 ISBN 1-86854-317-X

OM TE LEEF IN AFRIKA: OORLEWING, SAAMBESTAAN EN DIE SUID-AFRIKAANSE LETTER KUNDE

University of Pretoria OM TE LEEF IN AFRIKA: OORLEWING, SAAMBESTAAN EN DIE SUID-AFRIKAANSE LETTER KUNDE

Intreerede by die aanvaarding van die leerstoel in aan die Universiteit van Pretoria op Donderdag 19 Julie 2001. VERKORTE CURRICULUM VITAE Walt-uitgewers, die Nasionale Taalprojek-trust, die Jeugteater van die PROF HEIN WILLEMSE Baxter-teater en Bush-radio in Kaapstad. Tot onlangs was hy die voorsitter van die Wes-Kaapse Kultuurkommissie, 'n statutere Iiggaam wat kultuuront- Heinrich Stephen Samuel Willemse is op 18 September 1957 in die Klein- wikkeling in die Wes-Kaap bestuur. As letterkundige is hy betrokke by die Karoo, in Ladismith, Kaap gebore. Hy ontvang sy laerskool en sekondere toekenning van die jaarlikse M-Net Literere prys en die Herman Charles skoolopleiding op Mosselbaai en Worcester. Hy voltooi daarna voorgraadse Bosman-toekenning. In die onlangse verlede het hy as adviseur opgetree regstudies aan die Universiteit van Wes-Kaapland. Aan dieselfde inrigting vir die Nasionale Kunsteraad, die Stigting vir Kreatiewe Kunste, die verwerf hy met lof sy nagraadse kwalifikasies in die Afrikaanse letterkunde. Pendoring Advertensie-toekenning en die De Kat-Sanlam Boekeprys. Sy doktorale proefskrif is getiteld "Dialogie in die Afrikaanse Letterkunde met toespitsing op geselekteerde swart Afrikaanse skrywers". Sedertdien Benewens sy joernalistieke artikels en resensies het hy tot dusver meer as het hy 'n bestuurskwalifikasie aan die Skiereilandse Technikon en 'n 'n honderd artikels die lig laat sien, waarvan nagenoeg sestig in geakkredi- meestersgraad in Bestuursleiding aan die Universiteit van Suid-Afrika ver- teerde nasion ale en internasionale tydskrifte of boeke. Hy is ook die skry- werf. wer, mede-skrywer of redakteur van nege boeke. Prof. Willemse pUbliseer veral op die gebiede van Afrikaanse en Suid-Afrikaanse letterkunde. Sy Sedert sy studentejare het hy in verskillende hoedanighede aan die huidige navorsing handel oor mondelinge vertellinge in Suid-, Universiteit van Wes-Kaapland gewerk. Hy het as eksterne eksaminator of Suidwes-Botswana en Noord-Kaapland. Sy jongste pUblikasie, More than besoekende verskeie Suid-Afrikaanse universiteite, onder meer brothers: Peter Clarke and James Matthews at Seventy, is onlangs met die die Universiteite van Durban-Westville, Fort Hare, Stellenbosch en Pretoria Wes-Kaapse Merietetoekenning van die Wes-Kaapse Departement Kuns besoek. Internasionaal het hy as besoekende professor opgetree by die en Kultuur vereer. Universiteit van Iowa in die VSA, die Universiteit van Mexiko en die Universiteit van Namibia. In 1996 word hy aangestel as uitvoerende bestu- Verskeie ander toekennings het hom in die verlede te beurt geval. Naas urshoof van OLM Kommunikasie, 'n mediamaatskappy toegespits op die voor- en nagraadse beurstoekennings het hy as student die Curry ontwikkeling en publikasie van Afrikaanse geletterdheidsmateriaal. In Stigtingprys, Rapportbeurs en die Rotariar Leierskaptoekenning ontvang. September 2000 word hy professor en hoof van die Departement Afrikaans Hy is later verkies tot die prestige Nederlandse letterkundige organisasie, aan die Universiteit van Pretoria. Maatschappij der Lettere en dien in 1992 as die amptelike rapporteur van die Verenigde Nasies se Simposium teen Apartheid in Abdijan, Cote Tussendeur hou prof. Willemse hom besig met die joernalistiek. In die d'ivoire. Sedert 1997 word sy biografie jaarliks in die Marquis' Who's Who verlede was hy 'n redaksionele medewerker van menings- of Iiterere tyd- of the World opgeneem. skrifte 5005 Die Suid-Afrikaan, Karring, Stilet en Akal. Hy was ook betrokke by die Kaapse weekblad, South, en die plattelandse gemeenskapskoerant, Gariep. Tans is hy 'n gesindikeerde rUbriekskrywer vir die drie grootst~ Afrikaanse dagblaaie. Hy resenseer op 'n gereelde grondslag boeke VIr plaaslike en buitelandse tydskrifte en koerante. As keurder is hy betrokke by uitgewerye 5005 Kwela, Human en Rousseau en Mayibuye. Hy dien ook as buitekeurder vir verskeie akademiese tydskrifte 5005 Stilet, Literator en Research in African Literatures (wat in die VSA uitgegee word).

Prof. Willemse is onlangs verkies tot lid van die Afrikaanse Taalkomitee van die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad. Hy is 'n direkteur of trustee van verskeie organisasies en gemeenskapsliggame, waaronder die Shoma Education Trust van M-Net-Multichoice, die Welkom Aandeleskema van en die Ons Leer Mekaar beursfonds. Hy is 'n gewese direkteur van J.P. van der Baie dankie vir die geleentheid om hierdie voordrag te lewer by die aan- vaarding van die leerstoel in Afrikaans aan die Universiteit van Pretoria.

Die Afrikaanse letterkunde is in terme van Westerse en Oosterse let- terkundige tradisies baie jonk. In verhouding met ander Afrika-Ietterkundes is dit een van die min letterkundes wat ten opsigte van taal, produksie, en lesersgetalle sedert sy ontstaan volgehoue groei, en in bepaalde tye, selfs skouspelagtige opbloei getoon het (sien ook Lindfors, 1997: 121-134). Die ontwikkeling sou die afgelope eeu of meer in Suid-Afrika en inderdaad in Afrika as geheel as merkwaardig bestempel kon word. Daar sou selfs met reg beweer kon word dat die Afrikaanse letterkunde 'n hoe vlak van vol- wassenheid en tegniese sofistikasie bereik het. Die Afrikaanse letterkunde is in wese egter 'n etniese letterkunde met 'n verwysingsraam wat afgestem is op die Afrikaner- of Afrikaanse kultuursfeer. Dit is ook 'n let- terkunde wat in sy ontstaan- en ontwikkelingsgang in hoofsaak een deel van daardie potensiele kultuurgemeenskap beskryf of bedien het.

Dit sou nie onvanpas wees om te beweer dat hierdie groei en ontwikkeling in noue verband met die ontplooiing van 'n bepaalde etniese nasionalisme staan nie (sien ook Du Toit, 1999: 235). Afrikaans en die Afrikaanse let- terkunde staan sentraal in die ontwikkeling van Afrikaner-nasionalisme (sien Willemse, 1992). Ek wil verder die bewering maak dat die Afrikaanse letterkunde, selfs met sy mees kritiese geskrifte, in verhouding tot Afrikaner-nasionalisme gestaan het, omdat dit dikwels die grense van die nasionalisme aangedui het. Adam Lerner (1993: 3) merk tereg op dat "In the multitude of texts through which the concept of the nation travels, it is never on its own. That is, there can be no text which is solely a nationalist text. Thus, the nation is always forging liaisons with other boundary-mark- ing constructs." Afrikaner-nasionalisme vertolk ek hier nie net as 'n poli- tieke uitdrukking nie, maar as daardie stelle vormgewende en totali- serende aksies en handelinge wat bydra tot sosiale, politieke en kulturele identiteitsvorming. Met die natuurlike, selfs onproblematiese uitdrukkings wat nasionalismes in die algemeen kenmerk, kon veral blanke Afrikaanssprekendes feitlik onnadenkenden onkrities hul taal en verband- houdende kulturele praktyke beleef. Gegewe hierdie agtergrond ontstaan die vraag, wat gebeur met die soort spoor is dit? Niemand kon hom antwoord nie. Nie eens die diere nie, Afrikaanse letterkunde as een van sy vernaamste steunfaktore, naamlik totdat hy Kameelperd gevra het. Kameelperd het een groot voordeel bo al Afrikaner-nasionalisme in 'n bestaanskrisis is, op die agtergrond gedwing, die ander diere van die veld; hy kan oor berge en dale sien. of ondermyn word? Die afgelope tyd het oorlewing en saambestaan die sentrum van 'n debat geword wat teruggaan tot 'n tyd toe die Genootskap "Ja," sa Kameelperd, "ek ken daardie klein spoortjies. Hulle woon van Regte Afrikaners Afrikaans tot 'n merker van politieke aspirasie verhef anderkant die groot berge." Hy gaan nooi toe vir Klein Spoortjies en haar het. Die vraag na oorlewing en saambestaan lei tot 'n tweede wesens- maats na Tauetona se grot. Intussen het die Koningingod gesien dat die vraag vir hierdie voordrag, naamlik wat gebeur met Departemente vroue op pad was na die mans, al agter Kameelperd aan. Dan besef sy Afrikaans wanneer die politieke, maar veral ekonomiese mat, onder hulle skielik dat die mans en die vroue mekaar nie sal verstaan nie, want hulle praat verskillende tale. uitgetrek word?

My voordrag bied ek in vier bewegings aan. Gedagtig aan die kanonieke Dadelik spring sy aan die werk en laat haal vars sade van 'n soetdoring- oorspronge van die intreerede begin ek met 'n teksvers, 'n ou-ou storie (in boom. Die maal en meng sy tot 'n wonderstroop. Dan roep sy die broers erg verkorte vorm) uit die Tswana-mitologie van ons subkontinent. Daarna nader. Sy drup toe 'n druppel van die stroop op Tauetona en sy broers se tonge. bespreek ek kortliks die wyse waarop Afrikaans, die Afrikaanse let- terkunde en die Afrikaanse literare praktyk die afgelope eeu of wat uit- drukking gevind het. Derdens, bied ek 'n oorsig van reaksies ten opsigte Vanaf daardie dag lank, lank gelede het die mans 'n nuwe taal gekry. Van van Afrikaans na aanleiding van die verlies van politieke beheer en laas- toe af kon Tauetona met Klein Spoortjies praat. Nou was daar 'n taal wat tens maak ek 'n aantal tentatiewe voorstelle rondom die toekoms van hulle gedeel het. Hulle kon voortplant en as mense bly voortbestaan (sien Departemente Afrikaans aan universiteite. ook Knappert, 1995: 41-42).

1 2 In Afrika-mitologie is taal belangrik, so belangrik dat in ten minste een am 'n taal te praat, is van die natuurlikste vermoens van die mens. am 'n skeppingsmite taal die bron van binding tussen man en vrou of die man- spesifieke taal te praat, is ingegee deur 'n omgewing en sosialisering. like en vroulike is. Taal bied die geleentheid vir die mens om te kommuni- Meesal dink die spreker nooit oor sy taal nie. Die praat van 'n eerstetaal is keer, voort te plant en uiteindelik te oorleef. so natuurlik soos 'n asemteug. Maar taal weet ons, be-teken veel meer. In koloniale kontekste gebeur dit dikwels dat spanninge bestaan tussen kolo- Lank, lank gelede toe die aarde wild en woes, maar nie leeg, was nie, het niale en inheemse tale, of tussen inheemse tale onderling, veral waar een die eerste mens, Tauetona, in die Taya Banna-vallei gewoon. Hy en sy oorheersend en andere onder politieke of sosiale druk is. In sulke broers het in vrede met die diere saamgeleef. Die vroue het in 'n ander omstandighede moet sprekers dikwels hul taalkeuse rasionaliseer. So vallei, Motlaba Batsesana, hulle daaglikse bestaan gevoer. Die mans en rilOes byvoorbeeld talle swart Afrikaanssprekendes Afrikaans as hul taal die vroue het in isolasie geleef en nooit van mekaar geweet nie. rasionaliseer. Dit maak nie saak wat die uiteindelike keuse was nie. Die vermoedelike ambivalensie oor taal wat hulle ervaar het, moes gerasio- Eendag stuur die gode 'n vreemde boodskap aan Tauetona: 'Wees naliseer word. Sou geen ambivalensie ervaar word nie, moes ook dit ver- gewaarsku: julle gaan stert," sa hulle, "julle siele sal bly voortbestaan, klaar word. Homi Bhabha (1994: 132) suggereer dat ambivalensie op die maar pas op, jUlle liggame gaan stert." Vir Tauetona was dit 'n yslike prob- moment van ontkenning "produces a strategy for the negotiation of the leem. Hoe gaan hy sy broers se voortbestaan verseker? Hoe gaan hy knowledges of differentiation." sorg dat nie net hulle siele oorleef nie? As hy dit nie reg kon kry nie, sal daar naderhand niemand wees nie, net die talle onstertlike siele. In talle historiese opsigte was die Afrikaans van swart Afrikaansspre- kendes byvoorbeeld onderwaardeer en selfs uitgerangeer. Hulle was van Eendag terwyl hy op jag uit is, sien die bekommerde Tauetona 'n ry spore huis uit Afrikaans, hulle wareld is 'beskryf en omgeef deur Afrikaans. In wat hy nie ken nie. Dit Iyk soos syne, maar dit is kleiner. Toe vra hy: Wat A.H.M. Scholtz se roman, Vatmaar, verklaar een van die karakters, "Ons het die Engelse taal geleer met wat hulle 'n Coloured-mind genoem het en Veral het in sy poesie en in sy perso.on hom volledig aan Afrikaans gedink as ons eie taal. Afrikaans hoef ons nie te geleer het teen Afrikaner-nasionalisme uitgespreek. As voorbeeld herinner ek u aan nie" (Scholtz, 1995: 98). Tog was dit dieselfde taal wat hulle menswees sy donderende verse in "bruin reisbrief" (Breytenbach, 1981: 18): (en die van ander) beperk en ingekort het. In dieselfde roman vertel die wysgeer-karakter, Ta Vuurmaak, met 'n emosieloosheid van daardie Wat bly van jou konstruksies oor? geskiedenis: Jou onverdraagsame Kerk, of jou kerke met die vlerke wyd van blinde voels, Ons, die Griekwas en die Boesmans, is nie mense nie, het die wit- jou blindelingse apartheidsleer die Hel in - mense gesa. En hulle het ons gejag soos wild en onse woonplekke binnegestorm en ons doodgemaak asof ons 'n gevaar vir hulle was. Net die hoop dan barse broer, dat jy wat te klein was Hulle het hulle se honde liewer gehad as ons, die mense wat hulle om op te neem gehaat het (Scholtz, 1995: 89). tog iewers in ons groot land nog opneembaar is

Dit is die erkenning van verskille wat swart Afrikaanssprekendes se Selfs al is die nasionalistiese sentiment bevraagteken, en in die geval van taalkeuse later (dikwels weg van Afrikaans) gedetermineer het. Afrikaans anti-apartheid Afrikaanse skrywers verwerp of ondermyn, het die het mettertyd in die diskursiewe realiteit feitlik uitsluitlik die taal van wit Afrikaanse letterkunde in hoofsaak tot een deel van die Afrikaansspre- Afrikaanssprekendes en die draer van 'n eng gedefinieerde'etniese kende bevolking gespreek. Op enkele uitsonderings na het die Afrikaanse nasionalisme en apartheid geword. As hierdie persepsie nie deur ou letterkunde nie oor sy etniese grense gereik nie. Die letterkunde was in apartheidswetgewing of staatsinstellinge of staatsoptrede verstewig is nie, gesprek met die volk en die volk (die wat die toenemend moeiliker tekste is dit versterk deur die Afrikaanse letterkunde. gelees het) in gesprek met die letterkunde. In die ouer Afrikaanse lettere was swart mense (maar veral ook nie-wit Afrikaans-sprekendes) heel dik- Die noue band tussen die Afrikaner se politieke strewe en die Afrikaanse wels die agterryers, meelopers, die nie-gehoorde newefigure en die letterkunde word miskien die klinkendste verwoord deur N.P. van Wyk vertel1ers van "kenmerkende" humor. Hier was dikwels 'n gebrek aan volle Louw (1938: 15) in Die dieper reg, geskryf as geleentheidspel by die menslikheid. Ironies genoeg sou dieselfde kritiek teen latere politiek- hoeksteenlegging van die Voortrekkermonument in 1938: bewuste letterkundige werke ingebring kon word. Die swart figure wat toe met meer subtiliteit ingevoer is, is dikwels met onwerklike romantisering Ek kom om vir 'n volk te pleit beklee. Wat klein naas al die volke staan , - Dat hulle naam nie sal verklink Die Afrikaanse literar-kritiese praktyk sou eweneens as 'n byna geslote En tot die stiltes gans vergaan. sisteem beskryf kon word. Die wesenskenmerk van die praktyk is dat dit in die verlede soos die Afrikaanse geskiedskrywing nasionalisties en monoli- Hierdie verbintenis tussen 'n volk "wat klein naas al die volke staan", die ties aangedoen het, met min of geen bepaling van die relatiewe plek daar- digter as pleitbesorger en die taal as draer van 'n nasionalistiese senti- van in die Suid-Afrikaanse kulturele konteks nie. Die perspektief is van ment vorm "die etiese & religieuse fundering van 'n kragdadige nasional- vroeg reeds deur toonaangewende Iiteratore bevorder. E.C. Pienaar isme wat op bloedbewustheid berus" (Louw aangehaal in Steyn, 1998: (1920: 20, 58-59) aan die begin van die jare twintig sien sy kritiese rol 246). Na 'n periode van buitelandse verblyf en afstand van die alledaagse gekoppel aan die opbou van 'n "nasionale selfbeeld", "nasionale selfre- Suid-Afrikaanse omgewing sou die einste Louw (1981: 317) later met 'n spek", en die taalnasionalisme van die Afrikaner. 'n Ander vroee literator, mate van ontreddering die volgende versreels in "Nuusberigte 1956" skryf: Elizabeth Conradie (1934: xix) voel so sterk oor die nasionalistiese taak dat sy 'n band tussen haar literare praktyk en haar persoonlike lewe slaan. Ek het vergeet - nie geweet? - in die dae toe ons jonk was: Sy se sy skryf 'n "vaderlandse geskiedenis [vanuit die] Afrikaner-stand- Afrikanerskap is nie heilig. Ons w6u dit heilig he; punt, deur 'n Afrikaner wat deur geboorte en opleiding ons hele verlede Ons wou die volte van menslikheid daaraan gee. van die eerste dag van die Volksplanting af, intu'ltief aanvoel." In later jare sou hierdie uiterste nasionalisme getemper word met noulet- deringe verreikende nagevolge op kulturele en politieke gebiede gehad. tende teksgebonde beskouings. Onder die invloed van die Hellinga-skool Afrikaner-nasionalisme (of ten minste Afrikaner-identiteit) verkeer in 'n in die vyftigerjare het die Afrikaanse kritiek feitlik uitsluitlik teks-immanent bestaanskrisis waar die verlede verreken en aanpassinge vir die toekoms gewerk, met beperkte belangstelling in ander literature. Rob Antonissen gemaak moet word. Die onlangse Boetman-debat is by uitstek 'n teken (1964: 1) kon in die middel-sestigerjare sa dat die Afrikaanse letterkundige van hierdie wroeginge. Die afgelope jaar is in die debat meermale die ont- geskiedskrywing hoofsaaklik 'n "kwessie van chronologiese verbandleg- nugtering met politieke leiersfigure, magstrukture en na-apartheid ontwik- ging" is en dat periodisering die kritikus se "fundamentele bekommernis" kelinge uitgespreek. Vergelyk as eksemplariese geval Chris Louw (2001 : moet wees. Vir G.J. Gerwel (1983: 10) is die immanente teksgebonden- 21-22) se ope brief aan Willem de Klerk in reaksie op die se Afrikaners: heid in sigself 'n aanduiding van die verbondenheid met die outoritare kroes, kras, kordaat: nasionalistiese gesagstruktuur. Hy tipeer die Afrikaanse Iiterare praktyk as "[an] organistic model of a literary work, with its emphasis on the integra- Ek is die bliksem in, Willem de Klerk, die bliksem in vir jou arrogan- tion and formal organization of the elements into a coherent whole, [it] was sie, vir jou selfregverdigings, vir jou rasionalisasies, vir jou ontken- harmonious with the authoritarian ethos of contemporary monolithic nings, en vir jou leuens. Ek is die moer in vir die snuffie leedvermaak Afrikanerdom." in jou snotskrif. As ons al jou raad volg, kan ons oorleef, ja. Maar as ons jou raad nou volg, staan ons presies waar ons sou gewees het Teen die einde van die tagtigerjare het kritiek teen die Afrikaanse literare as jy en jou heIe verdoemde geslag ons nie met apartheid bedrieg praktyk so toegeneem dat Marianne de Jong (1989: 3) kon verklaar dat het nie; en dan was ons boonop sonder die skuldlas. die Afrikaanse letterkundige geskiedskrywing "een van die beste iIIus- trasies van die afwesigheid van 'n sosio-historiese en sosio-politieke Wat bly vir my [die wit Afrikanerman] oor? Ek is te oud om heel- bewussyn [is] ... Geskiedenis word as dataversameling aangebied en temal onskuldig te wees. Ek is te jonk om ten volle aandadig te ingedeel volgens ingeburgerde literare kategoriee soos realisme, natural- wees. Ek is te onskuldig om verskonings te versin. Ek is te skuldig isme, genre-onderskeidings, groter en kleiner skrywersfigure, ens." Ten om my hande te was. spyte van die bewustheid is dit opvallend dat die jongste uitgawe van Perspektief en profiel (Van Coller, 1998, 1999) beperk bly (en wel met die Ek is gatvo!. Heeltemal, tot die keel toe, gatvol daarvoor om nodige kwalifisering) tot die halfgeslote paradigma van die Afrikaanse opdragte te vat. Eers van die apartheidspatriargie, nou van die- literare kanon. Die Afrikaanse Iiteratuurgeskiedenis van die afgelope een selfde bekeerde pilatus-patriarge en van die nuwe swart elite. honderd jaar of wat word in hoofsaak as 'n erfenis van Afrikaner politieke, sosiale en kulturele belange aangebied, met byvoorbeeld slegs een profiel Afrikaanse skrywers het in die verlede met wisselende intensiteit, ook kri- van 'n swart Afrikaanssprekende skrywer, naamlik Adam Small. Tekste ties, op die verskuiwende Suid-Afrikaanse werklikheid gereageer, maar soos Perspektief en profiel toon die oorwig van toegang tot opvoedkundi- nog nooit het hulle tekste so 'n bruisende aar van gegriefde en ontgogelde ge en ekonomiese geleenthede wat wit Afrikaanssprekendes die afgelope ontboeseming raakgeboor nie. In 'n groot mate definieer hierdie debat 'n eeu geniet het. Dit word 'n verslag van eng-gedefinieerde literare en kul- skeuring met die verlede. Dit is 'n algemeen-aanvaarde opvatting dat turele waarde. Terselfdertyd word dit ook 'n verslag van gebrekkigheid - nasionalismes instand gehou word deur vertelling en oorvertelling: die ver- die gebrekkige toegang tot geletterdheid, onderwys en publikasie - van die hale van uitverkorenheid, ontbering, opoffering en oorwinning; die mites meerderheid Afrikaanssprekendes. van 'n roemryke geskiedenis (sien ook Bhabha, 1990; Manzo, 1996). Dit is ook so dat vertellinge 'n nasionalisme kan ondermyn of die grense daar- 3 van kan verskuif. Chris Louw verskuif die grense deur sy eie verhaal te Met die vreedsame skikking tussen opponerende politieke groeperinge en vertel en hom dan uitdruklik buite die groep te plaas en aan te dring op sy die instelling van die eerste demokratiese parlement in 1994 is die domi- individualiteit, "Maar ek is genoeg verneuk. Nou veg ek vir wat vir my van nante rol van Afrikaner-nasionalisme in die amptelike staatsdomeine finaal belang is. Binne die demokrasie, ja. Maar nie noodwendig saam met die verbreek. Daarmee, vermoed ek, is ook 'n belangrike steunfaktor vir voorskriftelike en voorsprekende en die politiek korrekte - die idiotiese - Afrikaans verbreek. Veral in Afrikaanse gemeenskappe het die veran- massa nie" (Louw, 2001: 22). Waar 'n keuse enersyds vir individualiteit gernaak word, is daar ander . heersende groepe verander. 'When the future appears uncertain or the stemme wat op variasies van spesiale dispensasie aandring. Die respons interests of dominant classes have changed, the present is cast as unnat- wissel van gebiedskeiding, militante optredes tot formele wetlike minder- ural and the past rewritten to suit contemporary conditions. Nations (lees heidsberegtiging waar Afrikaans verskans kan word. As voorbeeld die vol- ook: etniese groepe) can always be remade, by novel narratives that rede- gende uitspraak van Z.B. du Toit (1999: 240): "Afrikaans kan 'n belangrike fine identity and shift the boundaries between national and alien." Die bydrae lewer om die besef te laat posvat dat minderheidsregte vir groepe beweegrede wat Manzo aanvoer, mag 'n belangrike kode wees vir die eintlik 'n vertynde dimensie van individuele regte is waarsonder 'n land interpretasie van swart Afrikaanssprekers se stilswye en afwesigheid van soos Suid-Afrika onmoontlik kan klaarkom." Die jongste aflewering van deelname aan die open bare debatte rondom Afrikaans. Die suspisie onder die stroming van die debat waar 'n plek vir Afrikaans as openbare taal hierdie mense mag wees dat hulle gewoon gekoopteer sal word. beding word, is die opeis van waarborge vir die aanbieding van Afrikaans aan voormalige Afrikaanse universiteite. Hermann Giliomee (2001: 38) Terwyl daar onder sommige nie-Afrikaner Afrikaanssprekendes tendense reken dat "[v]ir die generering van toekomstige geslagte wat Afrikaans as is wat kleiner verbeelde stamidentiteite wi! herskep en met kulturele han- publieke taal wil gebruik is die histories Afrikaanse universiteite en hulle delinge na vervloes assossiasies wil teruggryp, is my vermoede dat 'n huidige besture van deurslaggewende belang ... [E]k glo dat Afrikaans vir betekenisvolle presentasie aansluiting by 'n oorkoepelende Suid- die meeste mense wat tans aan die stuur van Afrikaanse universiteite Afrikaansheid soek. staan 'n res pUblica is - 'n publieke saak wie se welsyn almal op die hart dra." . Die persepsie sou aansluit by 'n laaste stroming van die uiteenlopende response op 'n verbrokkelende (en heraanpassende) Afrikaner-nasional- In die soeke om die behoud van Afrikaans het dit die afgelope tyd vir isme, naamlik die "Tuiste vir almal-veldtog" wat bewuste aansluiting vir aile voorstaanderfigure dwingender geword om die Afrikaanse taalgemeen- blankes en die nuwe bestel wil vestig. Volgens Carl Niehaus, een van die skap in inklusiewe terme te omskryf. Ten spyte van die betekenisvolle aanvoerders van die veldtog, is dit 'n "nie-partydige inisiatief van 'n groep aantal swart Afrikaans eerstetaalsprekers van uiteenlopende agtergronde, wit Suid-Afrikaners wat glo dat dit nodig is vir blankes om die skade en word in die debat uitsluitlik dikwels na bruin mense verwys. Hierdie ten- gevolge van apartheid te erken, en om by te dra om rassisme te beveg dens kom 'n lang pad in die Afrikaanse sosiale en politieke gesprek. In die en om agtergeblewe gemeenskappe te bemagtig" (aangehaal in Bee/d, 11 letterkunde kry die denkstroming resonansie in veral Jan Rabie se Ons, Desember, 2000: 1). In die Afrikaanse koerante is die veldtog getref deur die afgod en sy latere Bo/andia-reeks wat in die middeljare vyftig uit- 'n vlaag negatiewe briewe en berigte, terwyl vanuit swart geledere hierdie drukking daaraan gee. In 1960 het Van Wyk Louw (1986: 623) 'n mate ootmoedigende benadering groter aanklank gevind het. Henry Jeffreys en van intellektuele agtenswaardigheid aan die gedagterigting gegee, "Die Sekola Sello, rUbriekskrywers van die dagblad, Bee/d, reageer onderskei- Bruinmense is ons mense, hoort by ons ... [waar] in die verlede ... die delik soos volg op die veldtog. Vir Jeffreys (2000) is dit Afrikaner gely het, [was] sy Bruin broer by om saamte Iy" (oorspronklike beklemtoning). Die gevleuelde woorde het destyds nie maklik op die ore bewonderingswaardig dat daar 'n groep mense is wat openlik sa van Hendrik Verwoerd geval nie, want soos Giliomee (2001: 23) argu- hulle het berou oor apartheid, erken dat hulle regstreeks of menteer, "In die twintigste eeu het Afrikaner-nasionalisme hierdie onregstreeks daardeur bevoordeel is en hulle daartoe verbind om gemeenskap [die Afrikaner] ongelukkig in eksklusiewe etniese terme hul "vermosns, middele en energie individueel en gesamentlik aan gedefinieer, maar dit mag moontlik wees om die grense te verskuif om 'n te wend om rassisme met wortel en tak uit te roei en 'n nie-rassige nie-rassige taalgemeenskap te omsluit." Met die nawerkinge van 'n oper gemeenskap te bevorder wat tot voordeel strek van aile Suid- demokratiese proses word die denkstroming toenemend gehoor in die ont- Afrikaners." plooiing van 'n hersaamgestelde Afrikaanse identiteitskonstruk, gekenmerk deur terminologies soos "die Afrikaanses". Sello (2001) slaan 'n verband tussen die Afrika-renaissance-gedagterigting en die Tuiste-vir-almal-aksie en omskryf in duidelik terme 'n oorkoepe- Verskuiwende nasionalistiese grense, beweer Kathryn Manzo (1996: 39), lende Afrika-gesindheid, kom veral voor wanneer die toekoms onseker is en die belange van die Vir my is die Afrika-renaissance een van die belangrikste uitdagings sionele kritikus is die konstante onderbreking en disrupsie van die let- ' waarvoor Afrikane hierdie eeu te staan gekom het. Diegene wat terkundige praktyk. In hierdie geval sou dit die doelbewuste onderbrek- daarop aanspraak maak dat hulle Afrikane is, moet ophou .ker~ en ing van die Afrikaanse kanon wees. Ons sal die student tot 'n bewus- kia, en deel word van hierdie beweging ... [Elk daag daardle Wit theid moet lei om die geslotenheid, die engheid en die beperktheid van landgenote van my wat sa hulle word polities gemarginaliseer of die Afrikaanse letterkunde te oorstyg. Edward Said beskryf die soort hulle beskou die Afrika-renaissance as nog 'n anti-wit-voertuig om kritiek-beoefening as 'n selfbewustheid oor verskille met ander denke, hulle mee in die see te jaag, uit om weer te dink. kulturele aktiwiteite of metodiek. Opposisionele kritiek word gekenmerk deur verset of opposisie teen kulturele of sosiale hegemonie: "In its Hierdie uiteenlopende reaksies op die veranderende Suid-Afrikaanse suspicion of totalizing concepts, in its discontent with reified objects, in realiteit is nie net van terloopse belang nie. In die universiteitsomge"'{ing its impatience with guilds, special interests, imperial fiefdoms and help hierdie debatte om vorm en rigting aan Departemente Afrikaans te orthodox habits of mind, criticism is most itself and, if the paradox can gee. Die krisis in Afrikaner-nasionalisme, 'n ontluik~n?e SUid-.Afri~aan~e be tolerated, most unlike itself at the moment it starts turning into gesindheid en die vestiging van 'n globaliserende visle gaa.~ In die afslen- organized dogma" (Said, 1984: 29). bare toekoms ook die ontplooiing van taaldepartemente belnvloed.

• Die geneigdheid in die Afrikaanse letterkundige kringe om in hoofsaak 4 gekanoniseerde en kanoniseerbare tekste te ond~rsoek, lei tot 'n uiter- Die voorafgaande is 'n konteksstelling van die multidimensionele prob- ste verskraling van die potensiele ondersoekterrelne van ons vakge- lematiek waarmee Afrikaanssprekendes en Departemente Afrikaans aan bied. Ten spyte van oproepe in die verlede om die veelvoud van universiteite hulle bevind. Hierdie tyd van ingrypende politieke, sosiale, Afrikaanse uitdrukkingspraktyke te ondersoek, bly die oorhoofse maar veral ekonomiese en tegnologiese verandering, dwing die Afrikaanse Afrikaanse letterkundige ingesteldheid beperk en anemies. Deel van 'n Iiterare kritikus om sy vakgebied indringend te herdefineer. Dit is 'n taak oper werksaamheid vereis 'n rigting weg van 'n essensialistiese litera- wat Tauetona ook gehad het, hoe om met die mense van 'n ander vallei te tuurbeskouing na 'n beskouing wat Iiteratuur as 'n histories gekons- praat, hulle te verstaan en 'n weg vir oorlewing en voortbestaan te beding. trueerde gegewe ondersoek. Stuart Hall (aangehaal in Bennett, 1986: 238) stel met reg dat in die proses van navorsing die hierargie die In hoofsaak kom al die konseptuele voorstelle wat ek hier maak, neer op teiken van ondersoek moet word: die nastreef van 'n ruimer kurrikulumbeskouing, 'n ruimer Afrikaansheid, maar ook 'n ruimer Suid-Afrikaansheid. Die grootste uitdaging in die ont- Why is it that the text, the many texts, the many signifying prac- plooiing van 'n Departement Afrikaans in ons tydsgewrig is om weg te tices which are present in any social formation have yielded, as beweeg van 'n verkalkte letterkundige praktyk, iets wat Bhabha (1994: 9) the administered curriculum of literary studies, these ten books at "the estranging sense of the relocation of the home and the world - the the top; then these twenty books with a question mark ab?ve unhomeliness - that is the condition of extra-territorial and cross-cultural them; then those fifty books which we know about but which we initiations" noem. Dit beteken naas gevestigde praktyke 'n doelbewuste only need to read very quickly; and then those hundreds and thou- skakeling met ander Suider-Afrikaanse, Afrika en internasionale tradisies; sands of texts nobody ever reads. That hierarchy itself, which con- 'n verbreding van ons navorsingspraktyke om byvoorbeeld 'n slag weer stitutes the selective tradition in literary studies, becomes the first krities na ons ge'lnstitusionaliseerde Iiterare modelle, benaderings en object to be interrogated. ingesteldhede te kyk; om erns te maak met die eise van ons eietydse kul- turele praktyke. Die ingesteldheid sal kritici in staat stel om nie net die onstabiliteit van literare waarde en die konstruksie van Iiterare kanons krities te beskou • In 'n letterkundige tradisie wat soos hierbo kortliks aangedui is, in die nie maar om ook daadwerklik die uitgeslote stemme, die sosiaal en verlede uitermate etniese gebondenheid aangemoedig het, is die pOlltiek-gemarginaliseerdes te registreer en te leer vertolk (sien ook eerste taak met die opleiding van jonger kritici en studente die inskerp- Bhabha, 1994: 9). Dit behels ook 'n beskouing wat erns maak met ing van 'n bewuste opposisionaliteit. Die belangrike rol van die opposi- moderner tekstuele praktyke soos die televisie en die internet. • So os hierbo aangedui, is 'n toonaangewende reaksie vanuit sekere brear Afrika-Ieserspubliek bekendgestel is nie. In van die toongewende kringe van Afrikaanssprekendes 'n groot mate van behoudenheid. Vir oorsigte van letterkunde in Afrika soos byvoorbeeld Oyekan Departemente Afrikaans om in hierdie tyd te oorleef, is 'n bewuste Owomoyela se A History of Twentieth-century African Literatures is oorstyging van die etniese geseteldheid van Afrikaans nodig. Dit is 'n daar geen enkele verwysing na die Afrikaanse letterkunde of na bewustheid dat Departemente Afrikaans effektiewe programme sal Afrikaans nie. Dit is eers met The Companion to African Literatures moet ontwikkel om verby die historiese beperkinge van Afrikaans te (2000) waaraan onder meer ek, H.P. van Coller en Helize van Vuuren kom. Departemente Afrikaans kan nie ingebed bly in vakkundige pro- meegewerk het, waarin 'n meer sistematiese blik, alhoewel heeltemal gramme wat geen bewuste poging aanwend om die juk van gereI- onvolledig, op die produksie van Afrikaanse letterkunde in Afrika-ver- fiseerde vorme van Afrikaner-nasionalisme te oorstyg nie. band gegooi word.

• Departemente Afrikaans kan nie bly voortbestaan sonder 'n bewustheid • Met die globaliserende tendense wat op allerlei vlakke benewens die van 'n ruimer Suid-Afrikaanse verband nie. Een universiteit het hul ekonomie waarneembaar is, het dit belangrik geword dat ons in eerste formele vergelykende Suid-Afrikaanse letterkundekursusse Departemente Afrikaans die ontplooiing en ontwikkelinge in letterkun- reeds twee dekades gelede ingevoer en by 'n ander word volgehoue des uit soortgelyke kontekste moet ondersoek. In die verlede het ons navorsing in Suider-Afrikaanse letterkundes en tale gelewer. In die om historiese (en koloniale verbintenisse) erns gemaak met letterkun- jongste tyd word Departemente Afrikaans by 'n aantal inrigtings admin- des uit die Europese lae lande. Vernon February (1991: 10) het reeds istratief onder Skole vir Tale ingedeel. Ten spyte van die ontwikkelinge vroear op die belang van so 'n verbreide benadering gewys, "[Elk vind daar, op basis van gepubliseerde plaaslike navorsing, weinig ten betoog vandag dat die studie van Nederlands ... nie losgekoppel moet opsigte van aktiewe vergelykende programme plaas. Te oordeel aan word van Afrikaans nie, maar anders benader moet word op grond van publikasietendense in internasionale tydskrifte is dit eerder buitelandse die feit dat in Suriname, de Nederlandse Antillen en in Indonesia daar akademici, of nuwe emigres vanuit Suid-Afrika wat vorm aan die 'swart' skrywers, digters en wetenskappers is wat deur hulle literere Suider-Afrikaanse ingesteldheid gee (vergelyk byvoorbeeld Attridge corpus die Nederlandse taal en letterkunde op 'n opwindende wyse and Jolly, 1998; Jolly, 1996). Die een plaaslike navorser, Michael 'maatschappelijk relevant' kan maak". Dit is op hierdie wyse dat Chapman, wat met sy Southern African Literatures die terrein in sy Afrikaans, Afrikaanse letterkunde en Suid-Afrikaanse kundiges in volle omgang wou omskryf, kon nie werklik reg aan die volle terrein Departemente Afrikaans werklik kan bydra tot internasionale mededin- laat geskied nie. As die uitbreiding van ons vakgebied, indringende gendheid. Soos Frantz Fanon (1982: 199) gese het, "National con- navorsing en die integrasie van ons kundighede 'n erns is, sal sciousness, which is not nationalism, is the only thing that will give us navorsers aan plaaslike Departemente Afrikaans vir hulself 'n aktiewe an international dimension." (en k06peratiewe) rei in die verband van Suider-Afrikaanse letter- kundes en tale moet toese. Meneer die Rektor ten besluite: In hierdie voordrag het ek aangetoon dat Afrikaans en die Afrikaanse letterkunde in Departemente Afrikaans op 'n • Met die gerugte van die totstandkoming van 'n Afrika-unie staan ons op draaipunt staan. Die verskansing van Afrikaans of politieke bedinging vir 'n die vooraand van ontwikkelinge wat die potensiaal het om ingrypend uitsonderlike posisie vir Afrikaans word gedryf deur belangegroeperinge die wyse waarop ons oor onsself dink, na onsself kyk, en ander ervaar, wat dikwels teruggryp na 'n ouer bestel toe die posisie van die taal te kan verander. Dit is ontwikkelinge waarvan ons die eerste spore nog gelykgestel is aan politieke beheer. Afrikaanssprekendes en daarmee nie werklik kan ontsyfer nie. Naas verskerpte pogings om Afrikaans in saam Departemente Afrikaans sal kreatiewer prosesse moet ontwikkel om die konteks van Suider-Afrikaanse letterkundes te ondersoek, mag ons ook deur Afrikaans die wereld ten volle te beleef en te beskryf. Teen die nie die inpassing van Afrikaans in Afrika-verband agterwea laat nie. Die agtergrond van die krisis wat sommige Afrikaanssprekendes ervaar, is dit isolering van die Afrikaanse letterkunde, nie net van Suid-Afrikaanse- my oortuiging dat navorsers van die Afrikaanse letterkunde daadwerklike maar ook van Afrika-Ietterkundebeskouinge, veroorsaak dat een van pogings moet aanwend sodat in die woorde van die jonger Breytenbach die sterkste Afrika-Ietterkundes doodgewoon nog nooit sinvol aan 'n die vakgebied, "tog iewers in ons groot land nog opneembaar is." Mag ons soos Tauetona hiermee 'n manier kry om uit ons geIsoleerde vallei met andere in naasliggende en selfs verre valleie te praat. Ongelukkig sal die skakeling nie deur die gode ingegee word nie, maar salons bewustelik werk daarvan moet maak. § Ek bedank graag die Universiteit vir die vertroue wat u in my stel en ek hoop dat ek my taak altyd met entoesiasme en kundigheid sal volvoer;

§ Meneer die Rektor, baie dankie vir u leiding en rigtingvastheid. Mag die nuwe paaie wat vir u voorls groot genoegdoening verskaf;

§ Prott. Sinclair, Muller en Potgieter, dankie vir u vertroue en u akademiese leierskap;

§ My kollegas in die Departement Afrikaans baie dankie vir julle geneen- heid, kollegialiteit, maar veral die intellektuele stimulasie; my spesiale dank aan Viola Milton, Piet Roodt en Vic Webb wat tyd gemaak het om die voordrag voor die tyd krities te bekyk. 'n Woord van dank aan Jurie Geldenhuys en Hein Grebe vir hul hUlp. Neeltje Celliers het op haar rustige vasvat-manier al die reelings vir hierdie geleentheid nougeset hanteer. Baie, baie dankie.

§ My dank aan u almal wat tyd gemaak het om hierdie geleentheid by te woon, en

§ Laastens my dank aan my vrou, Carol-Ann Mohamed, wie se koester- ing my staande hou en aan wie se steun ek nooit hoef te twyfel nie.

Mag ek u almal vir u aanwesigheid bedank met 'n woord uit die vroee Kaap wat die ruimste Afrikaans verteenwoordig: Trammakassie. Attridge, Derek and Jolly, Rosemary (eds). 1998. Writing : Gerwel, G.J. 1983. The politics of language and literary studies - An inau- Literature, apartheid, and democracy, 1970-1995. Cambridge: Cambridge gurallecture. Bellville: University of the Western Cape University Press. Giliomee, H. 2001. Die taal- en kulturele uitdagings van die historiese Bennett, Tony. 1986. Marxism and popular fiction. In Humm, P., Stignant, Afrikaanse universiteite in Suid-Afrika. D.F. Malherbe-gedenklesing 20. P. and Widdowson, P. (eds.). Popular fictions: essays in literature and his- Acta Varia. April 2001: 1. tory. London, New York: Methuen. Hobsbawm, E.J. 19922. Nations and Nationalism since 1780. Cambridge: Bennington, Geoffrey. 1990. Postal politics and the institution of the Cambridge University Press. nation. In Homi K. Bhabha. Nation and Narration. London, New York: Routledge, 121-137. Jeffreys, Henry. 2000. As ek wit was Carl Landgenote se belydenis-dilem- ma. Beeld, 15 Desember, 14. Bhabha, Homi K. 1990. Introduction: narrating the nation. In Homi K. Bhabha. Nation and Narration. London, New York: Routledge, 1-7. Jolly, Rosemary Jane. 1996. Colonization, Violence, and Narration in White South African Writing: Andre Brink, Breyten Breytenbach, and J.M. Bhabha, Homi K. 1994. The location of culture. London, New York: Coetzee. Athens: Ohio University Press, Johannesburg: Witwatersrand Routledge. University Press.

Knappert, Jan. 1995. African Mythology - An Encyclopedia of Myth and Legend. London: Diamond Books. Coetzee, Ampie. 1988. Marxisme en die Afrikaanse letterkunde. Kasselsvlei: Kampen. Lerner, Adam J. 1993. Introduction. In Marjorie Ringrose & Adam J. Lerner (eds.). Reimagining the nation. Buckingham, Philadelphia: Open Conradie, Elizabeth. 1934. Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika: 'n Kultuur- University Press, 1-5. historiese studie deel1 (1652-1875). Pretoria: J. H. de Bussy. Lindfors, Bernth. 1997. African Textualities: Texts, Pre-Texts and Contexts Chapman, Michael. 1996. Southern African Literatures. London, New of African Literature. Trenton I Asmara: Africa World Press, Inc. York: Longman. Louw, Chris. 2001. Boetman en die swanesang van die verligtes. De Jong, Marianne. 1989. 'n Ander Afrikaanse letterkunde: Marxistiese en Kaapstad: Human en Rousseau. sosiaalgerigte teksopvattinge in Afrikaans. Pretoria: Raad vir Geestes- wetenskaplike Navorsing. Louw, N.P. van Wyk. 19787. Die Dieper reg: 'n spel van die oordeel oor'n volk. Kaapstad : Tafelberg. Du Toit, Z.B. 1999. Die nuwe toekoms - 'n perspektief op die Afrikaner by die eeuwisseling. Pretoria: J.P. van der Walt. Louw, N.P. van Wyk. 1986. Versamelde Prosa 2. Kaapstad: Human en Rousseau. Fanon, Frantz. 1982. Trans. Constance Farrington. The Wretched of the Earth. Harmondsworth: Penguin. Louw, N.P. van Wyk. 1981. Versamelde Gedigte. Kaapstad: Tafelberg I Human en Rousseau. Manzo, Kathryn A 1996. Creating Boundaries: The Politics of Race and Nation. Boulder, London: Rienner.

Owomoyela, Oyekan. (ed). 1993. A History of Twentieth-Century African Literatures. Lincoln, London: University of Nebraska Press.

Pienaar, E.C. 19202. Taal en Poesie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Kaapstad: De Nationale Pers.

Said, Edward. 1984. The World, The Text, The Critic. London: Faber & Faber.

Scholtz, AH.M. 1995. Vatmaar, 'n Lewendagge verhaal van 'n tyd wat nie meer is nie. Kaapstad: Kwela Boeke.

Sella, Sekola. 2001. Uitdaging vir wittes Word deel van Afrika-renais- sance. Beeld, 27 Februarie, 10.

Spivak, Gayatri, Chakravorty; Haraysm, Sarah (ed). 1990. The Post-colo- nial Critic: Interviews, Strategies, Dialogues. London: Routledge.

Steyn, J.C. 1998. Van Wyk Louw: 'n lewensverhaal (2 dele). Kaapstad: Tafelberg.

Van Coller, H.P. (red.). 1998, 1999. Perspektief en profiel - 'n Afrikaanse literatuursgeskiedenis (2 bande). Pretoria: J. L. van Schaik.

Van Wyk, Johan. 1995. Constructs of Identity and Difference in South African Literature. Durban: CSSALL.

Willemse, Hein. 1996. The Invisible Margins of . In Robby Kriger and Ethel Kriger (eds). Afrikaans Literature: Recollection, Redefinition Restitution. Matatu 15-16. Amsterdam, Atlanta: Editions Rodopi, 91-102.