Program Ochrony Środowiska Dla Powiatu Rawickiego

BIURO PROJEKTOWE ul. Wiślana 46 tel./fax (0-61) 843-06-30, 843-25-54 60-401 POZNAŃ email: [email protected]

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA POWIATU RAWICKIEGO

Egz. nr 1

POZNAŃ, lipiec 2003 TYTUŁ OPRACOWANIA: PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA POWIATU RAWICKIEGO ZLECENIODAWCA:

Starostwo Powiatowe w Rawiczu ul. Rynek 17 63-900 RAWICZ

WYKONAWCA:

ABRYS Technika Sp. z o.o. mgr Alicja Bunikowska ul. Wiślana 46 60-401 Poznań Prezes Zarządu

AUTORZY OPRACOWANIA:

Imię i nazwisko Data Podpis mgr Antoni Niedziałkowski Kierownik Zespołu mgr inż. Agnieszka Gabrysiak Specjalista ds. ochrony środowiska

mgr inż. Tomasz P. Alankiewicz Specjalista ds. inżynierii środowiska

EGZ. NR 5

Poznań, lipiec 2003 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

SPIS TREŚCI

I. WSTĘP 6 1.1. Podstawa prawna opracowania 6 1.2. Przedmiot i zakres opracowania 6 1.3. Potrzeba i cel opracowania 6 1.4. Terminologia 7 1.4.1. Terminologia z zakresu rozwoju zrównoważonego 8 1.4.2. Terminologia z zakresu ochrony środowiska 8 1.4.3. Terminologia z zakresu gospodarki wodno – ściekowej 10

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 13 2.1.Położenie 13 2.2.Ukształtowanie terenu 13 2.3.Warunki klimatyczne 14 2.4.Zasoby naturalne 15 2.5. Użytkowanie terenu 16 2.6. Gleby i lasy 16 2.7.Infrastruktura 17 2.7.1. Gospodarka wodno – ściekowa 17 2.7.2. Gospodarka odpadami 20 2.7.3. Drogi i koleje 21 2.7.3.1. Drogi 21 2.7.3.2. Koleje 23 2.7.4. Sieć gazowa 24 2.7.5. Podmioty gospodarcze 24

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW 26 ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 3.1. Informacje ogólne 26 3.1.1. Dominujące formy gospodarowania na terenie powiatu 26 3.2. Charakterystyka elementów przyrody nieożywionej powiatu 27 3.2.1 Zarys budowy geologicznej 27 3.2.2. Warunki geologiczno - gruntowe 27 3.2.3. Bogactwa naturalne 28 3.3. Rzeźba terenu 30 3.4. Wody powierzchniowe 31 3.4.1. Sieć rzeczna 31 3.4.2. Zbiorniki wodne 32 3.5. Wody podziemne 32 3.5.1. Charakterystyka ogólna 32 3.5.2. Udokumentowane zasoby wód podziemnych 33 3.6. Gleby i uprawy rolne 37 3.7. Charakterystyka elementów przyrody ożywionej 40 3.7.1. Charakterystyka ogólna szaty roślinnej 40 3.7.2. Lasy 40 3.7.3. Charakterystyka ogólna świata zwierząt 42 3.7.4. Formy ochrony przyrody 43 3.8. Walory kulturowe 46 3.9. Szlaki turystyczne 49 3.10. Podsumowanie wielkości zasobów i walorów przyrodniczych 49

SPIS TREŚCI 3 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA 51 PRZYRODNICZEGO 4.1. Zmiany w rzeźbie terenu i przypowierzchniowej warstwie skorupy 51 ziemskiej 4.2. Stan i tendencje zmian czystości powietrza atmosferycznego 51 4.3. Stan i tendencje natężenia hałasu 60 4.3.1.Hałas komunikacyjny 60 4.3.2.Hałas przemysłowy 61 4.4. Stan i tendencje promieniowania elektromagnetycznego 62 4.5. Stan i tendencje zmian czystości wód powierzchniowych 63 4.5.1.Stan czystości rzek 63 4.5.2.Stan czystości zbiorników wodnych 69 4.6.Stan i tendencje zmian jakości wód podziemnych 70 4.7.Stan i tendencje przeobrażeń gleb 77 4.7.1.Degradacja naturalna gleb 77 4.7.2.Degradacja chemiczna gleb 78 4.8. Stan i tendencje zmian przyrody ożywionej 80 4.8.1.Szata roślinna 80 4.8.2. Lasy 81 4.8.3.Świat zwierzęcy 82 4.9. Stan i tendencje przeobrażeń walorów estetyczno – widokowych 83 krajobrazu 4.10. Synteza danych o stanie przeobrażeń środowiska przyrodniczego 84

SPIS TREŚCI 4 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

V. POLITYKA OCHRONY ŚRODOWISKA 86 5.1. Racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych 87 5.1.1. Racjonalizacja użytkowania wody 87 5.1.2. Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowosci produkcji 87 5.1.3. Zmniejszenie energochłonności gospodarki i wzrost 88 wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych 5.2. Ochrona powietrza 89 5.2.1. Ograniczenie emisji do powietrza w energetyce i przemyśle 89 5.2.2. Ograniczenie emisji w sektorze mieszkalnictwa 90 5.2.3. Ograniczenie emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych 91 5.3. Ochrona przed hałasem 92 5.3.1. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym 93 5.3.2. Ochrona przed hałasem przemysłowym 93 5.4. Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym 95 5.4.1. Inwentaryzacja źródeł promieniowania elektromagnetycznego 95 5.4.2. Preferowanie niskokonfliktowych lokalizacji źródeł 95 promieniowania elektromagnetycznego 5.5. Ochrona wód 96 5.5.1. Zarządzanie zasobami wodnymi 97 5.5.2. Ochrona wód 97 5.5.3. Ochrona przeciwpowodziowa i retencja wodna 98 5.6. Ochrona powierzchni ziemi 100 5.6.1. Gleby użytkowane rolniczo 100 5.6.2. Zasoby kopalin 101 5.7. Gospodarka odpadami 102 5.8. Zasoby przyrodnicze 102 5.8.1. Ochrona i rozwój systemu obszarów chronionych 102 5.8.2. Integracja aspektów ekologicznych z planowaniem 103 przestrzennym 5.8.3. Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt 103 5.8.4. Ochrona lasów 104 5.8.5. Edukacja ekologiczna społeczeństwa w zakresie ochrony 104 przyrody 5.9. Harmonogram realizacji zadań ekologicznych 105

SPIS TREŚCI 5 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACYJNO-INFORMACYJNEGO 125 6.1. Potrzeba edukacji ekologicznej 125 6.2. Docelowe segmenty edukacji 126 6.3. Centrum Edukacji Ekologicznej 126 6.4. Sposoby prowadzenia akcji edukacyjnej społeczeństwa 127 6.4.1. Pracownicy samorządowi 127 6.4.2. Edukacja dorosłych 128 6.4.3. Dziennikarze i nauczyciele 129 6.4.4. Edukacja dzieci i młodzieży 130 6.4.4.1. Edukacja w szkole 130 6.4.4.2. Współpraca powiatu i poszczególnych gmin ze 132 szkołami 6.4.4.3. Udział pozarządowych organizacji ekologicznych w 133 edukacji dzieci i młodzieży 6.5. Media w kampanii informacyjnej 133 6.6. Społeczna kampania informacyjna 135 6.6.1. Festyny ekologiczne 136 6.6.2. Debata powiatowa 137 6.7. Broszura informacyjna 138 6.8. Przyczyn zanieczyszczeń i sposoby zapobiegania 139 6.8.1. Zanieczyszczenie atmosfery 139 6.8.2. Zanieczyszczenie wód 141 6.8.3. Zanieczyszczenia gleb 142 6.8.4. Hałas 143 6.8.5. Pole elektromagnetyczne 143 6.8.6. Ochrona kopalin 144 6.8.7. Ochrona przyrody 145

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 147 7.1. Założenia systemu finansowania inwestycji 147 7.1.1. Emisja obligacji komunalnych 148 7.1.2. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 148 7.1.3. EkoFundusz 149 7.1.4. ISPA 150 7.1.5. Fundusz Spójności 151 7.1.6. Bank Ochrony Środowiska 153 7.2. Zarządzanie Program Ochrony Środowiska 157 7.2.1. Instrumenty prawne 158 7.2.2. Instrumenty finansowe 159 7.2.3. Instrumenty społeczne 159 7.2.4. Instrumenty strukturalne 161 7.3. Monitorowanie Programu Ochrony Środowiska 162 7.3.1. Zasady monitoringu 162 7.3.2. Monitorowanie założonych efektów ekologicznych 163

ZAŁĄCZNIKI GRAFICZNE

SPIS TREŚCI 6 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego

I. I. WSTĘP

1.1. Podstawa prawna opracowania

Obowiązujące od 1 października 2001 roku Prawo Ochrony Środowiska, nakłada na zarząd powiatu obowiązek opracowania powiatowego programu ochrony środowiska Obowiązek ten jest formalną przesłanką dla utworzenia niniejszego opracowania (art. 17, ustawy Prawo Ochrony Środowiska, Dz. U. Nr 62, poz. 627). Formalną podstawą opracowania jest umowa zawarta w dniu 21.02.2003 r. pomiędzy Zarządem Powiatu Rawickiego a Spółką ABRYS Technika z siedzibą w Poznaniu, ul. Wiślana 46.

1.2. Przedmiot i zakres opracowania

Przedmiotem opracowania jest Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Rawickiego położonego w województwie wielkopolskim. Niniejsze opracowanie prezentuje szeroko rozumianą problematykę ochrony środowiska na analizowanym terenie. Zagadnienia ochrony środowiska obejmują ochronę powietrza, wód, powierzchni ziemi, środowiska akustycznego oraz zasobów przyrodniczych. Omówienia dotyczące gospodarki odpadami zostały zawarte w odrębnym opracowaniu pod nazwą Plan Gospodarki Odpadami dla Powiatu Rawickiego.

1.3. Potrzeba i cel opracowania

Ochrona środowiska przyrodniczego jest jedną z głównych dróg prowadzących do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, należy jednak pamiętać, że nie jedyną. O w pełni zrównoważonym rozwoju można dopiero mówić po osiągnięciu czterech ładów:  ekologicznego,  społecznego,  ekonomicznego (gospodarczego),  przestrzennego. Podstawowym narzędziem osiągnięcia ładu ekologicznego jest ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. Ład społeczny może być osiągnięty np. poprzez akceptację mieszkańców dla proponowanych i poodejmowanych działań. Ład gospodarczy osiąga się poprzez kształtowanie odpowiedniej struktury gospodarki

I. WSTĘP 6 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego i ograniczanie bezrobocia. Ład przestrzenny wiąże się np. z odpowiednią lokalizacją terenów przemysłowych, mieszkaniowych, komunikacyjnych i innych. Powyższe zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska zostały uwzględnione w niniejszym opracowaniu, ze wskazaniem kierunków i hierarchii działań zmierzających do ich wprowadzenia na terenie powiatu rawickiego. Do najistotniejszych wytyczonych dla powiatu rawickiego, celów i kierunków działań w zakresie rozwoju społeczno – gospodarczego i ochrony środowiska należą:  racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych (zmniejszenie zużycia energii, surowców i materiałów, wzrost udziału wykorzystywanych zasobów odnawialnych, ochrona zasobów kopalin);  ochrona powietrza, ochrona przed hałasem (zapewnienie wysokiej jakości powietrza, redukcja emisji gazów i pyłów, zminimalizowanie uciążliwego hałasu);  ochrona wód (zapewnienie odpowiedniej jakości użytkowej wód, racjonalizacja zużycia wody, ochrona przed powodzią, właściwa gospodarka wodno-ściekowa);  ochrona gleb;  ochrona zasobów przyrodniczych (zachowanie zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem ich różnorodności oraz rozwój zasobów leśnych, racjonalna eksploatacja lasów).  prowadzenie skutecznej akcji edukacyjno-informacyjnej gwarantującej powodzenie realizacji wyżej wymienionych działań,

Realizacja zdefiniowanych ekologicznych celi strategicznych w powiązaniu z programem edukacji ekologicznej społeczeństwa powinna zapewnić powiatowi rawickiemu rozwój zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju.

1.4. Terminologia

Program ochrony środowiska wymusza na wszystkich uczestnikach procesów decyzyjnych i inwestycyjnych zastosowanie jednakowej terminologii dotyczącej całokształtu ochrony środowiska. Poniżej podane zostały znaczenia zwrotów użytych w opracowaniu.

1.4.1. Terminologia z zakresu rozwoju zrównoważonego I. WSTĘP 7 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego

Ochrona środowiska - rozumie się przez to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiających zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na:  racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,  przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,  przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego, Równowaga przyrodnicza - jest to taki stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu: człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej. Środowisko – rozumie się przez to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat. Zrównoważony rozwój - rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.

1.4.2. Terminologia z zakresu ochrony środowiska

Emisja – rozumie się przez to wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi:  substancje,  energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne. Hałas - rozumie się przez to dźwięki o częstotliwościach od 16 Hz do 16 000 Hz. Obszar chronionego krajobrazu jest terenem chronionym ze względu na wyróżniające się krajobrazowo tereny o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe w szczególności ze względu na możliwości zaspokajania potrzeb związanych z masową turystyką i wypoczynkiem lub istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne. Celem tworzenia obszarów chronionego krajobrazu może być w szczególności zapewnienie powiązania terenów poddanych ochronie w system obszarów chronionych.

I. WSTĘP 8 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego

Oddziaływanie na środowisko - rozumie się przez to również oddziaływanie na zdrowie ludzi. Organ ochrony środowiska – rozumie się przez to organy administracji powołane do wykonywania zadań publicznych z zakresu ochrony środowiska, stosownie do ich właściwości określonej w tytule VII w dziale I Prawa Ochrony Środowiska. Organizacja ekologiczna – rozumie się przez to organizacje społeczne, których statutowym celem jest ochrona środowiska. Pomnikami przyrody – to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Poważna awaria – rozumie się przez to zdarzenie, w szczególności emisję, pożar lub eksplozję, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Powierzchnia ziemi - rozumie się przez to naturalne ukształtowanie terenu, glebę oraz znajdującą się pod nią ziemię do głębokości oddziaływania człowieka, z tym że pojęcie „gleba” oznacza górną warstwę litosfery, złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebie. Powietrze - rozumie się przez to powietrze znajdujące się w troposferze, z wyłączeniem wnętrz budynków i miejsc pracy. Poziom hałasu – rozumie się przez to równoważny poziom dźwięku A wyrażony w decybelach (dB). Poziom substancji w powietrzu - rozumie się przez to stężenie substancji w powietrzu w odniesieniu do ustalonego czasu lub opad takiej substancji w odniesieniu do ustalonego czasu i powierzchni. Pozwolenie, bez podania jego rodzaju – rozumie się przez to pozwolenie na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, o którym mowa w art. 181 ust. 1 Prawa ochrony środowiska. Standardy emisyjne –rozumie się przez to dopuszczalne wielkości emisji. Substancja niebezpieczna – rozumie się przez to jedną lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne

I. WSTĘP 9 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego

lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii. Użytki ekologiczne – rozumie się przez to zasługujące na ochronę „pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania unikatowych typów środowisk i ich zasobów genowych”. Należą do nich: torfowiska, bagna, nieużytkowane łąki i sady, drobne zbiorniki śródpolne i śródleśne, kępy drzew i krzewów, skarpy, jary i wąwozy, trzcinowiska itp. Wielkość emisji - rozumie się przez to rodzaj i ilość wprowadzanych substancji lub energii w określonym czasie oraz stężenia lub poziomy substancji lub energii, w szczególności w gazach odlotowych, wprowadzanych ściekach oraz wytwarzanych odpadach. Zakład – rozumie się przez to jedną lub kilka instalacji wraz z terenem, do którego prowadzący instalacje posiada tytuł prawny, oraz znajdującymi się na nim urządzeniami. Zanieczyszczenie – rozumie się przez to emisję, która jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, powoduje szkodę w dobrach materialnych, pogarsza walory estetyczne środowiska lub koliduje z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska.

1.4.3. Terminologia z zakresu gospodarki wodno-ściekowej

Ścieki – rozumie się przez to wprowadzane do wód lub do ziemi:  wody zużyte na cele bytowe lub gospodarcze,  ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadach określonych w przepisach o nawozach i nawożeniu,  wody opadowe lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych, w tym z centrów miast, terenów przemysłowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów o trwałej nawierzchni,  wody odciekowe ze składowisk odpadów, wykorzystane solanki, wody lecznicze i termalne,  wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, z wyjątkiem wód wprowadzanych do górotworu, jeżeli rodzaje i ilość substancji zawartych w wodzie

I. WSTĘP 10 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego

wprowadzanej do górotworu są tożsame z rodzajami i ilością zawartymi w pobranej wodzie,  wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów gospodarki rybackiej, jeżeli występują w nich nowe substancje lub zwiększone zostaną ilości substancji w stosunku do zawartych w pobranej wodzie. Ścieki bytowe – rozumie się przez to ścieki z budynków przeznaczonych na pobyt ludzi, z osiedli mieszkaniowych oraz z terenów usługowych, powstające w szczególności w wyniku ludzkiego metabolizmu oraz funkcjonowania gospodarstw domowych. Ścieki komunalne – rozumie się przez to ścieki bytowe lub mieszaninę ścieków bytowych ze ściekami przemysłowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi. Ścieki przemysłowe – rozumie się przez to ścieki odprowadzane z terenów, na których prowadzi się działalność handlową lub przemysłową albo składową, niebędące ściekami bytowymi lub wodami opadowymi. Instalacje – przez to rozumie się:  stacjonarne urządzenie techniczne,  zespół stacjonarnych urządzeń technicznych powiązanych technologicznie, do których tytułem prawnym dysponuje ten sam podmiot i położonych na terenie jednego zakładu,  obiekty budowlane niebędące urządzeniami technicznymi ani ich zespołami, których eksploatacja może spowodować emisję. Przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne – przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej, który prowadzi działalność gospodarczą w zakresie zbiorowego zaopatrzenia w wodę lub zbiorowego odprowadzania ścieków, oraz gminne jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, prowadzące tego rodzaju działalność. Urządzenia wodne - rozumie się przez to urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich, a w szczególności:  budowle: piętrzące, upustowe, przeciwpowodziowe i regulacyjne, a także kanały i rowy,  obiekty zbiorników i stopni wodnych,  stawy,  obiekty służące do ujmowania wód powierzchniowych oraz podziemnych,  obiekty energetyki wodnej,  wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące do wprowadzania ścieków do wód,  stałe urządzenia służące do połowu ryb lub do pozyskiwania innych organizmów wodnych,

I. WSTĘP 11 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o. o. dla Powiatu Rawickiego

 mury oporowe, bulwary, nabrzeża, pomosty, przystanie, kąpieliska,  stałe urządzenia służące do dokonywania przewozów międzybrzegowych. Zanieczyszczenie – rozumie się przez to emisję, która jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, powoduje szkodę w dobrach materialnych, pogarsza walory estetyczne środowiska lub koliduje z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Eutrofizacja – rozumie się przez to wzbogacanie wody biogenami, w szczególności związkami azotu lub fosforu, powodującymi przyspieszony wzrost glonów oraz wyższych form życia roślinnego, w wyniku którego następują niepożądane zakłócenia biologicznych stosunków w środowisku wodnym oraz pogorszenie jakości tych wód. Sieć – przewody wodociągowe lub kanalizacyjne wraz z uzbrojeniem i urządzeniami, którymi dostarczana jest woda lub którymi odprowadzane są ścieki, będące w posiadaniu przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego. Urządzenia kanalizacyjne – sieci kanalizacyjne, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służących do wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi oraz urządzenia podczyszczające i oczyszczające ścieki oraz przepompownie ścieków. Urządzenia wodociągowe – ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych, studnie publiczne, urządzenia służące do magazynowania i uzdatniania wód, sieci wodociągowe, urządzenia regulujące ciśnienie wody. Przyłącze kanalizacyjne – odcinek przewodu łączącego wewnętrzną instalację kanalizacyjną w nieruchomości odbiorcy usług z siecią kanalizacyjną, za pierwszą studzienką, licząc od strony budynku, a w przypadku jej braku - od granicy nieruchomości. Urządzenie pomiarowe – przyrząd pomiarowy mierzący ilość odprowadzanych ścieków, znajdujący się na przyłączu kanalizacyjnym. Przyłącze wodociągowe – odcinek przewodu łączącego sieć wodociągową z wewnętrzną instalacją wodociągową w nieruchomości odbiorcy usług wraz z zaworem za wodomierzem głównym.

I. WSTĘP 12 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU

2.1. Położenie

Powiat rawicki położony jest na południowo-zachodnim krańcu województwa wielkopolskiego. Graniczy on od zachodu z powiatem leszczyńskim, od północnego - wschodu z powiatem gostyńskim, a od południa z powiatami województwa dolnośląskiego (górowski, trzebnicki, milicki). Powiat rawicki tworzy 5 gmin:  miejsko – wiejskie: Rawicz, Bojanowo, Jutrosin, Miejska Górka;  wiejska: Pakosław. Zajmują one łączną powierzchnię 553,2 km2 i jest jednym z mniejszych, co do wielkości powiatów w województwie wielkopolskim. Siedzibą powiatu jest miasto Rawicz, a w jego skład wchodzi 89 wsi sołeckich, 18 przysiółków i kilka osad. Na obszarze tym zamieszkuje około 60 tys. osób, z czego blisko 50 % stanowią mieszkańcy miast. Pod względem liczby ludności powiat znajduje się na trzynastym miejscu w województwie. Do najważniejszych szlaków komunikacyjnych drogowych przechodzących przez teren powiatu należą droga krajowa nr 5 Poznań – Wrocław oraz krzyżująca się z nią droga krajowa nr 36 Kalisz – Zielona Góra. Dobrze rozwinięte na terenie powiatu są również szlaki kolejowe. Miasto Rawicz ma połączenia kolejowe z większymi ośrodkami w kraju. Rawicz położony jest w niedalekiej odległości od znaczących ośrodków miejskich, od Wrocławia dzieli go około 60 km, a od Poznania około 100 km.

2.2. Ukształtowanie terenu

Zgodnie z podziałem Polski na mezoregiony fizycznogeograficzne wg Kondrackiego obszar powiatu należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Niziny Środkowopolskie. Północna i środkowa część powiatu znajduje się w makroregionie Nizina Południowowielkopolska, a fragment południowy w makroregionie Obniżenie Milicko – Głogowskie. Nizina Południowowielkopolska położona jest pomiędzy pojezierzami Leszczyńskim i Wielkopolskim od północy, a Obniżeniem Milicko – Głogowskim i Wyżyną Małopolską od południa, w dorzeczu Warty (i częściowo środkowej Odry). W obrębie tego makroregionu wyróżniono 13 mezoregionów. Powiat rawicki znajduje się w obrębie mezoregionów Wysoczyzna Leszczyńska i Wysoczyzna Kaliska.

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 13 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Obniżenie Milicko – Głogowskie położone jest pomiędzy Pojezierzem Leszczyńskim, Niziną Południowowielkopolską od południa i Wałem Trzebnickim od północy. Dzieli się ono na 4 mezoregiony. Południowa część powiatu rawickiego położona jest w obrębie Kotliny Żmigrodzkiej, która ma około 30 km długości i 40 km szerokość i powierzchnię 1026 km2.

2.3. Warunki klimatyczne

Warunki klimatyczne panujące na terenie powiatu należą do umiarkowanych i w dużej mierze uwarunkowane są wpływami oceanicznymi związanymi z globalną cyrkulacją mas powietrza napływającego znad północnego Atlantyku i basenu Morza Śródziemnego. Według regionalizacji W. Okołowicza powiat rawicki położony jest w obrębie regionu Śląsko – Wielkopolskiego. Amplitudy temperatury są tutaj mniejsze niż od przeciętnych w Polsce, wiosny i lata są wczesne i ciepłe, zimy łagodne z nietrwałą pokrywą śnieżną, zalegającą około 60 do 67 dni. Okres wegetacyjny trwa średnio około 220 dni. Charakterystyczna dla tej strefy jest także dość duża liczba dni pochmurnych około 120 – 145 dni w roku. Dni gorących rejestruje się tu około 35, z przymrozkami około 110, mroźnych około 30. Przeważającymi wiatrami na terenie powiatu są wiatry zachodnie (17 – 20 %), a drugorzędnymi wiatry południowozachodnie (16 – 20 %). Frekwencja cisz atmosferycznych wynosi średnio 5 %. Dane dotyczące klimatu powiatu rawickiego, opracowano na podstawie obserwacji prowadzonych w stacji meteorologicznej zlokalizowanej w Smolicach. Znajduje się ona poza obszarem powiatu jednak w jego niedalekim sąsiedztwie, dlatego reprezentuje również panujące na jego terenie warunki klimatyczne. Pomocny przy wyznaczaniu parametrów klimatycznych powiatu był komentarz do map sozologicznych nr M–33–23-A Jutrosin oraz nr M-33-22-B Rawicz. Podstawowe parametry charakteryzujące klimat przedstawia tabela 1.

Parametry klimatyczne ze stacji meteorologicznej w Smolicach T a b e l a 1 Parametr Wartość Średnia roczna temperatura powietrza 8,3oC Średni roczny opad 550 mm Średnia roczna prędkość wiatru 3,5 m/sek

Na omawianym obszarze najcieplejszym miesiącem jest lipiec ze średnią temperaturą 17,5oC, najchłodniejszym styczeń –3,5oC. Ujemne średnie miesięczne temperatury trwają od grudnia do marca włącznie. Charakterystyczne dla tego obszaru są jedne z najniższych w Polsce opady, sumy roczne wahają się w przedziale od 550 – 600 mm. Najwyższe opady w ciągu roku, odnotowywane są w miesiącach letnich (w czerwcu

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 14 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

1971 roku spadło 141 mm), najniższe w miesiącach zimowych od stycznia do marca (w marcu w 1971 roku spadło 22 mm). Około 60 – 70 % opadów, przypada na okres wegetacyjny. W wybranych miejscowościach na terenie powiatu sumy opadów przedstawiają się następująco:  średnioroczna suma opadów: - Rawicz – 577 mm; - Bojanowo – 602 mm; - Stary Sielec – 355 mm.  maksymalna suma opadów w lipcu: - Rawicz – 89 mm; - Bojanowo – 89 mm; - Stary Sielec – 83 mm.  minimalna suma opadów w lutym: - Rawicz – 30 mm; - Bojanowo – 29 mm; - Stary Sielec – 27 mm.  w półroczu ciepłym (V-X) opad wynosi przeciętnie: - Rawicz – 359 mm; - Bojanowo – 377 mm; - Stary Sielec – 355 mm.  w półroczu chłodnym (XI-IV) opad wynosi przeciętnie: - Rawicz – 216 mm; - Bojanowo – 224 mm; - Stary Sielec – 205 mm. Średnie roczne parowanie terenowe na omawianym obszarze wynosi 400 – 450 mm.

2.4. Zasoby naturalne

Na terenie powiatu rawickiego występują zarówno złoża podlegające prawu górniczemu, a mianowicie złoża gazu ziemnego i węgla brunatnego, jak i kopaliny pospolite: kruszywa naturalne oraz ilaste surowce ceramiki budowlanej:  gaz ziemny – 5 złóż (Pakosław, Rawicz – dolomit główny, Rawicz – wap. podst., Zakrzewo, Załęcze);  kruszywo naturalne – 17 złóż (Jutrosin, Jutrosin I, Jutrosin II, Nadstawem I, Nadstawem II, Nadstawem III, Nadstawem IV, Nadstawem V, Nadstawem VI, II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 15 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Nadstawem VII, Nadstawem VIII, Nadstawem IX, Sielec Nowy, Sielec Nowy II, Sierakowo, Szkaradowo, Zmysłowo);  surowce ceramiki budowlanej – 4 złoża (Giżyn, Rozstępniewo – Miejska Górka, Rozstępniewo – Miejska Górka II, Sowiny);  złoża węgla brunatnego – Rawicz – Miejska Górka – Skoroszewice (nie są eksploatowane).

2.5. Użytkowanie terenu

Powiat rawicki pod względem użytkowania terenu jest obszarem rolniczym. Taki sposób użytkowania gruntów przy niewielkiej ilość przemysłu na obszarze powiatu, sprzyja rozwojowi agroturystyki oraz turystyki wiejskiej. Do gmin posiadających sprzyjające warunki turystyczne należą przede wszystkim Pakosław i Jutrosin. Uproszczoną strukturę użytkowania gruntów na terenie powiatu rawickiego, na podstawie danych otrzymanych z poszczególnych Urzędów Gmin przedstawiono w tabeli 2.

Struktura użytkowania gruntów na terenie powiatu rawickiego T a b e l a 2 Powierzchnia Udział w ogólnej Rodzaje gruntów ewidencyjna [ha] powierzchni [%] Powierzchnia ogólna 55 323 100 Użytki rolne 42 355 76,6 Użytki leśne 8 208 14,8 Tereny inne 4 760 8,6

Z prowadzonych upraw na terenie powiatu uzyskuje się przekraczające średnią wojewódzką plony upraw zbóż. Na ilości uzyskiwanych plonów mają wpływ gleby, warunki klimatyczne, rzeźba terenu oraz powiązane z tym stosunki wodne.

2.6. Gleby i lasy

W większości gleby występujące na terenie powiatu zaklasyfikowane zostały do niższych klas bonitacyjnych. Duży odsetek użytków rolnych stanowią ziemie IV, V i VI klasy bonitacyjnej. Zaledwie 31,8 % powierzchni użytków rolnych powiatu posiada II (0,2 %) i III (31,6 %) klasę bonitacyjną, I klasa w ogóle nie występuje. Jakość gleb warunkuje sposób wykorzystania gruntów. Na terenie powiatu dominuje rolnicze wykorzystanie. Uprawą zajmującą największy obszar powiatu są zboża. Znaczący udział w produkcji rolnej mają również buraki cukrowe, mniejszy kukurydza i rzepak, pozostałe uprawy zajmują już niewielkie powierzchnie powiatu.

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 16 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Prawie 15 % udział w ogólnej powierzchni powiatu zajmują lasy, ich powierzchnia wynosi 8 208 ha. Procentowy udział lasów do gruntów ogółem w poszczególnych gminach przedstawia się następująco: - gmina Bojanowo 18,2 %; - gmina Jutrosin 14,4 %; - gmina Miejska Górka 3,4 %; - gmina Pakosław 21,4 %; - gmina Rawicz 17,1 %. Są to lasy mieszane, a w występującym naturalnym drzewostanie przeważają sosna zwyczajna, dąb szypułkowy, brzoza i jarząb pospolity. Część lasów stanowi własność prywatną, na koniec 2002 roku zajmowały one powierzchnię 961 ha, co stanowi 11,7 % powierzchni wszystkich lasów na terenie powiatu. Wszystkie lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa objęte są inwentaryzacją lub planem urządzenia lasów.

2.7. Infrastruktura

2.7.1. Gospodarka wodno – ściekowa

Gospodarka wodno-ściekowa w gminach należących do powiatu rawickiego jest obecnie tylko częściowo uregulowana. Powiat posiada, bowiem prawie pełen stopień zwodociągowania, a niedostatecznie rozbudowana jest sieć kanalizacji sanitarnej. Niekorzystnym zjawiskiem jest realizacja sieci wodociągowej przy jednoczesnym zaniedbywaniu rozwoju kanalizacji sanitarnej, zwiększa to zagrożenie zanieczyszczenia środowiska ściekami bytowymi. Brakuje również systemu rejestracji urządzeń gospodarki wodnej i ściekowej, systemu kontroli zbiorników bezodpływowych oraz oczyszczalni przydomowych.

Długość istniejącej sieci wodociągowej na terenie poszczególnych gmin powiatu rawickiego przedstawia tabela 3.

Długość sieci wodociągowej w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 3 Procent mieszkańców objętych Gmina Długość sieci wodociągowej [km] siecią wodociagową [%] Rawicz 177,9 100 Bojanowo 41,2 bd Jutrosin 78,4 100 Miejska Górka 92,1 100 II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 17 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Pakosław 96,0 100 Źródło: Dane otrzymane z Urzędów Gmin

Dane dotyczące poboru i zużycia wody na terenie powiatu w latach 2000 i 2001 przedstawiono w tabeli 4.

Zestawienie poboru wody na terenie powiatu T a b e l a 4 Pobór wody w tym na potrzeby Powiat Ogółem [hm3] [w % ogółem] przemysłu sieci wodociągowej 1 Rok 1999 3,8 2,0 81,5 Rok 2000 Rawicki 4,7 1,8 75,9 Rok 2001 4,9 0,8 77,7 1) – pobór wody na ujęciach, przed wtłoczeniem do sieci Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2000, 2001, 2002

Długość istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej na terenie poszczególnych gmin powiatu rawickiego przedstawia tabela 5.

Długość sieci kanalizacyjnej w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 5 Długość sieci kanalizacyjnej [km] Procent mieszkańców Gmina sanitarnej deszczowej objętych kanalizacją [%] Rawicz 44,1 bd 54 Bojanowo 2,4 14,6 bd Jutrosin bd 26,7 bd Miejska Górka 4,5 bd bd Pakosław 24,1 13,4 bd Źródło: Dane otrzymane z Urzędów Gmin

Dane dotyczące ilości wytwarzanych na terenie powiatu ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia przedstawiono w tabeli 6.

Ilość wytwarzanych na terenie powiatu ścieków w latach 1999, 2000 i 2001 T a b e l a 6

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 18 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Ścieki przemysłowe i komunalne wymagających oczyszczenia w tym oczyszczone Powiat [w % ogółem] Ogółem [hm3] razem w tym biologicznie, chemicznie i z podwyższonym usuwaniem biogenów Rok 1999 1,1 98,1 6,0 Rok 2000 Rawicki 1,0 98,4 4,1 Rok 2001 1,1 99,3 13,1 Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2000, 2001, 2002

Większość gmin powiatu posiada własne oczyszczalnie ścieków. Wykaz istniejących na terenie powiatu oczyszczalni przedstawia tabela 7.

Wykaz istniejących na terenie powiatu oczyszczalni ścieków T a b e l a 7 Q Q Miejscowość Obiekt Odbiornik projektowane rzeczywiste Typ [m3/d] [m3/d] mech- Pakosław Oczyszczalnia gminna Orla 400 128 biol Chojno gm. mech- Oczyszczalnia gminna Stara Orla 200 146 Pakosław biol Rów mech- Bojanowo Oczyszczalnia gminna 600 bd Trzeboszewski biol Rów Gołaszyn Oczyszczalnia zakładu melioracyjny w gm. rzeźniczo 10 10 sebiofikon zlewni Rowu Bojanowo -wędliniarskiego Polskiego Kawcze gm. Oczyszczalnia osiedla bd 10 10 sebiofikon Bojanowo mieszkaniowego Oczyszczalnia osiedla Zaborowice1) bd 50 bd KOS mieszkaniowego mech- Rawicz Oczyszczalnia gminna Masłówka 7000 3326 biol Sielec Nowy mech- Oczyszczalnia gminna Orla 450 gm. Jutrosin biol OSM w Rawiczu Zakład Produkcyjny w Jutrosinie Kanał burzowy Jutrosin „Inbud” Piekarnia i bd bd bd do Orli Ciastkarnia GS „Samopomoc Chłopska” Rowy melioracji Grąbkowo Oczyszczalnia zakładowa szczegółowej mech- 500 128 gm. Jutrosin (Zakłady Mięsne DUDA) Sz-I-II i Sz-I - biol Orla Oczyszczalnia zakładowa rów melioracji Białykał gm. mech- (Zakład Przetwórstwa szczegółowej – 400 263 Pakosław biol Mięsnego) Stara Orla Źródło: Komentarz do mapy sozologicznej arkusz M-33-23-A Jutrosin, dane przekazane przez Urzędy Gmin,, WIOŚ Poznań 2001 Raport o stanie środowiska w województwie wielkopolskim, 1) – oczyszczalnia obecnie nie jest eksploatowana Wiele spośród istniejących oczyszczalni nie jest w pełni wykorzystanych z powodu braku infrastruktury technicznej (kolektory kanalizacyjne, przepompownie), umożliwiającej

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 19 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego doprowadzenie ścieków na oczyszczalnie. Zbyt małe obciążenie może być często przyczyną nieprawidłowej pracy oczyszczalni, z tego względy należy w trakcie planowania inwestycji z zakresu gospodarki wodno – ściekowej zadbać o dociążenie istniejących oczyszczalni. Problem stanowi również zły stan techniczny niektórych obiektów oczyszczalni, wynikający z braku ich systematycznej konserwacji oraz niewłaściwej eksploatacji. Kontrola przeprowadzona w 2001 roku przez WIOŚ Poznań w zakresie gospodarki wodno – ściekowej wykazała między innymi pogarszający się stan techniczny oczyszczalni w Rawiczu, nie zapewniający właściwego stopnia oczyszczenia ściekom oczyszczonym. W ramach zaleceń pokontrolnych nakazano podjęcie zdecydowanych działań w celu rozbudowy oczyszczalni.

Dane dotyczące ilości mieszkańców powiatu obsługiwanych przez oczyszczalnie przedstawiono w tabeli 8.

Mieszkańcy obsługiwani przez oczyszczalnie ścieków T a b e l a 8 Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków [w % ludności ogółem] Powiat razem w tym przez oczyszczalnie biologicznie, chemicznie i z podwyższonym usuwaniem biogenów Rok 1999 33,6 1,6 Rok 2000 Rawicki 33,6 1,6 Rok 2001 35,2 3,3 Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2000, 2001, 2002

Zgodnie z danymi przedstawionymi w tabeli 8, jedynie około 35 % mieszkańców powiatu obsługiwana jest przez oczyszczalnie. Tak niewielki stopień zbiorowego oczyszczania ścieków jest na terenie powiatu zjawiskiem bardzo niekorzystnym, zwłaszcza ze względu na prawie pełen stopień zwodociągowania gmin powiatu. W takiej sytuacji konieczne jest podjęcie działań zmierzających do uporządkowania sytemu odprowadzenia i oczyszczania ścieków.

2.7.2. Gospodarka odpadami

Szczegółowe omówienie zagadnień dotyczących gospodarki odpadami na terenie powiatu rawickiego, wraz ze wskazaniem właściwych rozwiązań, zostało zamieszczone w Planie Gospodarki Odpadami dla Powiatu Rawickiego.

2.7.3. Drogi i koleje

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 20 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

2.7.3.1. Drogi

Na terenie powiatu rawickiego istnieje dobrze rozbudowana sieć dróg. Głównymi szlakami komunikacyjnymi są drogi krajowe: nr 5 i nr 36. Ich długość na obszarze powiatu wynosi odpowiednio DK nr 5 - 20,7 km i DK nr 36 – 26,7 km. Ważną funkcję komunikacyjną spełniają również istniejąca droga wojewódzka nr 434 i drogi powiatowe. Długość drogi wojewódzkiej na terenie powiatu wynosi 8,3 km, a łączna długość dróg powiatowych 278,5 km. Zestawienie danych dotyczących dróg istniejących na terenie powiatu przedstawia tabela 9.

Dane dotyczące dróg na terenie powiatu rawickiego T a b e l a 9 Opis odcinka Nr drogi Długość [km] Nazwa 1 2 3 Drogi krajowe 5 20,7 Bojanowo - Przywsie 36 26,7 Załęcze - Dłoń Droga wojewódzka 434 8,3 Jagodnia - Zmysłowo Drogi powiatowe zamiejskie 21212 3,5 Bojanowo – Poniec 21213 14,8 Poniec – Rawicz 21251 6,2 Bojanowo – Sowiny 21256 2,4 Karzec – Szurkowo – Zakrzewo 21257 14,0 Golina Wielka – Miejska Górka 21261 12,0 Bojanowo – Czechnów - Borszyn 21301 8,2 Góra – Zaborowice – Bojanowo 21307 20,9 Rawicz – Dubin 21308 12,0 Miejska Górka - Żmigród 21331 8,2 Rudna w. – Zaborowice – Czernina 21352 5,6 Izbice – Łaszczyn – Sarnówka 21353 3,9 Sarnowo – Zakrzewo 21354 4,8 Sarnowo – Sikorzyn – Stwolno 21355 2,4 Rawicz droga nr 5 – Dębno Polskie 21356 4,3 Zielona Wieś – Łąkta – gr. województwa 21357 5,6 Stwolno – Ugoda – Skrzyptowo 21358 7,6 Golejewko - gr. województwa (Niezgoda) 21359 7,8 Pakosław - gr. województwa (Olsza) 21260 10,2 Drogi – Szkaradowo 21361 3,5 Zaorle – Osiek 21401 2,4 Gostyń – Dłoń 7,3 21403 Dłoń – Jutrosin - Szkaradowo 10,1 21470 0,9 Oczkowice – Niepard – Dębina 21471 6,6 Sobialkowo – Oczkowice 21472 6,8 Konary – Oczkowice – gr. powiatu 1 2 3 21473 2,4 Dłoń – Kołaczkowice 21474 2,4 Gostkowo – Zmysłowo - Szurkowo

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 21 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

21476 4,1 Miejska Górka – Chojno 21477 7,0 Sobialkowo – Grąbkowo 21478 10,8 Pakosław- Płaczkowo 21479 4,3 Góreczki – Domaradzice – Dubin 21480 4,2 Domaradzice – Sielec Stary 21481 4,5 Grąbkowo – Sielec Stary – Jutrosin 21482 2,3 Rogożewo – Smolice 21483 4,4 gr. powiatu – Pawłowo – Jutrosin 21484 3,5 Jutrosin – Zmysłowo 21485 3,3 Szkaradowo – Jeziora – gr. województwa 21489 5,4 Krobia – Niepard – Miejska Górka Źródło: Powiatowy Zarząd Dróg w Rawiczu

Na terenie miast Rawicz, Bojanowo, Jutrosin, Miejska Górka istnieją również ulice wchodzące w skład ciągów dróg powiatowych, nie zostały one jednak ujęte w powyższej tabeli, a ich łączna długość wynosi około 27,7 km.

Na wymienionych drogach, odbywa się ruch pojazdów samochodowych o zróżnicowanym natężeniu. Strukturę natężenia ruchu na poszczególnych drogach przedstawia tabela 10.

Natężenie ruchu na poszczególnych drogach przechodzących przez teren powiatu rawickiego T a b e l a 10 Opis odcinka Nr Długość Pojazdy ogółem drogi [km] Nazwa 1 2 3 4 5 20,7 Bojanowo - Przywsie 7065 36 26,7 Załęcze - Dłoń 4800 434 8,3 Jagodnia - Zmysłowo 3300 21212 3,5 Bojanowo – Poniec 1302 21213 14,8 Poniec – Rawicz b.d. 21251 6,2 Bojanowo – Sowiny b.d. 21256 2,4 Karzec – Szurkowo – Zakrzewo b.d. 21257 14,0 Golina Wielka – Miejska Górka 803 21261 12,0 Bojanowo – Czechnów - Borszyn 440 21301 8,2 Góra – Zaborowice – Bojanowo 556 21307 20,9 Rawicz – Dubin 2868 21308 12,0 Miejska Górka - Żmigród 390 21331 8,2 Rudna w. – Zaborowice – Czernina b.d. 21352 5,6 Izbice – Łaszczyn – Sarnówka 424 21353 3,9 Sarnowo – Zakrzewo 630 21354 4,8 Sarnowo – Sikorzyn – Stwolno b.d. 21355 2,4 Rawicz droga nr 5 – Dębno Polskie b.d. 21356 4,3 Zielona Wieś – Łąkta – gr. województwa b.d. 21357 5,6 Stwolno – Ugoda – Skrzyptowo b.d. 21358 7,6 Golejewko - gr. województwa (Niezgoda) b.d. 1 2 3 4 21359 7,8 Pakosław - gr. województwa (Olsza) 477 21260 10,2 Drogi – Szkaradowo b.d. 21361 3,5 Zaorle – Osiek b.d. II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 22 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

21401 2,4 Gostyń – Dłoń b.d. 7,3 1201 21403 Dłoń – Jutrosin - Szkaradowo 10,1 1309 21470 0,9 Oczkowice – Niepard – Dębina b.d. 21471 6,6 Sobialkowo – Oczkowice b.d. 21472 6,8 Konary – Oczkowice – gr. powiatu b.d. 21473 2,4 Dłoń – Kołaczkowice b.d. 21474 2,4 Gostkowo – Zmysłowo - Szurkowo b.d. 21476 4,1 Miejska Górka – Chojno 1903 21477 7,0 Sobialkowo – Grąbkowo 1717 21478 10,8 Pakosław- Płaczkowo 650 21479 4,3 Góreczki – Domaradzice – Dubin b.d. 21480 4,2 Domaradzice – Sielec Stary b.d. 21481 4,5 Grąbkowo – Sielec Stary – Jutrosin b.d. 21482 2,3 Rogożewo – Smolice b.d. 21483 4,4 gr. powiatu – Pawłowo – Jutrosin b.d. 21484 3,5 Jutrosin – Zmysłowo b.d. 21485 3,3 Szkaradowo – Jeziora – gr. województwa b.d. 21489 5,4 Krobia – Niepard – Miejska Górka 767 Źródło: Zarząd Dróg Powiatowych w Rawiczu

Ze względu na niepełne dane dotyczące panującego natężenia ruchu na drogach powiatowych, na potrzeby niniejszego opracowania posługiwać się będziemy wielkościami szacunkowymi uogólnionymi dla wszystkich dróg powiatowych na terenie powiatu rawickiego. Zgodnie z uzyskanymi informacjami i wykazem natężenia ruchu zamieszczonym w tabeli 10, wielkości te wynoszą:  maksymalne – 2868 samochody/dobę;  minimalne – 390 samochody/dobę.

2.7.3.2. Koleje

Oś kolejową przechodzącą przez teren powiatu stanowi międzynarodowa linia kolejowa nr 271 (E-59) Wrocław – Poznań – Szczecin. Umożliwia ona połączenia z większymi ośrodkami w kraju. Powiat rawicki posiada bezpośrednie kolejowe połączenie między innymi z: Gdynią, Kołobrzegiem, Szczecinem, Słupskiem, Krakowem, Katowicami, Olsztynem, Poznaniem, Wrocławiem, Zakopanem. Przez teren powiatu przebiegają jeszcze dwie inne linie kolejowe, lecz są one aktualnie wyłączone z ruchu pasażerskiego; mianowicie: linia biegnąca z Rawicza na zachód w kierunku Wąsosza i Ścinawy oraz linia biegnąca z Rawicza na północny wschód w kierunku Miejskiej Górki, Jutrosina i Kobylina.

Na terenie powiatu stacje kolejowe znajdują się w:  Rawiczu;  Bojanowie.

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 23 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

2.7.4. Sieć gazowa

Na terenie powiatu rawickiego występuje wysoki stopień gazyfikacji. Łączna długość sieci gazowej rozdzielczej na jego obszarze w roku 2000 wynosiła 417 km. Struktura sieci gazowej na terenach poszczególnych gmin przedstawia się następująco: - Rawicz – w pełni zgazyfikowane jest miasto, a poza jego obszarem sieć gazowa istnieje również na terenach Masłowa i Sierakowa. Źródłem zasilania są stacje redukcyjno – pomiarowe. Stacja Io w Rawiczu o przepustowości 10 000 m3/h, do której gaz doprowadzany jest gazociągiem wysokiego ciśnienia Dn 100 Krobia – Miejska Górka – Rawicz o długości 17 545 m oraz stacje IIo (przy ul. Sarnowskiej – Q = 1 600 m3/h, przy ul. Nowiaszka – Q = 1 600 m3/h, przy ul. Bocznej – Q = 1 600 m3/h), które zasilają odbiorców z sieci niskiego ciśnienia; - Pakosław – zgazyfikowanych jest 12 miejscowości, do sieci mającej długość 62,5 km podłączone są 262 gospodarstwa. Stacja redukcyjno – pomiarowa znajduje się w Pakosławiu i ma przepustowość Q = 1 600 m3/h; - Jutrosin – zgazyfikowane jest 60 % mieszkańców gminy, sieć na obszarze gminy ma długość 25 km. Przez jej teren przebiega linia niskiego ciśnienia, zasilająca mieszkańców oraz linia wysokiego ciśnienia Załęcze – Odolanów; - Bojanowo – zgazyfikowane jest miasto i wieś Gołaszyn, korzystają one ze stacji pomiarowej Io zlokalizowanej w Gołaszynie.

2.7.5. Podmioty gospodarcze

Na terenie powiatu w roku 2002 zarejestrowanych było w systemie REGON 4484 podmiotów gospodarczych. Z czego 510 podmiotów reprezentowało branżę produkcyjną, 1501 branżę handlową, a pozostałe 2473 podmioty zaliczono jako inne. Najważniejszymi gospodarczo podmiotami na terenie powiatu są wymienione poniżej:

 SEWS Polska Sp. z o. o.;  Zakłady Papiernicze Rawibox S. A.;  DBP Products LTD;  “NORTHSTAR”; II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 24 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Ital-Pol-Polska Sp. z o. o.;  Zakład Urządzeń Gazowniczych GAZOMET;  Zakłady Mięsne DUDA;  Zakłady Mięsne SALUS;  Zakład Przetwórstwa Mięsnego H. J. Majerowicz;  Cukrownia w Miejskiej Górce;  Zakład Produkcji Betonów RAWBRUK;  Wielkopolskie Tartaki WITAR;  Rawicka Fabryka Wyposażenia Wagonów RAWAG;  Odlewnia Rawicz Sp. z o. o.;  SOMAPOL Zakład Stolarski;  FLORA Sp. z o. o.;  Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska;  PPHU HESKO;  Hodowla Zarodowa Zwierząt „ŻOŁĄDNICA”

Powiat posiada również dobrze rozwiniętą bazę obsługi podmiotów gospodarczych w zakresie usług finansowych. Siedzibę swoją na jego obszarze mają między innymi oddziały następujących banków: Bank Zachodni WBK, PKO BP, Kredyt Bank S. A., Bank Spółdzielczy O/ Wschowa.

II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 25 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

3.1. Informacje ogólne

3.1.1. Dominujące formy gospodarowania na terenie powiatu

Powiat rawicki zajmuje łączną powierzchnię 553,2 km2. Formy użytkowania terenu na obszarze powiatu przedstawia tabela 11.

Formy użytkowania terenu w powiecie rawickim T a b e l a 11 Formy użytkowania terenu Powierzchnia [ha] Odsetek powierzchni [%] Powierzchnia ogółem 55 323 100,0 Tereny rolnicze, w tym: 42 355 76,6  grunty orne 35 230 63,7  sady 127 0,2  łąki i pastwiska 6 998 12,7 Lasy i grunty leśne 8 207 14,8 Pozostałe grunty i nieużytki 4 761 8,6 Źródło: GUS, WODR Leszno - Region Leszczyński rolnictwo w liczbach 2001 r.

Struktura użytkowania obszaru powiatu rawickiego wskazuje na jego typowo rolniczy charakter. Szczegółowe użytkowanie gruntów na terenach poszczególnych gmin powiatu przedstawia tabela 12.

Formy użytkowania terenu w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 12 Grunty Użytki Grunty Łąki i Sady Lasy Pozostałe Gmina ogółem rolne orne pastwiska [ha] Bojanowo 12 350 8 980 7 960 976 44 2 249 1 121 Miejska Górka 10 362 9 098 8 319 756 23 350 914 Pakosław 7 754 5 530 4 380 1 145 5 1 661 563 Jutrosin 11 493 9 173 7 230 1 921 22 1 657 663 Rawicz 13 364 9 574 7 341 2 200 33 2 290 1 500 Źródło: GUS, WODR Leszno - Region Leszczyński rolnictwo w liczbach 2001 r.

Jak wynika z zestawienia przedstawionego w tabeli 12, najwięcej użytków rolnych w stosunku do całkowitej powierzchni gminy, ma gmina Miejska Górka, stanowią one 87,8% gruntów ogółem. Najmniej użytków rolnych w stosunku do powierzchni gminy, znajduje się natomiast w gminie Pakosław, stanowią one 71,3 % gruntów ogółem.

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO26 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

3.2. Charakterystyka elementów przyrody nieożywionej powiatu

3.2.1. Zarys budowy geologicznej

Omawiany obszar pod względem geologicznym leży na Monoklinie Przedsudeckiej. Głębokie podłoże tworzy tak zwana platforma paleozoiczna, na której spoczywa późniejsza pokrywa osadowa, zbudowana głównie z utworów permu, triasu, natomiast utwory jury i kredy występują tylko szczątkowo. Z utworami permskimi związane jest występowanie złóż gazu ziemnego. Pokrywa osadowa przykryta jest prawie w całości utworami trzeciorzędowymi: oligoceńskimi, mioceńskimi i plioceńskimi. Utwory oligoceńskie to piaski drobnoziarniste, mułki i iły. Utwory mioceńskie to iły i mułki z wkładkami węgli brunatnych oraz miejscami piasków i piaskowców. Osady plioceńskie stanowią powierzchnię podczwartorzędową i dominują wśród nich iły poznańskie. Powierzchniowe utwory czwartorzędowe na terenie powiatu to osady plejstoceńskie zlodowacenia środkowopolskiego, północnopolskiego i południowopolskiego oraz holoceńskie. Osady plejstoceńskie zlodowacenia środkowopolskiego to gliny zwałowe, tworzą one jeden poziom z przewarstwieniami i soczewkami piasków wodnolodowcowych. Są piaszczyste i zawierają liczne głazy. Osady plejstoceńskie zlodowacenia północnopolskiego to piaski, żwiry mułki, mady rzeczne, a także tworzące się u schyłku plejstocenu piaski wydmowe, zbudowane z materiału kwarcowego drobno i średnio ziarnistego. Osady holoceńskie to piaski, żwiry, mułki rzeczne występują wzdłuż cieków wodnych, a ich miąższość nie przekracza 12 m. Namuły występują w zagłębieniach bezodpływowych i dolinkach. Słabo rozpowszechnione, ale obecne są również torfy i piaski eoliczne w wydmach.

3.2.2. Warunki geologiczno - gruntowe

W podłożu obszarów wysoczyznowych niemal powszechnie występują morenowe gliny, gliny piaszczyste i piaski gliniaste, na ogół w konsystencji twardoplastycznej i półzwartej. W obrębie dolin rzecznych miejsce wyerodowanych glin zajmują piaski plejstoceńskich poziomów terasowych, osiągające niekiedy kilkunastometrowe miąższości. Różnoziarniste piaski i żwiry są z reguły gruntami średniozagęszczonymi. Gorsze parametry wytrzymałościowe wporównaniu ze wspomnianymi glinami, czy piaskami i żwirami mają piaszczyste osady teras rzecznych, szczególnie holoceńskie - występujące w warstwie przypowierzchniowej. Charakteryzują się one przewarstwieniami mułków, namułów organicznych i torfów. Utwory rzeczno – bagienne związane są przede III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO27 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego wszystkim z dolinami rzek Orli, Masłówki, Dąbroczny. Luźne są także lokalnie spotykane nagromadzenia piasków wydmowych.

A . 3 .2.3. Bogactwa naturalne

Na terenie powiatu rawickiego występują udokumentowane złoża gazu ziemnego, kruszywa naturalnego oraz ilastych surowców ceramiki budowlanej. Zestawienie zasobów surowcowych na terenie powiatu przedstawia tabela 13.

Zasoby surowców naturalnych T a b e l a 13 Zasoby Surowiec Jednostka geologiczne Wydobycie przemysłowe bilansowe gaz ziemny [mln m3] 4 415,11 2 872,37 279,04 kruszywo naturalne [tys. Mg] 2 347,00 1 068,00 128,00 surowce ilaste ceramiki [tys. Mg] 2 622,00 19,00 4,00 budowlanej

Źródło: PIG Warszawa 2002, Ministerstwo Środowiska

Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zastawiono w tabeli 14.

Wykaz złóż surowców naturalnych T a b e l a 14 Zasoby Stan zag. Wyszczególnienie geologiczne Wydobycie złoża przemysłowe bilansowe 1 2 3 4 5 gaz ziemny [mln m3] Pakosław E 250, 00 - - Rawicz – dolomit główny P 230,00 - - Rawicz – wap. podst.- P 475,00 - - cz. spag Zakrzewo P 210,00 - - Załęcze 1) E 3 250,11 2 872,37 279,04 kruszywo naturalne [tys. Mg] Jutrosin * E 649,00 381,00 9,00 Jutrosin I Z 324,00 - - Jutrosin II* E 544,00 - 7,00 Nadstawem I* Z 32,00 - - Nadstawem II Z 30,00 - - Nadstawem III E 41,00 41,00 20,00 Nadstawem IV* E 32,00 11,00 5,00 Nadstawem V E 14,00 14,00 12,00 Nadstawem VI E 83,00 83,00 2,00 Nadstawem VII E 18,00 - 1,00 Nadstawem VIII R 98,00 98,00 - 1 2 3 4 5 Nadstawem IX E 38,00 38,00 14,00 Sielec Nowy Z 19,00 - -

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO28 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Sielec Nowy II Z - - - Sierakowo E 255,00 255,00 58,00 Szkaradowo R 147,00 147,00 - Zmysłowo* Z 23,00 - - surowce ilaste ceramiki budowlanej [tys. Mg] Giżyn E 1 061,00 872,00 3,00 Rozstępniewo – M. Z 29,00 19,00 4,00 Górka II Rozstępniewo M. Górka Z 2 622,00 - - Sowiny tylko pzb. - - 1) – złoże znajduje się na terenie dwóch powiatów Rawicz i Góra;

Źródło: PIG Warszawa 2002, Ministerstwo Środowiska Skróty literowe stanu zagospodarowania zasobów w wykazach złóż oznaczają: E – złoża zagospodarowane – eksploatowane; P – złoże o zasobach rozpoznanych wstępnie; R – złoże o zasobach rozpoznanych szczegółowo; Z – złoże zaniechane.

Eksploatacja kruszywa naturalnego w największym stopniu, prowadzona jest na terenie gminy Jutrosin. Przedmiotem wydobycia (wg mapy geologicznej), są piaski, żwiry i głazy lodowcowe stadiału mazowiecko – podlaskiego zlodowacenia środkowopolskiego. Typowymi złożami piasku o średnim punkcie piaskowym powyżej 90 % są złoża Jutrosin I, Nadstawem IV, Nadstawem V, Nadstawem VI, Sielec Nowy, Sielec Nowy II. Nagromadzenie wkładek żwirowych obserwuje się przede wszystkim na złożach Jutrosin, Jutrosin II – część zachodnia, Nadstawem I, Zmysłowo.

Eksploratorem złóż gazu na terenie powiatu rawickiego jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. oddział w Zielonej Górze - Zielonogórski Zakład Górnictwa Nafty i Gazu. Zgodnie z uzyskanymi informacjami posiada on koncesje górnicze na eksploatację następujących złóż gazu ziemnego:  Złoże Załęcze – wchodzi ono w skład obszaru górniczego obejmującego również złoża Wiewierz E i Wiewierz W (tylko częściowo znajduje się na terenie powiatu). Odkryte zostało w 1971 roku i jest eksploatowane od 1973 roku, koncesja nr 143/93, wydana przez MÓŚZNiL dnia 21.03.1993 rok. Złoże posiada zasoby bilansowe w kategorii A wynoszące 15 000 mln Nm3 (stan na 01.01.1980 rok). Horyzontem gazonośnym jest stropowa partia piaskowców czerwonego spągowca. Gaz pochodzący z tego złoża w składzie posiada 76,05 % metanu, 22,62 % azotu oraz nieznaczną domieszkę helu i dwutlenku węgla.  Złoże Rawicz – znajduje się w centralnej części miasta i gminy Rawicz, posiada zasoby geologiczne rzędu 460 mln Nm3, w tym zasoby wydobywalne około 230 mln Nm3. Zawartość azotu wynosi 74,57 %.

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO29 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Złoże Zakrzewo – położone jest w większości na terenie gminy Miejska Górka, posiada koncesję nr KZK/012/S/3337/76 wydaną przez Prezesa Centralnego Urzędu Geologii, dnia 05.04.1976 rok. Jego zasoby w kategorii C wynoszą około 300 mln Nm3, w tym zasoby wydobywalne 210 mln Nm3.

Na podstawie informacji przekazanych przez Oddział Zielonogórski Zakładu Górnictwa Nafty i Gazu na terenie powiatu rawickiego znajdują się dwa odwierty wydobywcze Pakosław 2 i Pakosław 4. Wszystkie pozostałe istniejące na terenie powiatu odwierty zostały zlikwidowane. Na mapie załączonej do niniejszego programu zostały naniesione wszystkie otwory (zlikwidowane i niezagospodarowane).

Na obszarze powiatu trwają również dalsze prace poszukiwawcze. Część jego terenu objęta jest koncesją poszukiwawczą nr 27/99p, wydaną przez Głównego Geologa Kraju z dnia 29.09.1999 rok, pod nazwą Bojanowo – Wąsosz.

Na terenie powiatu rawickiego zlokalizowane są również pokłady węgla brunatnego. Znajduje się tu nie eksploatowane złoże Rawicz – Miejska Górka – Skoraszewice. Jego eksploatacja jest bardzo trudna ze względu na niesprzyjające warunki geologiczno – górnicze, istniejące zagospodarowanie powierzchni terenu oraz przewidziane skutki eksploatacji, takie jak np. lej depresyjny, wyłączenie gleb o wysokich walorach produkcyjnych, emisja pyłów. Warunki te zdecydowały o niecelowości jego eksploatacji.

3.3. Rzeźba terenu

Cały obszar powiatu rawickiego należy zaliczyć pod względem morfologicznym do terenów słabo urozmaiconych. Jego powierzchnię stanowi zespół równin z niewielkimi nachyleniami, które poprzecinane są dodatkowo szerokimi dolinami rzek Orla, Masłówka, Dąbroczna. Nielicznie na obszarze powiatu występują wydmy i wały wydmowe o wysokości względnej do 20 m. Różnice wysokości na terenie powiatu mające odzwierciedlenie w wartościach rzędnych bezwzględnych, są niewielkie. I na obszarach poszczególnych gmin wynoszą:  Bojanowo - najniżej położony punkt to: 90 m n p m (południowa część gminy), a najwyżej położony punkt to: 165 m n p m (zachodnia część gminy);  Miejska Górka - najniżej położony punkt to: 91,2 m n p m (Karolinki), a najwyżej położony punkt to: 122 m n p m (Dłoń);

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO30 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Pakosław - najniżej położony punkt to: 91,5 m n p m (Skrzyptowo - Sworowo), a najwyżej położony punkt to: 117,6 m n p m (Góreczki Wielkie);  Jutrosin - najniżej położony punkt to: 93,7 m n p m (Katarzynowo), a najwyżej położony punkt to: 123,7 m n p m (Grąbkowo);  Rawicz - najniżej położony punkt to: 86,4 m n p m (dno doliny Masłówki), a najwyżej położony punkt to: 104,9 m n p m (pomiędzy Rawiczem i Sarnową); Różnica, między najniżej (86,4 m n.p.m. - gmina Rawicz) i najwyżej (165,0 m n.p.m. – gmina Bojanowo), położonymi punktami wysokościowymi na terenie powiatu wynosi 87,4 m.

3.4. Wody powierzchniowe

3.4.1. Sieć rzeczna

Wody powierzchniowe występujące na terenie powiatu należą do systemu wodnego Odry. Sieć rzeczną tworzy przede wszystkim rzeka Orla wraz z dopływami. Orla jest prawostronnym dopływem Baryczy, uchodzącym w km 34,6. Wypływa na Wysoczyźnie Kaliskiej w rejonie miejscowości Budy na wysokości 155 m n p m. Uchodzi do Baryczy poniżej Wąsosza na wysokości 85 m n p m. Całkowita długość rzeki wynosi 88,0 km. Powierzchnia dorzecza 1546,5 km2. Pod względem administracyjnym zlewnia Orli leży na pograniczu województw wielkopolskiego i dolnośląskiego. Głównymi dopływami Orli są:  Borowica,  Żydowski Potok,  Rdęca,  Dąbrocznia,  Masłówka,  Szpatnica (Stara Orla). Wymienione dopływy Orli posiadają również dobrze rozbudowaną sieć własnych dopływów. Największe znaczenie pod tym względem dla powiatu mają Masłówka, oraz Dąbrocznia, mniejsze Rdęca. Główne dopływy Masłówki, (której całkowita powierzchnia dorzecza wynosi 287,8 km2) to: prawobrzeżne – Czarny Rów, Grobelka, lewobrzeżne – Stara Pijawka, Nowa Pijawka i Jelenia Struga. Główne dopływy Dąbroczny, (której całkowita powierzchnia dorzecza wynosi 236,4 km2) to Złoty Rów (Złota Woda) i Kanał Bitter. Całkowita powierzchnia dorzecza Rdęca wynosi 183,5 km. Oprócz wymienionych dopływów, doliny Orli, Masłówki i Dąbroczny poprzecinane są szeregiem drobnych cieków oraz licznymi rowami melioracyjnymi, których wody w III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO31 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego okresie wiosennych roztopów i jesienią są przyczyną podtopień i okresowych zalań część gruntów ornych i łąk. W warunkach powodziowych zalewane są całe dna dolinne rzeki Dąbroczna, częściowo również rzeki Orla oraz tereny wzdłuż rzeki Masłówka.

3.4.2. Zbiorniki wodne

Na terenie powiatu nie występują naturalne zbiorniki wodne. Istnieje jedynie kilka sztucznych zbiorników powstałych w wyrobiskach poeksploatacyjnych (stawy wiejskie, oczka wodne), które zasilane są głównie przez wody podziemne. Największym zbiornikiem wodnym na terenie powiatu jest zbiornik Balaton znajdujący się na terenie gminy Miejska Górka i należący do Cukrowni w Miejskiej Górce. Ma on powierzchnię 0,12 km2, jego głębokość sięga 3,0 m, a objętość czynna wynosi 360 000 m3. Pełni on funkcję zbiornika retencyjnego. Kilka większych zbiorników w wyrobiskach poeksploatacyjnych znajduje się na terenie gminy Jutrosin. Największym z nich jest zbiornik położony na południe od miasta Jutrosin (na złożu Jutrosin), jego powierzchnia wynosi 4,0 ha, a głębokość dochodzi do 7,0 m (średnio 3,0 m). Na sąsiednim złożu Nadstawem III znajdują się dwa mniejsze zbiorniki.

3.5. Wody podziemne

3.5.1. Charakterystyka ogólna

Pod względem hydrogeologicznym obszar powiatu zlokalizowany jest głównie w rejonie wielkopolskim, a w jego ramach należy do podregionu wielkopolsko – śląskiego oraz częściowo powiat należy również do rejonu hydrogeologicznego Kotliny Źmigrodzkiej. Na terenie powiatu zasoby wód podziemnych są niewielkie. Zbiorniki wód podziemnych o znaczeniu użytkowym występują w utworach czwartorzędowych i trzeciorzędowych. Poziomy czwartorzędowe wykorzystywane są w obszarach dolinnych a trzeciorzędowe na wysoczyźnie. Czwartorzęd W obrębie utworów czwartorzędowych występują dwa poziomy wodonośne gruntowy i wgłębny miedzyglinowy i podglinowy. Poziom gruntowy występuje głównie w obrębie dolin rzecznych, dolin kopalnych i rynien glacjalnych. Miąższość warstw wodonośnych jest bardzo zmienna od 1,0 do 30,0 m. Poziom wgłębny – międzyglinowy cechuje się zwierciadłem wody o ciśnieniu subartezyjskim, a tylko lokalnie swobodnym.

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO32 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Miąższość warstw wodonośnych najczęściej wynosi 5 – 15 m. Poziom ten ze względu na korzystne parametry hydrogeologiczne i jakościowe jest często ujmowany. Trzeciorzęd Piętro trzeciorzędowe na terenie powiatu to przede wszystkim fragment mioceńskiego zbiornika wód podziemnych Wielkopolski Środkowej. Występowanie mioceńskiego poziomu wód podziemnych związane jest z serią piasków w obrębie kompleksu osadów burowęglowych. W poziomie tym wyróżnić można trzy warstwy wodonośne: dolną, środkową i górną. Tworzą je piaski od gruboziarnistych do pylastych i mułków, przedzielonych serią iłów i pokładów węgla.

3.5.2. Udokumentowane zasoby wód podziemnych na terenie powiatu

Powiat rawicki posiada bardzo dobrze rozbudowany system zaopatrzenia w wodę. Wykaz udokumentowanych zasobów wód podziemnych na terenie powiatu przedstawia tabela 15.

Zestawienie udokumentowanych zasobów wód podziemnych T a b e l a 15 Zatwierdzone Nr Rok Głębokość Pobór Lokalizacja Użytkownik zasoby z utworów studni wykonania [m] [m3h] Q [m3h] Tr [m3h] 1 2 3 4 5 6 7 8 Miejska Górka Annapol Stadnina koni bd 1985 55,0 8,2 7,0 Dłoń AR Poznań 2 1967 46,9 131,5 1,5 Gostkowo Folwark bd 1985 12,0 50,0 3,0 Kołaczkowice RSP (wieś) bd 1977 176,0 43,0 Konary wiejski 1 1983 52,0 2 1983 46,0 30,0 3 1984 53,0 4 1984 53,0 Malanów Wodociąg 1 1968 43,5 39,5 grupowy 2 1975 47,0 Miejska Górka Ujęcie 1 1963 119,0 29,0 miejskie Miejska Górka GS Samopomoc Chłopska 2 1960 154,0 8,86

1 2 3 4 5 6 7 8 Miejska Górka Szkoła 3 1971 10,0 15,0 5,0 podstawowa Miejska Górka Cukrownia 4 1928-61 40,5 41,0 115,0 8 1984 46,0 9 1984 42,0 Miejska Górka Mleczarnia 5 1974 18,0 14,0 6 1974 16,0 Miejska Górka Blok mieszkalny 7 1974 9,0 0,35 cukrowni III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO33 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Miejska Górka Mleczarnia 12 1986 130,0 16,0 Miejska Górka miasto 13 1991 164,0 8,0 Miejska Górka przedszkole 10 1981 13,0 10,0 5,0 Miejska Górka GS Samopomoc 11 1967 10,5 25,0 1,0 Chłopska Miejska Górka Bloki mieszkalne 14 1980 17,0 3,0 cukrowni Miejska Górka Budynek 15 1986 31,0 5,0 mieszkalny Miejska Górka GS 16 1977 10 1,4 restauracja Gostkowo SK bd 1966 31,0 15,0 w Żołądnicy Piaski RSP bd 1975 37,0 8,0 Roszkówko Stadnina koni bd 1971 140,0 33,0 132,2 Rozstępniewo wieś bd bd 12,0 Roszków Topólka wieś 1977 33,0 10,8 Oczkowice Zakrzewo Stadnina koni 1976 36,0 95,0 8,2 Zmysłowo SK 1967 bd 16,4 6,0 w Żołądnicy Zwierzęcina Gajówka 1983 27,0 6,0 Pakosław Białykał wieś 1 1978 161,0 45,0 farma 2 1981 169,0 wodociąg gr 3 1978 70,0 70,1 Chojno Stadnina koni 1 1967 158,5 60,0 2 1975 155,0 Chojno Szkoła 1939 bd 0,1 podstawowa Golejewko Stadnina koni 1969 159,0 5,7 Osiek Dom 1974 164,5 64,0 weterana Pakosław POM 2 1960 27,5 5,5 18,0 Pakosław Spółdzielnia 1 1973 153,0 4,9 40,0 Mleczarska Pakosław GS Samopomoc 3 1985 20,0 5,5 1,3 Chłopska Rawicz Antoniewo Stadnina koni 1987 15,0 6,8 2,5 Dąbrówka Stadnina koni 1 1972 20,0 18,0 46,5 2 1981 26,0 Dębno Polskie Stacja paliw 3 1991 27,0 8,0 3,0 1 2 3 4 5 6 7 8 Dębno Polskie wieś 1 1975 45,0 53,9 18,0 2 1982 60,0 Izbice RSP (UMiG) 1 1980 22,5 25,0 86,2 2 1983 22,0 46,3 Izbice PKP (budynek) 3 1988 30,0 1,5 Konarzewo Stadnina koni 1 1961 27,0 5,0 3 1983 24,0 7,0 Łaszczyn UMiG 1 1975 19,5 RSP wieś 2 1975 22,0 396,7 3 1979 66,5 4 1980 77,0 Rawicz Mleczarnia 2 1986 156,0 32,0 58,4 6,0

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO34 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Rawicz Gazomet 4 1970 155,0 444,0 22,0 5 1977 154,0 Rawicz Zakład karny 6 1975 153,0 75,0 21,8 6a 1987 160,0 Rawicz Mleczarnia 3 1973 82,0 25,0 Rawicz Przed. 9 1972 36,5 22,0 37,0 Energet. Rawicz Zakład Produkcji 10 1989 43,0 25,0 12,0 Betonów Słupia UMiG 1 1978 50,0 329,9 55,5 Kapitulna wieś 2 1978 52,0 Szymanowo Szkółka drzew 1 1962 81,0 15,0 Szymanowo PGR 2 1974 41,6 9,0 Szymanowo Wiertnia 3 1982 24,0 9,5 Sarnowa Wiertnia bd 20,0 Sarnowa miasto 1 1989 53,0 2 1989 26,0 70,0 3 1990 30,0 Sarnowa Ośrodek 5 1977 26,0 12,0 6,0 wierceń Zielona Wieś UMiG wieś 1 1970 50,0 117,5 24,0 3 1903 29,2 Zielona Wieś wieś 1 1988 50,0 2 1988 62,0 4 1988 70,0 42,0 5 1988 70,0 6 1989 63,0 Żołędnica Stadnina koni 2 1976 145,0 17,6 wieś Żylice RSP 1973 28,7 15,0 Rawicz PKP 16,7 Masłowo Gospodar. 17,0 ogrodnicze Kotlina Żmigrodzka obejmuje południową część gminy zasoby dyspozycyjne to 2438 m3/h, powierzchnia 730 km2 Jutrosin Janowo wiertnia 1979 61,0 3,4 1,2 Jutrosin – Wodociąg I 1986 56,0 Dubin – grupowy II 1986 90,0 Szkaradowo III 1986 50,0 220,0 IV 1986 65,0 V 1986 95,0 VI 1988 80,0 1 2 3 4 5 6 7 8 Jutrosin1) GS Samopomoc 1 1981 30,0 16,0 Chłopska Jutrosin1) Zakład 1 1954 22,0 32,1 19,0 Mleczarski 2 1978 20,0 Jutrosin 1) Filia POM 3 1965 21,0 Jutrosin 1) Zakład 5 1971 12,0 weterynar. Jutrosin 1) Inter Yachting 4 1986 21,0 12,0 SA Jutrosin 1) Betoniarnia 6 1985 42,0 13,0 Jutrosin Ośrodek 7 1987 20,0 12,0 16,0 Zdrowia Jutrosin Ogrodnictwo 8 1977 28,0 1,0 6,0 SKR Rogożewo Wodociąg gr 1 1976 7,0 144,0 64,6 2 1982 68,0 III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO35 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Sielec wieś 4 1984 61,0 5 1984 62,0 141,3 65,0 Sielec Stary wiertnia 6 1982 11,3 5,0 Rogozewo 2 Dubin Zdirak 1 bd 7,0 23,3 Smolice Bojanowo Bojanowo Mleczarnia 6 1975 70,0 1,7 13,0 Bojanowo Technikum Rolnicze 7 1964 65,5 5,3 (studnia awaryjna) Bojanowo Technikum Hodowli 4 1968 151,5 15,0 Roślin i Nasiennictwa Bojanowo Zakład karny 5 1971 158,0 3,0 5a 1989 44,0 Bojanowo - Miasto UMiG 1 1972 53,0 Golina 2 1972 49,0 3 1972 54,0 1093 120,0 1a 1981 53,0 2a 1981 50,0 Bojanowo Browar 11 1986 154,5 101,4 30,0 Giżyn PGR wieś 2 1964 22,6 41,1 10,0 UMiG 3 1975 30,0 Gizyn Cegielnia 1 1970 34,0 10,6 Gierłachowo Stadnina koni 1965 34,0 13,4 4,8 Golina Wielka Stadnina koni 1 1967/68 35,0 35,6 30,0 2 1968 45,0 Golinka Spółdzielnia 1964 29,0 24,1 pracy Golina Wielka Budynek mieskzalny 1 1989 25,0 1,5 PKP Gościejewice Wodociag gr 1 1967 138,0 50,0 2 1973 137,5 2a 1984 139,0 180,0 3 1983 138,0 Karolewo PGR 1 1972 70,0 24,0 1 2 3 4 5 6 7 8 Kawcze PGR - UMiG 3 1969 25,5 95,0 38,0 Kawcze Gosp. rolne 1 1964 157,0 2 1955 173,7 Pakówka Zakład dla umysłowo 1 1958 19,0 3,0 4,0 chorych Pakówka PKP budynek 2 1990 220 1,2 mieszkalny Szemzdrowo RSP 1976 30,5 42,0 Bojanowo Tarcholin PGR wieś 1 1961 152,0 76,0 21,0 2 1976 152,0 Trzebosz PGR 1 1961 141,0 2 1973 143,0 3 1984 145,5 Wydartowo Stadnina koni 2 1978 31,0 16,0 18,0 Żaborowice PGR UMiG 1 1974 37,0 118,0 45,5 2 1975 28,0 2a 1980 30,0 Gołaszyn Stacja paliw 1 2,0 Bojanowo III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO36 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

1) - w ramach zasobów Jutrosin – Dubin – Szkaradowo; Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu

3.6. Gleby i uprawy rolne

Pokrywę glebową powiatu tworzą gleby bielicowe piaszczyste i słabo ilaste oraz mady rzeczne (dolina Orli) w południowej jego części, a gleby płowe na podłożu glin zwałowych w części północnej. Wokół Miejskiej Górki leżą czarne ziemie, a w okolicach doliny Orli i Rowu Granicznego występują spore powierzchnie gleb murszowych. Gleby występujące na obszarze powiatu w większości zaklasyfikowane zostały do średnich i niższych klas bonitacyjnych. Znaczny procent, bo 37 % stanowią ziemie V i VI klasy bonitacyjnej, gleby klasy III zajmują 24 % powierzchni, a klasy IV zajmują 29 % powierzchni. Szczegółową klasyfikację gleb powiatu z uwzględnieniem podziału na poszczególne gminy, pod względem ich jakości bonitacyjnej przedstawiono w tabeli 16.

Zestawienie klasyfikacji gleb na terenie powiatu T a b e l a 16 Klasa bonitacyjna gruntów ornych wyrażona w [%] Powiat/gmina I II III a III b IV a IV b V VI VI RZ Rawicki 0 0 18 16 24 5 17 20 0 Bojanowo 0 1 18 22 28 8 15 8 0 Jutrosin 0 0 12 11 23 6 20 28 0 Miejska Górka 0 0 27 20 23 3 12 15 0 Pakosław 0 0 27 20 23 3 12 15 0 Rawicz 0 0 9 6 20 5 28 32 0 Źródło: WIOŚ Poznań 2000 r

Największe obszary gleb należących do wyższych klas bonitacyjnych (III a i III B) znajdują się w gminach Miejska Górka, Pakosław i Bojanowo. Gminy położone na terenie powiatu rawickiego, zostały również sklasyfikowane przez Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach pod względem wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w sposób przedstawiony w tabeli 17.

T a b e l a Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie powiatu 17 Ocena gleb w punktach IUNG Ogólny Jakości i Wskaźnik wskaźnik Bonitacja przydatności syntetyczny Powiat/Gmina rolniczej rolniczej jakości przestrzeni Grunty Użytki Grunty Użytki Grunty Użytki produkcyjnej orne zielone orne zielone orne zielone Rawicki 51,0 31,6 52,8 29,3 51,9 30,5 48,0 Bojanowo 56,4 38,7 57,2 37,4 56,8 38,0 54,3 Jutrosin 44,6 27,9 47,2 27,6 45,9 27,8 42,0

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO37 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Miejska Górka 57,3 32,5 58,8 29,0 58,1 30,7 53,8 Pakosław 57,3 32,5 58,8 29,0 58,1 30,7 53,8 Rawicz 39,4 26,5 42,2 23,7 40,8 25,1 36,1 Źródło: WIOŚ Poznań 2000 r

Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej charakteryzuje warunki danego obszaru do produkcji rolnej. Im wartość wskaźnika wyższa tym lepsze warunki dla produkcji rolnej. Na terenie powiatu rawickiego, jak wynika z tabeli 17, najwyższy wskaźnik charakteryzuje gminy Bojanowo, Miejska Górka i Pakosław, najniższy gminę Rawicz. W klasyfikacji, w układzie powiatowym województwa wielkopolskiego, wartość powiatowego wskaźnika rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 48,0, co klasyfikuje go na 7 miejscu wśród 35 powiatów województwa. Od jakości gleb występujących na terenie powiatu uzależniona jest struktura gatunkowa upraw. Dominują tu uprawy o mniejszych wymaganiach glebowo-wodnych – żyto, mieszanki zbożowe, pszenżyto, kukurydza zielonka i buraki cukrowe.

Powierzchnię zasiewów na terenie powiatu w latach 2000 r i 2001 r przedstawia tabela 18. Zestawienie powierzchni zasiewów na terenie powiatu lata 2000 i 2001 T a b e l a 18 Powierzchnia zasiewów [ha] Wyszczególnienie 2000 r 2001 r 1 2 3 Pszenica ozima 5111 5205 Pszenżyto ozime 4489 4766 Żyto 4294 4177 Jęczmień ozimy 530 614 Razem zboża ozime 14424 14762 1 2 3 Pszenica jara 1285 976 Jęczmień jary 3531 3335 Owies 655 449 Pszenżyto jare 36 75 Mieszanka zbożowa 5866 5107 Razem zboża jare 11373 9942 Zboża ogółem 25797 24704 Rzepak ozimy 841 918 Kukurydza ziarno 200 342 Kukurydza zielonka 2896 2734 Buraki cukrowe 2587 2784 Ziemniaki 961 892 Źródło: WODR Leszno – Region leszczyński rolnictwo w liczbach 2001 r

Strukturę rodzaju wybranych najpospolitszych upraw w poszczególnych gminach powiatu w roku 2001 przedstawiono w tabeli 19.

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO38 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Struktura głównych upraw w poszczególnych gminach powiatu w roku 2001 T a b e l a 19 Powierzchnia i rodzaj uprawy [ha] Gmina pszenica pszenżyto mieszanki jęczmień rzepak żyto ozima ozime zbożowe jary ozimy Bojanowo 1750 900 730 573 580 520 Jutrosin 695 922 1100 1135 584 178 Miejska Górka 1305 1580 240 1440 1255 95 Pakosław 520 300 820 910 500 90 Rawicz 935 1064 1287 1049 416 135 Źródło: WODR Leszno – Region leszczyński rolnictwo w liczbach 2001 r

Bezpośredni wpływ na rodzaj upraw ma produkcja zwierzęca prowadzona na terenie powiatu. Część uzyskanych plonów jest wykorzystywana jako pasze.

Dominującym kierunkiem produkcji zwierzęcej na terenie powiatu jest tucz trzody chlewnej. Ilość trzody chlewnej w gospodarce całkowitej wynosi 148 710 szt. Obsada na 100 ha GO (gruntów ogółem) kształtuje się na poziomie 422 szt. i jest zróżnicowana w poszczególnych gminach (od 195 szt. w gminie Bojanowo do 594 szt. w gminie Pakosław). Stan bydła w gospodarce całkowitej w powiecie rawickim wynosi 25 130 szt. Na 100 ha UR (użytków rolnych) przypada 59 szt. bydła. W poszczególnych gminach powiatu wskaźnik ten jest zróżnicowany i wynosi od 42 szt. bydła w gminie Bojanowo do 89 szt. bydła w gminie Pakosław.

3.7. Charakterystyka elementów przyrody ożywionej

3.7.1. Charakterystyka ogólna szaty roślinnej

Obszary leśne należą w większości do borów mieszanych. Drzewostan składa się w tych zbiorowiskach głównie z sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), świerku pospolitego (Picea abies), dębu szypułkowatego (Quercus robur), brzozy brodawkowatej (Betula pendula), brzozy omszonej (Betula pubescens), jarzębu pospolitego (Sorbus aucuparia) oraz topoli osiki (Populus tremula). W warstwie krzewów rosną 2 gatunki chronione wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum) i kruszyna pospolita (Frangula alnus). W runie dominują orlica pospolita (Pteridium aqulinum) i borówka czarna (Vaccinium myrtillus), a czasami można spotkać pomocnika baldaszkowego (Chimaphila umbellata), a także kosmatkę owłosioną (Luzula pilosa), szczawik zajęczy (Oxalis

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO39 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego acetosella), konwalijka dwulistna (Majanthemum bifolium) oraz podrost grabu zwyczajnego (Carpinus betulus). Na obszarze powiatu występują również fragmenty borów świeżych. W tych zbiorowiskach mamy równorzędny udział drzew szypułkowych i liściastych, a w drzewostanie dominują sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), 2 gatunki dębów: szypułkowy (Quercus robur) i bezszypułkowy (Quercus sessilis), klon zwyczajny (Acer planatanoides) oraz brzoza brodkowata (Betula pendula). Warstwa krzewów to przede wszystkim leszczyna pospolita (Corulus avellana), ale jest to zbiorowisko raczej słabo rozwinięte.

3.7.2. Lasy

Lasy powiatu rawickiego leżą w III wielkopolsko – pomorskiej krainie przyrodniczej, w ósmej dzielnicy krotoszyńskiej. Są to lasy mieszane, a w występującym naturalnym drzewostanie przeważają sosna zwyczajna, dąb szypułkowy, brzoza i jarząb pospolity. Przeciętny stan drzewostanów w obrębach rawickich wynosi 56 lat, a na 1 ha powierzchni leśnej rośnie drzewostan o masie 190 m3. Natomiast średnie roczne (2003 r) zadania w hodowli lasów określono następująco:  odnowienia zrębów i zalesienia 105 ha;  poprawki i uzupełnienia 16 ha;  pielęgnowanie upraw 127 ha;  czyszczenie wczesne 106 ha;  czyszczenie późne 92 ha;  trzebieże 620 ha. Ogólny zapas drewna na pniu szacowany jest na około 1,5 mln m3. Roczny przyrost drewna wynosi około 41 000 m3, a roczne pozyskanie 28 000 m3. Głównymi odbiorcami surowca drzewnego są Tartak w Rawiczu, zakłady przerobu drewna w Chojnie, Poniecu, Krobi oraz zakłady płyt wiórowych w Żarach i Celulozownia w Świeciu. Około 50 % pozyskiwanego rocznie drewna zagospodarowywane jest na terenie powiatu. Lasy na terenie powiatu w zdecydowanej większości stanowią własność Skarbu Państwa (7247 ha). Jedynie 961 ha lasów należy do prywatnych właścicieli. W poszczególnych gminach powiatu lasy prywatne zajmują następujące powierzchnie: - gmina Bojanowo 114 ha; - gmina Jutrosin 331 ha; - gmina Miejska Górka 50 ha; - gmina Pakosław 274 ha ; - gmina Rawicz 192 ha.

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO40 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Nadzór nad gospodarką leśną w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa na terenie powiatu sprawuje Nadleśnictwo Piaski. W ramach nadzoru Nadleśnictwo jest odpowiedzialne miedzy innymi za: sprawowanie nadzoru wypełniania przez właścicieli lasów obowiązków równowagi w ekosystemach leśnych, podnoszenia odporności drzewostanów, cechowanie drewna, wyrażenie zgody na pozyskanie drewna itp. Nadleśnictwo Piaski również w ramach ochrony lasów monitoruje zanieczyszczenie powietrza i wody. W leśnictwie Krasnolipki znajduje się stały punkt monitoringu w ramach stałej powierzchni obserwacji (SPO). Nadleśnictwo Piaski w ramach ograniczania zagrożeń dla lasów i przyrody, a także edukacji ekologicznej, na terenie Leśnictwa Dębno stworzyło ścieżkę przyrodniczo - leśną o długości 3 km. Spacer wytyczonym szlakiem pozwala na zapoznanie się z przyrodą oraz wybranymi aspektami gospodarki leśnej. Na terenie lasów w powiecie rawickim znajdują się także rezerwat przyrody, pomniki przyrody (dęby o bardzo dużych rozmiarach) oraz miejsca o znaczeniu historycznym i kulturowym (pomnik i tablica upamiętniająca śmierć Stefana Bobrowskiego przywódcy „Czerwonych” w Powstaniu styczniowym – Leśnictwo Dębno, pomnik upamiętniający śmierć Stanisława Kamińskiego – Leśnictwo Krasnolipki, pomnik upamiętniający śmierć więźniów straconych w 1939 roku - Leśnictwo Krasnolipki). Na obszarze powiatu znajduje się również 6 obwodów łowieckich, które w zakresie swojego terytorium obejmują grunty leśne. Obszary obwodów łowieckich przedstawiają się następująco: - obwód łowiecki nr 52 – 239 ha gruntów leśnych, 4643 ha gruntów polnych (łącznie 4882 ha); - obwód łowiecki nr 53 – 204 ha gruntów leśnych, 5883 ha gruntów polnych (łącznie 6087 ha); - obwód łowiecki nr 55 – 266 ha gruntów leśnych, 2940 ha gruntów polnych (łącznie 3206 ha); - obwód łowiecki nr 67 – 1378 ha gruntów leśnych, 2762 ha gruntów polnych (łącznie 4140 ha); - obwód łowiecki nr 68 – 429 ha gruntów leśnych, 4599 ha gruntów polnych (łącznie 5028 ha); - obwód łowiecki nr 69 – 1266 ha gruntów leśnych, 4007 ha gruntów polnych (łącznie 5273 ha). We wszystkich obwodach łowieckich gospodarka łowiecka prowadzona jest zgodnie z corocznymi planami łowieckimi.

3.7.3. Charakterystyka ogólna świata zwierząt III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO41 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Świat zwierzęcy powiatu rawickiego jest typowy dla nizinnych obszarów kraju. Występują tu stosunkowo licznie sarny, jelenie, dziki, lisy, zające, wydry, kuny, piżmaki i jeże. Urozmaiconą i licznie reprezentowaną grupę stanowią również ptaki, żerujące i gniazdujące głównie w dolinach rzecznych, między innymi Orli i Masłówki. Na polach spotkać można bażanty i kuropatwy. Z gatunków gadów występujących na omawianym obszarze wymienić należy padalce, zaskrońce, jaszczurkę zwinkę. Płazy reprezentowane są przede wszystkim przez żaby, ropuchy, rzekotki i kumaki. Najliczniej na terenie powiatu występują jednak owady, żyjące w różnym środowisku. Mało zróżnicowana i ograniczona do pospolitych gatunków jest fauna ryb. Nie sprzyja jej rozwojowi zły stan czystości wód występujących na terenie powiatu.

3.7.4. Formy ochrony przyrody

Na podstawie ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 114 z 1991 r., poz. 492), za tereny chronione należy uznać parki narodowe, rezerwaty i parki krajobrazowe wraz z ich otulinami oraz obszary chronionego krajobrazu. Formę przestrzenną mogą mieć również niektóre pomniki przyrody, użytki ekologiczne, a zwłaszcza zespoły przyrodniczo- krajobrazowe. Na terenie powiatu obszary wyróżniające się szczególnymi walorami przyrodniczymi objęto następującymi formami ochrony: rezerwaty przyrody

 Dębno – gmina Rawicz, rezerwat leśny o powierzchni 7,69 ha, utworzony w 1961 r (zarządzenie MLiPD nr 21.10.1961 – MP nr 87, poz. 373), w celu ochrony fragmentu boru mieszanego świeżego z wiekowym urozmaiconym drzewostanem (sosna dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, brzoza brodawkowata, grab

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO42 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

zwyczajny, lipa drobnolistna, wiąz pospolity, jesion wyniosły, buk zwyczajny, olsza czarna, osika i świerk pospolity) oraz panującą miejscami w runie orlicą pospolitą; pomniki przyrody

Pomniki przyrody są to elementy przyrody ożywionej (drzewa). Występują tu także elementy przyrody nieożywionej. Ogólna liczba pomników przyrody na terenie powiatu wynosi 60 szt. Zbiorczy wykaz ilości pomników przyrody z podziałem na poszczególne gminy powiatu przedstawia tabela 20.

Zestawienie ilości pomników na terenie powiatu T a b e l a 20 Liczba w tym Nazwa gminy pomników grupowe aleje głazy pojedyncze Bojanowo 6 3 2 - 1 Jutrosin 7 - - - 7 Miejska Górka 5 - - - 5 Rawicz 28 1 - - 27 Pakosław 14 - 1 - 13 Źródło: Przewodnik przyrodniczy po Ziemi Leszczyńskiej 1998

W poszczególnych miejscowościach powiatu przedstawia się to następująco:  Miasto i Gmina Bojanowo - 4 dęby szypułkowe (Park w Trzeboszu); - 12 dębów szypułkowych (Park w Trzeboszu); - aleja platanowa składająca się z 32 sztuk drzew (miasto - dawna ul. M. Nowotki); - Park w Golinie Wielkiej; - dąb szypułkowy (podwórze Szkoły Podstawowej w Bojanowie); - aleja dębowa (działka 74 położona w Tarcholinie);  Miasto i Gmina Jutrosin - Platan klonolistny (przy Kościele ul Wrocławska);  Miasto i Gmina Miejska Górka - lipa drobnolistna (boisko szkolne w Konarach); - dąb szypułkowy obwód 356 cm wysokość 20 m (Park w Piaskach); - dąb szypułkowy obwód 400 cm wysokość 25 m (Park w Piaskach); - dąb szypułkowy obwód 352 cm wysokość 28 m (Park w Piaskach); III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO43 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- dąb szypułkowy obwód 400 cm wysokość 20 m (Park w Piaskach);  Miasto i Gmina Rawicz - 2 wiązy szypułkowe (Park w Rawiczu ul. Wały Dąbrowskiego); - klon czerwony (Park w Rawiczu ul. Wały Dąbrowskiego); - miłorząb dwuklapowy (Park w Rawiczu ul. Wały Dąbrowskiego); - dąb szypułkowy obwód 240 cm wysokość 16 m (Park w Rawiczu ul. Wały Dąbrowskiego); - dąb szypułkowy obwód 160 cm wysokość 22 m (Park w Rawiczu ul. Wały Dąbrowskiego); - jesion wyniosły (Park w Rawiczu ul. Wały Dąbrowskiego); - dąb szypułkowy (Park w Łaszczynie); - dąb szypułkowy (w oddziale 89 leśnictwa Kawcze, Nadleśnictwa Piaski); - lipa drobnolistna (Rynek w Rawiczu przy Ratuszu); - dąb szypułkowy (ul Żwirowa Rawicz); - dąb szypułkowy (ul Przyjemskiego Rawicz); - dąb szypułkowy (ul Wały J. Marchlewskiego Rawicz); - dąb szypułkowy „Stanisław” (w oddziale 149 b leśnictwa Masłowo, Nadleśnictwa Piaski); - dąb szypułkowy (w oddziale 149 b leśnictwa Masłowo, Nadleśnictwa Piaski); - dąb szypułkowy „Bliźniak” (w oddziale 151 b leśnictwa Masłowo, Nadleśnictwa Piaski); - buk pospolity „Siedem buków” (w oddziale 159 a leśnictwa Masłowo, Nadleśnictwa Piaski); - topola czarna (Park dworcowy w Rawiczu); - jesion wyniosły (Park dworcowy w Rawiczu); - dąb szypułkowy obwód 530 cm wysokość 18 m (Cmentarz Żydowski we wsi Sierakowo); - dąb szypułkowy obwód 470 cm wysokość 18 m (Cmentarz Żydowski we wsi Sierakowo); - dąb szypułkowy obwód 470 cm wysokość 18 m (Cmentarz Żydowski we wsi Sierakowo); - dąb szypułkowy obwód 350 cm wysokość 19 m (Cmentarz Żydowski we wsi Sierakowo); - dąb szypułkowy obwód 360 cm wysokość 19 m (Cmentarz Żydowski we wsi Sierakowo);

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO44 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- dąb szypułkowy obwód 340 cm wysokość 18 m (Cmentarz Żydowski we wsi Sierakowo);  Gmina Pakosław - aleja lipowa składająca się z 52 drzew (Park w Golejewku); - dąb szypułkowy obwód 440 cm wysokość 25 m (Park w Golejewku); - dąb szypułkowy obwód 410 cm wysokość 30 m (Park w Golejewku); - dąb szypułkowy obwód 395 cm wysokość 30 m (Park w Golejewku); - dąb szypułkowy obwód 435 cm wysokość 25 m (Park w Golejewku); - 4 żywotniki olbrzymie (Park w Golejewku); - dąb szypułkowy obwód 440 cm wysokość 19 m (Park w Osieku); - dąb szypułkowy obwód 500 cm wysokość 18 m (Park w Osieku); - dąb szypułkowy obwód 360 cm wysokość 25 m (Park w Pakosławiu); - dąb szypułkowy obwód 360 cm wysokość 25 m (Park w Pakosławiu); - miłorząb dwuklapowy (Park w Pakosławiu); - buk pospolity (Park w Pakosławiu); - dąb szypułkowy (wieś Białykał); - sosna czarna (przy drodze do Parku w Pakosławiu);

Na terenie powiatu istnieje również wiele parków zabytkowych wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W tabeli 21 zamieszczono wykaz najważniejszych spośród nich. Zestawienie parków wpisanych do rejestru zabytków T a b e l a 21 Wiek Miejscowość Rodzaj parku Powierzchnia [ha] Gmina powstania Golina Wielka dworski 3,12 XIX Bojanowo Gościejewice dworski 10,20 XVIII Bojanowo Kawcze pałacowy 3,75 XIX Bojanowo Dłoń pałacowy 3,86 XX Miejska Górka Golejewko pałacowy 4,60 XVIII Pakosław Osiek pałacowy 15,54 XIX Pakosław Ostrobudki dworski 2,46 XIX Pakosław Pakosław pałacowy 4,30 XVIII Pakosław Zaorle dworski 2,00 XIX Pakosław Dąbrówka dworski 3,85 XIX Rawicz Źródło: Przewodnik przyrodniczy po Ziemi Leszczyńskiej 1998

Ochronie przyrody i krajobrazu służą również ograniczenia związane z ustanowionymi strefami obszaru chronionego krajobrazu. Obszary chronionego krajobrazu powołane zostały rozporządzeniem nr 82/92 Wojewody Leszczyńskiego z dnia 1 sierpnia 1992 roku w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu na terenie województwa leszczyńskiego. Wyznaczono cztery takie obszary o łącznej powierzchni

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO45 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

1658 km2. W granicach powiatu rawickiego znajduje się częściowo obszar chronionego krajobrazu IV tzw. Dolina Baryczy. Zlokalizowany on jest na terenie następujących gmin:  Bojanowo – część gminy położona pomiędzy torami kolejowymi Wrocław – Poznań, a drogą Bojanowo – Góra  Rawicz – zachodnia granica gminy biegnie częściowo skrajem wymienionego obszaru.

W chwili obecnej, zgodnie z uzyskanymi informacjami, planowane jest utworzenie rezerwatu Kawcze o powierzchni 0,50 ha, służącego ochronie cisa pospolitego.

3.8. Walory kulturowe

Na terenie powiatu rawickiego zostało zachowane wiele historycznych pamiątek, między innymi kościoły, zespoły pałacowo parkowe i dworsko parkowe. Do cennych zabytków regionu należą również kamieniczki w Rawiczu, Bojanowie, i Jutrosinie.

Wykaz zabytkowych obiektów znajdujących się na terenie powiatu rawickiego przedstawia tabela 22.

Wykaz zabytkowych obiektów na terenie powiatu T a b e l a 22 Gmina Miejscowość Obiekt

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO46 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Rawicz Rawicz Rawicki Ratusz, pierwotnie wzniesiony z drewna, w połowie XVIII w powstała murowana budowla w stylu barokowym z elementami rokoka projektu Leopolda Ostritzowa z Trzebnicy. Pozostałość dawnych fortyfikacji ziemnych obecnie planty Zabytkowy dom przy Placu Wolności 1, w stylu barokowym z przełomu XVII i XVIII w. Zabytkowy dom przy Wałach Powstańców Wielkopolskich w stylu barokowym. Domy przy ul Rynek nr 9, 12, 18, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33. Budynek PKO ul 3 Maja 6 Sąd Rejonowy ul. Buszy 1. Domy mieszkalny ul. Buszy 7. Domy przy ul. Grunwaldzkiej nr 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 14, 16, 18, 20, 21, 23, 36,41, 48, 50, 52, 54, 58. Dom przy ul. Sienkiewicza 11 Dom przy ul Wały Dąbrowskiego 7 Zespół rezydencjalno – parkowy ul Wały Dąbrowskiego 31 Dom Wały Kościuszki 10 Domy przy ul. Wojska Polskiego nr 22, 34, 38, 40, 42. Kościół farny p.w. Chrystusa Króla i Zwiastowania NMP - zbudowany został w 1902 roku w stylu neogotyckim Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli – jest to zabytek klasy I. W obecnej formie zbudowany został na początku XIX w, według projektu K.G. Langhansa. Sarnowa Kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła w stylu barokowym, pochodzi z XVIII w wraz z lapidarium, w którym zgromadzono płyty nagrobne z tego samego okresu. Brama kościelna. Ratusz – został on zbudowany w 1837 roku z okazałą wieżą neogotycką z 1870 roku. Zespół dworsko - parkowy Dom ul Chopina 6 Dom ul Paderewskiego 4 Wiatrak Koźlak – jeden z ostatnich sarnowskich wiatraków, które mieliły zboże aż do połowy XIX wieku. Obecnie jest to odnowiony wiatrak wraz ze skansenem. Dąbrówka Zespół pałacowo - parkowy Spichlerz dworski Iźbice Zespół dworsko - parkowy Wiatrak Koźlak Konarzewo Zespół dworski Zabudowania folwarczne Łaszczyn Zespół kościelno - cmentarny Dwór Park dworski Słupia Kościół p.w. św. Katarzyny Kapitulna Stwolno Dom mieszkalny nr 18, (szachulec, 1872 r, wł. Kapała, strop belkowy) Żołędnica Zespół pałacowo - parkowy Zielona Wieś Dom mieszkalny nr 52 Kościół p.w. św. Floriana – z elementami architektury gotyckiej, romańskiej i przedromańskiej).

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO47 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Bojanowo Bojanowo Neogotycki murowany kościół zbudowany w drugiej połowie XIX wieku. Na szczególną uwagę zasługuje wczesnobarokowy ołtarz z rzeźbami z 1640 r, oraz barokowy ołtarz z pierwszej połowy XVIII w. Trzebosz Kościół z 1606 r Gizyn Kościół z początku XV w. Golina Neoklasycystyczny pałac wybudowany w 1888 rprzez Wielka Abrahama Rohra. W pobliżu pałacu znajduje się park z XIX w Gierłachowo Dworek z XVIII w. Gałaszyn Dwór z XIX w. Jutrosin Jutrosin Ratusz Jutrosiński z XVIII w, z kogutem z miedzianej blachy na wieży, na której widnieje data 1754 r. Rynek Jutrosiński otoczony kamieniczkami. Kościół p.w. Św. Elżbiety, zbudowany w stylu neoromańskim, znajduje się tu cenna polichromia sprzed 1911 roku wykonana przez Antoniego Pracajłowicza, siedem witraży Józefa Mehoffera z powtarzającym się herbem „Pogoń” Zdzisława Czartoryskiego oraz obraz Juliana Fałata przedstawiający św. Izydora – patrona rolników. Szachulcowy kościół cmentarny św. Krzyża z 1777 roku, zbudowany na rzucie krzyża greckiego. W ołtarzu głównym umieszczony jest krucyfiks z XV w. Dubin Kościół p. w. Św. Mikołaja z 1938 r w stylu neoromańskim Sielec Stary Pałac i dwór Miejska Miejska Klasztor reformatorów wybudowany przez Adama Olbrachta Górka Górka Przyjemskiego, kasztelana gnieźnieńskiego. Kościół p. w. Św. Mikołaja Sobiałkowo Kościół p. w. Św. Jakuba

Konary Kościół p. w. Św. Archanioła Zakrzewo Kościół drewniany p. w. Św. Klemensa Dłoń Zespół pałacowo - parkowy Gostkowo Zespół pałacowo - parkowy Piaski Zespół pałacowo - parkowy Roszkówek Zespół pałacowo - parkowy Kołaczkowice Zespół dworsko - parkowy Niemarzynie Zespół dworsko - parkowy Oczkowicach Zespół dworsko - parkowy Zmysłowo Zespół dworsko - parkowy Pakosław Pakosław Pałac – zabytek kasycystyczny zbudowany w latach 1792 – 1794 wg projektu K.G. Lanhausa Golejewko Kompleks pałacowy z XIX w – częścią parku jest jedyna na świecie aleja zasłużonych koni, stadnina założona w latach 20 – tych XX w posiada kolekcję powozów (drugą po Łańcuckiej w Polsce). Osiek Zespół pałacowo – parkowy, będący przykładem neorenesansowego dworu z II połowy XIX w. Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu 3.9. Szlaki turystyczne

Dostęp do walorów przyrodniczych, znajdujących się na terenie powiatu, umożliwiają szlaki turystyczne i ścieżka dydaktyczno - przyrodnicza. III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO48 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Ścieżka przyrodnicza została przygotowana przez Nadleśnictwo Piaski w leśnictwie Dębno. Znajduje się w kompleksie leśnym w pobliżu północno – zachodniej granicy Rawicza, pomiędzy wsiami Żylice i Masłowo. Ma ona charakter pętli o długości około 3,5 km, jest oznakowana białymi strzałkami umieszczonymi na drzewach, a w najciekawszych miejscach umieszczone zostały tablice informacyjne. Na niektórych odcinkach ścieżka pokrywa się z żółtym i czarnym szlakiem turystycznym.

3.10. Podsumowanie wielkość zasobów i walorów przyrodniczych

Rozpatrując istnienie zasobów i walorów przyrodniczych na terenie powiatu należy robić to w kilku płaszczyznach. Występowanie tych samych zasobów uznać można jednocześnie jako czynnik prorozwojowy jak i ograniczający rozwój. W tabeli 23 przedstawiono zestawienie ważniejszych czynników przyrodniczych oddziałujących na rozwój powiatu.

Prorozwojowe i ograniczające rozwój zasoby i walory przyrodnicze istniejące na terenie powiatu T a b e l a 23 Element Czynniki pogarszające Czynniki prorozwojowe przyrodniczy możliwości rozwojowe Położenie – w  Poza obszarem ekologicznego  wzrost natężenia ruchu – aktywnym zagrożenia wzrost zanieczyszczenia gospodarczo  rozwój ruchu tranzytowego powietrza rejonie kraju Ukształtowanie  stosunkowo łatwe kształtowanie  koncentracja rolnictwa w terenu – płaska zagospodarowania części północnej (gminy powierzchnia przestrzennego Miejska Górka, Bojanowo)  zwiększona erozja na części północnej Gleby – średnia i  zastępowanie areału rolnego  uprawa gatunków roślin o niska jakość nasadzeniami leśnymi lub niewielkich wymaganiach bonitacyjna naturalnymi użytkami (łąki) glebowych (zboża)  wykorzystanie do nasadzeń  niższe plony biopaliw (wierzby energetycznej)  rozwój przemysłu przetwórczego (uprawianych gatunków roślin) Złoża bogactw  rozwoju przemysły  zanieczyszczenia na etapie naturalnych – przetwórczego gazu – przychody poszukiwania i eksploatacji gaz, kruszywo dla gmin z tytułu opłat, złóż gazu – ewentualne naturalne zapewnienie zatrudnienia skażenia gleby i wód  źródło ekologicznego ogrzewanie gruntowych, możliwość – gaz, rośliny energetyczne przerwania łańcucha pokarmowego  naruszenie walorów widokowych w rejonie eksploatacji złóż kruszywa naturalnego

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO49 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Wody  brak ograniczeń w  niedobory wody wpływające podziemne – zagospodarowaniu terenów (nie na wielkości plonów niewielkie zasoby występują na obszarze powiatu  brak możliwości rozwoju zbiorniki wymagające wysokiej niektórych dziedzin ochrony) gospodarki Wody  urozmaicenie estetyki krajobrazu  zła jakość wód powierzchniowe  występowanie sztucznych  brak naturalnych zbiorników – gęsta sieć zbiorników wodnych (w wodnych drobnych cieków wyrobiskach poeksploatacyjnych  zwiększenie zagrożenia wodnych, duże kruszywa) zanieczyszczenie powodziowego w dolinach Orli, Dąbroczni i Masłówki  niski stopień skanalizowania obszaru powiatu  występowanie tylko niektórych gatunków flory i fauny wodnej Powietrze –  dobry stan zieleni miejskiej i  ciągi komunikacyjne, zanieczyszczone lasów (Planty w Rawiczu) wzdłuż których następuje w niewielkim  pozytywny wpływ na zdrowie i kumulacja zanieczyszczeń stopniu jakość życia mieszkańców (drogi (DK nr 5 i DK nr 36) oddechowe)  zanieczyszczenia powietrza w wyniku niskiej emisji Hałas – w  rozwój turystyki w rejonach poza  pogorszenie warunków pobliżu dużych skupiskami przemysłu i z dal od mieszkania ludności zakładów głównych ciągów  nadmierne natężenie hałasu przemysłowych komunikacyjnych w pobliżu zakładów oraz głównych ciągów przemysłowych komunikacyjnych  nadmierne natężenie hałasu wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych Walory  rozwój turystyki  ograniczenia lokalizacyjne przyrodnicze –  występowanie obszarów przy podejmowaniu lesistość chronionych będących działalności gospodarczej – zapleczem przyrodniczym wykluczenie pewnych powiatu dziedzin gospodarczych  korzystne warunki klimatyczne  możliwości rozwoju bazy turystycznej w oparciu o stadniny koni - miejsca pracy Walory  rozwój turystyki  pewne ograniczenia w kulturowe –  popularyzacja regionu zagospodarowaniu terenu liczne zabytki

III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO50 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

4.1. Zmiany w rzeźbie terenu i przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej

Na omawianym terenie, do czynników wywołujących zmiany w rzeźbie terenu należy przede wszystkim eksploatacja kruszywa naturalnego i surowców ilastych ceramiki budowlanej. Specyfika wydobycia i gazu nie powoduje następstw w postaci znacznych zmian rzeźby terenu. Eksploatacja gazu ziemnego na terenie powiatu prowadzona jest z dwóch złóż (Pakosław i Załęcze). Wydobycie prowadzone w takim zakresie, ma jedynie oddziaływanie punktowe i podlega kontroli oraz monitoringowi zgodnie z przepisami prawa górniczego.

4.2. Stan i tendencje zmian czystości powietrza atmosferycznego

Do zagrożeń jakie powoduje zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego należą między innymi:

 zmiany klimatyczne – wzrost stężeń CO2, CH4, N2O oraz freonów i halonów w górnej warstwie atmosfery, poprzez wzmocnienie efektu cieplarnianego prowadzi do częstszych powodzi, susz, huraganów oraz zmiany w tradycyjnych uprawach rolniczych;

 eutrofizacja – nadmiar ilości azotu, pochodzącego z NO2 i NH3 docierającego z powietrza do zbiorników wodnych prowadzi do zmian w ekosystemach.

Powyższe zjawiska są następstwem wzrostu ilości substancji zanieczyszczających atmosferę.

Zanieczyszczenia przemysłowe, powstają w wyniku:

 spalania paliw: pył, dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu (NO2), tlenek węgla

(CO), dwutlenek węgla (CO2),

 procesów technologicznych: fluor (F), kwas siarkowy (H2SO4), tlenek cynku (ZnO),

chlorowodór (HCl), fenol, krezol, kwas octowy (CH3COOH).

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 51

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Emisja niska, przyczynia się do wzrostu stężeń w atmosferze: dwutlenku siarki

(SO2), tlenku węgla (CO), tlenków azotu i niemetanowych lotnych związków organicznych. Emisja komunikacyjna, powoduje wzrost zanieczyszczeń gazowych oraz pyłowych, będących efektem:  spalania paliw - zanieczyszczenia gazowe: tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla

(CO2), tlenki azotu i węglowodory,  ścierania opon, hamulców, nawierzchni drogowych - zanieczyszczenia pyłowe: zawierające ołów, kadm, nikiel i miedź.

Na terenie powiatu rawickiego głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są przede wszystkim zanieczyszczenia komunikacyjne – liniowe, a w mniejszym stopniu przemysłowe i niskiej emisji. Większe emitory zanieczyszczeń powietrza występują w Rawiczu i Miejskiej Górce. Zestawienie ilości zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska pod względem emisji zanieczyszczeń do powietrza wg WIOŚ Poznań, na terenie powiatu przedstawiono w tabeli 24.

Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza T a b e l a 24 Posiadające urządzenia do redukcji Liczba zakładów Powiat zanieczyszczeń ogółem pyłowych gazowych Rok 2001 2 2 - Rawicki Rok 2000 2 2 - Źródło: WIOŚ Poznań Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce 2000 r i 2001 r.

Do ważniejszych źródeł emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych na terenie powiatu rawickiego należy również zaliczyć zakłady wymienione w tabeli 25.

Zestawienie ważniejszych źródeł emisji zanieczyszczeń na terenie powiatu T a b e l a 25 Emisja w Mg/rok Urządzenia Miejscowość Zakład redukujące pyły gazy zanieczyszczenia 1 2 3 4 5 Zakład Przetwórstwa Białykał 5,70 15,20 bd Mięsnego H Majerowicz Piekarnia i Ciastkarnia GS Jutrosin do 10 bd „Samopomoc Chłopska” Pakosław GS „Samopomoc Chłopska” 0,64 148,401) bd 1 2 3 4 5

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 52

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Gospodarstwo Pomocnicze – Masłowo Zakł. Prod. Przy Zakładzie do 10 odpylające karnym w Rawiczu Wielkopolskie tartaki „Witar” – Rawicz 0,09 1,90 bd Tartak Rawicz Rawicz Okręgowa Spółdz. Mleczarska 0,57 894,802) bd Rawibox S.A. ul Królowej Rawicz 10,70 2514,603) odpylające Jadwigi Rawicz Powszechna Spółdzielnia Spożywcza „Społem - Bratnia do 10 bd Pomoc” - piekarnia Miejska Cukrownia „Miejska Górka” 311,23 599,544) odpylające Górka S.A. Miejska Piekarnia do 15 bd Górka Słupia P.P.H. Ubój i przetwórstwo 9,3 27,20 bd Kapitulna indyka

1) – w tym emisja CO2 140,7 Mg/rok;

2) – w tym emisja CO2 522,2 Mg/rok;

3) - w tym emisja CO2 2461,2 Mg/rok;

4) - w tym emisja CO2 33,4 Mg/rok; Źródło danych: Komentarz do map sozologicznych, arkusze M-33-22-B, M-33-23-A.

Dane dotyczące ilości emisji i redukcji zanieczyszczeń powietrza, pochodzących z zakładów szczególnie uciążliwych na terenie powiatu rawickiego w latach 1999, 2000 i 2001 r, przedstawiono w tabeli 26.

Emisja i redukcja z zakładów szczególnie uciążliwych T a b e l a 26 Zatrzymane w gazowe urządzeniach oczyszczających w % zanieczyszczeń wytworzonych Powiat Pyłowe suma bez dwutlene tlenki CO2 k siarki azotu pyłowe gazowe w Mg/rok Rok 1999 157 316 114 49 80,1 bd Rok 2000 Rawicki 60 341 135 51 80,1 bd Rok 2001 39 209 104 28 80,2 bd Źródło: WIOŚ Poznań

W roku 2001 WIOŚ Poznań przeprowadził na terenie powiatu kontrolę w ośmiu zakładach przemysłowych. W wyniku kontroli trzem zakładom wydano decyzję o karze godzinowej za przekroczenie wielkości dopuszczalnych ustalonych w decyzjach Starosty Rawickiego, były to: - Ital Pol Pierwszy Czeski Browar w Polsce w Bojanowie (za przekroczenie CO z kotłowni węglowej); IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 53

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- RAWBUD Rawicz Sp. z o. o. (za przekroczenie wielkości dopuszczalnych z procesów malowania); - Stolarska Spółdzielnia Pracy Jedność Robotnicza w Rawiczu (za przekroczenie wielkości dopuszczalnych z procesów lakierowania). Na uwagę zasługują zmiany modernizacyjne przeprowadzone w Cukrowni Miejska Górka S.A. W ich następstwie zmniejszono zapotrzebowanie na parę technologiczną (zużycie pary na tonę buraków poniżej 30 %). Spadek zużycia pary spowodował spadek zużycia węgla, a co za tym idzie zmniejszenie emisji zanieczyszczeń w przeliczeniu na tonę wyprodukowanego cukru.

Koncentracja źródeł zanieczyszczeń w Rawiczu i Miejskiej Górce powoduje także zanieczyszczenie w niewielkim stopniu okolicznych terenów. Stopień zanieczyszczenia w dużej mierze zależy od siły i kierunku (zasięg przenoszonych zanieczyszczeń) oraz częstotliwości wiatrów (ilość przenoszonych zanieczyszczeń). Wyniki badań imisji wybranych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego w mieście Rawiczu, prowadzone w latach 2000 i 2001 r, przedstawiono w tabelach 27, 28, 29. Badano stężenie następujących wskaźników: dwutlenku azotu, dwutlenku siarki, pyłu zawieszonego.

Wyniki badań imisji dwutlenku azotu T a b e l a 27 Dwutlenek azotu Stężenie Stężenie Miejscowość średnioroczne Stężenie maksymalne średniodobowe μg/m3 Rok 2000 20,8 65,1 71,0 Rawicz Rok 2001 11,9 34,2 37,0 Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu

Wyniki badań imisji dwutlenku siarki T a b e l a 28 Dwutlenek siarki Stężenie Stężenie Miejscowość średnioroczne Stężenie maksymalne średniodobowe μg/m3 Rok 2000 2,7 10,4 17,0 Rawicz Rok 2001 3,0 19,5 21,0 Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu

Wyniki badań imisji pyłu zawieszonego T a b e l a 29

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 54

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Pył zawieszony Stężenie Stężenie Miejscowość średnioroczne Stężenie maksymalne średniodobowe μg/m3 Rok 2000 13,9 61,4 65,0 Rawicz Rok 2001 15,5 68,6 72,0 Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu

Jak wynika z danych zamieszczonych w powyższych tabelach w roku 2001 nastąpiło zmniejszenie imisji dwutlenku azotu o około 50 %, dotyczy to zarówno stężeń średniodobowych, średniorocznych jak i maksymalnych. Wzrosła natomiast imisja dwutlenku siarki i pyłu zawieszonego. Dla obu wskaźników najbardziej zwiększyło się stężenie średniodobowe, dla SO2 wzrosło o 87 %, a dla pyłu zawieszonego o 11,7 %. Poza możliwymi do kontroli emitentami (dużymi zakładami produkcyjnymi) zanieczyszczeń, na terenie powiatu również istotnymi źródłami zanieczyszczeń są tzw. źródła niskiej emisji. Do źródeł niskiej emisji należy zaliczyć przede wszystkim indywidualne posesje, w których występuje opalanie węglowe, a także mniejsze zakłady produkcyjne, punkty usługowe i handlowe. Wyniki badań sezonowych stężeń zanieczyszczeń powietrza na stanowisku pomiarowym w Rawiczu zamieszczono w tabeli 30.

Sezonowe stężenia zanieczyszczeń powietrza w latach 1999 i 2000 w Rawiczu T a b e l a 30 Stężenie średniookresowe [μg/m3] Miejscowość Okres pył zawieszony dwutlenek siarki dwutlenek azotu Rok 1999 grzewczy 22,7 8,0 22,7 letni 3,6 2,7 18,9 Rawicz Rok 2000 grzewczy 25,4 5,6 23,8 letni 5,3 0,9 18,0 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w 1999 i 2000 r

Zestawienie wyników badań za lata 1999 i 2000 obrazuje zmianę stężeń poszczególnych wskaźników na przestrzeni roku. W roku 2000 wzrosło stężenie pyłu zawieszonego (zarówno w sezonie grzewczym jak i letnim) oraz dwutlenku azotu (tylko w sezonie grzewczym). Zmniejszyło się natomiast stężenie dwutlenku siarki (zarówno w sezonie grzewczym jak i letnim) oraz dwutlenku azotu ale tylko w sezonie letnim.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 55

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Porównując stężenia zanieczyszczeń w poszczególnych okresach (grzewczym i letnim), widoczny jest wyraźny wzrost ilości zanieczyszczeń w sezonie grzewczym i to zarówno w roku 1999 jak i 2000. Zależność ta świadczy o znacznym udziale emisji niskiej w zanieczyszczeniu powietrza na terenie Rawicza. Potwierdzeniem tego zjawiska są także badania przeprowadzone na stanowisku pomiarowym w miejscowości Konary.

Wykonano tam pomiar stężeń SO2 i NO2 z podziałem na 3 okresy, tzn. grzewczy, letni i średnioroczny. Wyniki badań przedstawia tabela 31.

Stężenie SO2 i NO2 wg IMGW (metoda pasywna) w roku 2000 T a b e l a 31 3 3 SO2 [μg/m ] NO2 [μg/m ] średnia średnia średnia średnia średnia średnia Miejscowość okresu okresu roczna okresu okresu roczna grzewczeg letniego grzewczeg letniego o o Konary 8,02 1,57 4,79 16,82 7,55 12,18 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w 2001 r

Ze względu na dużą ilość tego typu źródeł emisji nie jest możliwe monitorowanie każdego z nich, a tym samym określenie dokładnej ilości dostających się z nich do atmosfery zanieczyszczeń. Według danych na terenie powiatu istnieje około 15 000 gospodarstw domowych (przy założeniu średnio 4 osób w rodzinie), przy czym około 9 000 stanowią indywidualne posesje opalane węglem. Pozostała liczba mieszkań, jest ogrzewana ze zbiorowych cieplików, bądź za pomocą innych źródeł energii cieplnej (gazem, olejem). Przyjmując, że rocznie w celu ogrzania jednego gospodarstwa domowego spala się ok. 5 ton węgla, do atmosfery ze źródeł „niskiej emisji” (gospodarstw domowych) na terenie powiatu dostaje się w przybliżeniu:

 630 Mg SO2;

 76,5 Mg NOx;  360 Mg CO. Podane powyżej wartości należy jednak traktować jako szacunkowe. Rzeczywista emisja zanieczyszczeń może się różnić od wyżej przedstawionej. Przyczyną tego może być:  spalanie węgla o różnej kaloryczności;  opalanie mieszkań drewnem;  spalanie w domowych piecach części odpadów (szczególnie tworzyw sztucznych).

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 56

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Przy ocenie jakości powietrza atmosferycznego na terenie powiatu rawickiego, należy jak najbardziej uwzględnić ilość zanieczyszczeń pochodzących z ruchu samochodowego i kolejowego, odbywającego się na jego obszarze. Głównym źródłem emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych drogowych, są drogi krajowe nr 5 i nr 36, a w dalszej kolejności drogi wojewódzkie i powiatowe. Łączna długość poszczególnych rodzajów dróg na terenie powiatu wynosi:  droga krajowa –47,4 km,  drogi wojewódzkie – 8,3 km,  drogi powiatowe – 278,5 km.

Średnie natężenie ruchu na drogach powiatu rawickiego przedstawia tabela 32.

Średnie natężenie ruchu na poszczególnych rodzajach dróg T a b e l a 32 Rodzaj drogi Pojazdy ogółem Samochody osobowe Samochody ciężarowe krajowe 5.950 4.649 1.301 wojewódzkie 2.300 1955 345 powiatowe 1.700 1.190 510

Ilość emitowanych zanieczyszczeń zależy od natężenia ruchy, rodzaju pojazdów oraz paliwa stosowanego do ich napędu. Przy obliczaniu szacunkowych ilości zanieczyszczeń powstających w wyniku ruchu komunikacyjnego przyjęto następujące założenia:  samochody osobowe jako paliwa używają benzyny, średnie spalanie na 100 km – 8 litrów benzyny (8 kg),  samochody ciężarowe jako paliwa używają oleju napędowego, średnie spalanie na 100 km – 36 l oleju napędowego (30 kg). Emisja poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń powstających w wyniku spalania 1 kg oleju napędowego i benzyny przedstawia tabela 33.

Rodzaje i ilości zanieczyszczeń emitowanych przy spalaniu 1 kg benzyny i oleju napędowego T a b e l a 33 Rodzaje zanieczyszczenia Benzyna [g/kg paliwa] Olej napędowy [g/kg paliwa] Pyły - 4,3 SO2 2 6,0 NO2 33 76,0 CO 240 23,0 węglowodory alifatyczne 30 13,0 węglowodory aromatyczne 13 6,0

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 57

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Na podstawie wartości zamieszczonych w tabeli 33 oraz średniego natężenia ruchu obliczono emisję spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg. Otrzymane wartości przedstawia zamieszczone poniżej tabela 34.

Ilość emisji spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg powiatu rawickiego T a b e l a 34 Ilość emisji z Ilość emisji z Rodzaje zanieczyszczenia pojazdów osobowych pojazdów ciężarowych [Mg/rok] [Mg/rok] Drogi krajowe nr 5 i nr 36 Pyły b.d. 34,843 SO2 12,869 48,619 NO2 212,341 615,835 CO 1544,301 186,371 węglowodory alifatyczne 193,038 105,340 węglowodory aromatyczne 83,650 48,619 Droga wojewódzka Pyły b.d 1,618 SO2 0,948 2,258 NO2 15,636 28,596 CO 113,715 8,654 węglowodory alifatyczne 14,214 4,891 węglowodory aromatyczne 6,160 2,258 Drogi powiatowe Pyły b.d 80,253 SO2 19,355 111,980 NO2 319,351 1418,418 CO 2322,556 429,258 węglowodory alifatyczne 290,320 242,624 węglowodory aromatyczne 125,805 111,980 Suma zanieczyszczeń Pyły b.d 116,714 SO2 33,171 162,857 NO2 547,329 2062,850 CO 3980,573 624,283 węglowodory alifatyczne 497,572 352,856 węglowodory aromatyczne 215,614 162,85 b.d. – brak danych

Łączna, szacunkowa, roczna emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu komunikacyjnego na terenie powiatu wynosi:  pył – 116,714 Mg (tylko z samochodów ciężarowych);

 SO2 – 196,028 Mg;

 NO2 – 2 610,179 Mg  CO – 4 604,856 Mg  węglowodory alifatyczne – 850,428 Mg  węglowodory aromatyczne – 378,464 Mg

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 58

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu kolejowego na terenie powiatu jest niewielka i nie przyczynia się w znaczący sposób do pogorszenia jakości powietrza atmosferycznego. Linie biegnące przez powiat rawicki są zelektryfikowane i poruszają się po nich składy elektryczne. O stopniu zanieczyszczenia powietrza świadczy również skład chemiczny opadów atmosferycznych. Emitowane do powietrza zanieczyszczenia podlegają przemianom chemicznym i są wymywane z atmosfery lub docierają do powierzchni ziemi jako opad suchy. Rozpuszczalne formy zanieczyszczeń powodują zakwaszanie opadu (kwaśne deszcze pH < 5,0) i niekorzystnie wpływają na stan środowiska. Na obszarze powiatu badania chemizmu opadu atmosferycznego prowadzone były w latach 2000 i 2001, wyniki badań przedstawia tabela 35.

Zestawienie wyników badań chemizmu odpadów atmosferycznych w latach 2000 i 2001 T a b e l a 35 Miejscowość pH SO4 NO3 Pogólny Nogólny kadm miedź ołów cynk mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 μg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 Rok 2000 5,4 2764 1503 128 754,6 0 3,7 2,6 37,6 Konary Rok 2001 6,3 1780 750,5 21,6 429,8 0 3,9 1,9 23,5 Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce w latach 2000 i 2001.

Obserwowane lekkie obniżenie pH opadów atmosferycznych w roku 2000, nie wskazuje na silne zanieczyszczenie powietrza. Jednak świadczy o jego granicznych wartościach, po przekroczeniu których może nastąpić dalsze obniżanie się pH deszczu. Jednak w roku 2001 pH odpadów atmosferycznych wzrosło co wskazuje na poprawę stanu czystości powietrza. Potwierdzeniem tego faktu jest również zaobserwowana poprawa pozostałych badanych wskaźników. Wyjątek stanowi miedź, której ilość wzrosła i osiągnęła poziom najwyższy wśród stanowisk pomiarowych zlokalizowanych na terenie Wielkopolski (na pozostałych punktach pomiarowych depozycja miedzi nie przekroczyła 3,0 mg/m2) . Oceniając ogólny stan jakości powietrza na terenie powiatu rawickiego, można uznać go za zadawalający. Największa koncentracja zanieczyszczeń atmosferycznych występuje w rejonie Rawicza i Miejskiej Górki, gdzie zlokalizowane są dwa największe emitory zanieczyszczeń oraz liniowo wzdłuż ciągów komunikacyjnych o największym natężeniu ruchu (drogi krajowe). Zmniejszająca się jednak stopniowo (porównanie roku 2000 z rokiem 2001), zawartość składników chemicznych w opadach jest konsekwencją zmniejszania się zanieczyszczeń powietrza.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 59

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

4.3. Stan i tendencje natężenia hałasu

` Podstawowym wskaźnikiem klimatu akustycznego jest sumaryczny poziom hałasu danego obszaru. W decydującym stopniu zależy on od jego urbanizacji oraz rodzaju emitowanego hałasu, tj.:  hałasu komunikacyjnego od dróg i szyn, który rozprzestrzenia się na odległe obszary ze względu na rozległość źródeł;  hałasu przemysłowego obejmującego swym zasięgiem najbliższe otoczenia.

4.3.1. Hałas komunikacyjny

Głównymi czynnikami mającymi wpływ na poziom hałasu komunikacyjnego są natężenie ruchu i udział transportu ciężkiego w strumieniu wszystkich pojazdów, stan techniczny pojazdów, rodzaj nawierzchni dróg, organizacja ruchu drogowego. Na obszarze powiatu największe i główne zagrożenie hałasem komunikacyjnym występuje wzdłuż największych szlaków drogowych DK nr 5 i DK nr 36. Droga krajowa nr 5 (tranzytowa) Poznań – Wrocław, na której koncentruje się znaczny ruch pojazdów (natężenie ruchu wynosi 7065 pojazdów/dobę). Ruch pojazdów w kierunku północ – południe przechodzi przez miasta Bojanowo i Rawicz, przez ich dzielnice mieszkaniowe. Hałas jest więc tu poważnym problemem. Droga krajowa nr 36 Kalisz – Zielona Góra, prowadzi ruch pojazdów przez tereny mieszkaniowe gmin Miejska Górka, Jutrosin i Rawicz, stwarzając zagrożenie ponadnormatywnym hałasem komunikacyjnym. Hałas komunikacyjny występuje również wzdłuż drogi wojewódzkiej 434 (natężenie ruchu wynosi 3300 pojazdów/dobę). Prawdopodobne jest jego występowanie również jako zagrożenie na drogach powiatowych nr 21 307 (natężenie ruchu wynosi 2868 pojazdów/dobę), nr 21 476 (natężenie ruchu wynosi 1903 pojazdy/dobę), nr 21 477 (natężenie ruchu wynosi 1717 pojazdów/dobę). Przyjmuje się bowiem, że na drogach powiatowych przy natężeniu ruchu około 1000 samochodów na dobę, strefa uciążliwości mieści się w granicach pasa drogowego. Skala oraz zasięg ponadnormatywnego oddziaływania akustycznego dla poszczególnych dróg na terenie powiatu nie jest znany ze względu na brak odpowiednich badań na omawianym obszarze.

4.3.2. Hałas przemysłowy IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 60

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Drugim źródłem hałasu są zakłady przemysłowe i odbywające się w nich procesy technologiczne. Poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla każdego obiektu i zależny jest od rodzaju maszyn i urządzeń hałasotwórczych, izolacyjności obudowy hal przemysłowych, prowadzonych procesów technologicznych oraz od funkcji urbanistycznej sąsiadujących z nimi terenów. Specyfiką hałasu przemysłowego jest jego długotrwałość występowania (zmianowy charakter pracy), a także czasowe krótkotrwałe duże natężenia. Do zakładów przemysłowych stwarzających potencjalne zagrożenie hałasem na terenie powiatu rawickiego należą przedsiębiorstwa posiadające decyzje o dopuszczalnym poziomie hałasu. Starostwo Powiatowe w Rawiczu, zgodnie z uzyskanymi informacjami, w latach 1999 – 2002, wydało zakładom przemysłowym 4 takie decyzje. Zestawienie danych dotyczących wymienionych decyzji przedstawia tabela 36.

Zestawienie danych wynikających z decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu wydanych przez Starostwo Powiatowe w Rawiczu w latach 1999 – 2002 T a b e l a 36 Poziom równoważny dźwięku na podstawie Dopuszczalny poziom wyników kontrolnych pomiarów poziomu hałasu Zakład dźwięku wykonanych przed uzyskaniem [dB] decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu przemysłowy [dB] pora dnia pora noc pora dnia pora noc (6.00 – 22.00) (22.00 – 6.00) (6.00 – 22.00) (22.00 – 6.00) Okręgowa Spółdzielnia 70,9 Mleczarska w 67,1 - 50 40 Rawiczu, Rawicz ul. 49,0 Mały Plac Ćwiczeń 4 Wielkopolskie Tartaki „WITAR” w Poznaniu Tartak w Rawiczu, 51,9 47,6 50 40 Rawicz ul. Piłsudskiego 57 „TEXTMAR” Zakład w 55,3 Bojanowie, Bojanowo 56,7 - 50 40 ul. Sienkiewicza 6 52,8 Mała Gastronomia „Ogródek Wiedeński” Rawicz, - 62,55 50 40 ul. M. Konopnickiej 2 Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu.

Pomiary dokonane przed wydaniem decyzji stwierdzały przekroczenia norm emisji dla wszystkich punktów pomiarowych. Przekroczenia te jednak nie są duże i sięgają kilku do kilkunastu decybeli. W roku 2001 WIOŚ Poznań przeprowadził kontrolę w Ogródku Wiedeńskim w Rawiczu. Pomiary kontrolne hałasu wykazały ponadnormatywną emisję zarówno w porze IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 61

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego dziennej jak i nocnej. W związku z przekroczeniami podmiotowi wymierzono karę administracyjną. Ze względu na brak aktualnych badań emisji hałasu z pozostałych podmiotów nie jest możliwa faktyczna rzeczowa ocena środowiska akustycznego wokół nich. Lokalizacja przedsiębiorstw w obrębie miast, wymaga jednak szczególnej dbałości o wyeliminowanie nadmiernego hałasu.

4.4. Stan i tendencje zmian promieniowania elektromagnetycznego

Źródłem promieniowania elektromagnetycznego są stacje radiowe, telewizyjne i telefonii komórkowej, medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne, urządzenia przemysłowe i gospodarstwa domowego oraz systemy przesyłowe energii elektrycznej. Z punktu widzenia ochrony środowiska istotne znaczenie mają urządzenia radiokomunikacji rozsiewczej; stacje nadawcze radiowe i telewizyjne oraz telefonii komórkowej. Emitują one do środowiska fale elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości w postaci radiofal o częstotliwości od 0,1 – 300 MHz i mikrofal od 300 do 300 000 MHz. Na terenie powiatu rawickiego znajdują się przede wszystkim pojedyncze sztuczne oraz liniowe źródła pól elektromagnetycznych wraz ze związanymi z nimi stacjami elektroenergetycznymi. Wykaz stacji bazowych telefonii komórkowej, które znajdują się na terenie powiatu przedstawia tabela 37. Został on sporządzony na podstawie ocen oddziaływania na środowisko wykonanych w latach 2000 – 2002.

Stacje bazowe telefonii komórkowej T a b e l a 37 Nazwa stacji Lokalizacja Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej Plus GSM – 900 MHz, Jutrosin ul. Polna 9, BT – 30644 „Jutrosin” działka nr 408 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej PTK CENTERTEL Rawicz – GSM 900/1800 43 17 „Rawicz – Miasto” ul. Armii Krajowej 2 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej IDEA GSM 900 Rawicz MHz, DCS 1800 43 16 „Rawicz” ul. Gen. Józefa Hellera 2a Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej GSM 900 MHz Białykał (gm. Pakosław) 30 626 „Białykał” działka nr 181/4 Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej ERA GSM 900 MHz Bojanowo ul. Słowackiego BTS 45 028 „Bojanowo E5” działka nr 593 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej ERA GSM Jutrosin 45 034 X „Jutrosin” ul. Kościuszki 11 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej ERA GSM Pakosław ul. 22 stycznia 40 45 035 X Pakosław 1 2 Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej GSM 900 MHz Grąbkowo nr 73 (gm. Jutrosin) 37 33 Grąbkowo Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej ERA GSM Gołaszyn (gm. Bojanowo) 45 028 działka nr 602/3

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 62

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej PLUS GSM 900 Miejska Górka ul. Kobylińska, MHz BT 37 62 „Miejska Górka” działka nr 1739/7 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej PTK CENTERTEL Bojanowo GSM 900 MHz 4314 „Bojanowo” działka nr 594 Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu

Uciążliwość elektroenergetyczna wymienionych obiektów oraz istniejących lini elektroenergetycznych wraz ze stacjami nie została dokładnie zbadana. Uniemożliwia to szczegółowe określenie zanieczyszczeń promieniowaniem elektromagnetycznym niejonizujacym na obszarze powiatu. Zagadnienia ochrony ludzi i środowiska przed niejonizującym promieniowaniem elektromagnetycznym są regulowane przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, prawa budowlanego, prawa ochrony środowiska, zagospodarowania przestrzennego i przepisami sanitarnymi.

4.5. Stan i tendencje zmian czystości wód powierzchniowych

4.5.1. Stan czystości rzek

Głównym ciekiem występującymi na terenie powiatu rawickiego jest Orla. Rzeka wraz z dopływami tworzy system rzeczny na terenie powiatu. Na rzece Orli w 1999 roku zlokalizowane było 7 punktów pomiarowych, w tym jeden w monitoringu krajowym oraz 5 punktów na jej dopływach. Jednak tylko jeden z punktów pomiarowych Orli jest położony na terenie powiatu rawickiego w miejscowości Dubin w gminie Jutrosin na 39,4 km biegu rzeki. Spośród dopływów Orli monitoringiem objęte były w 1999 roku Żydowski Potok, Radęca, Borownica i Dąbrocznia (2 punkty kontrolno-pomiarowe). Na terenie powiatu położone są dwa punkty pomiarowe zlokalizowane, jeden w Jutrosinie na Borownicy (km 0,6) i drugi w Zielonej Wsi na Dąbroczni (km 2,7).

Rzeka Orla

Rzeka Orla kontrolowana była ostatnio w 1999 roku. W ocenie stanu czystości rzeki na terenie powiatu uwzględnione zostały badania jakości wód, prowadzone we wszystkich punktach pomiarowo-kontrolnych. Pierwszy punkt pomiarowo-kontrolny znajduje się w Koźminie na 87,0 km biegu rzeki, drugi w Staniewie – 85,7 km biegu rzeki, trzeci w Baszkowie na km 52,6, czwarty w miejscowości Lila km 49,0, piąty w Dubinie km 39,4, szósty w Korzeńsku km 15,3 i IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 63

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego siódmy w Wąsoszu km 2,0. Wyniki pomiarów stanu czystości Orli w wymienionych punktach pomiarowo – kontrolnych przedstawia tabela 38.

Stan czystości rzeki Orli w punktach pomiarowo-kontrolnych w roku 1999 T a b e l a 38 Km Substancje Substancje Stan biegu Zasolenie Zawiesina Saprobowość organ. biogenne sanitarny rzeki 87,0 non II I non non III 85,7 non II non non non 52,6 III II I non non 49,0 non II I non non 39,4 III I I non non II 15,3 III I I non non 2,0 III II I non non II Źródło: WIOŚ Poznań

Oceniając stan czystości Orli od źródła do ujścia, można stwierdzić, że na obszarze źródłowym wody rzeki nie były nadmiernie zanieczyszczone substancjami organicznymi. Natomiast ze względu na niewielkie przepływy i małą głębokość warunki tlenowe były złe, zawierały bowiem zbyt małe ilości tlenu rozpuszczonego. Zanieczyszczenie wód materia organiczną zdecydowanie wzrosło w skutek dopływu ścieków z Koźmina – wody nie odpowiadały normom. Do rejonu Baszkowa wody rzeki wyraźnie oczyszczały się (pogranicze klas II i III). Po dopływie wód Żydowskiego Potoku zanieczyszczenie wód Orli materią organiczną nie zmieniło się w znaczący sposób. Jakości wód nie pogorszyły również dopływy Radęca i Borownica, wpadające do Orli na terenie gminy Jutrosin. W Korzeńsku i Wąsoszu zawartość zanieczyszczeń organicznych utrzymała się w klasie III. Wody Orli na obszarze źródłowym zawierały również znaczne ilości substancji biogennych, zwłaszcza azotu azotynowego, co świadczy o dużym zanieczyszczeniu rzeki. Zanieczyszczenie to wzrosło dodatkowo na skutek dopływu ścieków z Koźmina. Ilość azotu i fosforu ulegała stopniowemu zmniejszeniu do punktu pomiarowego w Baszkowie. Jednak zanieczyszczenie to wzrosło po dopływie Żydowskiego Potoku. Wysokie stężenie azotu azotynowego utrzymujące się nadal w Dubinie i jeszcze wyższe związków fosforu, wskazuje na ciągły dopływ świeżych zanieczyszczeń (teren gminy Jutrosin). Przy czym stopień zanieczyszczenia substancjami biogennymi pozostał nie zmieniony aż do samego ujścia Orli do Baryczy. Stan sanitarny rzeki we wszystkich punktach był niezadawalajacy. Na obszarze źródłowym wody Orli były bardzo skażone bakteriologicznie – we wszystkich próbach miano Coli nie odpowiadało normom. Stan ten poprawił się w okolicach Baszkowa, jednak wody Potoku Żydowskiego ponownie zanieczyściły rzekę. W kolejnych punktach pomiarowych nastąpiło zmniejszenie zanieczyszczenia - jednak nadal pozostające poza IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 64

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego normom. Powtórne pogorszenie stanu sanitarnego nastąpiło na odcinku od Korzeńska do Wąsosza. W punkcie kontrolnym w Dubinie, znajdującym się na terenie powiatu rawickiego pozaklasowość wód Orli jest przede wszystkim następstwem znacznych przekroczeń wskaźników bakteriologicznych (sanitarnych), ocenianych na podstawie miana Coli oraz wskaźników zawartości substancji biogennych (azotu i fosforu). Przekroczenia tych wskaźników związane są ze zrzutem surowych czy niedostatecznie oczyszczonych ścieków bytowych. Wykaz głównych punktów zrzutu ścieków na terenie powiatu, mających wpływ na stan czystości Orli przedstawia tabela 39.

Wykaz głównych punktów zrzutu ścieków na terenie powiatu mających wpływ na stan czystości Orli T a b e l a 39 Rodzaj Ilość Metody Kierunek Miejscowość Obiekt ścieków m3/d oczyszczania zrzutu Białykał Zakład Przetwórstwa komunalno- 204,8 mech-biol rów do Orli Mięsnego przemysłowe Chojno Oczyszczalnia komunalne 200 mech-biol rów do gminna Szpatnicy Jutrosin OSM Rawicz, Zakład komunalno- bd bd kanał Produkcyjny w przemysłowe burzowy do Jutrosinie Orli Źródło: Komentarz do mapy sozologicznej arkusz M-33-23-A Jutrosin

Dopływy rzeki Orli

Spośród objętych badaniami dopływów Orli, należących do jej zlewni, przez teren powiatu przepływają:  Radęca;  Borownica;  Dąbrocznia.

Nie wszystkie z punktów pomiarowo-kontrolnych wymienionych dopływów Orli, w których WIOŚ Poznań w 1999 roku prowadził badania, zlokalizowane są na obszarze powiatu rawickiego. Punkty znajdujące się na Borownicy km 0,6 i Dabroczni km 2,7 położone są w powiecie rawickim odpowiednio w gminach Jutrosin i Rawicz. Pozostałe 2 punkty badawcze na Radęcy w km 15,6 (Kromolice) i Dąbroczni w km 21,1 (Niepart), znajdują się poza obszarem powiatu. Jednak w celu oceny stanu czystości cieków na terenie powiatu, uwzględnione zostały także badania jakości wód, prowadzone we wszystkich punktach pomiarowo-kontrolnych. Wyniki pomiarów stanu czystości dopływów Orli przedstawia tabela 40. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 65

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Stan czystości dopływów Orli przepływających przez teren powiatu rawickiego w 1999 r. T a b e l a 40 Nazwa cieku/ km Substancje Substancje Stan Zasolenie Zawiesina Saprobowość biegu rzeki organ. biogenne sanitarny Radęca non II non non non III Kromolice km 15,6 Borownica III I II non non II Jutrosin km 0,6 Dąbrocznia III II II non non III Niepart km 21,1 Dąbrocznia Zielona Wieś km III II II non non - 2,7 Źródło: WIOŚ Poznań

Na ogólnie niską ocenę jakości wód wszystkich dopływów wpłynęły przede wszystkim ponadnormatywne zanieczyszczenia bakteriologiczne, a także obecność substancji biogennych. We wszystkich punktach pomiarowych wskaźniki te były pozaklasowe. W punktach pomiarowo-kontrolnych położonych na terenie powiatu szczegółowe omówienie stanu czystości badanych cieków przedstawia się następująco: Borownica - Jutrosin Stan wód rzeki na odcinku ujściowym mieścił się na pograniczu klas III i non. Zanieczyszczenie materią organiczną generalnie odpowiadało klasie II, choć okresowo pogarszały się warunki tlenowe (minimalna zawartość tlenu rozpuszczonego wynosiła 3,2 mg/l). Wody zawierały średnie ilości związków azotowych i nieco więcej związków fosforu. Zanieczyszczenie materią nieorganiczną i zasolenie wód było niewielkie, wody tylko okresowo zawierały większe ilości zawiesin. Dąbrocznia – Zielona Wieś Zanieczyszczenie materią organiczną utrzymywało się na poziomie granicznej wartości klas II i III, przy czym warunki tlenowe ulegały wahaniom ze względu na niewielkie rozmiary cieku. Zawartość azotu ogólnego wahała się od klasy I do wartości pozaklasowych. Znaczne było zanieczyszczenie wód materią nieorganiczną, zasolenie i zawiesina w klasie II. Stan sanitarny zmieniał się od klasy II do wartości pozaklasowych. Wskaźniki charakteryzujące stopień zanieczyszczenia Dąbroczni ulegały największym wahaniom spośród badanych dopływów Orli. Zestawienie danych dotyczących przepływów i ładunków zanieczyszczeń w zlewni Orli przedstawia tabela 41.

Przepływy i ładunki zanieczyszczeń w rzece Orli i jej dopływach T a b e l a 41

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 66

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Przepływ Wskaźnik zanieczyszczenia [Mg/r] średni Rzeka roczny w Zawiesiny Azot Azot Fosfor BZT Fosforany [m3/s] 5 ogólne ogólny amonowy ogólny Żydowski 0,27 100,2 107,0 219,2 73,7 1,8 2,6 Potok Radęca 0,11 44,0 107,4 68,6 8,7 4,7 10,2 Borownica 0,51 60,2 228,9 91,6 9,9 4,2 6,2 Dąbrocznia 0,23 24,7 40,7 85,4 4,6 5,2 8,9 Orla [km 15,3] SNQ - 0,39 477,2 1328,3 1221,3 92,2 49,2 93,5 Źródło: WIOŚ Poznań

Dokonując podsumowującej oceny ogólnej na podstawie badań z roku 1999 można stwierdzić, że jakość wód Orli od odcinka źródłowego do ujścia nie odpowiada normom przede wszystkim ze względu na nadmierne zanieczyszczenie substancjami biogennymi i zły stan sanitarny. Rzeka jest już zanieczyszczona w jej górnym biegu w rejonie Koźmina (miasto liczy około 14 tyś mieszkańców) i wnosi największe ładunki zanieczyszczeń na terenie całej zlewni. Drugim co do wielkości ładunków źródłem zanieczyszczeń jest oczyszczalnia w Krotoszynie (około 40 tyś mieszkańców). Mniejszy już wpływ na zanieczyszczenie Orli w jej środkowym biegu rzeki mają zrzuty ścieków z oczyszczalni znajdujących się na terenie powiatu Rawickiego, mianowicie w Chojnie i Białymkale. Ostatni z wymienionych obiektów jest przede wszystkim źródłem związków biogennych i trudno rozkładalnych związków organicznych. W dolnym biegu rzeki wpływ na zanieczyszczenie Orli może mieć przede wszystkim zlewnia Masłówki (jej stan czystości w 1999 roku nie był jednak kontrolowany). Wody wszystkich badanych w 1999 roku dopływów Orli zostały sklasyfikowane jako pozaklasowe, głównie ze względu na zły stan sanitarny i zawartości związków biogennych. Najgorszej jakości były wody Żydowskiego Potoku (zrzut ścieków z oczyszczalni w Krotoszynie), a najlepszej wody Borownicy. Wody Radęcy i Dąbroczni były również zdecydowanie nadmiernie zanieczyszczone. W roku 2000 w maju, przeprowadzone zostały badania stanu czystości Dąbroczni w okolicach Sobiałkowa gmina Miejska Górka (na potrzeby opracowania pn. Ocena oddziaływania na środowisko naturalne wysypiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie). Wyniki przedstawiono w tabeli 42.

Zestawienie wybranych parametrów fizykochemicznych wód rzeki Dąbroczni T a b e l a 42 Badany wskaźnik Jednostka Wartość Klasa Barwa mg/dm3 34,0 non pH 7,8 I Azot amonowy mg/dm3 2,6 II Azot azotynowy mg/dm3 1,6 non IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 67

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Azot azotanowy mg/dm3 7,2 III Siarczany mg/dm3 180,00 II Fosforany mg/dm3 0,32 II Chlorki mg/dm3 75,3 I Fluorki mg/dm3 0,6 I Sód mg/dm3 68,8 I Potas mg/dm3 9,5 I Mangan mg/dm3 0,1 III Twardość og. mg/dm3 472,8 II 3 BZT5 mg/dm 2,9 I Źródło: Ocena oddziaływania na środowisko naturalne wysypiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie

Oceniając jakość wód Dąbroczni na podstawie przedstawionych badań, można stwierdzić, że poza barwą i azotem azotynowym występującymi w wartościach pozaklasowych, pozostałe wskaźniki mieszczą się w klasach czystości. Nie badano jednak wód pod względem bakteriologicznym. Pozaklasowość wymienionych parametrów jest przede wszystkim wynikiem obecności źródeł zanieczyszczeń rozmieszczonych wzdłuż biegu rzeki w postaci odprowadzania bezpośrednio do cieku ścieków bytowo – gospodarczych z nieskanalizowanych obszarów. Nie stwierdzono natomiast bezpośredniego wpływu na jakość wód Dąbroczni składowiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie (Dąbrocznia przepływa w odległości około 250 m na zachód od składowiska w Sobiałkowie - Ocena oddziaływania na środowisko naturalne wysypiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie).

Pozostałe cieki wodne

Pozostałe występujące na terenie powiatu cieki nie są objęte badaniami jakości wód. Biorąc jednak pod uwagę niewielką ilość istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej oraz stan czystości monitorowanych cieków wodnych (Orli i jej dopływów), można przypuszczać, że pozostałe istniejące na terenie powiatu cieki, a przede wszystkim te przepływające przez nieskanalizowane miejscowości, również prowadzą wody w znacznym stopniu obciążone zanieczyszczeniami bakteriologicznymi. Częściowym potwierdzeniem tego faktu mogą być badania Masłówki przeprowadzone w 1997 roku (Źródło: Komentarz do mapy sozologicznej arkusz M-33- 22-B Rawicz) oraz badania otwartych rowów, do których odprowadzane są wody opadowe z terenu wsi Słupia Kapitulna (gmina Rawicz), wykonane w 2001 roku przez WIOŚ Poznań. Masłówka była kontrolowana w dwóch punktach pomiarowych. Jeden znajduje się na terenie powiatu rawickiego w gminie Rawicz, na wysokości miejscowości Masłowo, a drugi położony jest poza obszarem powiatu w gminie Żmigród – powyżej Laskowa. W obu przekrojach wody zostały sklasyfikowane jako pozaklasowe, nieodpowiadające normom,

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 68

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego głównie za sprawą znacznych przekroczeń miana Coli, azotu azotynowego oraz fosforu ogólnego. Kontrola stanu czystości rowów wykazała, że prowadzą one wody pozaklasowe, przyczyną ich zanieczyszczenia są wody opadowe doprowadzane kanalizacją deszczową z terenu wsi Słupia Kapitulna. Ze względu na brak kanalizacji sanitarnej na danym obszarze, prawdopodobne jest nielegalne odprowadzanie do kanalizacji deszczowej ścieków pochodzących z gospodarstw domowych, co jest główną przyczyną zanieczyszczania wód prowadzonych rowami melioracyjnymi.

Większość rzek na terenie powiatu ma małe przepływa oraz z uwagi na prawie równinne ukształtowanie terenu bardzo powolny odpływ, dlatego może w nich powstawać duża koncentracja zanieczyszczeń nawet przy stosunkowo małych zrzutach. Z tego względu istniejący zły stan czystości cieków wodnych na obszarze powiatu wymaga podjęcia zdecydowanych działań w kierunku uporządkowania gospodarki wodno – ściekowej. Wymaga to inwestycji przede wszystkim w oczyszczalnie ścieków i rozbudowę kanalizacji sanitarnej.

4.5.2. Stan czystości zbiorników wodnych

Na terenie powiatu nie istnieją naturalne zbiorniki wodne – jeziora. Istnieje jedynie jeden duży sztuczny zbiornik w Miejskiej Górce oraz kilka mniejszych zbiorników powyrobiskowych zlokalizowanych w okolicach cegielni w Rozstępniewie oraz na terenie gminy Jutrosin. Stan czystości zbiorników nie jest jednak znany. Zgodnie z uzyskanymi informacjami nie były prowadzone badania dotyczące jakości wód znajdujących się w tych zbiornikach. Badania te nie były wymagane przede wszystkim ze względu na sposób gospodarczego wykorzystania zbiorników.

4.6. Stan i tendencje zmian jakości wód podziemnych

Użytkowe poziomy wodonośne na terenie powiatu dotyczą wód czwartorzędowych i trzeciorzędowych.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 69

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Badania wód podziemnych, na terenie powiatu rawickiego prowadzone były w 2001 roku przez WIOŚ Poznań w ramach określania jakości wód podziemnych w sieci regionalnej na terenie województwa wielkopolskiego, na podstawie oceny zakresu rozszerzonego. Kontrolowano jakość wód w 5 punktach pomiarowych. Wyniki pomiarów przedstawia tabela 43.

Jakości wód podziemnych w sieci regionalnej w 2001 r T a b e l a 43 Klasa Nr Miąższość Użytkowanie Lokalizacja Poziom Zbiornik Głębokość wód wg otworu izolacji terenu PIOŚ Brak 101 Golina Q LZWP 53,0 35,2 III zabudowy Rawicz- LZWP 111 Q 45,0 29,5 Lasy III Załecze Rawicz- LZWP Zabudowa 112 Tr 155,0 56,5 III Gazomet miejska LZWP Zabudowa 113 Konary Q 46,0 16,0 III wiejska Brak 114 Szymonki Q LZWP 57,0 37,8 II zabudowy Q – czwartorzęd; Tr - trzeciorzęd źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2001 r.

Na podstawie wyników pochodzących z punktów badawczych, wody podziemne regionu charakteryzują się niską jakością przede wszystkim w klasie III (tylko w jednym punkcie wody cechowała II klasa).

Zbiorowe zaopatrzenie w wodę w poszczególnych gminach powiatu, według uzyskanych danych z Urzędów Gmin odbywa się z następujących lokalnych ujęć.

 Miasto i Gmina Bojanowo - korzysta z 5 ujęć będących własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 44.

Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 44

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 70

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Lokalizacja Nr Wydajność Pobór Sprzedaż Obsługiwane studni [m3/d] [m3/d] [m3/d] miejscowości Bojanowo 1a Golina Wielka Golinka Golina 2143 915 738 Gołaszyn 2a Tarcholin Pakówka 1a Giżyn Giżyn 367 50 31 2 Borszyn Wielki 1 Kawcze Kawcze 290 148 102 2 Girłachowo 1 Trzebosz Trzebosz 171 108 90 3 Zaborowice 10 Czechnów Zaborowice 528 126 101 Sułów Mały 2a Parłowice Źródło: UM w Bojanowie

Jakość ujmowanych wód we wszystkich ujęciach należy do klasy II b – czyli są to wody średniej jakości naturalnie i słabo zanieczyszczone antropogenicznie, wymagające uzdatnienia. Wody ujmowane z poziomu czwartorzędowego (dotyczy to wszystkich ujęć oprócz ujęcia w Trzeboszu – poziom trzeciorzędowy), narażone są na pogorszenie jakości na skutek przenikania zanieczyszczeń z powierzchni terenu (płytkie usytuowanie poziomu wodonośnego i słaba warstwa izolacyjna). Wody poziomu trzeciorzędowego są mało podatne na zanieczyszczenia antropogeniczne, a mogą być zanieczyszczane genetycznymi chlorkami, siarkowodorem lub pyłem węgla brunatnego przez co bywają często mało przydatne, zbyt kosztowne bowiem jest ich podczyszczanie. Wszystkie ujęcia posiadają aktualne pozwolenia wodnoprawne, jednak ustanowioną strefę ochrony pośredniej posiada jedynie jedno ujęcie w Giżynie. Powierzchnia tej strefy wynosi 1,0 km2. Poza zamieszczonymi ujęciami na terenie gminy istnieją również ujęcia zaopatrujące w wodę zakłady pracy. Wykaz wszystkich ujęć znajdujących się na terenie gminy został zamieszczony w tabeli 15 dotyczącej udokumentowanych zasobów wód podziemnych na terenie powiatu w rozdziale III, punkcie 3.5.2 niniejszego opracowania.

 Miasto i Gmina Miejska Górka – korzysta z 2 ujęć będących własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 45.

Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 45 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 71

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Lokalizacja Nr Wydajność Pobór Sprzedaż Obsługiwane studni [m3/d] [m3/d] [m3/d] miejscowości 1 Miejska Górka, Miejska Górka 510 401 363 Karolinki 2 Jagodnia Konary, 1 Sobiałkowo, Piaski, Zalesie, 2 Konary 580 401 330 Oczkowice, Topólka, Kołaczkowice, 3 Woszczkowo, Rozstępniewo Źródło: UM Miejska Górka, Wodociągi Gminne Sp. z o. o. w Pakosławiu

W badaniach prowadzonych w roku 2001 przez WIOŚ Poznań, w ramach monitoringu wód podziemnych w Konarach stwierdzono III klasę jakości wód. Badania wody surowej (przed uzdatnieniem) z ujęcia w Miejskiej Górce wykonane w maju 2001(na zlecenie Wodociągów Gminnych Sp. z o. o. w Pakosławiu), wykazały: znaczną mętność wody, zapach siarkowodorowy, dużą zawartość amoniaku, żelaza i manganu. Pozostałe wskaźniki fizyko – chemiczne oraz oznaczenia bakteriologiczne odpowiadały normom. Woda ujmowana na terenie gminy Miejska Górka nie należy do wód wysokiej jakości, z tego względu przed podaniem do sieci wymaga odpowiedniego uzdatnienia. Zgodnie z uzyskanymi informacjami jakość wody dostarczanej mieszkańcom (po procesie uzdatnienia) odpowiada normom sanitarnym. Mieszkańcy gminy zaopatrywani są w wodę również z ujęć znajdujących się poza obszarem gminy mianowicie: - ujęcie w Słupi Kapitulnej (ZWiK Rawicz) zaopatruje mieszkańców Niemarzyna; - ujęcie w Łaszczynie (ZWiK Rawicz) zaopatruje mieszkańców Zakrzewa; - ujęcie Ziemlin (MGZWiK Strzelce Wielkie) zaopatruje mieszkańców Roszkowa Zmysłowa; - ujęcie Florynki (MGZWiK Strzelce Wielkie) zaopatruje mieszkańców Gostkowa.

 Miasto i Gmina Rawicz - korzysta z 6 ujęć 5 z nich jest własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 46.

Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 46 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 72

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Lokalizacja Ilość Wydajność Pobór Sprzedaż Obsługiwane studni [m3/d] [m3/d] [m3/d] miejscowości Rawicz, Załęcze, Świniary, Borowno, Masłowo, Rawicz - 9 6600,0 5331,0 bd Sierakowo, Załęcze Wiklina, Wodniki, Pobiel, Kąty, Folwark Dębno Polskie, Dębno Polskie 2 432,0 174,0 bd Szymanowo Zielona Wieś, Wydawy 2 528,0 177,0 bd Wydawy, Łąkta Słupia Kapitulna, Stwolno, Zawady, Niemarzyn, Słupia Kapitulna 2 1332,0 820,0 bd Sikorzyn, Chojno, Podborowo, Ugoda, Dębionka Łaszczyn, Sarnówka, Sarnowa, Żołędnica, Łaszczyn 2 1320,0 655,0 bd Konarzewo, Zakrzewo, Dąbrówka, Wydartowo I i II Iżbice, Iżbice 2 600,0 195,0 bd Żylice Źródło: Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Rawiczu

Wszystkie wymienione w tabeli 46 ujęcia, służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę mieszkańców miasta i gminy Rawicz, ujmują wody piętra czwartorzędowego. Miasto Rawicz zaopatrywane jest w wodę z ujęcia zlokalizowanego w większości na terenie sąsiedniej gminy Wąsosz. Jest to obszar zamknięty miejscowościami: Wodniki, Świniary, Borówna – Załęcze, zwany strukturą międzymorenową Rawicz – Świniary (na terenie gminy Rawicz występuje jedynie niewielki fragment tej struktury). Obszar ten obejmuje 34 km2. Ujęcie bazuje na warstwach wodonośnych: gruntowej oraz wgłębnych interglacjału wielkiego i osadach międzymorenowych. Dla ujęcia zatwierdzono zasoby w kategorii B w ilości 275 m3/d. Proces uzdatniania prowadzony jest już na terenie gminy Rawicz w Stacji Uzdatniania w Załęczu.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 73

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Miejscowości położone na terenie gminy zaopatrywane są w wodę z 5 ujęć lokalnych: Dębno Polskie, Wydawy, Słupia Kapitulna, Łaszczyn, Iżbice. Wiodącą rolę w produkcji wody odgrywają stacje wodociągowe w Słupi Kapitulnej i Łaszczynie skąd pobierane jest blisko 70 % wody przeznaczonej dla wsi. Jakość ujmowanych wód (piętra czwartorzędowego), jest zmienna. Wody te nie są prawie izolowane od powierzchni terenu, a zasilanie ich odbywa się w głównej mierze drogą infiltracji opadów. Wpływa to niekorzystnie na jakość wód. Świadczą o tym badania wykonane w 1998 roku w ramach monitoringu regionalnego dla studni nr VI A Załęcze. Pogorszeniu (w porównaniu z wcześniejszymi badaniami) uległy takie wskaźniki jak: mętność, żelazo, mangan, chlorki, azot amonowy, azot azotynowy, siarczany, fluorki i fosforany. W badaniach prowadzonych w roku 2001 przez WIOŚ Poznań, w ramach monitoringu wód podziemnych w Załęczu stwierdzono III klasę jakości wód.

 Miasto i Gmina Jutrosin - korzysta z 4 ujęć będących własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 47.

Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 47 Lokalizacja Nr Wydajność Pobór Sprzedaż Obsługiwane studni [m3/d] [m3/d] [m3/d] miejscowości Jutrosin 1 640,0 250 200 Nadstawem Bielawy Szymonki Zmysłowo Szymonki 2 640,0 bd bd Żydowski Bród Wielki Bór Rogożewo 1 1033,6 380 320 Pawłowo Bartoszewice Rogożewo Płaczkowo Zygmuntów 2 1033,6 bd bd Dłoń (Miejska Górka) Sielec Nowy 5 1040 360 310 Ślaskowo Domaradzice Sielec Stary Grąbkowo 4 1040 Dębina Borek

1 2 3 4 5 6

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 74

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Szkaradowo 1 400 300 230 Ostoje Bonowo Janowo Szkaradowo 2 704 Janowo-Stasin Jeziora 3 864 Zaborowo Dubin Źródło: UMiG Jutrosin, Wodociągi Gminne Sp. z o. o. w Pakosławiu

Ujęcia ujmują wody poziomu czwartorzędowego, dokładnie dolną warstwę wodonośną. (Statyczne zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości 0,35 do 13, 3 m ppt). Warstwa zasilana jest z opadów atmosferycznych oraz przez przesączanie z wyższego poziomu i w nieznacznym stopniu przez dopływy z obszarów sąsiednich. Jakość ujmowanych wód jest ogólnie dobra, zdarzają się jednak przekroczenia niektórych wskaźników. Na ujęciu w Sielcu Starym w badaniach wody surowej przeprowadzonych w grudniu 1997 roku stwierdzono podwyższone wartości żelaza, manganu oraz barwy. Badania wody surowej z ujęcia w Rogożewie (wrzesień 2000 r), wykazały zwiększoną zawartość żelaza. W badaniach na ujęciu w Szymonkach w 1998 roku również stwierdzono jedynie podwyższoną zawartość żelaza (do 1 mg/dm3). Badania wody z ujęcia w Szkaradowie przeprowadzone w grudniu 2002 roku, nie wykazały przekroczeń żadnego wskaźnika. W badaniach prowadzonych w ramach monitoringu wód podziemnych w roku 2001 przez WIOŚ Poznań, na ujęciu w Szymonkach stwierdzono ogólnie II klasę jakości wód. Woda surowa z ujęć po procesie uzdatnienia spełnia wszystkie normy sanitarne.

 Gmina Pakosław - korzysta z 1 ujęcia będącego własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 48.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 75

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 48 Lokalizacja Nr Wydajność Pobór Sprzedaż Obsługiwane studni [m3/d] [m3/d] [m3/d] miejscowości Białykał Sowy 1 Zaorle Sworowo Kubeczki Niedźwiadki Pakosław Osiek Białykał 2 1620 980 600 Pomocno Góreczki Wielkie Golejewo Golejewko Ostrobudki 3 Katarzynowo Dąbrowa (gmina Miejska Górka)

Źródło: UG Pakosław, Wodociągi Gminne Sp. z o. o. w Pakosławiu

W badaniach jakości wody surowej ujmowanej z ujęcia w Białymkale wykonanych we wrześniu 2000 roku (na zlecenie Wodociągów Gminnych Sp. z o. o. w Pakosławiu), stwierdzono znaczną mętność oraz przekroczenia zawartości żelaza i amoniaku. Woda po przeprowadzeniu odpowiedniego procesu uzdatnienia spełnia wymogi normatywne. Część mieszkańców gminy Pakosław zaopatrywana jest z ujęcia znajdującego się na obszarze gminy Rawicz w Słupi Kapitulnej (ZWiK Rawicz). Z ujęcia tego korzystają mieszkańcy Chojna, Podborowa i Dębionki.

Zasoby wód podziemnych podlegają ochronie prawnej na podstawie Prawa wodnego (Dz. U. z dnia 11 października 2001 roku, nr 115, poz.1229). Ochrona ujęć wód pitnych jest niezbędna dla zachowania ich właściwej jakości. Z tego względu należy zadbać o ustanowienie stref ochronnych dla wszystkich ujęć.

4.7. Stan i tendencje przeobrażeń gleb

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 76

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Do najważniejszych zagrożeń prowadzących do degradacji gleby należą:  monokultury, które prowadzą do zubożenia gleby,  wycinanie lasów i pożary roślinności wzmagające erozję gleby, co prowadzi do pustynnienia danego obszaru,  osuszanie podmokłych terenów i regulacja rzek obniżająca poziom wód gruntowych,  zbyt intensywne nawożenie,  ścieki i różnego rodzaju odpady niewłaściwie składowane,  intensywny wypas bydła, prowadzący do erozji gleb,  stosowanie nadmiernych ilości chemicznych środków owadobójczych, chwastobójczych i grzybobójczych,  zajmowanie obszarów rolniczych pod budownictwo przemysłowe i mieszkalne.

4.7.1. Degradacja naturalna gleb

Na obszarze powiatu występują ogólnie słabe gleby, podatne na degradację, a z uwagi na prawie zerowe nachylenie terenu znaczna ich część jest nadmiernie zawodniona, a miejscami nawet zabagniona. W okresie wiosennych roztopów i jesienią, znaczna część łąk, a nawet gruntów ornych bywa podtapiana lub okresowo zalana wodami licznych rowów i rzek. W warunkach powodziowych zalewane są całe dna dolinne rzeki Dąbroczny, częściowo Orli oraz tereny wzdłuż rzeki Masłówka. Czynnikiem wpływającym na degradację gleb jest także intensywne użytkowanie rolnicze. Na terenie powiatu w strukturze użytkowania dominują przede wszystkim użytki rolne 76,6 %. Jakość gleb jest więc bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa, warunkującym wysokość i jakość uzyskiwanych plonów. W celu przeciwdziałania degradacji konieczne jest uwzględnienie stopniowej zmiany struktury użytkowania gleb. Na terenie powiatu rawickiego (na glebach bardzo słabych), powinna ona postępować w kierunku ograniczania pól uprawnych na rzecz lasów i użytków zielonych, które najlepiej chronią glebę. Istotne znaczenie ma również dobór roślin uprawnych (od niego zależy osłona, jaką zapewniają glebie rośliny), a także częstotliwość orek i innych zabiegów uprawnych. Wieloletnie rośliny (np., trawy, lucerna) zabezpieczają nawet przed silnym spływem. Mniej skutecznie chronią glebę rośliny ozime, jak żyto, rzepak; jeszcze mniej zboża jare. Ze względu jednak na słabo urozmaiconą wysokościowo powierzchnię powiatu występuje dla gleb nieduże zagrożenie spływami powierzchniowymi, będącymi następstwem opadów atmosferycznych. 4.7.2. Degradacja chemiczna gleb

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 77

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Gleby na terenie powiatu rawickiego są z reguły nadmiernie zakwaszone, przy czym jest to cecha związana częściowo z charakterem skał macierzystych i przebiegiem procesu glebotwórczego. Na zakwaszenie gleb wpływ mają również związki siarki i azotu z atmosfery oraz fizjologicznie kwaśne nawozy sztuczne. W związku z występującym zakwaszeniem, gleby wymagają wapnowania.

Odczyn gleb użytkowanych rolniczo oraz potrzeby wapnowania (w % powierzchni użytków rolnych) w latach 1994 – 1999 T a b e l a 49 Odczyn (pH) gleby Potrzeby wapnowania bar lek dz zas ko pot ws ogr kw ko ob zbę Gmina o ad nie rze kaz ani aś kw oję dn kw ow czn bn an czo ny aś tny e aś y e e e ne ny ny Powiat rawicki 9 28 39 17 7 9 14 20 20 37 Bojanowo 8 29 38 17 8 9 17 21 21 32 Jutrosin 12 25 38 18 7 9 12 16 19 44 Miejska Górka 3 25 47 16 9 5 13 25 21 36 Pakosław 14 33 35 14 4 13 17 21 16 33 Rawicz 10 27 37 19 7 8 12 18 19 43 Źródło: WIOŚ Poznań stan na rok 2000

Odczyn gleby reguluje pobieranie składników pokarmowych z gleby. Odczyn kwaśny hamuje pobieranie przyswajalnych składników gleby a równocześnie zwiększa dostępność metali ciężkich i pierwiastków śladowych. Zestawienie odczynu gleb w poszczególnych gminach powiatu wraz z potrzebami ich wapnowania przedstawiono w tabeli 37. Wskazuje on na jeden z kierunków działań mogący przyczynić się do poprawy wydajności i jakości produkcji rolnej na terenie powiatu. Na tle danych krajowych dotyczących zakwaszenia (procentowy udział poszczególnych klas odczynu), gleb bardzo kwaśne 28 % i kwaśne 31 %, powiat rawicki prezentuje się stosunkowo korzystnie, gleby bardzo kwaśne stanowią zaledwie 9 % a kwaśne 28 %. W odniesieniu do danych dotyczących województwa zestawienie to wypada również korzystnie dla powiatu rawickiego, bowiem w Wielkopolsce gleby bardzo kwaśne stanowią 16 % a kwaśne 30 %.

Wszystkie gleby zawierają pewne naturalne ilości metali ciężkich. W latach 1999, 2000 i 2001, w ramach regionalnego monitoringu, na terenie powiatu prowadzone były badania zanieczyszczenia gleb w następująco zlokalizowanych punktach: - gmina Bojanowo – badania prowadzono w 1999 i 2001 roku, - gmina Rawicz – badania prowadzono w 2000 roku, - gmina Pakosław – badania prowadzono w 1999 roku.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 78

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Zawartość metali ciężkich w glebach na terenie powiatu rawickiego utrzymuje się na ogół w przedziale zawartości naturalnych lub lekko podwyższonych. W punkcie pomiarowym położonym na terenie gminy Bojanowo zawartość cynku w badaniach przeprowadzonych w latach 1999 i 2001 była nieco wyższa i odpowiada I stopniowi zanieczyszczenia. Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach zawiera poniżej zamieszczona tabela 50 (stanowi załącznik nr 2 do Zarządzenia Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa).

Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach T a b e l a 50 Zawartość w glebach [mg/kg] Pierwiastek lekkich ciężkich Kadm 3 3 Nikiel 30 100 Miedź 50 100 Ołów 50 100 Cynk 200 300

Poziom zanieczyszczenia gleb wybranymi metalami (Kadm, Ołów, Cynk, Miedź, Nikiel oraz siarka siarczanowa), w powiecie rawickim w roku 1999 przedstawia tabela 51.

Stwierdzona ilość zanieczyszczeń metalami ciężkimi w glebach powiatu rawickiego w roku 1999 T a b e l a 51 Liczba próbek z Stwierdzony Średnia Liczba próbek przekroczeniami w Powiat zakres zawartości zawartość ogółem poszczególnych stopniach [mg/kg] [mg/kg] zanieczyszczenia Kadm Cd 96 I -2 0,02 – 0,57 0,16 Ołów Pb 96 4,5 – 29,3 11,3 Cynk Zn 96 I - 4 3,0 - 76,1 26,8 Miedź Cu Rawicki 96 I - 1 1,1 – 17,3 5,7 Nikiel Ni 96 0,3 – 11,5 3,0 Siarka siarczanowa S – SO4 I – 60 II – 16 96 0,3 – 14,6 1,7 III – 6 IV - 13 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 1999 roku,

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 79

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Na terenie powiatu w 1999 roku występowały w glebach przekroczenia naturalnej zawartości metali ciężkich takich jak Miedź, Kadm i Cynk. Stopień zanieczyszczenia tymi metalami określono jako I. Przyczynami degradacji chemicznej gleb na terenie powiatu są przede wszystkim zanieczyszczenia związane ze spalaniem paliw (osiadanie zanieczyszczeń pyłowych i chemicznych, zanieczyszczenia komunikacyjne, kwaśne deszcze). Pewne niekorzystne skutki w postaci zanieczyszczenia gleb może dawać eksploatacja gazu ziemnego, brak jednak szczegółowych informacji na ten temat.

Glebę przed degradacją można chronić międzyinnymi przez:  prawidłowe zabiegi rolnicze (uprawowe),  stosowanie odpowiednich płodozmianów,  właściwa rozmieszczenie użytków rolnych i leśnych,  wapnowanie gleb zakwaszonych,  przeciwdziałanie erozji,  rekultywację (odnowę) terenów zdewastowanych,  zagospodarowanie odpadów komunalnych przez ich utylizację I kompostowanie oraz oczyszczanie ścieków.

4.8. Stan i tendencje zmian przyrody ożywionej

4.8.1. Szata roślinna

Szata roślinna występująca na terenie powiatu spełnia następujące funkcje:  sanitarno-higieniczną polegającą przede wszystkim na wzbogacaniu powietrza w tlen i zmniejszaniu w atmosferze ilości dwutlenku węgla;  ochronną – polegającą na ochronie gleb przed nadmierną erozją wietrzną, jak również stanowiącą ostoję i schronienie dla świata zwierzęcego;  retencyjną – polegającą na retencjonowaniu zasobów wodnych (opadów atmosferycznych i wód podziemnych);  dekoracyjną wynikającą w dużej mierzę z naturalnych cech roślinności (kształt, barwa), uzyskiwane dzięki temu efekty plastyczno - dekoracyjne korzystnie oddziałują na psychikę człowieka;  produkcyjną – polegającą na pozyskiwaniu naturalnych surowców – drewno, grzyby. Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe część powiatu została objęta obszarem chronionego krajobrazu. Natomiast wyjątkowo wartościowe zasoby IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 80

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego przyrodnicze na terenie powiatu objęto szczegółowymi formami ochrony w postaci, rezerwatu przyrody (Dębno) oraz licznych pomników przyrody. Wyodrębnione obszary zostały objęte ochroną zgodnie z wymogami Ustawy o ochronie przyrody. Ma to głównie przyczynić się do zachowania wartości przyrodniczych i krajobrazowych.

Obszary chronione, jak również uprawy rolne na terenie powiatu są poddawane nadzwyczajnym zagrożeniom i degradacji. Najczęstszymi ich formami są:  zanieczyszczenia powiązane z ruchem komunikacyjnym;  zanieczyszczenia pyłowe ze źródeł niskiej emisji i emiterów przemysłowych  zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych;  niezrekultywowane wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego;  zanieczyszczenia punktowe z dzikich wysypisk śmieci.

4.8.2. Lasy

Obecnie stan zdrowotny i sanitarny lasów na terenie powiatu określa się jako dobry i nie występują żadne czynniki szkodnikotwórcze, które mogłyby znacząco zagrażać kondycji lasów. Ostatnio odnotowanym, poważnym zagrożeniem lasów na terenie powiatu, było masowe występowanie boreczników – owadów niszczących igły sosny. Miało to jednak miejsce w 1956 roku. W ramach zabiegów ochronnych i profilaktycznych co roku wykonywany jest szereg prac i zabiegów chroniących drzewostan. Lasy na terenie powiatu są również w średnim stopniu narażone na występowanie pożarów, ze względu na znaczny udział drzewostanów mieszanych i wilgotnych siedlisk. Najbardziej narażone pod tym względem jest Leśnictwo Dębno. W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa pożarowego obszarów leśnych na terenie powiatu podejmowane są następujące działania: - utrzymywanie pasów przeciwpożarowych wzdłuż głównych dróg i torów kolejowych (23 km); - porządkowanie terenów leśnych wzdłuż szlaków komunikacyjnych (na powierzchni 31,5 km); - utrzymywanie punktów czerpania wody do celów gaśniczych (24 punkty); - oznakowanie zagrożonych drzewostanów tablicami ostrzegawczymi i informacyjnymi (69 sztuk); - patrolowanie lasów przez Straż Leśną; IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 81

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- wprowadzanie okresowych zakazów wstępu na tereny leśne. Wszystkie lasy na terenie powiatu objęte są inwentaryzacją lub planem urządzania lasów. Zgodnie z Krajowym Planem Zwiększania Lesistości do roku 2020 lesistość na obszarze kraju ma się zwiększyć z 28 % do 30%. W ramach tego planu również prowadzone jest zwiększanie lesistości powiatu, przez zalesianie gruntów porolnych. W przeciągu ostatnich 4 lat zaadoptowano 19 ha. Przy czym obecnie w rejestrze na zalesienie oczekuje 27 właścicieli gruntów na łączną powierzchnię 96 ha. Wstępnie przyznany przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa limit na zalesienia w 2003 roku wynosi 40 ha.

4.8.3. Świat zwierzęcy

Zasoby świata zwierzęcego na terenie powiatu można uznać za umiarkowanie bogate. Stosunkowo liczną grupę stanowią rzadkie gatunki zwierząt dziko żyjących (sarny, jelenie, dziki, a także lisy i daniele). Dla tej grupy największym zagrożeniem ich egzystencji i dalszego rozwoju są:  nieprawidłowa gospodarka leśna np. niekontrolowane wyręby lasów,  kłusownictwo – mogące przyczynić się do niekontrolowanego (gwałtownego) zmniejszenia się populacji poszczególnych gatunków. Dla urozmaiconej i licznie reprezentowanej grupy ptaków, żerujących i gniazdujących głównie w dolinach rzecznych (Orli i Masłówki) oraz dla gatunków gadów takich jak padalce, zaskrońce, jaszczurki i zwinki, a także płazów (żab, ropuch, rzekotek i kumaków), występujących na omawianym obszarze poważnym zagrożeniem są:  zanieczyszczenia wód powierzchniowych – brak skanalizowania i niewystarczająca ilość oczyszczalni ścieków oraz dzikie wysypiska;  zmienności i niedobory stanu wód. Wymienione zagrożenia wpływają również na małe zróżnicowaną i ograniczoną ilość występowania na obszarze powiatu, pomimo stosunkowo gęstej sieci cieków wodnych, nawet pospolitych gatunków ryb.

4.9. Stan i tendencje przeobrażeń walorów estetyczno – widokowych krajobrazu

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 82

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Charakterystyczną cechą dla terenów siedlisk ludzkich jest występowanie zmiany walorów estetyczno – widokowych krajobrazu, związanych głównie z dużymi obiektami kubaturowymi np. zakładami przemysłowymi, silosami, kominami W przypadku powiatu rawickiego istnieje na jego terenie mała ilość dużych zakładów przemysłowych. Są one zlokalizowana w większości na terenie lub w pobliżu miast (Rawicz, Miejska Górka, Bojanowo), przez powiązanie z siedliskowym charakterem miasta nie pogarszają one, mimo swych znacznych rozmiarów, walorów estetyczno – krajobrazowych. Elementami związanymi z działalnością przemysłowo – rolniczą są na terenie powiatu również silosy znajdujące się w pobliżu Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych, zlokalizowane na terenach poza miejskich. Mimo, że mają one charakter punktowy to jednak ich wielkość sprawia, że są widoczne z dalszych odległości. W sposób podobny na walory estetyczno - krajobrazowe oddziaływają maszty telefonii komórkowej, rozstawione na terenie powiatu. Za naruszenie walorów estetyczno – widokowych można uznać także chaotyczną i nieujednoliconą stylowo zabudowę mieszkalną na terenie powiatu. Wielokrotnie w miejscach o dużych walorach widokowych występują obiekty wyraźnie się odznaczające i „burzące” pewnego rodzaju harmonię. Za naruszenie naturalnego krajobrazu, należy również uznać wszelkie wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego występujące w znacznej ilości zwłaszcza na terenie gminy Jutrosin.

4.10. Synteza danych o stanie przeobrażeń środowiska przyrodniczego

Na podstawie zebranych informacji i ich analizie sporządzono listę problemów ekologicznych jakie występują na terenie powiatu tabela 52. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 83

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Przyczyny i sposoby rozwiązania problemów środowiskowych na terenie powiatu T a b e l a 52 Problem Główne przyczyny występowania Ogólne metody w zakresie ekologiczny problemu przeciwdziałania określonemu problemowi Zanieczyszczenie  istnienie kilku zakładów  współpraca na rzecz kierunków powietrza przemysłowych, zmniejszenia zanieczyszczeń z atmosferycznego  stosowanie indywidualnego zakładów przemysłowych na terenie ogrzewania (węglowego) powiatu,  nasilony ruch  likwidacja indywidualnych punktów komunikacyjny, paleniskowych,  nie wykorzystywanie źródeł  przechodzenie na paliwa ekologiczne energii odnawialnej, do - gaz, paliwa odnawialne, pokrywania  tworzenie i rozszerzanie stref zapotrzebowania w energię, ochronnych zieleni,  wypalanie traw  prowadzenie nowych nasadzeń leśnych na terenach nieużytków oraz gleb o słabej bonitacji Hałas  duży ruch komunikacyjny  tworzenie ekranów i stref izolacyjnych  zakłady przemysłowe wzdłuż ciągów komunikacyjnych o największym nasileniu ruchu,  przebudowa złych rozwiązań węzłów komunikacyjnych Bojanowo, Rawicz; Miejska Górka  modernizacja zakładów przemysłowych. Promieniowanie  obecność źródeł  lokalizacja nowych obiektów z elektromagnetyczne promieniowania (wieże zachowaniem stref ochronnych; telefonii komórkowej, nadajniki, sieci i stacje energetyczne) Zanieczyszczenie  brak kanalizacji sanitarnej  budowa lokalnych oczyszczalni wód na dużym obszarze powiatu, ścieków, powierzchniowych  niewystarczająca ilość  pełne skanalizowanie powiatu, oczyszczalni lokalnych,  zlikwidowanie dzikich wysypisk  brak rozbudowanej odpadów i wylewisk ścieków, kanalizacji deszczowej na  inwentaryzacja zbiorników terenach zurbanizowanych, bezodpływowych – szamb,  dzikie wylewiska,  kontrola szczelności zbiorników  chemizacja rolnictwa, bezodpływowych oraz wywiązywanie  zanieczyszczenia się z obowiązku ich opróżniania, pochodzące z poza terenów  współpraca na rzecz kierunków powiatu, zmniejszenia zanieczyszczeń z poza terenu powiatu (sąsiedztwo powiatów dolnegosląska) Zanieczyszczenie  brak kanalizacji sanitarnej  pełne skanalizowanie powiatu, wód podziemnych na dużym obszarze powiatu,  zlikwidowanie dzikich wylewisk,  niewystarczająca ilość  kontrola szczelności zbiorników oczyszczalni lokalnych, bezodpływowych – szamb,  dzikie wylewiska,  właściwe składowanie nawozów  nieszczelne zbiorniki naturalnych oraz (obornika, bezodpływowe, gnojowicy),  chemizacja rolnictwa,  właściwe składowanie kiszonek,  położenie powiatu w strefie  przeciwdziałanie zmianie stosunków małych zasobów wodnych wodnych.

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 84

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Degradacja gleby  zanieczyszczenie powietrza  ograniczenie emisji zanieczyszczeń atmosferycznego, pyłowych i gazowych,  wypalanie traw,  ochrona wód podziemnych,  awarie przemysłowe  właściwe stosowanie nawozów sztucznych,  kontrola szczelności zbiorników bezodpływowych oraz wywiązywanie się z obowiązku ich opróżniania,  właściwe gospodarowanie odpadami komunalnymi,  właściwe składowanie nawozów naturalnych (obornika, gnojowicy)  właściwe składowanie kiszonek. Degradacja szaty  zanieczyszczenie powietrza  ograniczenie emisji zanieczyszczeń roślinnej atmosferycznego atmosferycznych  degradacja gleb  właściwa pielęgnacja szaty roślinnej  wypalanie traw  stosowanie gatunków odpornych na zanieczyszczenia,  zalesianie nieużytków,  wzbogacanie gleb środkami glebotwórczymi (kompost); Ubożenie świata  zanieczyszczenie powietrza,  ograniczanie lokalnych źródeł zwierzęcego gleby i wody zanieczyszczeń powietrza, gleby i  kłusownictwo wody  wypalanie traw  walka z kłusownictwem  dokarmianie i szczepienia ochronne

Obniżenie walorów  obiekty pochodzenia  sytuowanie elementów naruszających estetyczno antropogenicznego walory estetyczne i krajobrazowe widokowych  estetyka zabudowy powiatu mieszkalnej  uporządkowanie zabudowy

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 85

Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA

We wcześniejszych rozdziałach przeprowadzono analizę stanu środowiska oraz uwarunkowań społeczno – gospodarczych na terenie powiatu rawickiego. Szczegółowo omówiono poszczególne elementy środowiska, towarzyszące im zagrożenia. W celu realizacji przyjętych założeń konieczne jest ustalenie głównych zasad polityki ekologicznej w odniesieniu do poszczególnych elementów środowiska. Wymaga to wyznaczenia:  celów ekologicznych – cel po osiągnięciu, którego ma nastąpić poprawa danego elementu środowiska stanowiący ostateczny efekt podejmowanych działań;  kierunków działań – kierunki służące do osiągnięcia wyznaczonych celów ekologicznych  zadań ekologicznych – konkretne przedsięwzięcia prowadzące do realizacji wyznaczonych kierunków a tym samym celów ekologicznych. Działania te mają charakter długookresowy i winny być realizowane aż do osiągnięcia założonego celu. Z uwagi na długi okres „dochodzenia” do wyznaczonego celu, z zaproponowanych zadań należy określić zadania priorytetowe (priorytety ekologiczne) do realizacji jako najpilniejsze. Ponadto konieczne jest ustalenie harmonogramu prowadzenia działań ekologicznych z rozbiciem na działania krótko i długoterminowe oraz mechanizmy finansowo ekonomiczne. Polityka ekologiczna dla powiatu rawickiego, oparta została na II Polityce Ekologicznej Państwa, Programie Ochrony Środowiska dla Województwa Wielkopolskiego oraz istniejących uwarunkowaniach prawnych z uwzględnieniem dostosowania polskiego prawa do prawa wspólnotowego Unii Europejskiej. Poniżej przedstawiono cele, kierunki i zadania ekologiczne dla powiatu rawickiego w odniesieniu do konkretnych elementów środowiska. Ich realizacja złoży się na wypełnianie zadań określonych w Polityce Ekologicznej Państwa oraz Programie Ochrony Środowiska Województwa Wielkopolskiego, co powinno prowadzić do zrównoważonego rozwoju powiatu.

5.1. Racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 86 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi jest jednym z podstawowych warunków zrównoważonego rozwoju. Uwzględniając to założenie określono cel ekologiczny: Racjonalizacja zużycia energii, surowców i materiałów oraz wzrost udziału zasobów odnawialnych W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Racjonalizacja użytkowania wody  Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji  Zmniejszenie energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna być realizowana przez konkretne zadania ekologiczne.

5.1.1. Racjonalizacja użytkowania wody

Racjonalizacją użytkowania wody powinny być objęte wszystkie działy gospodarki korzystające z zasobów wody. Konieczne jest, zatem w najbliższej przyszłości ograniczenie zużycia wody przede wszystkim w przemyśle i rolnictwie oraz ograniczenie strat związanych z jej rozprowadzaniem. Krajowy limit został ustalony w zakresie zmniejszenia wodochłonności produkcji o 50 % w stosunku do 1990 r. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działań to: 1. wprowadzenie normatywów zużycia wody w wodochłonnych dziedzinach produkcji w oparciu o zasadę stosowania najlepszych dostępnych technik – BAT, (przedsiębiorstwa na terenie powiatu); 2. ustalenie normatywnych wskaźników zużycia wody w gospodarce komunalnej stymulujących jej oszczędzanie; 3. ograniczenie wykorzystywania wód podziemnych do celów przemysłowych (poza przemysłem spożywczym i niektórymi specjalnymi działami produkcji); 4. realizacja przez zakłady planów racjonalnego gospodarowania wodą (np. wprowadzających zamknięte obiegi wody);.

5.1.2. Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji

Działanie to jest jednym z najważniejszych w polityce ekologicznej państwa gdyż prowadzi do likwidacji zanieczyszczeń, uciążliwości i zagrożeń „u źródła”. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to:

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 87 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

1. wprowadzenie powiatowych wskaźników materiałochłonności i odpadowości produkcji. Rozwiązanie to powinno zmobilizować przedsiębiorstwa istniejące na terenie powiatu do stosowania technologii odpowiadających wyznaczonym lokalnym normom i bardziej przyjaznych środowisku (zmniejszenie strumienia wytwarzanych odpadów, zwiększenie ponownego wykorzystania surowców odpadowych, rozdzielenie strumienia odpadów), 2. wprowadzenie ograniczeń dotyczących możliwości składowania odpadów z przemysłu ze wskazaniem właściwej metody ponownego wykorzystania bądź unieszkodliwiania; 3. wprowadzenie nowych małoodpadowych technologii; 4. wprowadzenie bodźców ekonomicznych dla przedsięwzięć proekologicznych (ulgi podatkowe, możliwość współfinansowania, itp.).

5 .1.3. Zmniejszeni e energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych

W polityce energetycznej państwa przewiduje się zmniejszenie w roku 2010 zużycia energii na jednostkę krajowego produktu o 25% w stosunku do 2000 roku. Zakłada się ponadto w roku 2010 osiągnięcie poziomu 7,5% udziału energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii pierwotnej. Poziom ten ma być osiągnięty poprzez odpowiednie wykorzystanie zasobów biomasy, energii wody i wiatru, słońca, wód geotermalnych oraz biogazu z odpadów. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. opracowanie i wdrożenie przez gminy (zgodnie z Prawem Energetycznym) planów zaopatrzenia w energię. Dokument ten powinien określać rozwiązania w tym przedmiocie na obszarze gminy z uwzględnieniem zasad ochrony środowiska. 2. wprowadzenie energooszczędnych technologii i urządzeń w przemyśle i energetyce oraz podniesienie ich sprawności; 3. zmniejszenie strat energii, zwłaszcza cieplnej, w systemach przesyłowych, przede wszystkim poprzez uszczelnienie rurociągów oraz ich właściwą eksploatację; 4. poprawa parametrów energetycznych budynków - termorenowacja (dobór otworów drzwiowych i okiennych o niskim współczynniku przenikalności cieplnej, właściwa izolacja termiczna ścian - ocieplenie budynków, lokalizacja nowych obiektów zgodnie z naturalną (cieplejszą), kierunkową orientacją stron świata); 5. stosowanie indywidualnych liczników ciepła; 6. zwiększenie udziału energii otrzymywanej z surowców odnawialnych w całkowitym zużyciu energii. Na terenie powiatu rawickiego można to osiągnąć przez

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 88 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

odpowiednie wykorzystanie przede wszystkim zasobów biomasy (słomy, drewna, ścinek).

5.2. Ochrona powietrza

Zgodnie z przepisami polskiego prawa ochrona powietrza polega na zapobieganiu powstawaniu zanieczyszczeń, ograniczaniu lub eliminowaniu wprowadzonych do powietrza substancji zanieczyszczających w celu zmniejszenia stężeń do dopuszczalnego poziomu lub utrzymania ich na poziomie dopuszczalnych wielkości. Uwzględniając założenia ochrony powietrza określono cel ekologiczny: Zapewnienie wysokiej jakości powietrza, redukcja emisji pyłów i gazów cieplarnianych i niszczących warstwę ozonową W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Ograniczenie emisji do powietrza w energetyce i przemyśle  Ograniczenie emisji w sektorze mieszkalnictwa  Ograniczenie emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna być realizowana przez konkretne zadania ekologiczne.

5.2.1. Ograniczenie emisji do powietrza w energetyce i przemyśle

W emisji zanieczyszczeń do powietrza dominującą rolę odgrywają sektory wytwarzania i zaopatrzenia w energię oraz przemysł. Skupienie się na ograniczeniu emisji z wymienionych sektorów przyniesie pewne efekty ekologiczne na terenie powiatu. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. modernizacja układów technologicznych oraz montaż urządzeń ograniczających emisję (w takich przypadkach istnieje możliwość wspólnego ubiegania się Urzędów wraz z zakładami o środki finansowe np. z eko – konwersji naszego zadłużenia); 2. objęcie pozwoleniami emisyjnymi (w ramach gospodarczego korzystania ze środowiska) wszystkich zakładów przemysłowych (zarówno dużych jak i małych); 3. wprowadzenie systemu monitoringu i kontroli emisji zanieczyszczeń na terenie przedsiębiorstw (w razie przekroczeń dopuszczalnych stężeń należy spowodować, za pomocą wszystkich dostępnych środków administracyjnych, zaprzestania emisji); 4. zachęcanie zakładów do samokontroli poprzez wprowadzanie systemów zarządzania środowiskiem (ISO 14 000) w obrębie przedsiębiorstwa; 5. wyznaczenie, w oparciu o studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, stref na terenie powiatu pozwalających na lokalizację

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 89 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

zakładów przemysłowych, których produkcja będzie związana z nadmierną emisją zanieczyszczeń (strefy powinny być tak wyznaczone aby zapewniały jak najmniejsze oddziaływanie na środowisko oraz mieszkańców); 6. stosowanie stref (pasów) zieleni izolacyjnej wokół dużych emitorów zanieczyszczeń (strefy te powinny być tworzone z gatunków roślinności o dużej odporności na zanieczyszczenia oraz właściwie pielęgnowane, a ubytki uzupełniane); 7. spalanie węgla lepszej jakości lub zamiana nośnika na bardziej ekologiczny.

5.2.2. Ograniczenie emisji w sektorze mieszkalnictwa

Tzw. niska emisja zanieczyszczeń powietrza pochodząca z ogrzewnictwa komunalnego stanowi w miastach ok. 50% ogólnej emisji zanieczyszczeń, zaś na terenach wiejskich ok. 80%. Źródłem powstawania zanieczyszczeń jest przede wszystkim wykorzystywane w przestarzałych urządzeniach grzewczych paliwo w postaci niskiej jakości węgla, a także różnego typu materiały odpadowe. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. eliminowanie węgla jako paliwa w kotłowniach lokalnych i gospodarstwach domowych, rozpowszechnienie stosowania drewna, trzciny energetycznej, a przede wszystkim gazu; 2. promowanie nowych nośników energii ekologicznej pochodzących ze źródeł odnawialnych – energia słoneczna, wiatrowa, geotermalna; 3. centralizacja uciepłowienia prowadząca do likwidacji małych kotłowni i indywidualnych palenisk domowych (zwłaszcza na terenie miast); 4. rozbudowa sieci gazowej na obszarze powiatu i zwiększenie liczby odbiorców; 5. wsparcie finansowe dla mieszkańców zmieniających ogrzewanie węglowe na bardziej ekologiczne; 6. edukacja ekologiczna społeczeństwa na temat wykorzystania proekologicznych nośników energii i szkodliwości spalania materiałów odpadowych (szczególnie tworzyw sztucznych).

5.2.3. Ograniczenie emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych

Ruch drogowy jest istotnym zagrożeniem dla środowiska i zdrowia człowieka. Zwiększające się natężenie ruchu, stan dróg oraz stan techniczny pojazdów stanowią źródło zagrożeń, w tym przyczyniają się do wzrostu emisji zanieczyszczeń do powietrza. V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 90 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. wyprowadzenie ruchu tranzytowego z obszaru miast (budowa obejść drogowych obwodnic), przebudowa dróg o małej przepustowości; 2. bieżąca modernizacja dróg i ciągów komunikacyjnych; 3. egzekwowanie reżimów emisji spalin przez pojazdy oraz eliminacja pojazdów o podwyższonej emisji i nie posiadających katalizatorów; 4. rozbudowa transportu publicznego na terenie powiatu oraz zachęcanie mieszkańców do korzystania z tego rodzaju transportu; 5. wspieranie rozwoju ruchu rowerowego poprzez likwidację barier technicznych oraz tworzenie ścieżek rowerowych; 6. stosowanie stref (pasów) zieleni izolacyjnej wzdłuż ciągów komunikacyjnych (strefy te powinny być komponowane z gatunków o dużej odporności na zanieczyszczenia oraz właściwie pielęgnowane, a ubytki uzupełniane).

Uwarunkowania prawne Przyszłe członkostwo w Unii Europejskiej zobowiązuje Polskę do dostosowania aktualnie obowiązujących przepisów do unijnych. Kompleksową regulację w dziedzinie ochrony powietrza stanowi w UE tzw. dyrektywa ramowa w sprawie oceny i zarządzania jakością powietrza w otoczeniu – 96/62/EC oraz dyrektywy pochodne. Instrumenty prawne wykorzystywane do ograniczenia emisji zanieczyszczeń w Polsce, uwzględniające wymagania dyrektyw UE, to przede wszystkim Prawo Ochrony Środowiska oraz wydane do niego przepisy wykonawcze do najważniejszych należą: - Rozporządzenie Rady Ministrów, w sprawie opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska (Dz. U. 2001 Nr. 130 poz. 1453); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, zakres i sposób przekazywania informacji dotyczących zanieczyszczenia powietrza (Dz. U. 2002 Nr. 204, poz. 1727); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. 2002 Nr. 87, poz. 796); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie sposobów, metod i zakresu dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu, górnych i dolnych progów oszacowania dla substancji o ustalonych poziomach dopuszczalnych oraz metodyk referencyjnych modelowania jakości powietrza (Dz. U. 2002 Nr. 87, poz. 798); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy ochrony powietrza (Dz. U. 2002 Nr. 115, poz. 1003); V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 91 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. 2003 Nr. 1, poz. 12).

Zgodnie z Prawem Ochrony Środowiska art. 87, ocenę jakości powietrza dokonuje się w strefach, które stanowią miasta i aglomeracje o liczbie ludności większej niż 250 tys. oraz obszary powiatów nie wchodzących w skład aglomeracji. Na podstawie art. 89 wojewoda, co roku dokonuje oceny poziomu substancji w powietrzu w danej strefie, a następnie dokonuje klasyfikacji stref. Na podstawie art. 91 POŚ, wojewoda, po zasięgnięciu opinii starostów, określa w drodze rozporządzenia programy ochrony powietrza w strefach. W województwie wielkopolskim wydzielono 35 stref (Poznań, Kalisz, Konin, Leszno oraz 31 powiatów ziemskich). Zgodnie z zapisami ustawy z dnia 19 grudnia 2002 r o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr. 7 poz. 78), wojewoda w terminie do dnia 30 września 2003 r, powinien wydać rozporządzenie określające programy ochrony powietrza dla wyznaczonych stref.

5.3. Ochrona przed hałasem

Zgodnie z Prawem Ochrony Środowiska (Dział V, art. 112), „ochrona przed hałasem polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska, między innymi poprzez utrzymanie hałasu poniżej poziomu dopuszczalnego lub, co najmniej na tym poziomie oraz przez zmniejszenie poziomu hałasu, co najmniej do dopuszczalnego, w przypadku, gdy jest on dotrzymany”. Uwzględniając założenia ochrony przed hałasem określono cel ekologiczny: Zminimalizowanie uciążliwego hałasu w środowisku W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Ochrona przed hałasem komunikacyjnym  Ochrona przed hałasem przemysłowym Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna realizowana przez konkretne zadania ekologiczne. 5.3.1. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym

Przez teren powiatu rawickiego przebiegają ważne szlaki komunikacyjne, które mają wpływ na pogorszenie klimatu akustycznego na obszarze powiatu. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. dokonanie rozpoznania klimatu akustycznego (sporządzenie map akustycznych) ze wskazaniem terenów szczególnie narażonych na emisję hałasu; V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 92 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

2. eliminowanie ruchu tranzytowego z obszarów o gęstej zabudowie np. przez budowę obwodnic; 3. wspomaganie gmin w modernizacji i budowie dróg (budowa obwodnic, optymalizacja przebiegu tras komunikacyjnych oraz optymalizacja płynności ruchu); 4. wspieranie inwestycji ograniczających ujemny wpływ hałasu, mianowicie: budowy ekranów akustycznych i tworzenia pasów zwartej zieleni ochronnej, a także izolacji budynków (np. wymiana okien); 5. prowadzenie monitoringu poziomu hałasu wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych przechodzących przez teren powiatu; 6. integrowanie planów zagospodarowania przestrzennego z problemami zagrożenia hałasem.

5.3.2. Ochrona przed hałasem przemysłowym

Poziom emisji hałasu ze źródeł przemysłowych jest porównywalny z emisją ze środków transportu, jednak na jego oddziaływanie jest narażona mniejsza liczba mieszkańców. Częstą przyczyną złego klimatu akustycznego wokół zakładów przemysłowych jest ich niewłaściwa lokalizacja w stosunku do obiektów sąsiadujących. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. opracowanie map akustycznych obrazujących rzeczywisty poziom hałasu wokół największych zakładów przemysłowych; 2. systematyczna kontrola przedsiębiorstw, zwłaszcza tych zlokalizowanych w pobliżu jednostek osadniczych lub na ich terenie; 3. egzekwowanie w przedsiębiorstwach zmian technologicznych w przypadku przekroczeń emisji hałasu (stosowania obudów dźwiękochłonnych, ekranów oraz tłumików akustycznych); 4. wyznaczenie stref ochronnych wokół przedsiębiorstw, w obrębie których nie należy lokalizować budynków mieszkalnych; 5. tworzenia pasów zwartej zieleni ochronnej wokół przedsiębiorstw.

Uwarunkowania prawne Zagadnienia prawne z zakresy ochrony przed hałasem, reguluje przede wszystkim Prawo Ochrony Środowiska wraz z wydanymi do niego przepisami wykonawczymi do najważniejszych należą: - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie wartości progowych poziomów hałasu (Dz. U. 2002 Nr. 8 poz. 81); - Rozporządzenie Rady Ministrów, w sprawie wysokości jednostkowych stawek kar za przekroczenie dopuszczalnego poziomu hałasu (Dz. U. 2001 Nr. 120.1285); V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 93 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy ochrony środowiska przed hałasem (Dz. U. 2002 Nr. 179. 1498).

Zgodnie z art. 117 Prawa Ochrony Środowiska dokonuje się oceny stanu akustycznego środowiska. Obowiązkowo dla aglomeracji o liczbie mieszkańców większej niż 100 tys., oraz dla terenów poza aglomeracjami określonych art. 179 ust. 1. POŚ. Dodatkowo tereny, dla których dokonywana będzie ocena stanu akustycznego środowiska, mogą zostać również określone w powiatowym programie ochrony środowiska. Na potrzeby oceny stanu akustycznego środowiska tworzone są mapy akustyczne. Na podstawie art. 118 ust. 1 POŚ, starosta sporządza, co 5 lat mapy akustyczne, dla aglomeracji powyżej 100 tys. mieszkańców oraz dla terenów określonych w powiatowym programie ochrony środowiska. Na podstawie art. 119 ust. 1 dla terenów, na których poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny, tworzy się programy działań, których celem jest dostosowanie poziomu hałasu do dopuszczalnego. Dla aglomeracji powyżej 100 tys. mieszkańców oraz dla terenów określonych w powiatowym programie ochrony środowiska, programy działań (programy ochrony środowiska przed hałasem) uchwala rada powiatu, a dla terenów, o których mowa w art. 179 ust.1, programy określa w drodze rozporządzenia wojewoda. Zgodnie z zapisami ustawy z dnia 19 grudnia 2002 r o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr. 7 poz. 78), starostowie w terminie do dnia 30 czerwca 2012 r, powinni sporządzić mapy akustyczne dla terenów określonych, w art. 118 ust. 1 POŚ, rady powiatów w terminie do dnia 30 czerwca 2013 r, powinny uchwalić programy działań określone w art. 119 ust. 1 POŚ. Wojewodowie do dnia 30 czerwca 2007 r powinni określić programy działań dla terenów, o których mowa w art. 179 ust.1 POŚ.

5.4. Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym

Poziom promieniowania niejonizującego jest jednym z czynników wpływających na jakość życia człowieka. Uwzględniając założenia ochrony przed promieniowaniem określono cel ekologiczny: Ochrona mieszkańców przed promieniowaniem elektromagnetycznym W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Inwentaryzacja źródeł promieniowania elektromagnetycznego

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 94 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Preferowanie niskokonfliktowych lokalizacji źródeł promieniowania elektromagnetycznego Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna być realizowana przez konkretne zadania ekologiczne.

5.4.1. Inwentaryzacja źródeł promieniowania elektromagnetycznego

W celu określenia wielkości problemu zanieczyszczenia środowiska elektromagnetycznym promieniowaniem niejonizującym oraz jego wzrostu, konieczne jest podjecie następujących działań. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. Inwentaryzacja źródeł promieniowania elektromagnetycznego na terenie powiatu; 2. Kontrola wprowadzania do środowiska nowych urządzeń emitujących promieniowanie.

5.4.2. Preferowanie niskokonfliktowych lokalizacji źródeł promieniowania elektromagnetycznego

Dla ograniczenia potencjalnego wpływu promieniowania na mieszkańców powiatu należy w ramach ochrony podjąć następujące działania: 1. Przestrzeganie granic stref ochronnych zgodnie z ocenami oddziaływania na środowisko dla urządzeń nadawczych; 2. Współpraca z zakładami energetycznymi w dziedzinie ochrony mieszkańców przed sutkami promieniowania pola elektromagnetycznego; 3. Uwzględnienie w studiach uwarunkowań i planach zagospodarowania przestrzennego zagadnień pola elektromagnetycznego.

Uwarunkowania prawne Za najistotniejsze przepisy prawne w dziedzinie ochrony przed promieniowaniem należy uznać zapisy ustawy Prawo Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.), Dział VI – Ochrona przed polami elektromagnetycznymi. Według zapisów art. 124 POŚ, wojewoda prowadzi rejestr zawierający informację o terenach, na których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku. Rejestr ten jest corocznie aktualizowany. Obecnie brak jest stosownych przepisów wykonawczych – rozporządzeń, regulujących szczegółowo zasady ochrony przed promieniowaniem, zostaną one dopiero wydane. V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 95 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Ponadto, zagadnienia ochrony ludzi i środowiska przed niejonizujacym promieniowaniem elektromagnetycznym są uregulowane również przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, prawa budowlanego, zagospodarowania przestrzennego oraz przepisami sanitarnymi.

5.5. Ochrona wód

Gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych oraz korzystanie z wód reguluje ustawa Prawo Wodne. Zakłada ona gospodarowanie wodami uwzględniające zasadę wspólnych interesów i powinna być realizowana przez współpracę administracji publicznej, użytkowników wód i przedstawicieli lokalnych społeczności. Uwzględniając założenia ochrony zasobów wodnych określono cel ekologiczny: Zapewnienie wystarczającej ilości wody o odpowiedniej jakości użytkowej, racjonalizacja zużycia wody oraz ochrona przed powodzią W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Zarządzanie zasobami wodnymi  Ochrona wód  Ochrona przeciwpowodziowa i retencja wodna Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna być realizowana przez konkretne zadania ekologiczne.

5.5.1. Zarządzanie zasobami wodnymi

Zarządzanie zasobami wodnymi jest jednym z podstawowych zagadnień mających wpływ na rozwój regionu i jakość życia na jego obszarze. Ma to istotne znaczenie dla powiatu rawickiego ze względu na mały zasób wód podziemnych oraz niską jakość wód powierzchniowych. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. opracowanie programów zaopatrzenia w wodę na terenie gmin powiatu; 2. opracowanie koncepcji gospodarki wodno – ściekowej dla poszczególnych gmin powiatu, stanowiących podstawę do dalszych przedsięwzięć w tym zakresie;

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 96 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

3. wprowadzenie zintegrowanego systemu zarządzania zasobami wodnymi, obejmującego wody podziemne i powierzchniowe, na terenie powiatu.

5.5.2. Ochrona wód

Jednym z celów polityki ekologicznej państwa jest zapewnienie mieszkańcom wody pitnej dobrej jakości. Ważne z tego względu jest utrzymywanie jakości wód podziemnych i powierzchniowych, co najmniej na poziomie wymaganym przepisami. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. wdrożenie systemu zarządzania zasobami wodnymi; 2. sukcesywna wymiana i renowacja wyeksploatowanych odcinków sieci wodociągowej; 3. minimalizacja strat wody na przesyle wody wodociągowej (przewody magistralne i lokalne); 4. modernizacja i rozbudowa stacji uzdatniania wody w celu zapewnienia właściwej jakości wody; 5. ustanowienie stref ochrony wokół ujęć; 6. wprowadzenie ograniczeń w zagospodarowywaniu terenów ochronnych wód podziemnych oraz ujęć wody; 7. przeprowadzenie akcji edukacyjno – informacyjnej propagującej optymalizację zużycia wody przez indywidualnych użytkowników (np. gromadzenie wody deszczowej i wykorzystywanie jej na cele agrarne – do podlewania zieleni); 8. wspieranie działań podmiotów gospodarczych w zakresie racjonalnego gospodarowania wodą, w tym eliminowanie nieuzasadnionego wykorzystania wód podziemnych do celów przemysłowych (przez branże inne niż np. przemysł spożywczy i farmaceutyczny), oraz przez wprowadzenie zamkniętego obiegu wody w przemyśle; 9. sukcesywna modernizacja istniejącej sieci kanalizacyjnej ogólnospławnej (rozdział kanalizacji sanitarnej i deszczowej) i pilna realizacja nowych sieci na terenie powiatu; 10. optymalizacja wykorzystania (dociążenie) oraz modernizacja istniejących oczyszczalni ścieków w kierunku spełnienia wymagań obowiązującego prawa oraz dyrektyw UE; 11. budowa oczyszczalni przyzagrodowych na terenach, gdzie budowa sieci kanalizacji sanitarnej jest nieopłacalna z przyczyn ekonomicznych, bądź bardzo trudna do realizacji ze względów technicznych (ukształtowanie terenu), wsparcie finansowe dla rolników realizujących oczyszczalnie przyzagrodowe ; 12. zewidencjonowanie wszystkich zbiorników bezodpływowych i zintensyfikowanie ich kontroli technicznej oraz częstotliwości opróżniania; V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 97 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

13. wnikliwa kontrola punktów zrzutu ścieków przemysłowych; 14. opracowanie i sukcesywne wdrażanie programów ochrony wód powierzchniowych w układzie zlewniowym rzek; 15. stopniowe ograniczanie negatywnego wpływu na środowisko zanieczyszczeń obszarowych (pozostałości chemicznych środków ochrony roślin oraz nawozów) i punktowych (składowiska obornika) pochodzących z działalności rolniczej; 16. preferowanie użytkowania łąkowego oraz kształtowanie pasów roślinności wzdłuż cieków wodnych;

5.5.3. Ochrona przeciwpowodziowa i retencja wodna

W ochronie przeciwpowodziowej bardzo ważne jest wprowadzenie kompleksowego systemu ochrony przed powodzią oraz systemu zbiorników retencji wodnej. Ze względu na potencjalne znaczne zagrożenie powodziowe na terenie powiatu rawickiego, istotne jest podjęcie jak najszybszych działań zmierzających do zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. realizacja wytycznych powiatowego planu operacyjnego ochrony przed powodzią; 2. przeprowadzenie działań formalno-prawnych w zakresie planów zagospodarowania przestrzennego terenów zalewowych w dolinach rzek Orli, Masłówki oraz Dąbroczni; 3. systematyczna kontrola oraz konserwacja wałów i urządzeń wodnych; 4. rekonstrukcja wałów przeciwpowodziowych; 5. inwentaryzacja, odbudowa oraz prawidłowa eksploatacja systemów melioracji.

Uwarunkowania prawne Główną regulacją prawną odnoszącą się do zagadnień gospodarki wodnej jest ustawa Prawo Wodne z dnia 18 lipca 2001 (Dz. U. z 2001 r, Nr. 115 poz. 1229). Podstawowymi aktami wspomagającymi są Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.) oraz ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzeniu ścieków (Dz. U. z 2001 Nr. 72 poz. 747). Dodatkowe regulacje w zakresie ochrony wód znajdują się w przepisach wykonawczych do wymienionych ustaw, najważniejsze z nich to: - Rozporządzenie Ministra Infrastruktury, w sprawie określenia przeciętnych norm zużycia wody (Dz. U. 2002 Nr.8 poz. 79); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie warunków, jakie należy spełniać przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 98 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. 2002. Nr. 212 poz. 1799); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz częstotliwości pobierania próbek wody, metodyk referencyjnych analiz i sposobu oceny, czy wody odpowiadają wymaganym warunkom (Dz. U. 2002 Nr.204 poz. 1727); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. 2002 Nr. 241 poz. 2093, Dz. U. 2003 Nr. 4 poz. 44); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie wysokości jednostkowych stawek kar za przekroczenie warunków wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi (Dz. U. 2001 Nr. 146 poz. 1640); - Rozporządzenie Ministra Zdrowia, w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze, woda w kąpieliskach, oraz zasad sprawowania kontroli jakości wody przez organy Inspekcji Sanitarnej i (Dz. U. 2000 Nr. 82 poz. 937);

5.6. Ochrona powierzchni ziemi

Ochrona powierzchni ziemi zgodnie z zapisami ustawy Prawo Ochrony Środowiska, polega na zapewnieniu jej jak najlepszej jakości. Uwzględniając założenia ochrony powierzchni ziemi określono cel ekologiczny: Ochrona powierzchni ziemi i gleb przed degradacją W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Gleby użytkowane rolniczo  Zasoby kopalin Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna być realizowana przez konkretne zadania ekologiczne.

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 99 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

5.6.1. Gleby użytkowane rolniczo

Biorąc pod uwagę, klasyfikację bonitacyjną gleb na terenie powiatu rawickiego, ich odczyn pH i stan zanieczyszczenia metalami ciężkimi należy dążyć do racjonalnego wykorzystania tych gleb oraz zapewnienia im właściwej ochrony. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. zaktualizowanie i poszerzenie tematyki map glebowo–rolniczych, co będzie stanowiło podstawę w zakresie określenia potrzeb wapnowania i nawożenia gleb, walki z erozją i sposobu zagospodarowania terenu; 2. zapobieganie zanieczyszczeniu gleb środkami ochrony roślin oraz na skutek działalności przemysłu (zwłaszcza wydobywczego); 3. prowadzenie właściwej struktury zagospodarowania przestrzennego (zminimalizowanie powierzchni gruntów rolnych o wyższych klasach bonitacyjnych wyłączonych z produkcji rolnej i przeznaczonych na inne cele oraz zagospodarowywanie gruntów o niskiej przydatności rolniczej); 4. dostosowanie do naturalnego biologicznego potencjału gleb kierunków i intensywności produkcji; 5. podnoszenie jakości i struktury gleb poprzez wykorzystanie kompostu; 6. ochrona i wprowadzenie zadrzewień i zakrzewień śródpolnych i przydrożnych spełniających rolę przeciwerozyjną; 7. kształtowanie struktury upraw przeciwdziałającej erozji i pogarszaniu się jakości gleb oraz przeciwdziałanie zakwaszaniu; 8. upowszechnianie zasad dobrej praktyki rolniczej; 9. rekultywacja terenów zdegradowanych; 10. ograniczenie zanieczyszczeń emitowanych do powietrza i wody, rekultywacja składowisk odpadów przemysłowych i komunalnych.

5.6.2. Zasoby kopalin

W zakresie zagadnień zasobów kopalin, ważna jest ochrona obszarów perspektywicznych i ochrona złóż udokumentowanych. Najistotniejsze znaczenie dla powiatu rawickiego mają złoża gazu oraz zasoby surowców kruszywa naturalnego i ceramiki budowlanej. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. rozpoznanie możliwości zasobowych i perspektywicznych regionu w zakresie zasobów złóż gazu ziemnego; 2. prowadzenie dalszych poszukiwań i szczegółowe dokumentowanie istniejących zasobów surowcowych; V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 100 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

3. ochrona złóż perspektywicznych po przez uwzględnianie obszarów ich występowania w studiach uwarunkowań oraz planach zagospodarowania przestrzennego; 4. rekultywacja terenów poeksploatacyjnych (surowce naturalne ceramiki budowlanej, kruszywo);

Uwarunkowania prawne Zagadnienia prawne z zakresy ochrony powierzchni ziemi, regulują przede wszystkim Prawo Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.), Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 1994 r Nr 27, poz. 96 z póź. zm. – ustawa z dnia 27 lipca o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze Dz. U. 2001 Nr. 110, poz. 1190), ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1994 r Nr. 89, poz. 415 z póź. zm.) oraz ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 1995 r. Nr 16, poz. 78 z póź, zm.). Do najważniejszych przepisów wykonawczych należą: - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie określenia standardów jakości gleby (Dz. U. 2002 Nr. 165 poz. 1359); - Rozporządzenie rady Ministrów, w sprawie określenia organów właściwych w zakresie administracji geologicznej i nadzoru górniczego ( Dz. U. 1998 Nr. 162 poz. 1144).

5.7. Gospodarka odpadami

Zagadnienia związane z gospodarką odpadami zostały szczegółowo omówione w Planie Gospodarki Odpadami dla Powiatu Rawickiego.

5.8. Zasoby przyrodnicze

Ochrona zasobów przyrody ma prowadzić do zachowania istniejącego jej stanu (różnorodności gatunkowej) oraz stwarzania warunków do jak najlepszego rozwoju. Uwzględniając konieczność ochrony zasobów przyrody określono cel ekologiczny: Zachowanie walorów i zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem georóżnorodności i bioróżnorodności , w tym wzrost lesistości powiatu W celu osiągnięcia w/w celu określono kierunki działań ekologicznych:  Ochrona i rozwój systemu obszarów chronionych

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 101 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Integracja aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym  Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt  Ochrona lasów  Edukacja ekologiczna społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody Realizacja określonych celów i kierunków ekologicznych powinna być realizowana przez konkretne zadania ekologiczne.

5.8.1. Ochrona i rozwój systemu obszarów chronionych

Rozwój gospodarczy powiatu pociąga za sobą niebezpieczeństwo degradacji obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, z tego względu ważne jest połączenie systemu rozwoju obszarów cennych przyrodniczo z rozwojem społeczno gospodarczym. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. opracowanie planów ochrony obszarów chronionych na terenie powiatu; 2. wspieranie gmin w ustanawianiu użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo - krajobrazowych na terenach rolniczych, gdzie występują pozostałości ekosystemów i cennych fragmentów krajobrazu; 3. bieżąca ochrona obszarów i obiektów prawnie chronionych; 4. przygotowanie planu zabiegów konserwacyjnych i pielęgnacyjnych parków omników przyrody; 5. powiązanie przestrzenne prawnych form i działań ochrony przyrody z sąsiadującymi powiatami (Park Krajobrazowy Doliny Baryczy); 6. tworzenie nowych obszarów chronionych zgodnie z koncepcją sieci ekologicznej NATURA 2000.

5.8.2. Integracja aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym

Ze względu na gęstnienie sieci infrastruktury w krajobrazie oraz potencjalny rozwój gospodarczy na terenie powiatu, należy zadbać o uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego oraz studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania poszczególnych gmin powiatu, wniosków wynikających z istniejącej lub planowanej lokalizacji terenów chronionych wraz z ich otulinami (rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu). Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego selektywnego dostępu do terenów wyjątkowo cennych przyrodniczo;

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 102 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

2. przestrzeganie odpowiednich procedur lokalizacyjnych chroniących tereny cenne przyrodniczo przed przeinwestowaniem; 3. przeciwdziałanie rozwojowi budownictwa mieszkalnego i rekreacyjnego na terenach chronionych.

5.8.3. Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt

Celem ochrony gatunkowej jest zabezpieczenie dziko występujących gatunków zwierząt szczególnie rzadkich i zagrożonych wyginięciem oraz zachowanie różnorodności gatunkowej. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. opracowania planów ochrony siedlisk gatunków, które są zagrożone; 2. przeprowadzenie inwentaryzacji przyrodniczej, celem wskazania cennych przyrodniczo siedlisk, które należy wyłączyć np. z zalesiania; 3. określenie potrzeb w zakresie reintrodukcji roślin i zwierząt.

5.8.4. Ochrona lasów

Istniejące na terenie powiatu duże obszary leśne wymuszają podjęcie zdecydowanych działań ochronnych istniejących zasobów w celu zachowania ich funkcji (przyrodniczej, społecznej i gospodarczej). Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. prowadzenie stałego monitoringu środowiska leśnego w celu przeciwdziałania stanom niepożądanym (choroby, szkodniki); 2. wdrażanie powiatowego planu zwiększenia lesistości; 3. prowadzenie zalesiania równolegle z działaniami prowadzącymi do zróżnicowania struktury gatunkowej lasów i poprawy struktury wiekowej drzewostanów; 4. zalesianie leżących odłogiem oraz słabych bonitacyjnie użytków rolnych; 5. stworzenie systemu zachęcającego rolników do zalesiania nieużytków będących ich własnością; 6. szkolenie prywatnych właścicieli lasów na temat prawidłowych zasad gospodarki leśnej; 7. rozwój roli ochronnej i buforowej lasów.

5.8.5. Edukacja ekologiczna społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody

Powiat rawicki ma sprzyjające warunki do rozwoju turystyki i agroturystyki, co może stanowić potencjalne zagrożenie dla terenów przyrodniczych. Kolejnym V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 103 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego zagrożeniem jest intensywna gospodarka rolna w pobliżu terenów cennych przyrodniczo oraz intensywna zabudowa mieszkaniowa o nieuregulowanej gospodarce ściekowej oraz odpadowej. Z tego względu ważnym zadaniem będzie wykreowanie właściwych zachowań społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Zadania ekologiczne prowadzące do realizacji tego kierunku działania to: 1. promowanie zachowań związanych z codziennym bytowaniem mieszkańców a zgodnych z zasadami ochrony krajobrazu i przyrody; 2. rygorystyczne przestrzeganie wymagań ochrony przyrody w ramach funkcjonowania obiektów turystycznych i rekreacyjnych, budownictwa mieszkaniowego oraz prowadzenia działalności rolniczej; 3. rozwój przyrodniczych ścieżek dydaktycznych.

Uwarunkowania prawne Podstawowe regulacje prawne z zakresu zasobów przyrodniczych zawarte są w takich aktach jak, ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. z 1991 r, Nr. 114, poz. 492 z póź. zm.), ustawa o lasach (Dz.U. z 1991 r. Nr 101, poz. 444 z póź. zm.) , Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.), Prawo łowieckie (Dz.U. z 1995 r. Nr 147, poz. 713 z póź. zm. – ustawa z dnia 26 lipca 2001 r o zmianie ustawy prawo łowieckie Dz. U. 2001 Nr. 125 poz. 1366), ustawa o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. z 2001 r, Nr. 73, poz. 764) oraz ustawa o ochronie gatunków rolnych i leśnych (Dz. U. z 1995 nr. 16, poz. 78). Najważniejsze przepisy wykonawcze do wymienionych ustawa to: - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie rodzajów i zakresu opracowań ekofizjograficznych (Dz. U. 2002 Nr. 155 poz. 1298); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. 2001 Nr. 92 poz. 1029); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie zasad współdziałania Lasów Państwowych ze starostami w zakresie sporządzania planów zalesiania i uproszczonych planów urządzenia lasu, szkoleń, nadzoru nad wykonywaniem prac zalesieniowych oraz dostarczania sadzonek (Dz. U. 2002 Nr. 12 poz. 121); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie jednorazowego odszkodowania za przedwczesny wyrąb drzewostanu (Dz. U. 2002 Nr. 99 poz. 905); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie rocznych planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów hodowlanych (Dz. U. 2002 Nr. 194 poz. 1640); - Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie szczegółowych zasad przekazywania w zarząd obwodów łowieckich wyłączonych z wydzierżawiania (Dz. U. 2002 Nr. 219 poz. 1842); V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 104 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

- Rozporządzenie Ministra Środowiska, w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych oraz określenia okresów polowań na te zwierzęta (Dz. U. 2001 Nr. 43 poz. 488).

5.9. Harmonogram realizacji zadań ekologicznych

Wyznaczone cele ekologiczne i kierunki działań, jakie należy podjąć w zakresie ochrony środowiska na terenie powiatu rawickiego, stanowią podstawę dla realizacji konkretnych zadań na przestrzeni kilkunastu lat. Zadania zostały wyznaczone na podstawie analizy stanu środowiska przyrodniczego na terenie powiatu, przewidywanych kierunków rozwoju oraz informacji w zakresie planowanych inwestycji (dziedzina ochrony środowiska), które przekazane zostały przez Urzędy Gmin wchodzące w skład powiatu, instytucje obligatoryjnie zajmujące się ochroną środowiska na obszarze powiatu oraz przez najważniejsze podmioty gospodarcze zlokalizowane na terenie powiatu rawickiego (konsultacje zostały przeprowadzone zgodnie z wykazem instytucji przekazanym przez Starostwo Powiatowe w Rawiczu). Z uwagi na szeroki zakres przedsięwzięć koniecznych do osiągnięcia wyznaczonych celów z pośród wszystkich zadań ekologicznych wybrano kilka, które należy realizować w pierwszej kolejności. Ich zestawienie stanowi krótkoterminowy harmonogram - plan operacyjny realizacyjny Programu Ochrony Środowiska na lata 2004-2007 (tabela 53). Część pozostałych zadań ekologicznych będzie realizowane w okresie długoterminowym w ramach długoterminowego harmonogramu – planu operacyjnego Programu Ochrony Środowiska na lata 2008-2011 z perspektywą na lata 2012-2015. (tabela 54). W obu harmonogramach - planach operacyjnych dla powiatu poszczególnym celom strategicznym im kierunkom działań przyporządkowano konkretne zadania priorytetowe z określeniem czasu ich realizacji i instytucje, które powinny je realizować lub współrealizować. Z uwagi na specyfikę niektórych zadań np. edukacja ekologiczna, czy zadania kontrolne będą one realizowane zarówno w ramach harmonogramu krótko i długoterminowego. Pozostałe zadania ekologiczne nie ujęte w żadnym z harmonogramów, a zamieszczone w części opisowej dotyczącej polityki ekologicznej, stanowią dla powiatu dodatkową bazę możliwości realizacyjnych w ramach opracowanego Programu Ochrony Środowiska. Ich ewentualne wprowadzenie do harmonogramu może nastąpić na etapie przewidzianej Prawem Ochrony Środowiska (art. 14 ust. 2), co czteroletniej weryfikacji

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 105 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego polityki ekologicznej państwa. Bowiem w takim samym cyklu założono przyjmowanie kolejnych etapów realizacji Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Rawickiego.

V. POLITYKA I HARMONOGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA 106 Krótkoterminowy harmonogram realizacyjny (plan operacyjny) Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Rawickiego na lata 2004 - 2007 T a b e l a 53 Lata Jednostka Źródła Cel strategiczny Kierunek działania Zadanie priorytetowe Jednostka realizacji realizacyjna koordynacyjna finansowania Racjonalizacja Racjonalizacja 1. Realizacja przez zakłady planów racjonalnego Zadanie Zakłady przemysłowe Starostwo Środki własne zużycia energii, użytkowania wody gospodarowania wodą (np. wprowadzanie Powiatowe jednostek surowców i ciągłe zamkniętych obiegów wody); realizujących, materiałów oraz kredyty wzrost udziału zasobów Zmniejszenie 2. Wprowadzenie bodźców ekonomicznych dla Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne odnawialnych materiałochłonności i przedsięwzięć proekologicznych (ulgi podatkowe, ciągłe Starostwo Powiatowe Powiatowe jednostek odpadowości produkcji możliwość współfinansowania); realizujących, dotacje Zmniejszenie 3. Zmniejszenie strat energii, zwłaszcza cieplnej w Zadanie Zakłady dostarczające Starostwo Środki własne energochłonności systemach przesyłowych oraz prowadzenie ciągłe ciepło, Podmioty Powiatowe jednostek gospodarki i wzrost odzysku ciepła gospodarcze realizujących, wykorzystania energii 3a. Kontynuacja odzysku ciepła z chłodnictwa 2004 - Zakłady Mięsne kredyty, dotacje ze źródeł 2007 „DUDA” - Grąbkowo Środki własne odnawialnych jednostki realizującej, 4. Poprawa parametrów energetycznych budynków Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne (wymiana okien i ocieplenie budynków) – przede ciągłe Właściciele mieszkań, Powiatowe jednostek wszystkim budynki użyteczności publicznej; Zarządcy budynków realizujących, 5. Rozpowszechnienie stosowania indywidualnych Zadanie Właściciele mieszkań, Starostwo Środki własne liczników ciepła (budynki komunalne); ciągłe Zarządcy budynków Powiatowe jednostek realizujących, 6. Podjęcie działań promocyjnych i doradztwa Zadanie Województwo, Starostwo Środki własne związanego z wdrażaniem pozyskiwania energii ciągłe Starostwo Powiatowe, Powiatowe, jednostek ze źródeł odnawialnych; Urzędy gmin realizujących, Zapewnienie Ograniczenie emisji do 1. Uzyskanie pozwoleń emisyjnych przez zakłady do 2006 Zakłady przemysłowe Starostwo Środki własne wysokiej jakości powietrza w przemysłowe (od których decyzje są wymagane) Powiatowe jednostek powietrza, energetyce i zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi realizujących (redukcja emisji przemyśle 2. Spalanie węgla lepszej jakości lub zamiana Zadanie Właściciele mieszkań, Starostwo Środki własne pyłów i gazów nośnika na bardziej ekologiczny; ciągłe Zarządcy budynków Powiatowe jednostek niszczących realizujących warstwę ozonową) 3. Modernizacja układów technologicznych oraz Zadanie Zakłady przemysłowe Starostwo Środki własne montaż urządzeń ograniczających emisję (w ciągłe Powiatowe jednostek takich przypadkach istnieje możliwość wspólnego realizujących, ubiegania się Urzędów wraz z zakładami o środki dotacje, kredyty finansowe np. z eko – konwersji naszego Środki własne zadłużenia); jednostki 3a. Modernizacja freonowych urządzeń 2004- Okręgowa realizującej chłodniczych (przystosowanie urządzeń do 2007 Spółdzielnia pracy z czynnikami chłodniczymi nie Mleczarska w Rawiczu szkodliwymi dla środowiska) Ograniczenie emisji w 4. Zamiana węgla na alternatywne nośniki ciepła 2004- Właściciele obiektów Starostwo Środki własne sektorze (gaz, brykiet drzewny, pelety drzewne, biomasa) 2007 Powiatowe jednostki mieszkalnictwa – modernizacja kotłowni węglowych w obiektach realizującej, użyteczności publicznej; kredyty, dotacje 4a. Modernizacja kotłowni węglowych w Szkole Urząd Gminy Środki własne Podstawowej Sowy oraz w Pałacu Pakosław; Pakosław jednostki realizującej, kredyty, dotacje 4b. Ograniczenie wprowadzania szkodliwych Rawicka Spółdzielnia Środki własne substancji do powietrza przez istniejącą Mieszkaniowa jednostki Kotłownię Węglową przy ul. Armii Krajowej Lasy Państwowe, realizującej 8A, o mocy zainstalowanej 20 MW, poprzez Nadleśnictwo Piaski Środki własne współspalanie biomasy w ilości 20 %; jednostki 4c. Gazyfikacja siedziby Obrębu Rawicz przy realizującej ul. Wały Kościuszki 5; 5. Wsparcie finansowe dla mieszkańców Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne zmieniających ogrzewanie węglowe na bardziej ciągłe Właściciele obiektów Powiatowe jednostek ekologiczne; realizujących i starostwa (dotacje, ulgi) 6. Rozbudowa sieci gazowej na obszarze powiatu i Zadanie PGNiG S.A. O WZG Starostwo Środki własne zwiększanie liczby odbiorców; ciągłe Poznań Powiatowe, jednostek Urzędy Gmin realizujących 6a. Plany rozwojowe Wielkopolskiej Spółki 2003 Gazownictwa w zakresie zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na paliwa gazowe przedstawiają się następująco: Zminimalizowanie Ochrona przed 1. Prowadzenie monitoringu poziomu hałasu wzdłuż Zadanie Właściciele i zarządcy Starostwo Środki własne uciążliwego hałasu hałasem głównych szlaków komunikacyjnych obiektów Powiatowe jednostek ciągłe w środowisku komunikacyjnym przechodzących przez teren powiatu; (Generalna Dyrekcja realizujących, Dróg Krajowych i Autostrad, Wojewódzki Zarząd Dróg, Powiatowy Zarząd Dróg) oraz Starostwo Powiatowe, Urzędy Gmin, WIOŚ 2. Wspieranie inwestycji ograniczających ujemny Zadanie Właściciele i zarządcy Starostwo Środki własne wpływ hałasu, mianowicie: budowy ekranów ciągłe obiektów Powiatowe jednostek akustycznych i tworzenia pasów zwartej zieleni realizujących, ochronnej, a także izolacji budynków (np. wymiana okien); 3. Sporządzenie map akustycznych dla dróg i linii 2007 Właściciele i zarządcy Starostwo Środki własne kolejowych, dla których eksploatacja może obiektów Powiatowe jednostek powodować przekroczenia dopuszczalnych realizujących, poziomów hałasu w środowisku (DK nr 5 i DK nr 36); Ochrona przed 4. Systematyczna kontrola zakładów Zadanie WIOŚ Starostwo Środki własne hałasem przemysłowych (zwłaszcza zlokalizowanych w ciągłe Powiatowe jednostek przemysłowym pobliżu zabudowy mieszkalnej); realizujących, Ochrona Inwentaryzacja źródeł 1. Prowadzenie rejestru urządzeń będących Zadanie Starostwo Powiatowe Starostwo * mieszkańców promieniowania źródłem promieniowania elektromagnetycznego ciągłe Urzędy Gmin Powiatowe - przed elektromagnetycznego promieniowaniem Preferowanie 2. Współpraca z zakładami energetycznymi w Zadanie Zakłady Energetyczne elektromagnetycznym niskokonfliktowych dziedzinie ochrony mieszkańców przed ciągłe Starostwo Powiatowe lokalizacji źródeł oddziaływaniem promieniowania Urzędy Gmin promieniowania elektromagnetycznego; elektromagnetycznego

-* Zapewnienie Zarządzanie zasobami 1. Wdrożenie systemu zarządzania zasobami Zadanie RZGW Wrocław Starostwo Środki własne wystarczającej wodnymi i wodnymi; Powiatowe jednostek ciągłe ilości wody o realizujących, odpowiedniej Ochrona wód 1a. Opracowanie wykazów 2004 jakości użytkowej, - wód powierzchniowych i podziemnych, które są lub racjonalizacja mogą być w przyszłości wykorzystywane do zużycia wody oraz zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do ochrona przed spożycia, powodzią - wód powierzchniowych wykorzystywanych do celów rekreacyjnych, a w szczególności do kąpieli, - wód powierzchniowych przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków lub innych organizmów w warunkach naturalnych oraz umożliwiających migrację ryb, - wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których dopływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć; 1b. Założenie i prowadzenie katastru wodnego dla Zadanie regionów wodnych; ciągłe 1c. Opracowanie: 2004 - analizy stanów zasobów wodnych w regionach wodnych; -analizy ekonomicznej gospodarowania wodami w regionie wodnym; 1d. Opracowanie planów gospodarowania wodami na 2006 Prezes Krajowego obszarze dorzeczy. Zarządu Gospodarki Wodnej (obecnie właściwy Minister) 2. Opracowanie koncepcji gospodarki wodno – 2006 Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne ściekowej na terenach gmin powiatu, będących Powiatowe jednostek podstawą do podejmowania dalszych realizujących, przedsięwzięć w tym zakresie (dla gmin, które nie dotacje, kredyty posiadają w/w opracowań); 3. Modernizacja i rozbudowa stacji uzdatniania Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne wody w celu zapewnienia właściwej jakości wody; ciągłe Przedsiębiorstwa Powiatowe jednostek wodociagowe realizujących, 3a. Gmina Pakosław: 2004- Urząd Gminy dotacje, kredyty - modernizacja stacji uzdatniania wody „Białykał” 2007 Pakosław Środki własne jednostek realizujących, dotacje, kredyty 4. Uzupełnienie rozbudowy sieci wodociągowej, 2004- Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne Ochrona Gleby użytkowane 1. Kształtowanie struktury upraw przeciwdziałającej Zadanie ODR, Starostwo Środki własne powierzchni ziemi rolniczo erozji i pogarszaniu się jakości gleb; Urzędy Gmin, Powiatowe jednostek ciągłe i gleb przed Właściciele gruntów realizujących, degradacją 2. Podjęcie działań zmniejszających poziom Zadanie ODR, Starostwo Środki własne zakwaszenia gleb; ciągłe Właściciele gruntów Powiatowe jednostek realizujących, dotacje 3. Założenie i prowadzenie rejestru terenów, na Zadanie Starostwo Powiatowe, Starostwo których stwierdzono przekroczenie standardów ciągłe Urzędy Gmin Powiatowe -* jakości gleb lub ziemi; Zasoby kopalin 4. Bieżąca rekultywacja terenów Zadanie Eksploatatorzy Starostwo Środki własne poeksploatacyjnych; zasobów Powiatowe jednostek ciągłe Urzędy Gmin realizujących, 5. Uwzględnienie w studiach uwarunkowań oraz Zadanie Urzędy Gmin Starostwo planach zagospodarowania przestrzennego ciągłe Powiatowe -* (jeżeli obecnie nie są uwzględnione) obszarów złóż i objęcie ich ochronom. Zachowanie Ochrona i rozwój 1. Prowadzenie prac pielęgnacyjnych parków i Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne walorów i zasobów systemu obszarów pomników przyrody; Województwo Powiatowe jednostek ciągłe przyrodniczych z chronionych realizujących, uwzględnieniem georóżnorodności Integracja aspektów 2. Przestrzeganie procedur lokalizacyjnych Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo i bioróżnorodności ekologicznych z chroniących tereny cenne przyrodniczo przed ciągłe Starostwo Powiatowe, Powiatowe -* w tym wzrost planowaniem przeinwestowaniem; lesistości powiatu przestrzennym Ochrona gatunkowa 3. Opracowanie planów ochrony siedlisk gatunków 2005 Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne roślin i zwierząt zagrożonych; Nadleśnictwa, Powiatowe jednostek Pozarządowe realizujących, organizacje dotacje ekologiczne Ochrona lasów 4. Stały monitoring środowiska leśnego w celu Zadanie Nadleśnictwa Starostwo Środki własne przeciwdziałania stanom niepożądanym (choroby ciągłe Powiatowe jednostek szkodniki) realizujących, dotacje 5. Przestrzeganie postanowień zawartych w Zadanie Starostwo Powiatowe, Starostwo Środki własne inwentaryzacji lub planach urządzania lasów nie ciągłe Nadleśnictwa, Powiatowe jednostek będących własnością Skarbu Państwa, realizujących, dotacje 6. Pełnienie nadzoru nad lasami nie stanowiącymi Zadanie Starostwo Powiatowe, Starostwo Środki własne własności Skarbu Państwa ciągłe Nadleśnictwa, Powiatowe jednostek realizujących, 7. Nadzorowanie procesu zalesiania równolegle z Zadanie Nadleśnictwa, Starostwo Środki własne działaniami prowadzącymi do zróżnicowania ciągłe Urzędy Gmin, Powiatowe jednostek struktury gatunkowej lasów i poprawy struktury realizujących, wiekowej drzewostanów; dotacje Edukacja ekologiczna 8. Zaprojektowanie ścieżek dydaktycznych wraz z 2004- Nadleśnictwa, Starostwo Środki własne społeczeństwa w opisem przyrody; 2007 Urzędy Gmin, Powiatowe jednostek zakresie ochrony Pozarządowe realizujących, przyrody organizacje dotacje ekologiczne 9. Włączenie w akcję edukacji ekologicznej Zadanie Starostwo Powiatowe, Starostwo proekologicznych organizacji pozarządowych ciągłe Urzędy Gmin, Powiatowe -*

10. Promowanie zachowań proekologicznych we Zadanie Starostwo Powiatowe, Starostwo Środki własne wszystkich dziedzinach życia zgodnie z zasadami ciągłe Urzędy Gmin, Powiatowe jednostek ochrony przyrody: Szkoły realizujących, - zebrania wiejskie, dotacje - szkolenia, - akcja ulotkowa; -* - zadanie realizowane w ramach obowiązków statutowych; Długoterminowy harmonogram realizacyjny Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Rawickiego na lata 2008 – 2011 z perspektywą na lata 2012 – 2015. T a b e l a 54 Lata Jednostka Jednostka Źródła Cel strategiczny Kierunek działania Zadanie priorytetowe realizacji realizacyjna koordynacyjna finansowania Racjonalizacja Racjonalizacja 1. Ograniczanie wykorzystywania wód podziemnych Zadanie Zakłady Starostwo Środki własne zużycia energii, użytkowania wody do celów przemysłowych (poza przemysłem przemysłowe, Powiatowe jednostek ciągłe surowców i spożywczym i niektórymi specjalnymi działami WIOŚ realizujących, materiałów oraz produkcji); dotacje wzrost udziału Zmniejszenie 2. Stosowanie bodźców ekonomicznych dla Zadanie Urzędy Gmin Starostwo Środki własne zasobów odnawialnych materiałochłonności i przedsięwzięć proekologicznych (ulgi podatkowe, ciągłe Powiatowe jednostek odpadowości produkcji możliwości współfinansowania); realizujących (ulgi podatkowe) Zmniejszenie 3. Poprawa parametrów energetycznych budynków Zadanie Urzędy Gmin Starostwo Środki własne energochłonności - termorenowacja (dobór otworów drzwiowych i ciągłe Właściciele i Powiatowe jednostek gospodarki i wzrost okiennych o niskim współczynniku przenikalności zarządcy i realizujących, wykorzystania energii cieplnej, właściwa izolacja termiczna ścian - budynków dotacje, kredyty ze źródeł ocieplenie budynków, lokalizacja nowych odnawialnych obiektów zgodnie z naturalną (cieplejszą), kierunkową orientacją stron świata); 4. Stosowanie indywidualnych liczników ciepła Zadanie Właściciele i Starostwo Środki własne (globalnie) ciągłe zarządcy i Powiatowe jednostek budynków realizujących, dotacje, kredyty 5. Stopniowe zwiększanie udziału energii Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne otrzymanej z surowców odnawialnych w ciągłe Zakłady Powiatowe jednostek całkowitym zużyciu energii; przemysłowe, realizujących, właściciele i dotacje, kredyty zarządcy i budynków Zapewnienie Ograniczenie emisji do 1. Wprowadzenie systemu monitoringu i kontroli 2010 Starostwo Starostwo Środki własne wysokiej jakości powietrza w emisji zanieczyszczeń na terenie zakładów Powiatowe, Powiatowe jednostek powietrza, (redukcja energetyce i przemysłowych (w razie przekroczeń Urzędy Gmin, realizujących, emisji pyłów i gazów przemyśle dopuszczalnych stężeń należy spowodować, za dotacje, WIOŚ cieplarnianych i pomocą dostępnych środków administracyjnych, niszczących warstwę ozonową) zaprzestania emisji);

2. Stosowanie stref (pasów) zieleni izolacyjnej Zadanie Właściciele Starostwo Środki własne wokół dużych emitorów zanieczyszczeń (strefy ciągłe emitorów – Powiatowe, jednostek te powinny być tworzone z gatunków roślinności zakłady Urzędy Gmin realizujących, o dużej odporności na zanieczyszczenia oraz przemysłowe WIOŚ właściwie pielęgnowane, a ubytki uzupełniane); 3. Spalanie węgla lepszej jakości lub zamiana Zadanie Zakłady Starostwo Środki własne nośnika na bardziej ekologiczny; ciągłe Przemysłowe, Powiatowe, jednostek mieszkańcy Urzędy Gmin realizujących, Ograniczenie emisji w 4. Sukcesywna zamiana węgla na alternatywne Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne sektorze nośniki ciepła (gaz, brykiet drzewny, pelety ciągłe mieszkańcy Powiatowe jednostek mieszkalnictwa drzewne, biomasa); realizujących, dotacje 4a. Dalsze ograniczenie wprowadzania 2008 – Rawicka Środki własne szkodliwych substancji do powietrza przez 2015 Spółdzielnia jednostki Kotłownię Węglową przy ul. Armii Krajowej Mieszkaniowa realizującej 8A (zwiększenie energii ze źródeł odnawialnych) 5. Centralizacja uciepłowienia prowadząca do Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne likwidacji małych kotłowni; ciągłe Zakłady Powiatowe jednostek ciepłownicze realizujących, dotacje, kredyty 6. Rozbudowa sieci gazowej na obszarze powiatu; Zadanie PGNiG S.A. O Starostwo Środki własne ciągłe WZG Poznań Powiatowe, jednostek Urzędy Gmin realizujących, dotacje, kredyty 7. Wsparcie finansowe dla mieszkańców Zadanie Starostwo Starostwo Środki własne zmieniających ogrzewanie węglowe na bardziej ciągłe Powiatowe, Powiatowe jednostek ekologiczne; Urzędy Gmin realizujących (dotacje, ulgi, zwolnienia podatkowe) 8. Prowadzenie systematycznych akcji edukacji Zadanie Starostwo Starostwo Środki własne ekologicznej na temat oszczędności energii ciągłe Powiatowe, Powiatowe jednostek cieplnej i elektrycznej oraz stosowania Urzędy Gmin, realizujących, proekologicznych nośników energii, Szkoły, dotacje szkodliwości spalania materiałów odpadowych w pozarządowe kotłowniach domowych; organizacje ekologiczne Zminimalizowanie Ochrona przed 1. Opracowanie programu ograniczenia hałasu na 2013 WIOŚ, Starostwo Środki własne uciążliwego hałasu w hałasem terenie powiatu (dokonanie rozpoznania klimatu Starostwo Powiatowe jednostek środowisku komunikacyjnym akustycznego - sporządzenie map akustycznych - Powiatowe realizujących ze wskazaniem terenów szczególnie narażonych na emisję hałasu); 2. Wspieranie inwestycji ograniczających wpływ Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne hałasu, mianowicie: budowy ekranów ciągłe Wojewódzki Powiatowe jednostek akustycznych i tworzenia pasów zwartej zieleni Zarząd Dróg, realizujących, ochronnej, a także izolacji budynków (np. Generalna dotacje, kredyty wymiana okien); Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, Powiatowy Zarząd Dróg, 3. Stworzenie stałej sieci monitorowania poziomu 2011 Wojewódzki Starostwo Środki własne hałasu wzdłuż głównych szlaków Zarząd Dróg, Powiatowe, jednostek komunikacyjnych przechodzących przez teren Generalna WIOŚ realizujących, powiatu; Dyrekcja Dróg dotacje Krajowych i Autostrad, Powiatowy Zarząd Dróg, WIOŚ 4. Integrowanie planów zagospodarowania Zadanie Urzędy Gmin Starostwo przestrzennego z problemami zagrożenia ciągłe Powiatowe, -* hałasem; Ochrona przed 5. Systematyczna kontrola zakładów Zadanie WIOŚ Starostwo hałasem przemysłowych (zwłaszcza zlokalizowanych w Powiatowe, ciągłe * przemysłowym pobliżu zabudowy mieszkalnej) i egzekwowanie - warunków decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu; 6. Egzekwowanie na zakładach zmian Zadanie Zakłady Starostwo Środki własne technologicznych w przypadku przekroczeń ciągłe przemysłowe Powiatowe, jednostek emisji hałasu (stosowania obudów, WIOŚ realizujących, dźwiękochłonnych, ekranów oraz tłumików akustycznych); 7. Tworzenia pasów zwartej zieleni ochronnej Zadanie Zakłady Starostwo Środki własne wokół zakładów ciągłe przemysłowe Powiatowe, jednostek Urzędy Gmin realizujących, Ochrona Inwentaryzacja źródeł 1. Prowadzenie rejestru urządzeń będących Zadanie Starostwo Starostwo mieszkańców przed promieniowania źródłem promieniowania elektromagnetycznego ciągłe Powiatowe Powiatowe * promieniowaniem elektromagnetycznego Urzędy Gmin - elektromagnetycznym Preferowanie 2. Współpraca z zakładami energetycznymi w Zadanie Zakłady niskokonfliktowych dziedzinie ochrony mieszkańców przed ciągłe Energetyczne lokalizacji źródeł oddziaływaniem promieniowania Starostwo -* promieniowania elektromagnetycznego; Powiatowe elektromagnetycznego Urzędy Gmin Zapewnienie Zarządzanie zasobami 1. Sukcesywna wymiana i renowacja Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne wystarczającej ilości wodnymi i wyeksploatowanych odcinków sieci ciągłe Przedsiębiorstwa Powiatowe jednostek wody o odpowiedniej wodociągowej; wodociągowe realizujących, Ochrona wód jakości użytkowej, dotacje, kredyty racjonalizacja zużycia wody oraz 2. Minimalizacja strat wody na przesyle wody Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne ochrona przed wodociągowej (przewody magistralne i lokalne); ciągłe właściciele sieci Powiatowe jednostek powodzią realizujących, 3. Modernizacja i rozbudowa stacji uzdatniania Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne wody w celu zapewnienia właściwej jakości ciągłe Przedsiębiorstwa Powiatowe jednostek wody; wodociągowe realizujących, dotacje, kredyty 4. Uruchomienie procedur formalno –prawnych w Zadanie Właściciele ujęć Starostwo Środki własne celu ustanowienia stref ochrony wokół ujęć; ciągłe Powiatowe, jednostek Urzędy Gmin realizujących, 5. Likwidacja nieczynnych ujęć wody Zadanie Właściciele ujęć Starostwo Środki własne ciągłe Powiatowe jednostek Urzędy Gmin realizujących, dotacje 6. Przeprowadzenie akcji edukacyjno – Zadanie Starostwo Starostwo Środki własne informacyjnej propagującej optymalizację ciągłe Powiatowe, Powiatowe jednostek zużycia wody przez indywidualnych Urzędy Gmin, realizujących, użytkowników (np. gromadzenie wody Szkoły, dotacje, deszczowej i wykorzystywanie jej na cele pozarządowe agrarne – do podlewania zieleni) organizacje ekologiczne 7. Sukcesywna modernizacja istniejącej sieci Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne kanalizacji ogólnospławnej (rozdział kanalizacji ciągłe Przedsiębiorstwa Powiatowe jednostek sanitarnej i deszczowej) i pilna realizacja wodociągowe realizujących, nowych sieci na terenie powiatu; dotacje, 7a. Miasto i Gmina Rawicz: 2008 - Urząd Miejski Starostwo Środki własne - dokończenie budowy kanalizacji 2015 Gminy Rawicz Powiatowe jednostki sanitarnej i deszczowej w Masłowie i Dębnie Urząd Miasta i realizującej, Polskim; Gminy Jutrosin dotacje, kredyty - budowa kanalizacji sanitarnej w pozostałych Środki własne sołectwach gminy Rawicz i podłączenie ich do Urząd Gminy jednostki gminnej oczyszczalni ścieków w Rawiczu; Pakosław realizującej, 7b. Miasto i Gmina Jutrosin: Urząd Gminy dotacje, kredyty - budowa kanalizacji sanitarnej w Sielcu Starym, Bojanowo Środki własne Sielcu Nowym, Śląskowie, Domaradzicach, jednostki Szkaradowie, Ostojach, Grąbkowie, realizującej, Płaczkowie, Bartoszewicach i Rogożewie; dotacje i kredyty 7c. Gmina Pakosław: Środki własne - dokończenie budowy kanalizacji sanitarnej w jednostki miejscowościach Osiek i Zaorle; realizującej, Ochrona 14. Uwzględnienie w opracowaniach dotyczących 2010 Urzędy Gmin, Starostwo * przeciwpowodziowa i zagospodarowania przestrzennego gmin RZGW Wrocław Powiatowe - mała retencja postanowień „ Programu ochrony wód zlewni Baryczy” 15. Opracowanie planów ochrony 2008 RZGW Wrocław Starostwo Środki własne przeciwpowodziowej regionów wodnych Powiatowe jednostek realizujących, 16. Systematyczna kontrola oraz konserwacja Zadanie Właściciele Starostwo Środki własne wałów i urządzeń wodnych; ciągłe cieków i ujęć Powiatowe jednostek wody, Marszałek realizujących, Województwa, dotacje, WZMiUW w Poznaniu, RZGW, Urzędy Gmin 17. Odbudowa oraz prawidłowa eksploatacja Zadanie Właściciele Starostwo Środki własne systemów melioracji; ciągłe cieków, Marszałek Powiatowe jednostek Województwa, realizujących, RZGW, Spółki dotacje, wodne Ochrona powierzchni Gleby użytkowane 1 Prowadzenie właściwej struktury Zadanie Urzędy Gmin Starostwo Środki własne ziemi i gleb przed rolniczo zagospodarowania przestrzennego Powiatowe, jednostek degradacją ciągłe (zminimalizowanie powierzchni gruntów rolnych Urzędy Gmin realizujących, o wyższych klasach bonitacyjnych wyłączonych dotacje, z produkcji rolnej i przeznaczonych na inne cele oraz zagospodarowywanie gruntów o niskiej przydatności rolniczej); 2 Dostosowanie do naturalnego biologicznego Zadanie ODR, Starostwo Środki własne potencjału gleb kierunków i intensywności ciągłe właściciele Powiatowe jednostek produkcji; gruntów realizujących, 3 Podnoszenie jakości i struktury gleb poprzez Zadanie ODR, rolnicy, Starostwo Środki własne wykorzystanie kompostu; ciągłe właściciele Powiatowe jednostek gruntów realizujących, 4 Rekultywacja terenów zdegradowanych; Zadanie Właściciele Urzędy Gmin, Środki własne ciągłe gruntów Starostwo jednostek Powiatowe realizujących, dotacje, kredyty 5 Ograniczenie zanieczyszczeń emitowanych do Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne powietrza i wody, rekultywacja składowisk ciągłe Zarządcy Powiatowe jednostek odpadów przemysłowych i komunalnych.; składowisk realizujących, dotacje, kredyty Zasoby kopalin 6. Uwzględnienie w studiach uwarunkowań oraz Zadanie Urzędy gmin Starostwo planach zagospodarowania przestrzennego ciągłe Powiatowe, obszarów złóż perspektywicznych i objęcie ich Urzędy Gmin -* ochroną (jeżeli nie zostały jeszcze objęte); 7. Bieżąca rekultywacja terenów Zadanie Eksploatatorzy Starostwo Środki własne poeksploatacyjnych; ciągłe zasobów Powiatowe, jednostek realizujących, Zachowanie walorów Ochrona i rozwój 1. Wspieranie gmin w ustanawianiu użytków Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne i zasobów systemu obszarów ekologicznych i zespołów przyrodniczo - ciągłe Pozarządowe Powiatowe jednostek przyrodniczych z chronionych krajobrazowych na terenach rolniczych, gdzie organizacje realizujących, uwzględnieniem występują pozostałości ekosystemów i cennych ekologiczne georóżnorodności i fragmentów krajobrazu; bioróżnorodności w tym wzrost lesistości 2. Bieżąca ochrona obszarów i obiektów prawnie Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne powiatu chronionych; ciągłe WIOŚ Powiatowe jednostek realizujących, dotacje Integracja aspektów 3. Przeciwdziałanie rozwojowi budownictwa Zadanie Urzędy Gmin Starostwo ekologicznych z mieszkalnego i rekreacyjnego na terenach Powiatowe ciągłe * planowaniem chronionych (środki administracyjno – prawne); - przestrzennym Ochrona gatunkowa 4. Przeprowadzenie inwentaryzacji przyrodniczej, 2008 Starostwo Starostwo Środki własne roślin i zwierząt celem wskazania cennych przyrodniczo siedlisk, Powiatowe, Powiatowe jednostek które należy wyłączyć np. z zalesiania; Urzędy Gmin, realizujących, Pozarządowe dotacje organizacje ekologiczne Ochrona lasów 5. Prowadzenie stałego monitoringu środowiska Zadanie Nadleśnictwa Starostwo Środki własne leśnego w celu przeciwdziałania stanom ciągłe Powiatowe jednostek niepożądanym (choroby, szkodniki); realizujących, 6. Prowadzenie nadzoru nad procesem zalesiania Zadanie Starostwo Starostwo Środki własne oraz nad działaniami prowadzącymi do ciągłe Powiatowe, Powiatowe jednostek zróżnicowania struktury gatunkowej lasów i Urzędy Gmin, realizujących, poprawy struktury wiekowej drzewostanów; Nadleśnictwa dotacje, kredyty 7. Zalesianie leżących odłogiem oraz słabych Zadanie Starostwo Starostwo Środki własne bonitacyjnie użytków rolnych; ciągłe Powiatowe, Powiatowe jednostek Urzędy Gmin, realizujących, Nadleśnictwa dotacje 8. Stworzenie systemu zachęcającego rolników do Zadanie Urzędy Gmin, Starostwo Środki własne zalesiania nieużytków będących ich własnością; ciągłe Nadleśnictwa Powiatowe jednostek realizujących, (dotacje, ulgi) 9. Szkolenie prywatnych właścicieli lasów na temat Zadanie Nadleśnictwa, Starostwo Środki własne prawidłowych zasad gospodarki leśnej; ciągłe Pozarządowe Powiatowe jednostek organizacje realizujących, ekologiczne dotacje Edukacja ekologiczna 10. Zaprojektowanie ścieżek dydaktycznych wraz z Zadanie Nadleśnictwa, Starostwo społeczeństwa w opisem przyrody; ciągłe Urzędy Gmin, Powiatowe, zakresie ochrony Pozarządowe przyrody organizacje -* ekologiczne, * - zadanie realizowane w ramach obowiązków statutowych; Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACYJNO-INFORMACYJNEGO

6.1. Potrzeba edukacji ekologicznej

Edukacja środowiskowa (edukacja ekologiczna) jest koncepcją kształcenia i wychowywania społeczeństwa w duchu poszanowania środowiska przyrodniczego zgodnie z hasłem „myśleć globalnie, działać lokalnie". Powinna ona obejmować wszystkie grupy społeczeństwa – decydentów, dorosłych, dzieci i młodzież. Ważnym elementem jest łączenie wiedzy przyrodniczej z humanistyczną oraz działaniami praktycznymi. Obejmuje ona przedstawianie we wszystkich działaniach tematyki z zakresu ochrony i kształtowania środowiska. Działalność edukacyjna jest elementem właściwej gospodarki odpadami. Oznacza to, że:  inwestycji dotyczących gospodarki odpadami nie można oceniać i wdrażać bez uwzględniania producentów odpadów, jakimi są mieszkańcy. Określenie zakresu wiedzy jaka jest najistotniejsza im do przekazania oraz sposób jej prezentacji przy współudziale z nowymi technologiami jest koniecznym elementem oceny efektywności każdej inwestycji w tej sferze.  działania edukacyjne powinny być uzależnione od prowadzonej przez daną jednostkę (miasto, gminę, powiat) polityki odpadowej. W przeciwnym razie należy się liczyć z ograniczonymi efektami praktycznymi. Doświadczenia wielu zachodnich państw wskazują, że tylko przy współudziale mieszkańców można uzyskać zakładane efekty gospodarki odpadami. Dlatego tak ważne jest zaangażowanie każdego w „problem odpadowy”. Poprzedzone to musi być oczywiście odpowiednim, „teoretycznym”, przygotowaniem społeczeństwa do planowanych działań. Znane są przypadki miast i gmin, które zdecydowały się na wprowadzenie nowych systemów (selektywnej zbiórki) bez rzetelnej edukacji społeczeństwa. Niestety skończyło się to niepowodzeniem. Każdy mieszkaniec objęty wprowadzanymi zmianami musi przyjąć do wiadomości, że tylko prawidłowo wyselekcjonowane odpady mogą zostać poddane procesom przetwarzania.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 125 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

6.2. Docelowe segmenty edukacji

Edukacja ekologiczna jest dialogiem jaki musi zostać przeprowadzony z mieszkańcami powiatu rawickiego w celu integracji działań na rzecz ochrony środowiska. Musi ona docierać do wszystkich grup społecznych zarówno do dzieci jak i do dorosłych. Ważne jest znalezienie odpowiednich środków przekazu tak, aby w najprostszy i najskuteczniejszy sposób przekazywać informację ekologiczną. W kampanii edukacji ekologicznej społeczeństwa uwzględnić należy następujące grupy:  pracowników samorządowych powiatu i gmin (zarząd i pracownicy urzędów);

 dziennikarze i nauczyciele,  dorośli mieszkańcy;  dzieci i młodzież.

Należy równocześnie wyznaczyć cele i efekty, jakie ma przynieść prowadzona akcja edukacyjno-informacyjna. Są nimi przede wszystkim:

1. Dające się zmierzyć, ograniczenie masy odpadów wytwarzanych przez gospodarstwa domowe, a tym samym wydłużenie okresu wykorzystania składowiska odpadów. 2. Oszczędności finansowe wynikające ze zmniejszenia obrotu odpadami. 3. Powstanie trwałych grup mieszkańców, współpracujących z samorządem lokalnym, podejmujących nowe wyzwania w zakresie edukacji ekologicznej. 4. Bardziej sprzyjające nastawienie społeczności lokalnej do ochrony środowiska.

6.3. Centrum Edukacji Ekologicznej

Dla prawidłowego funkcjonowania kampanii edukacji społeczeństwa związanej z selektywną zbiórką odpadów w na analizowanym terenie niezbędna jest sprawna koordynacja wszystkich działań edukacyjnych. Zadanie to należy powierzyć powiatowi. Proponujemy stworzyć przy siedzibie powiatu w Rawiczu Centrum Edukacji Ekologicznej, które byłoby odpowiedzialne za prowadzenie edukacji ekologicznej, a przede wszystkim za selektywną zbiórkę odpadów. Centrum prowadziłoby różne działania związane z edukacją ekologiczną, których celem w dłuższym okresie czasu byłoby promowanie zasad i idei rozwoju zrównoważonego. Działania edukacyjne prowadzone w Centrum Edukacji Ekologicznej przedstawia tabela 55.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 126 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Działania edukacyjne prowadzone na terenie powiatu rawickiego przez Centrum Edukacji Ekologicznej T a b e l a 55 Polityka Akcje Edukacja recyklingowa Szkolenia medialna Ekologiczne  Przedszkola;  Zarząd, radni  Prasa  Sprzątanie  Szkoły podstawowe;  Nauczyciele  Radio świata  Gimnazja;  Dziennikarze  Internet  Wystawy  Szkoły średnie.  Służby komunalne  Konkursy  Zielony telefon

6.4. Sposoby prowadzenie akcji edukacyjnej społeczeństwa

6.4.1. Pracownicy samorządowi

Pod szeroko pojętym określeniem pracowników samorządowych należy rozumieć zarządy powiatu, miast i gmin, radnych, sołtysów. Akcją powinny zostać objęte w szczególności osoby odpowiedzialne za ochronę środowiska i zagospodarowanie odpadów oraz pracowników firm obsługujących gospodarkę odpadami. Podstawowe funkcje działania zarządów gmin w dziedzinie gospodarki odpadami można podzielić na trzy grupy:  funkcje planowania, programowania i rozwoju, których zadaniem jest podejmowanie działań inwestycyjnych i organizacyjnych, związanych z rozwojem gospodarki odpadami na terenie gmin;  funkcje eksploatacyjne, sprowadzające się do zapewnienia świadczenia usług związanych z wywozem i unieszkodliwianiem odpadów przez organizację własnych form działalności gospodarczej lub zlecania wykonywania tych usług;  funkcje zarządzania i kontroli. Segment ten powinien posiadać odpowiednie przygotowanie zawodowe. Konieczne jest również ciągłe dokształcanie się na szkoleniach, konferencjach, wyjazdach technicznych oraz poprzez czytanie fachowej literatury i prasy. Interesującą formą edukacji są organizowane co roku Międzynarodowe Forum Edukacji Ekologicznej EKOMEDIA. Towarzyszą im konferencje i szkolenia o szeroko rozumianej tematyce ekologicznej.

PROPOZYCJE: 1. Szkolenia wybranej grupy na miejscu np. kompleksowe warsztaty organizowane przez Biuro Projektowe Abrys Technika Sp. z o.o. VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 127 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

2. Wyjazd danej grupy na specjalistyczną konferencje. 3. Szkolenie danej grupy w siedzibie CEE. 4. Prenumerata specjalistycznych pism np. Przegląd Komunalny, Ekoproblemy. 5. Zakup specjalistycznych publikacji.

6.4.2. Edukacja dorosłych

Edukacja osób dorosłych wymaga znalezienia właściwego sposobu kształtowania świadomości ekologicznej. Specjalnie organizowane spotkania, wykłady, czy kluby dyskusyjne nie zawsze przynoszą, zamierzone rezultaty. Krąg odbiorców tego typu form edukacyjnych bywa bardzo zawężony (pojawiają się tylko zainteresowani). Z badań wynika, że na kształtowanie świadomości ekologicznej duży wpływ wywierają media. Przekazują one wiedzę na temat funkcjonowania, znaczenia i zagrożeń przyrody, ale również informują na bieżąco o problemach i działaniach na rzecz ochrony środowiska. Dlatego też współpraca z mediami (prasa lokalna, telewizja, rozgłośnie radiowe) nie tylko poszerza znacznie krąg edukowanych, ale także przekazuje treści ekologiczne wraz z informacjami o konkretnych działaniach. Dobrze przeprowadzona edukacja w prasie lokalnej ma na celu rozbudzenie świadomości mieszkańców przejawiającej się w ich konkretnych działaniach związanych z troską o otaczające ich najbliższe środowisko. Ważny jest również wybór odpowiednich treści, położenie szczególnego nacisku na uświadomienie, że pojedyncze zachowania każdego z nas mają wielkie znaczenie w zachowaniu czystości i estetyki całego miasta. Dlatego niezbędna jest tematyka związana z odpadami, recyklingiem, oraz ze znaczeniem przyrody. Treści tych nie zaszkodzi przybliżać kilkakrotnie stosując odmienne, interesujące formy przekazu. Edukacja ekologiczna w mediach, przede wszystkim w prasie, jest stosunkowo prosta do przeprowadzenia. Wymaga odpowiedniego przygotowania dziennikarzy. Edukacja ekologiczna dorosłych powinna być połączona również z rozrywką mieszkańców miast i gmin. Interesującymi przykładami są organizowane z powodzeniem przeróżne imprezy ekologiczne np.: festyny (przykład podano w dalszej części rozdziału), wystawy, konkursy, wycieczki, koncerty itp. Imprezy tego typu zazwyczaj przeznaczone są dla całych rodzin. Tym samym jest sposobność do włączanie dzieci w prezentacje ekologiczne i przekazywanie wiedzy rodzicom zaangażowanym w występy dzieci. Elementy edukacji recyklingowej można włączać do wszystkich imprezy kulturalne odbywające się na terenie powiatu. Taki sposób edukowania dorosłych (rodziców) jest bardzo skuteczną formą przekazywania treści ekologicznych.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 128 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Nie należy również zapomnieć o tzw. „akcjach ekologicznych”, najczęściej sezonowych. Stawiają sobie one za cel ochronę przyrody, ostrzegają przed zagrożeniami, uświadamiają szkodliwość niektórych zachowań człowieka. Poniżej przedstawiono przykłady miejskich programów edukacyjnych:  Wystawa - Recykling - wybór czy konieczność,  Konkurs plastyczny - Ochrona Środowiska w moim mieście,  Wystawa - Świat opakowany,  Miejskie Spotkania Zielonych - ekologia w gospodarstwie domowym. Na omawianym terenie proponowane formy przekazu treści ekologicznych powinny mieć charakter cykliczny przechodzący z gminy do gminy. Można do ich organizacji wykorzystać Gminne Ośrodki Kultury czy remizy strażackie (wystawy) a także boiska czy sceny widowiskowe (festyny).

6.4.3. Dziennikarze i nauczyciele

Niezbędne dla pomyślnego promowania zagadnień ekologicznych jest funkcjonowanie środków masowego przekazu. Spełniają one ważne miejsce w kształtowaniu świadomości proekologicznej. Posiadając spore możliwości oddziaływania, winny traktować edukację ekologiczną jako stały element działalności. Powinny w sposób rzetelny przedstawiać stan środowiska przyrodniczego okolic i w równie rzetelny sposób informować o zagrożeniach, jakie na danym terenie występują. Ważne jest nawiązanie bliskiej współpracy mediów z instytucjami i organizacjami zajmującymi się ochroną środowiska, dla pełniejszego rozeznania w sprawach ekologii. Dziennikarze powinni tworzyć i udostępniać szeroki wachlarz materiałów ukazujących piękno przyrody, jako niebagatelnego bodźca ochrony środowiska, Powinni uczestniczyć w kampaniach na rzecz środowiska, czy wspierać lokalne inicjatywy na rzecz środowiska. Dla programu edukacji społeczeństwa omawianych miast i gmin w zakresie segregacji odpadów komunalnych pomocne zapewne będą miejscowe media:  prasa;  radio.

PROPOZYCJE: 1. Szkolenia wybranej grupy na miejscu. 2. Wyjazd danej grupy na specjalistyczną konferencję. 3. Prenumerata specjalistycznych pism np. Przegląd Komunalny, Ekoproblemy, Aura. 4. Zakup specjalistycznych publikacji. 5. Zakup innych materiałów edukacyjnych np. filmy wideo, kasety. VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 129 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

6. Zamówienie specjalistycznych artykułów dla prasy (w wydawnictwach i czasopismach ekologicznych). Działalność nauczycieli w ramach edukacji ekologicznej rozpoczyna się już w przedszkolu, następnie w szkole podstawowej, gimnazjum a, później w szkołach zawodowych czy liceach. Edukacja ekologiczna w zasadzie może być przeprowadzana na wszystkich przedmiotach. Stąd wszyscy nauczyciele powinni posiadać wiedzę z zakresu ochrony środowiska. Najczęściej jednak edukacją ekologiczną zajmują się nauczyciele biologii, geografii, chemii.

PROPOZYCJE: 1. Szkolenia nauczycieli na miejscu. 2. Zakup książek, publikacji ekologicznych 3. Wyjazd wybranej grupy na targi Ekomedia.

6.4.4. Edukacja dzieci i młodzieży.

6.4.4.1. Edukacja w szkole

Treści uwzględniające problematykę właściwej gospodarki odpadami (a także szerzej ekologii), powinny być realizowane w czasie zajęć szkolnych. Przykładowe zakresy przekazywanych informacji w ramach kilku przedmiotów przedstawiono poniżej. Język polski Wiedza o społeczeństwie  Analiza tekstu "Dziś toczy się lawina  Działania gminy w zakresie śmieci" wg "Książki o odpadach" zagospodarowania odpadów. autorstwa B. Veit i Ch. Wolfrum lub  Sposoby skutecznej edukacji innego tekstu literackiego. społeczności lokalnej celem  Przygotowanie inscenizacji obejmującej ograniczenia ilości wytwarzanych rozważania nt. problemu śmieci po odpadów. wyrzuceniu ich do kubła w  Przedsięwzięcia prawne dotyczące przydomowym śmietniku. problemu odpadów.  Opracowanie notatki prasowej  Ograniczanie ilości wytwarzanych propagującej postawy "zielonego odpadów w gospodarstwach domowych konsumenta". – nowa postawa społeczna.  Przygotowanie antyreklamy towarów, których używanie powoduje powstawanie dużej ilości śmieci

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 130 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Geografia Historia  Wysypiska uporządkowane i dzikie w  Sposoby radzenia sobie z odpadami w naszej gminie. starożytności.  Degradacja i zniekształcenia krajobrazu  Odpady naszych dziadków i co z nimi związane z niewłaściwym i nadmiernym robiono? składowaniem odpadów.  Postępowanie z odpadami w czasach  Gospodarowanie odpadami w różnych nowożytnych. krajach Europy i w Polsce.  Wykopaliska a odpady.  Rozmieszczenie surowców naturalnych w kraju (ewent. na świecie). Wielkość wykorzystania zasobów naturalnych dowodem konieczności unikania odpadów oraz racjonalnego gospodarowania nimi. Biologia z higieną Matematyka  Zagrożenia środowiska spowodowane  Wyrażenia arytmetyczne; obliczanie dzikimi wysypiskami śmieci. ilości zaoszczędzonego drewna, wody i  Poznawanie/ wykazanie wzajemnych energii w związku z kilkuletnim zależności między poszczególnymi użytkowaniem tych samych elementami przyrody ożywionej i podręczników szkolnych. nieożywionej a negatywnym wpływem  Obliczanie objętości figur; obliczanie odpadów na ekosystem. objętości przykładowych form  Hierarchia postępowania z odpadami w architektonicznych oraz przeliczanie po praktyce gospodarstwa domowego. jakim czasie zostałyby one wypełnione  Kompostowanie, stary, skuteczny i śmieciami przy obecnym stopniu przyjazny środowisku sposób na odpady "wytwarzania" odpadów, tylko przez organiczne. gospodarstwa domowe.  Procenty; przeliczanie danych ilościowych na wartości wyrażone w procentach w zakresie różnorodności wytwarzanych przez nas odpadów  Równania ; układanie równań celem uzyskania danych liczbowych o skuteczności selektywnej zbiórki odpadów komunalnych w gminie. Chemia Fizyka  Związki chemiczne stosowane w  Zużycie energii podczas produkcji gospodarstwach domowych; towarów z surowców pierwotnych i szkodliwość powstających odpadów; wtórnych; ekonomiczne i ekologiczne możliwości stosowania substancji mniej uwarunkowania unikania i odzyskiwania szkodliwych człowiekowi, przyrodzie i odpadów w związku z kosztami środowisku, a zwłaszcza podlegających energetycznymi ponoszonymi na biodegradacji. przebieg tych procesów. Technika Plastyka  Przedmioty codziennego użytku  Przygotowywanie haseł wytworzone z tworzyw sztucznych; antyśmieciowych, wykonywanie szkodliwość odpadów powstających transparentów, projektowanie i przy ich produkcji oraz w trakcie ich wykonywanie "dekoracji" i "strojów" na składowania lub utylizacji - po zużyciu. manifestację (zwaną chętnie happeningiem) mającą na celu walkę z odpadami i uświadamianie społeczeństwa w tym zakresie.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 131 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Elementy informatyki  Zastosowanie edytora tekstu do przygotowania ulotek zachęcających społeczność lokalną do ograniczania ilości wytwarzanych odpadów (szczegółowe treści do ustalenia przez samych uczniów np. w nawiązaniu do przygotowywanej akcji antyśmieciowej na terenie osiedla).

6.4.4.2. Współpraca powiatu i poszczególnych gmin ze szkołami

Edukacja ekologiczna uczniów oczywiście nie ogranicza się do problemu odpadów. Musi ona być znacznie szersza, a w związku z tym kwestia odpadów, mimo wagi problemu, nie może zastąpić innych ważnych zagadnień. Nie ulega jednak wątpliwości, że nauczyciele i uczniowie, otrzymując wsparcie gminy lub powiatu w tym zakresie (np. poprzez kontakt z CEE), mogą i podejmują w praktyce szereg działań na rzecz środowiska lokalnego a zatem gminy (i szerzej powiatu), które znacznie przekraczają obowiązki programowe szkoły. Wsparcie ze strony gminy jest jednak niezbędne. Dotyczy to zarówno wsparcia programowego jak też finansowego, przygotowywanych przez poszczególnych nauczycieli czy całe placówki szkolne działań. Niestety często obydwie strony są za mało zorientowane we wzajemnych potrzebach i możliwościach. Dlatego bardzo przydatne, ze strony powiatu, byłoby przygotowanie każdego roku informacji dla szkół o możliwościach korzystania z pomocy gmin w określonym zakresie związanym z edukacją ekologiczną w szkołach. Stosunkowo nieskomplikowanymi dla powiatu przykładami wspierania ekologicznych działań szkoły są współfinansowanie, wspólna organizacja i pomoc merytoryczna w takich przedsięwzięciach jak:  konkursy związane z tematyką środowiskową (przede wszystkim lokalną),  organizacja Dnia Ziemi czy Światowego Dnia Ochrony Środowiska,  prowadzenie programów autorskich czy innowacji pedagogicznych w szkołach,  programy edukacyjne np. związane z gospodarowaniem odpadami w gminie lub innym realizowanym przez gminę przedsięwzięciem na rzecz środowiska,  udział w zajęciach terenowych klas bądź kół przyrodniczych, w charakterze specjalistów, w zakresie określonym tematem zajęć terenowych,  udostępnianie i popularyzacja informacji, w tym także materiałów drukowanych, nt. zagrożeń i prośrodowiskowych działań gminy, celem wspólnej edukacji mieszkańców tego terenu,

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 132 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 prenumerata czasopism przyrodniczych i ekologicznych,  wzbogacanie bibliotek szkolnych w materiały dydaktyczne przydatne w realizacji zagadnień związanych z ekologią i ochroną środowiska,  wspieranie programów i ekologicznych przedsięwzięć szkół w niezbędne pomoce naukowe wykorzystywane podczas realizacji tych działań,  współorganizacja z CEE i Wojewódzkim Ośrodkiem Metodycznym form doskonalenia nauczycieli (np. warsztatowych) w zakresie edukacji ekologicznej/ środowiskowej. Oczywiście zamieszczone tu przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości jakie niesie ze sobą praktyka i zapewne zostaną one zweryfikowane w działaniu.

6.4.4.3. Udział pozarządowych organizacji ekologicznych w edukacji dzieci i młodzieży

Lokalne organizacje pozarządowe zajmujące się ekologią stanowią często podstawowy czynnik w angażowaniu młodzieży w akcje edukacji ekologicznej. Powiat organizujący na swoim terenie selektywną zbiórkę odpadów powinien wspierać działania organizacji społecznych, co poprawi wizerunek akcji wśród mieszkańców i wpłynie pozytywnie na efekty akcji edukacyjnej. Lista społecznych organizacji ekologicznych jest bardzo długa. Do najważniejszych pozarządowych organizacji zajmujących się ekologią należą m.in.:  Liga Ochrony Przyrody  Polski Klub Ekologiczny  Związek Harcerstwa Polskiego  Federacja Zielonych  Klub Gaja Starostwo Powiatowe oraz urzędy gmin powinny współpracować z organizacjami ekologicznymi przy podejmowanych na swoich terenach działaniach nie tylko z zakresu gospodarki odpadami. Powinny zachęcać mieszkańców do zakładania organizacji społecznych oraz wspierać ich działalność.

6.5. Media w kampanii informacyjnej

Współpraca z mediami ma na celu uzyskanie aktywnego poparcia mieszkańców dla realizowanych przez samorząd działań. Akcja informacyjna prowadzona przez media musi rozpocząć się dużo wcześniej niż wprowadzanie do realizacji programu segregacji odpadów. Chodzi o taką profesjonalną działalność z zakresu public relations, której celem

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 133 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego jest nie tylko przeforsowanie trudnych decyzji zarządu lecz przede wszystkim promowanie postaw prospołecznych. Promocja za pośrednictwem mediów zachowań proekologicznych, a szczególnie selektywnej zbiórki odgrywa bardzo ważną rolę i jest jednym z podstawowych źródeł informacji. Dzięki pomocy mediów w trakcie realizacji programu możliwe będzie również przeprowadzenie rozmaitych akcji i kampanii edukacyjnych. Lokalne rozgłośnie radiowe

Proponowanymi sposobami wykorzystania lokalnej rozgłośni radiowej o zasięgu regionalnym w celu propagowania selektywnej zbiórki odpadów są:  Wyprodukowanie przez agencję reklamową reklamy radiowej zachęcającej np. do selektywnej zbiórki odpadów w domu. Ważne by reklama ta była zrozumiała dla słuchaczy w różnym wieku (można emitować kilka różnych reklam kierowanych do różnych odbiorców, należy jednak pamiętać o rosnących wtedy znacznie kosztach). Reklama powinna być emitowana najlepiej w najbardziej atrakcyjnych godzinach i podkreślać hasło kampanii edukacyjnej np. „Segregacja się opłaca”, „Mamy rady na odpady” itp.  Zaproponowanie dziennikarzom przeprowadzenia w studio dyskusji z udziałem specjalistów i przedstawicieli władz powiatowych. Goście odpowiadają na zadawane przez telefon pytania słuchaczy. Takie dyskusje przyciągają zazwyczaj uwagę społeczności. Dzięki takiemu sposobowi informowania władze poznają stosunek mieszkańców do decyzji samorządowców, którzy z kolei mają możliwość wyjaśnić społeczności wszelkie pojawiające się wątpliwości i niejasności. Taka dyskusja proponowana jest również w omówionym dalej programie „Debaty Powiatowej”.  Ankieta radiowa. Jest to metoda zdobywania informacji na temat wiedzy mieszkańców o problematyce recyklingowej. Może być przeprowadzona przed omówioną w dalszej części „Debatą Powiatową”. Charakteryzuje się jednak stosunkowo wysokim stopniem anonimowości respondentów, a co za tym idzie maleje kontrola nad pomiarem.

Prasa

Współpracując z prasą władze samorządowe mogą stosować omówione już środki takie jak notatka problemowa, czy komunikat prasowy. Innymi specyficznymi formami edukowania społeczeństwa mogą być:

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 134 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Ogłoszenie. Poprzez tę formę w prosty, hasłowy sposób promujemy np. wprowadzany system segregacji odpadów. Ogłoszenie powinno także zawierać informacje edukujące co do sposobów korzystania z pojemników na odpady.  Wkładka informacyjna do gazety. Powinna zostać skonstruowana w formie ulotki/broszury. Na zawartość wkładki muszą się złożyć np.: informacje na temat zasad funkcjonowania systemu segregacji, domowego punktu segregacji odpadów, ogólnej problematyki odpadowej. Wkładka ma za zadanie informować – jak unikać wytwarzania odpadów, jak je segregować, co robić, aby na składowisko trafiało jak najmniej śmieci. Ulotka ta stanowiłaby więc ABC kultury odpadowej, z którą powinni się zapoznać mieszkańcy gmin powiatu. Pomoże ona również społeczeństwu szerzej spojrzeć na różne aspekty produkcji odpadów i uzmysłowić jak mogą temu przeciwdziałać. Ta sama broszura powinna być również rozdana mieszkańcom powiatu tuż przed bezpośrednim rozpoczęciem segregacji odpadów (np. około miesiąca wcześniej).

Internet

Ważną inicjatywą służącą komunikacji społecznej i informowaniu mieszkańców o podejmowanych przez władze samorządowe działań jest wykorzystanie możliwości jakie daje Internet. Tą drogą istnieje duża szansa dotarcia do młodzieży, wśród której Internet jest najbardziej popularnym środkiem komunikacji.  Strona www. Stworzenie strony internetowej, na której znalazłyby się wszystkie informacje dotyczące gospodarki odpadami jest szczególnie atrakcyjne do prowadzania kampanii edukacyjnej wśród młodzieży, najczęstszych użytkowników Internetu. W przypadku tworzenia strony internetowej należy pamiętać o ograniczonym zasięgu oddziaływania tego medium. Treści edukacyjne można umieścić na stronach miasta czy powiatu. Należy ją uzupełnić o informacje dotyczące recyklingu i ochrony środowiska.  Poczta elektroniczna. Możemy wysyłać listy elektroniczne zawierające informacje na temat selektywnej zbiórki odpadów do tych mieszkańców powiatu, którzy korzystają z Internetu. Dodatkowo poczta elektroniczna daje możliwość zgłaszania przez internautów postulatów związanych z ochroną środowiska do samorządu, np. do komórki Centrum Edukacji Ekologicznej.  Elektroniczna baza danych. Znalazłby się tutaj np.: katalog biblioteki Centrum Edukacji Ekologicznej, informacje dotyczące prowadzonych w powiecie/gminach akcjach ekologicznych itp.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 135 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

6.6. Społeczne kampanie informacyjne

Przedstawione poniżej propozycje kampanii edukacyjnych mają na celu propagowanie nie tylko selektywnej zbiórki odpadów, ale także szerzej – idei zrównoważonego rozwoju.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 136 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

6 .6 .1. Festyny ekologiczne

Festyn ekologiczny ma być w założeniu imprezą rodzinną, na której spotykają się wszyscy mieszkańcy miasta lub gminy. Gminy powiatu rawickiego posiadają duże możliwości w tym zakresie. Oprócz typowej rozrywki festyn taki powinien spełniać rolę edukacyjną. Poniżej przedstawiono przykładowy scenariusz festynu ekologicznego.

12.00-14.30 Eko-Rambit. Turniej gier i zabaw związanych z ekologią. 14.30 Początek rajdu/wyścigu rowerowego dookoła miasta. 14.30-16.00 Koncert zespołu muzycznego np. grającego popularną ostatnio muzykę folkową 16.00-18.00 Prezentacja ekologicznych osiągnięć gminy, a także mieszkańców zajmujących się „ekologicznymi” zawodami np. agroturystyką, leśnictwem itp. 18.00-18.30 Np. pokazowa walka rycerska 18.30–20.30 Koncert 2 20.00–22.00 Dyskoteka

W trakcie trwania festynu można by było przez cały czas odwiedzać namioty, w których odbywały by się:  Prezentacja gospodarstw agroturystycznych z terenu gminy.  Warsztat ceramiki.  Gry ekologiczne dla dzieci i młodzieży – namiot ozdobiony będzie zdjęciami roślin i zwierząt. Będzie tam również można porozmawiać z leśniczym.  Wystawa zdrowej żywności połączona z degustacją.  Prezentacja miejscowego nadleśnictwa.  Prezentacja parków krajobrazowych z terenu powiatu.  Wystawa sadzonek drzew, krzewów, kwiatów.  Prezentacja literatury ekologicznej i prac plastycznych związanych z ekologią, wykonanych przez młodzież.

6.6.2. Debata Powiatowa

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 137 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Celem prowadzonej kampanii społecznej jest dotarcie do wszystkich mieszkańców powiatu objętych programem selektywnej zbiórki odpadów na temat recyklingu. Cechą charakterystyczną społecznej strategii informacyjnej jest również chęć wywołania określonych reakcji społeczeństwa. Uświadomienie ludziom uwarunkowań i złożoności problematyki selektywnej zbiórki odpadów oraz zagrożeń związanych z ochroną środowiska na analizowanym terenie w przypadku ich nie wprowadzenia w życie. Pozwoli to pokonać społeczną niewiedzę w tej dziedzinie i przełamać bierną postawę mieszkańców powiatu. Proponowanym rozwiązaniem w dziedzinie społecznych kampanii informacyjnych w dziedzinie recyklingu jest przeprowadzenie programu pod proponowaną nazwą „Debata Powiatowa”. „Debata Powiatowa” jest sformułowana na zasadzie dialogu władz samorządowych z mieszkańcami gmin powiatu. Celem programu jest sprowokowanie dyskusji na tematy związane z problematyką ochrony środowiska ze szczególnym naciskiem na selektywną zbiórkę odpadów. W programie powinny wziąć udział lokalne media: stacje radiowe, prasa lokalna. Kampania może trwać np. trzy tygodnie. Na billboardach umieszczonych na terenie gmin powiatu pojawiają się wtedy hasła – tematy publicznej dyskusji. Na plakatach podane są również numery telefonów (np. telefon stacji radiowej, w której odbędzie się debata), pod które mieszkańcy mogą zgłaszać swoje uwagi dotyczących tematów poruszanych w danym tygodniu. Tematy te dotyczą recyklingu i rozwoju gmin:  „czystość” – czy powiat rawicki jest czysty?  „śmieci” – czy i jak rozwiązany jest problem odpadów w naszym powiecie?  „ekologia” – jakie są odczucia mieszkańców co do stanu środowiska w powiecie?  „rozwój-inwestycje” – jakie oczekiwania mają mieszkańcy wobec kierunków rozwoju swojego powiatu? Równolegle z reklamą zewnętrzną (ogłoszenia na billboardach i plakatach) w lokalnej prasie ukazują się artykuły omawiające poruszane problemy. W miejscowym radiu można wysłuchać wywiadów z przedstawicielami władz powiatowych i gminnych, nadzorującymi poszczególne działania i odpowiedzialnymi za wdrażanie systemu selektywnej zbiórki odpadów oraz strategii ekorozwoju. Słuchacze mogą wziąć udział w dyskusji, dzwoniąc do stacji radiowej i zadając pytania skierowane do gości w studio. Dzięki programowi „Debata Powiatowa” można budować interaktywne formy komunikacji samorządu z mieszkańcami i prowadzić konsultacje w najważniejszych kwestiach dotyczących funkcjonowania i rozwoju powiatu objętego programem selektywnej zbiórki odpadów. 6.7. Broszura informacyjna

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 138 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Jednym z podstawowych narzędzi propagujących wprowadzanie system selektywnej zbiórki odpadów są ulotki i broszury. Powinny one zawierać wyjaśnienia podejmowanych działań i dotrzeć do wszystkich mieszkańców. Treść przykładowej broszury przedstawiono poniżej.

SEGREGACJA ODPADÓW

Wiele składników odpadów można ponownie użyć. Odzyskiwanie surowców z odpadów i ich powtórne wykorzystanie zwane jest popularnie recyklingiem. Recykling nie tylko zmniejsza ilość odpadów, ale pomaga równocześnie oszczędzać surowce. Jeżeli tylko jest to możliwe rozdzielaj odpady. Jest to podstawowe zachowanie związane z ekologiczną kulturą życia w przyjaźni ze środowiskiem. Sprawdź czy istnieją w pobliżu punkty skupu lub czy służby komunalne wyposażyły okolice w pojemniki do segregacji odpadów.

ZAKUPY

Roczna produkcja opakowań stanowi równowartość 200 nowoczesnych oczyszczalni ścieków. Cała ta produkcja ląduje, poprzez handel detaliczny, bezpośrednio na hałdach śmieci i sprawia nowe problemy zagrażające środowisku. Oszczędzanie surowców i ochrona środowiska powinna być brana pod uwagę już przy zakupach. Wymaga to jednak od nas wyrzeczenia się starych nawyków i rezygnacji z wygody.  Puszki są kosztownym opakowaniem artykułów żywnościowych. Czy jest nam wiadomo, że połowa ceny piwa to cena puszki? Wypijając średnio 52 litrów piwa (średnia krajowa), część z nich kupujemy w puszkach aluminiowych. Puszek aluminiowych nie można wykorzystać powtórnie bez przetwarzania, co wiąże się z koniecznością zużycia w procesie produkcyjnym znacznych nakładów energetycznych. Kupując piwo w butelce, dba się o środowisko, gdyż można ją użyć ponownie bez konieczności przeróbki. Dopiero po 65 przebiegach butelka wymaga przetopienia na nową.  Jarzyny i owoce należy kupować zawsze surowe, a nie w puszkach. Są one tańsze, zdrowsze i smaczniejsze.  W miarę możliwości należy samemu sporządzać zupy, potrawy i desery.  W sklepach samoobsługowych nie należy kupować artykułów spożywczych pakowanych w folie, jak np. mięso, ser, owoce itd. Już samo szczelne opakowanie mięsa, sera, czy owoców jest szkodliwe. VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 139 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 To co można kupić w opakowaniu szklanym nie należy kupować w opakowaniu plastykowym np. sok z jabłek, wodę mineralną, ocet, oliwę, musztardę, miód, mleko.  Niektóre produkty możemy sporządzić sami np. jogurt, kefir, marmoladę, majonez itp. W ten sposób unikniemy zakupu niepotrzebnego opakowania.  Nie mając okazji do nabycia wyrobów sprzedawanych luzem bądź w opakowaniu zwrotnym, kupujemy produkty w dużych opakowaniach lub o silnym stężeniu (np. środki do prania, czyszczenia). Nie należy jednak kupować w dużych opakowaniach produktów, które szybko się psują, na przykład artykuły spożywcze, ponieważ gdy się zepsują trafiają na śmietnik. Podobnie może być także z przeterminowanymi chemikaliami. Dlatego przy zakupach produktów w większych opakowaniach musimy wziąć pod uwagę, czy rzeczywiście zużyjemy taką ilość, a także zastanowić się nad okresem ważności danego produktu.  Robiąc zakupy należy zawsze zabierać ze sobą kosz lub torbę, abyśmy mogli zakupione towary, bez dodatkowego opakowania, przenieść do domu. Rezygnowanie z plastykowych toreb wydawanych każdorazowo przez sprzedawców powinno stać się sprawą oczywistą.  Kupuj tylko tyle rzeczy, ile ci potrzeba. Zastanów się czy nie gromadzisz niepotrzebnych gadżetów.  Staraj się dowiedzieć czy kosmetyki, proszki, płyny do mycia ulegają biodegradacji.  Unikaj jednorazówek. Na przykład nie kupuj jednorazowych długopisów. Długopisy, w których można zmieniać wkłady, mogą zastąpić 12 długopisów jednorazowych, gdy pisze się tyle samo. Lepiej jest kupić zapalniczkę do napełniania dobrej marki, niż spowodować, by 300 zapalniczek jednorazowych wylądowało na wysypisku śmieci.

6.8. Przyczyny zanieczyszczeń i sposoby zapobiegania

6.8.1. Zanieczyszczenie atmosfery

Przenikanie do atmosfery rozmaitych substancji oraz różnych postaci energii nazywa się emisją. Substancje te mogą występować we wszystkich trzech stanach skupienia(stałym, ciekłym i gazowym), a ich źródłem są naturalne procesy (chemiczne, biologiczne, fizyczne i fotochemiczne) zachodzące w przyrodzie oraz działalność antropogeniczna. Główne źródła zanieczyszczeń:

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 140 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 Zan ieczyszczenia naturalne: a) wybuchy wulkanów (zanieczyszczenia pyłowe i gazowe)

b) przebieg procesów biologicznych (powstawanie węglowodorów – CxHy, siarczku

wodoru – H2S, tlenków azotu – NOx, amoniaku – NH3) c) przebieg procesów fizycznych (wyładowania elektryczne – źródło istotnych

ilości tlenków azotu NOx)  Zan ieczyszczenia antropogeniczne: a) małe rozproszone stacjonarne źródła punktowe uwalniające głównie produkty spalania paliw kopalnych tj. - paleniska domowe - kotłownie lokalne - zakłady rzemieślnicze b) duże źródła punktowe emitujące produkty spalania paliw i zanieczyszczenia wynikające z profilu produkcji tj. - elektrownie - elektrociepłownie - rafinerie - duże zakłady przemysłowe c) środki transportu wprowadzające do atmosfery zanieczyszczenia - gazowe

. dwutlenek węgla (CO2) . tlenek węgla zwany czadem (CO)

. tlenki azotu (NOx)

. węglowodory (CxHy) - pyłowe – emitowane wraz z gazami odlotowymi oraz powstające wskutek ścierania opon, nawierzchni dróg i okładzin hamulcowych. d) wypalanie trwałych użytków zielonych, lasów e) palenie tytoniu

Konkretne działania proekologiczne

Nie spalajmy śmieci -jeżeli spalamy śmieci, odpady plastykowe i gumowe to w naszych piecach powstają dziesiątki bardzo szkodliwych, drażniących a nawet powodujących choroby nowotworowe związków chemicznych. Najbardziej rakotwórcze to Dioksyny i Furany. Kominy naszych domów nie są wysokie. Wszystkie pyły i szkodliwe

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 141 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego substancje nie ulatują nad chmury, lecz snują się przy ziemi, trafiając prosto do naszych płuc! Pamiętaj! Z kominów unoszą się trujące, rakotwórcze, mutagenne substancje szczególnie szkodliwe dla małych dzieci a nawet tych, jeszcze nie narodzonych!!!

Jak i czym ogrzewać domy by nie truć się wzajemnie? 1 należy uszczelnić okna i ocieplić ściany 2 wykorzystywać prąd elektryczny, gaz, olej opalowy 3 spalać czyste nie malowane i nie impregnowane drewno 4 wykorzystywać energię słoneczną poprzez instalację kolektorów słonecznych 5 stosować bezołowiowe i bezsiarkowe paliwa. 6 stosować biologiczne osłony, np. pasy zieleni, otuliny, zadrzewień. 7 nie palić resztek roślinnych – kompostuj je;

6.8.2. Zanieczyszczenia wód

Główne źródła zanieczyszczeń:  Zanieczyszczenia fizyczne a) substancje radioaktywne (działalność elektrowni węglowych i jądrowych, zakłady przeróbki materiałów radioaktywnych); b) osady denne (sedymentacja cząstek stałych);  Zanieczyszczenie termiczne (zrzut do wód powierzchniowych podgrzanych wód pochodzących z układów chłodniczych);  Zanieczyszczenia mineralne a) substancje toksyczne gł. jony metali ciężkich (rtęci Hg, ołowiu Pb, kadmu Cd, niklu Ni, arsenu As i glinu Al); b) zasolenie wód(wprowadzenie do wód powierzchniowych zasolonych wód

- 2 dołowych, zawierających znaczne ilości jonów chloru Cl i siarczanu SO4 ) - Zanieczyszczenia organiczne . rozpuszczone detergenty, . ropa naftowa i substancje naftopochodne, . wypłukiwane z gleby związki z nawozów sztucznych, . fenol, . wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), . polichlorowane bifenyle (PCB) - Zanieczyszczenia antropogeniczne

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 142 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

. ścieki bytowo-gospodarcze (wody zużyte w gospodarstwach domowych); . ścieki przemysłowe (wody zużyte w procesach technologicznych, wody chłodnicze, kopalniane wody dołowe); . wody deszczowe (wody opadowe spłukujące zanieczyszczenia z powierzchni terenu); . ścieki z rolnictwa (intensywna hodowla bydła i trzody chlewnej) . eutrofizacja – proces polegający na wzbogacaniu się środowiska w substancje pokarmowe wskutek wzmożonego ich dopływu głównie azotu i fosforu.

Konkretne działania proekologiczne 1 Nie używaj środków do prania zawierających fosforany; 2 Sprawdź, czy używane środki czystości ulegają biodegradacji; 3 Korzystaj z myjni samochodowych; 4 Niezwłocznie zreperuj cieknący kran; 5 Korzystaj z prysznica – jest zdrowszy i oszczędniejszy 6 Zbieraj deszczówkę

6.8.3 Zanieczyszczenia gleb

Główne źródła zanieczyszczeń:  Przenikanie do gleb zanieczyszczeń pochodzących z: a) atmosfery (pyły, gazy, kwaśny opad atmosferyczny) b) wód (ścieki, nawadnianie) c) odpadów przemysłowych (hałdy) d) komunalnych (wysypisk śmieci) e) komunikacji (duże natężenie ruchu pojazdów)  Przemysł (największe zanieczyszczenie w sąsiedztwie zakładów tj. hut miedzi, cynku i ołowiu).  Postępująca chemizacja rolnictwa oraz przemysłowa hodowla bydła i trzody chlewnej  Erozja (wodna, wietrzna, powierzchniowa) – wymywanie lub wywiewanie powierzchniowej warstwy gleby. Konkretne działania proekologiczne 1. Zabiegi chroniące gleby przed erozją: a) tarasowanie stromych stoków;

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 143 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

b) prowadzenie dróg małymi spadkami; c) unikanie monokultur i stosowanie płodozmianu; d) zaprzestanie nadmiernego i nieuzasadnionego9 wyrębu drzew; e) zwiększanie zalesień i zadrzewień; f) ograniczenie odwadniania i zasalania; g) wyeliminowanie ciężkiego sprzętu i maszyn rolniczych;

2. Ograniczenie emisji pyłowo-gazowych (gł. SO2 i metali ciężkich). 3. Rozsądne dostosowanie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów do rodzajów upraw. 4. Właściwe składowanie odpadów przemysłowych i komunalnych w postaci hałd i wysypisk śmieci. 5. Wykorzystywanie gleb najsłabszych na cele budownictwa, przemysłu, komunikacji.

6.8.4. Hałas

Główne źródła hałasu:  instalacje;  zakłady przemysłowe;  urządzenia;  drogi, linie kolejowe, linie tramwajowe, lotniska oraz porty

Konkretne działania proekologiczne 1 wydawanie aktów prawa miejscowego mającego wpływ na stan akustyczny środowiska; 2 sporządzanie map akustycznych; 3 monitoring środowiska; 4 określenie miejscowego dopuszczalnego poziomu hałasu w środowisku;

6.8.5. Pole elektromagnetyczne

Główne źródła pól elektromagnetycznych: 1 linie i stacje elektroenergetyczne o napięciu znamionowym 110 kilowoltów lub wyższym, 2 radiokomunikacyjne, radionawigacyjne i radiolokacyjne, których równoważna moc promieniowana izotropowo jest równa 15 watów lub wyższa, emitujących pola elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0,03 megaherca do 300000 megaherców.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 144 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Konkretne działania proekologiczne 1 zmniejszenie poziomów pól elektromagnetycznych do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane, 2 utrzymanie poziomów pól elektromagnetycznych poniżej dopuszczalnych lub na tych poziomach, 3 poprzez ustalenie określonych zakresów częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się czynniki fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko oraz określenie dopuszczalnych wartości czynników fizycznych dla poszczególnych zakresów częstotliwości.

6.8.6. Ochrona kopalin

Złożem kopaliny jest takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą (Prawo geologiczne i górnicze z dnia 4 lutego 1994 r.): 1. Złoża kopalin podlegają ochronie polegającej na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz kompleksowym wykorzystaniu kopalin, w tym również kopalin towarzyszących. 2. Obszary występowania złóż kopalin oraz obecne i przyszłe potrzeby eksploatacji tych złóż uwzględnia się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, w planie zagospodarowania przestrzennego województwa oraz w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. 3. Eksploatację złoża kopaliny prowadzi się w sposób gospodarczo uzasadniony oraz przy zastosowaniu środków ograniczających szkody w środowisku i przy zapewnieniu racjonalnego wydobycia i zagospodarowania kopalin. 4. Podejmujący eksploatację złóż kopaliny lub prowadzący tę eksploatację jest obowiązany przedsiębrać środki niezbędne do ochrony zasobów złoża, jak również do ochrony powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych i podziemnych, sukcesywnie prowadzić rekultywację terenów poeksploatacyjnych oraz przywracać do właściwego stanu inne elementy przyrodnicze. 5. Zasady gospodarowania złożem kopaliny i związanej z eksploatacją złoża ochrony środowiska określają przepisy prawa geologicznego i górniczego. 6.8.7. Ochrona przyrody

Ochrona przyrody – to zachowanie, restytuowanie i właściwe użytkowanie zasobów przyrody i jej tworów ożywionych i nieożywionych, których utrzymanie leży

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 145 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego w interesie społeczeństwa ze względów naukowych, gospodarczych, historyczno- pamiątkowych, estetycznych, rekreacyjnych i krajoznawczych. Każdy z mieszkańców ma możliwość, w swoim własnym zakresie, przyczyniać się do poszanowania przyrody.

Konkretne działania proekologiczne 1. Nie zrywaj i nie niszcz roślin prawnie chronionych. 2. Dokarmiaj zwierzęta zimą (karmniki, pasieki); np. zorganizować akcje dokarmiania zwierząt w szkołach. 3. Bierz udział w akcjach sadzenia drzew. 4. Zadbaj o przydomowy krajobraz (np. gminny konkurs o najpiękniej utrzymany ogród).

Ochrona zwierząt i roślin polega na: 1. zachowaniu cennych ekosystemów, bioróżnorodności i utrzymaniu równowagi przyrodniczej, 2. tworzeniu warunków prawidłowego rozwoju i optymalnego spełniania przez zwierzęta i roślinność funkcji biologicznej na rzecz środowiska, 3. zapobieganiu lub ograniczaniu szkodliwych oddziaływań na środowisko, które mogłyby niekorzystnie wpływać na zasoby oraz stan zwierząt i roślin, 4. zapobieganiu zagrożeniom dla naturalnych kompleksów i tworów przyrody.

Ochrona, o której mowa jest realizowana w szczególności przez: 1. obejmowanie ochroną obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, 2. ustanawianie ochrony gatunków zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem, 3. ograniczanie możliwości pozyskiwania dziko występujących zwierząt i roślin, 4. odtwarzanie populacji i stanowiska oraz zapewnianie reprodukcji dziko występujących zwierząt i roślin, 5. zabezpieczenie lasów i zadrzewień przed zanieczyszczeniem i pożarami, 6. ograniczanie możliwości wycinania drzew i krzewów oraz likwidacji terenów zieleni, 7. zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności zwłaszcza gdy przemawiają za tym potrzeby ochrony gleby, zwierząt, kształtowania klimatu oraz inne potrzeby związane z zapewnieniem bioróżnorodności, równowagi przyrodniczej i zaspokajania potrzeb rekreacyjno-wypoczynkowych ludzi, 8. nadzorowanie wprowadzania do środowiska genetycznie zmodyfikowanych organizmów. Szczegółowe zasady w zakresie:

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 146 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

1. ochrony obszarów i obiektów o wartościach przyrodniczych, krajobrazu, zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem oraz drzew, krzewów i zieleni określają przepisy o ochronie przyrody, 2. ochrony lasów określają przepisy o lasach, 3. ochrony dziko występujących zwierząt określają przepisy o łowiectwie, o rybactwie śródlądowym i rybołówstwie morskim, 4. ochrony zwierząt gospodarskich i domowych określają przepisy o ochronie zwierząt.

VI. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACJYNO-INFORMACYJNEGO 147 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA

7.1. Założenia systemu finansowania inwestycji

Realizacja zadań wytyczonych w Programie Ochrony Środowiska i Programie Gospodarki Odpadami wiąże się z wysokimi nakładami inwestycyjnymi. Większość instytucji, które udzielają dotacji lub korzystnie oprocentowanych kredytów na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska (gospodarki odpadami) wymaga, żeby inwestycja osiągnęła odpowiednio duży efekt ekologiczny i objęła swym zasięgiem możliwie największą liczbę mieszkańców aglomeracji, powiatu lub związku komunalnego. Dlatego w przypadku powiatu rawickiego należy dążyć aby podejmowane działania miały charakter powiatowy lub przynajmniej obejmowały swym zasięgiem kilka gmin (np. międzygminne działania na rzecz ochrony środowiska, związkowy model gospodarki odpadami). Wspólne działanie kilku gmin nie tylko ma wpływ na finansowanie inwestycji (obniży koszty, które będzie musiała ponieść pojedyncza gmina), ale również obniży koszty eksploatacyjne. Oznacza to, że przedsięwzięcie winno być realizowane wspólnie. W zależności od przyjętego w danym przypadku rozwiązania wariantu organizacyjnego poszczególne miasta i gminy samodzielnie lub wspólnie finansować będą realizację konkretnych zadań. Środki na finansowanie zadań związanych z ochroną środowiska i gospodarką odpadami pochodzić mogą z następujących źródeł:  własne środki miast i gmin,  dofinansowanie gminnego, powiatowego, wojewódzkiego i narodowego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej,  emisja obligacji komunalnych,  fundusze pomocowe i związane z eko-konwersją (Ekofundusz),  fundusz pomocowy ISPA,  kredyty bankowe na preferencyjnych warunkach (np. Bank Ochrony Środowiska),  pozyskanie inwestora strategicznego, może nim być także inwestor zagraniczny. W przypadku gospodarki odpadami obok wymienionych powyżej źródeł finansowania środki na częściowe pokrycie kosztów jego realizacji można uzyskać od organizacji odzysku a także ze sprzedaży opakowań i surowców wtórnych. Należy zaznaczyć, że wszystkie instytucje udzielające pomocy finansowej w dziedzinie ochrony środowiska wymagają od inwestora nie tylko wypełnienia odpowiedniego formularza, ale również przedstawienia szeregu opracowań i dokumentacji planujące czy opisujące dane przedsięwzięcie. Są to między innymi.: VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 147 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

 plan zagospodarowania przestrzennego i strategie rozwoju powiatu lub gminy,  Program ochrony środowiska, Plan gospodarki odpadami, Koncepcje gospodarki wodno-ściekowej, Plan zalesiania itp.  projekt budowlany i wykonawczy wraz ze źródłową dokumentacją ekonomiczną, finansową i przetargową,  studium wykonalności (lub biznes plan w przypadku przedsięwzięć komercyjnych),  wymagane przez prawo zezwolenia na realizację projektu.

7.1.1. Emisja obligacji komunalnych

Emisja obligacji jest nowo wprowadzanym sposobem gromadzenia środków finansowych. Daje ona emitentowi środki na rozwój, a kupującemu obligacje korzystne ulokowanie środków pieniężnych na określony czas. Istnieje możliwość emisji obligacji na inwestycje służące ochronie środowiska. W przypadku podmiotów szczególnie uciążliwych dla otoczenia obligację mogą być odpowiednio uatrakcyjnione zobowiązaniem do radykalnego ograniczenia tej uciążliwości. Podmiotowe obligację mogą być nabywane z budżetu terenowego, z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz kupowane przez inne podmioty, odczuwające ekologiczną uciążliwość emitenta. Obligacja jest wyrazem zobowiązań przedmiotu emitującego i jednocześnie praw nabywców obligacji do otrzymywania ich spłaty wraz z odsetkami i innych świadczeń o charakterze rzeczowym. Jest zatem zbliżona do transakcji kredytowej w banku. Przez emisję obligacji realizuje się przepływ kapitału. Kredyt uzyskany w drodze emisji obligacji nie jest łatwy ani tani, gdyż zysk zamierzonego przedsięwzięcia musi być na tyle wysoki, aby pokrył związane z obligacją zobowiązania. Można przewidywać, że zainteresowanie obligacjami – dotąd znikome – będzie wzrastać w miarę wykształcenia się myślenia kategoriami majątkowymi (kapitałowymi).

7.1.2. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Polskie miasta i gminy najczęściej korzystają z pomocy finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW). Jednym z priorytetów tego funduszu jest ochrona powierzchni ziemi. Fundusz przewiduje dofinansowanie (poprzez pożyczki) wdrażania projektów związanych z realizacją programów ochrony poszczególnych elementów środowiska w tym także gospodarki odpadami. Wniosek do NFOŚiGW składa się wg wzoru stosowanego w Funduszu. Maksymalnym udziałem pomocy funduszu w finansowaniu przedsięwzięcia jest pożyczka w wysokości 50%

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 148 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego całości nakładów inwestycyjnych. Oprocentowanie tej pożyczki wynosi dla samorządów terytorialnych 0,3% stopy redyskontowej. W NFOŚiGW istnieje możliwość umarzania pożyczek jeśli:  zadanie zostało zrealizowane terminowo,  osiągnięto założony efekt rzeczowy i ekologiczny,  spłacono terminowo co najmniej 50% udzielonej pożyczki wraz z oprocentowaniem. Fundusz preferuje wnioski podmiotów, które zadeklarują przeznaczenie umorzonych kwot na inwestycje proekologiczne. Okres spłaty pożyczki wynosi maksymalnie 5 lat.

7.1.3. EkoFundusz

Środki EkoFunduszu pochodzą z bezzwrotnej pomocy zagranicznej i z tzw. ekokonwersji (zamianę kwot polskiego długu zagranicznego na środki inwestycyjne w dziedzinie ochrony środowiska). Zadaniem EkoFunduszu jest dofinansowywanie przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska, które mają przynieść efekt w skali nie tylko regionu czy kraju, ale także wpływają na osiągnięcie celów ekologicznych uznanych za priorytetowe w skali europejskiej a nawet światowej. W Statucie EkoFunduszu pięć sektorów ochrony środowiska uznanych zostało za dziedziny priorytetowe. Są nimi:  ograniczenie transgranicznego transportu dwutlenku siarki i tlenków azotu  ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do Bałtyku oraz ochrona zasobów wody pitnej  ograniczenie emisji gazów powodujących zmiany klimatu Ziemi (ochrona klimatu);  ochrona różnorodności biologicznej;  gospodarka odpadami i rekultywacja gleb zanieczyszczonych. EkoFundusz udziela wsparcia finansowego w formie preferencyjnych pożyczek lub/i bezzwrotnych dotacji. Pomoc finansową uzyskać mogą jedynie projekty dotyczące inwestycji bezpośrednio związanych z ochroną środowiska (w ich fazie implementacyjnej), a w dziedzinie ochrony przyrody również projekty nieinwestycyjne. Maksymalna kwota, jaką może otrzymać jednostka samorządowa wynosi 30% nakładów na projekt. W przypadku jednostek gospodarczych kwota ta wynosi 20%. Specyfika EkoFunduszu polega również na tym, iż inwestor może liczyć na zwolnienie dokonanych za granicą zakupów od ceł i opłat granicznych. W wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach dofinansowanie inwestycji przez fundusz może osiągnąć wielkość 50% nakładów własnych inwestora. Wszystkie wnioski o dofinansowanie oceniane są w EkoFunduszu z punktu widzenia ekologicznego, technologicznego, ekonomicznego i organizacyjnego. Aby

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 149 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego otrzymać pożyczkę lub/i dotację wszystkie te oceny muszą być pozytywne, a Inwestor musi wykazać się wiarygodnością finansową i posiadaniem zabezpieczeń, a także zapewnieniem pełnego finansowania projektu w części nie objętej dofinansowaniem EkoFunduszu. EkoFundusz nie dofinansowuje badań naukowych, akcji pomiarowych i edukacyjnych, konferencji i sympozjów, tworzenia i prowadzenia systemów monitoringu środowiska, wszelkiego rodzaju studiów i opracowań oraz tworzenia dokumentacji projektowej. Ze środków EkoFunduszu nie mogą także korzystać te przedsięwzięcia, które kwalifikują się do udzielenia znaczącej pomocy ze strony przedakcesyjnych programów pomocy Unii Europejskiej ISPA i PHARE, Wszystkie projekty rozpatrywane przez EkoFundusz można podzielić na projekty techniczne (inwestycyjne) oraz projekty przyrodnicze. Wśród projektów technicznych wyróżnić można projekty komercyjne, czyli takie które generują znaczne zyski po ich zakończeniu oraz niekomercyjne, których głównym celem jest poprawa stanu środowiska oraz względy społeczne, a przyszłe opłaty użytkowników jedynie pokrywają koszty, bez generowania zysków, bądź generują zyski w niewielkiej wysokości. W obydwu grupach projektów można wyróżnić projekty typowe oraz projekty innowacyjne. Przez przedsięwzięcia innowacyjne EkoFundusz rozumie takie, które wprowadzają na polski rynek nowe, lepsze niż dotąd rozwiązania techniczne służące ochronie środowiska, oferowane zarówno przez firmy polskie, jak i firmy z krajów – donatorów. Zadaniem EkoFunduszu jest upowszechnianie takich sprawdzonych, a nie stosowanych dotąd w kraju lub w danym regionie rozwiązań. Pewnym ograniczeniem stawianym przez EkoFundusz jest konieczność wprowadzania technologii pochodzącej z jednego z krajów donatorów, które przeznaczyły część polskiego długu na ochronę środowiska (USA, Francja, Szwajcaria, Szwecja, Norwegia, Włochy).

7.1.4. ISPA

ISPA (Instrument for Structural Politicies for Pre-accession – Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej) jest funduszem przedakcesyjnym Unii Europejskiej skierowanym na dostosowanie infrastruktury krajów kandydujących do standardów UE. Pomoc z funduszu ISPA (w części ochrony środowiska) skupi się na przedsięwzięciach związanych z:  zaopatrzeniem w wodę do picia i jej jakością,  oczyszczaniem ścieków,  gospodarką odpadami.

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 150 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

ISPA udziela dotacji i pożyczek na realizację następujących przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska:  projektów inwestycyjnych,  niezależnych technicznie i finansowo faz projektów, studiów przygotowawczych i wykonalności, analiz technicznych,  grup projektów,  systemów projektów ściśle ze sobą powiązanych. Podstawowymi wymogami stawianymi przez fundusz ISPA są m.in.:  całościowy koszt przedsięwzięcia nie może być niższy od 5 mln Euro (w przypadku Polski preferuje się projekty powyżej 15-20 mln Euro),  preferowane są duże aglomeracje,  beneficjantem może być tylko samorząd terytorialny, jednostka samorządowa lub podmiot publiczny,  obiekty i rozwiązania będące skutkiem realizacji przedsięwzięcia muszą spełniać kryteria UE. Formularz do ISPA jest dostępny w NFOŚiGW i tam należy go złożyć. Wnioskodawcy, którzy uzyskają najwyższe oceny są proszeni o wypełnienie szczegółowych formularzy aplikacyjnych opracowanych przez Komisję Europejską. Ostateczną decyzję o wyborze projektu podejmuje Komisja. Wkład finansowy ISPA może stanowić do 75% wartości projektu liczonej jako wydatki publiczne (85% w szczególnych wypadkach). Ograniczenie wkładu ISPA może nastąpić ze względu na:  dostępność współfinansowania,  zdolność przedsięwzięcia do generowania zysku,  odpowiednie zastosowanie zasady „zanieczyszczający płaci”. Całość pomocy finansowej ISPA i wszelkich innych pomocy UE nie może być większa niż 90% całkowitego budżetu przedsięwzięcia.

7.1.5. Fundusz Spójności

Fundusz Spójności, inaczej nazywany Funduszem Kohezji lub Europejskim Funduszem Kohezji, jest to czasowe wsparcie finansowe dla krajów Unii Europejskiej, których Produkt Krajowy Brutto nie przekracza 90% średniej dla wszystkich krajów członkowskich (Grecja, Portugalia, Hiszpania i Irlandia). Fundusz ten nie należy do grupy Funduszy Strukturalnych, ze względu na określony czas w którym działa.. Ze względu na charakter i cel Fundusz Spójności jest instrumentem polityki strukturalnej. Realizację Funduszu Spójności zaplanowano na lata 1993-99. Na szczycie UE w Berlinie

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 151 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego postanowiono przedłużyć jego działanie do 2006 r. Z chwilą wejścia Polski do UE będzie on dostępny także dla naszego kraju. Fundusz Kohezji (Spójności) redystrybuowany jest przez Komisję Europejską na podstawie składanych wniosków w odpowiednich terminach. Tak więc to nie instytucje krajowe, ale stosowne organy Unii Europejskiej rozpatrują konkretne projekty, akceptując je, a następnie finansując. Pomoc, którą te kraje otrzymują w ramach Funduszu obejmuje finansowanie projektów dotyczących inwestycji w zakresie ochrony środowiska i infrastruktury transportowej (w tym wspieranie rozwoju sieci korytarzy transeuropejskich). Budżet Funduszu Spójności na lata 2000 - 2006 wynosi 18 mld Euro (w latach 1994 - 1999 wynosił 15,5 mld Euro). Fundusz może przyczyniać się do finansowania:  projektów, lub  etapów projektu, które są technicznie lub finansowo niezależne, lub  grupy projektów powiązanych ze sobą widoczną strategią tworzącą spójną całość. Fundusz może zapewnić pomoc dla:  projektów dotyczących środowiska, przyczyniających się do osiągnięcia celów art. 130 R Traktatu, łącznie z projektami wynikającymi z przyjętych zgodnie z art. 130 S działań, a w szczególności projekty zgodne z priorytetami nałożonymi na wspólnotową politykę w zakresie ochrony środowiska przez Piąty Program Polityki i Działania odnoszący się do Środowiska i Stałego Rozwoju,  projektów pozostających we wspólnym interesie, dotyczących infrastruktury transportu, finansowanych przez państwa członkowskie, które są objęte wytycznymi wymienionymi w art. 129 C Traktatu; jednakże inne projekty dotyczące infrastruktury transportu, przyczyniające się do osiągnięcia celów zawartych w art. 129 B Traktatu, mogą być finansowane aż do przyjęcia odpowiedniej orientacji przez Radę. Fundusz może również udzielać pomocy:  na wstępne badania odnoszące się do kwalifikujących się projektów, łącznie z tymi, które są konieczne dla ich wprowadzenia,  na środki wsparcia technicznego, a w szczególności: a) na środki poziome takie jak badania porównawcze mające na celu ocenę wpływu pomocy wspólnotowej; b) na środki i badania, które przyczyniają się do oceny, monitorowania lub oszacowania projektów, oraz wzmocnieniu i zagwarantowaniu koordynowania projektów i ich spójności, a w szczególności spójności z politykami wspólnotowymi;

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 152 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

c) na działania i badania pomagające w sporządzeniu koniecznych dostosowań we wprowadzanych projektach.

7.1.6. Bank Ochrony Środowiska

Bank Ochrony Środowiska udziela kredytów ze środków własnych oraz środków NFOŚiGW i WFOŚiGW z przeznaczeniem na inwestycje służące likwidacji degradacji i ochronę środowiska. Na bazie wieloletniego doświadczenia Bank realizuje zadania związane z jego proekologiczną misją, współpracuje z organizacjami zajmującymi się finansowaniem ochrony środowiska tj. Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Fundacją Polska Wieś 2000 im. M. Rataja, Europejskim Funduszem Rozwoju Wsi Polskiej oraz innymi funduszami pomocowymi. Bank udziela na cele proekologiczne następujących instrumentów:  Kredyty na inwestycje służące ochronie środowiska udzielane we współpracy z WFOŚiGW – kredyty udzielane są ze środków WFOŚiGW (w tym w formie linii kredytowych) lub ze środków Banku z dopłatami WFOŚiGW do oprocentowania z przeznaczeniem na inwestycje służące ochronie środowiska przynoszące wymierny efekt ekologiczny. Przedmiotem kredytowania są inwestycje z zakresu ochrony środowiska polegające na realizacji/modernizacji obiektów służących: a) ochronie wód i gospodarce wodnej (np. oczyszczalnie ścieków wraz z systemem kanalizacji, modernizacje technologii służące oszczędności wody), b) ochronie atmosfery (np. budowa i modernizacja instalacji ograniczających emisję zanieczyszczeń do atmosfery, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii), c) ochronie powierzchni ziemi (np. redukcja odpadów u źródeł wytwarzania, składowiska odpadów, zakłady utylizacji odpadów)  Kredyty na zakup lub montaż urządzeń i wyrobów służących ochronie środowiska - kredyt dla Sprzedawców lub/i Wykonawców na zakup lub montaż urządzeń i wyrobów służących ochronie środowiska, np.: przydomowych oczyszczalni ścieków, materiałów do ociepleń budynków, pomp ciepła, okien termoizolacyjnych, itd. Przedmiotem kredytowania jest zakup, zakup i montaż lub montaż urządzeń i wyrobów służących ochronie środowiska, np.: przydomowych oczyszczalni ścieków, kolektorów słonecznych, pomp ciepła, grzejników konwekcyjnych, kotłów gazowych, olejowych lub zasilanych energią elektryczną, zaworów termostatycznych, materiałów do ocieplania budynków, okien

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 153 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

termoizolacyjnych, rolet zewnętrznych i okiennic, drzwi zewnętrznych charakteryzujących się niskim współczynnikiem przenikania ciepła. Kredytowane urządzenia i wyroby winny posiadać wymagane prawem dokumenty potwierdzające jakość (aprobaty, certyfikaty, deklaracje producenta, itp.) - zgodne z Ustawą o badaniach i certyfikacji oraz rozporządzeniami wykonawczymi do tej Ustawy. Montaż wyrobów może być kredytowany w przypadku gdy: a) Sprzedawca, z którym Bank podpisał porozumienie jest jednocześnie Wykonawcą, b) Wykonawca jest jednostką autoryzowaną przez Sprzedawcę, z którym Bank podpisał porozumienie, c) Bank podpisał z Wykonawcą porozumienie dotyczące montażu urządzeń i wyrobów zakupionych wyłącznie na zasadach obowiązujących dla niniejszego produktu. Kwota kredytu – do 100% kosztów inwestycji - czyli ceny zakupu i montażu urządzenia lub wyrobu. Okres kredytowania: do 5 lat. Oprocentowanie: według zmiennej stopy procentowej lub indywidualnie dla każdego wyrobu i urządzenia.  Kredyty na energooszczędne przedsięwzięcia z zakresu modernizacji oświetlenia – kredyt na energooszczędne przedsięwzięcia z zakresu modernizacji oświetlenia ulic, placów itp. polegające na zmianie dotychczasowych urządzeń na energooszczędne, udzielany jest ze środków Banku Ochrony Środowiska S.A. Przedmiotem kredytowania jest pełny lub częściowy zakres prac związanych z modernizacją oświetlenia (zakup i instalacja żarówek, opraw, urządzeń sterujących, słupów i wysięgników). Kwota kredytu do 100% wartości przedsięwzięcia. Okres kredytowania do 5 lat, zależny od uzyskiwanych oszczędności energii (nie więcej niż suma okresu realizacji inwestycji, ewentualnej karencji w spłacie kapitału oraz okresu spłaty całego kredytu).  Kredyty na realizację przedsięwzięć termomodernizacyjnych – kredyt na realizację przedsięwzięć termomodernizacyjnych w rozumieniu ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych, m.in. na ulepszenia, w wyniku których następuje: a) zmniejszenie rocznego zapotrzebowania na energię zużywaną na potrzeby ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej lub zmniejszenie strat energii pierwotnej w lokalnym źródle ciepła i lokalnej sieci ciepłowniczej, b) wykonanie przyłączy technicznych do scentralizowanego źródła ciepła w związku z likwidacją lokalnego źródła ciepła, c) całkowita lub częściowa zamianę źródeł energii z konwencjonalnych na niekonwencjonalne (w tym odnawialne).

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 154 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Przeznaczenie kredytu dla jednostek samorządu terytorialnego realizujących przedsięwzięcia termomodernizacyjne w budynku stanowiącym ich własność i wykorzystywanym do wykonywania zadań publicznych. Przedmiotem kredytowania są: a) ulepszenia, w wyniku których następuje zmniejszenie rocznego zapotrzebowania na energię zużywaną na potrzeby ogrzewania i podgrzewania ciepłej wody: - w budynkach, w których modernizuje się jedynie system grzewczy – co najmniej o 10%, - w budynkach, w których w latach 1985-2001 przeprowadzono modernizację systemu grzewczego – co najmniej o 15%, - w pozostałych budynkach – co najmniej o 25%, b) ulepszenia, w wyniku których następuje zmniejszenie rocznych strat energii pierwotnej w lokalnym źródle ciepła i w lokalnej sieci ciepłowniczej – co najmniej o 25%, c) wykonanie przyłączy technicznych do scentralizowanego źródła ciepła, w związku z likwidacją lokalnego źródła ciepła, w celu zmniejszenia kosztów zakupu ciepła dostarczanego do budynków – co najmniej o 20% w stosunku rocznym. Kwota kredytu: do 80% kosztów inwestycji. Okres kredytowania do 10 lat. Oprocentowanie wg zmiennej stopy procentowej  Kredyty na przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu agroturystyki ze środków Fundacji "Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej - Counterpart Fund" - kredyt na inwestycje związane z uruchomieniem nowych lub rozwojem istniejących przedsięwzięć gospodarczych w zakresie agroturystyki na wsi lub w miastach do 10 tys. mieszkańców obejmujące tworzenie i rozwój bazy noclegowej, gastronomicznej, rekreacyjno-sportowej i kulturowej. Przeznaczony dla Rolników i członków ich rodzin oraz innych osób fizycznych wykonujących działalność gospodarczą, spółek handlowych, organizacji pozarządowych (fundacji i stowarzyszeń) posiadających osobowość prawną, zarządów gmin (o kredyt nie mogą ubiegać się jednostki państwowe ani spółdzielcze). Przedmiot kredytowania: a) zakup, budowa, rozbudowa, modernizacja i adaptacja budynków mieszkalnych, towarzyszących i gospodarskich (stodoły, stajnie, itp.) na agroturystyczną bazę noclegową dla turystów (pokoje gościnne, domki rekreacyjne, pensjonaty, kwatery grupowe, itp.), w tym budowa/modernizacja instalacji kanalizacyjnej, wodnej, systemu grzewczego, instalacji gazowej i elektrycznej w budynkach przewidzianych do użytkowania jako agroturystyczna baza noclegowa,

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 155 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

b) zakup, budowa, rozbudowa, modernizacja, adaptacja obiektów/punktów przeznaczonych do świadczenia usług gastronomicznych dla turystów, w tym założenie/instalacja urządzeń kuchennych, budowa/modernizacja instalacji kanalizacyjnej, wodnej, systemu grzewczego, instalacji gazowej i elektrycznej w pomieszczeniach kuchennych, jadalniach oraz w zapleczu magazynowym artykułów spożywczych, c) zakup, budowa, rozbudowa, modernizacja i adaptacja obiektów stanowiących lokalną atrakcję turystyczną, związanych z bezpośrednim świadczeniem usług rekreacyjno-sportowych i kulturowych dla turystów obejmujące zakładanie pól biwakowych i kempingów, budowę i modernizację lokalnych obiektów i urządzeń sportowo-rekreacyjnych (wypożyczalnie sprzętu turystycznego, kąpieliska, plaże, przystanie kajakowe i żeglarskie, ścieżki rowerowe, ścieżki zdrowia, stałe parki rekreacyjno-rozrywkowe i szlaki turystyczne, wyciągi narciarskie), zakup koni oraz budowa i modernizacja stajni i padoków służących usługom jeździeckim, sportowym i leczniczym, zakup, budowa, rozbudowa, modernizacja i adaptacja obiektów/punktów lokalnej kultury ludowej (warsztaty tkackie, kowalsko- artystyczne, garncarskie, wikliniarskie, galerie oraz punkty sprzedaży wyrobów lokalnego rękodzieła i rzemiosła artystycznego), d) zakup niezbędnego, pierwszego wyposażenia inwestycyjnego budowanych obiektów agroturystycznych obejmującego zarówno środki trwałe, jak i inne rzeczowe składniki majątku obrotowego wielokrotnego użytku (np. naczyń, sztućców, pościeli) ściśle i jednoznacznie związanego z wyposażeniem i funkcjonowaniem wymienionych wyżej obiektów. Kwota kredytu: a) do 150 tys. zł, nie więcej niż 70% wartości kosztorysowej zadania inwestycyjnego, b) do 100 tys. zł, nie więcej niż 75% wartości kosztorysowej zadania inwestycyjnego, c) do 50 tys. zł, nie więcej niż 80% wartości kosztorysowej zadania inwestycyjnego. Okres kredytowania do 5 lat (wliczając okres karencji w spłacie kredytu nie przekraczający 1 roku). Oprocentowanie według zmiennej stopy procentowej a) dla kredytów do 50 tys. zł - 0,5 stopy redyskonta weksli NBP, b) dla kredytów do 100 tys. zł - 0,6 stopy redyskonta weksli NBP, c) dla kredytów do 150 tys. zł - 0,7 stopy redyskonta weksli NBP.

7.2. Zarządzanie Programem Ochrony Środowiska

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 156 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Warunkiem realizacji Programu Ochrony Środowiska jest ustalenie systemu zarządzania tym programem. Zarządzanie Programem odbywa się z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju, w oparciu o instrumenty zarządzania zgodne z kompetencjami i obowiązków podmiotów zarządzających. W odniesieniu do powiatowego Programu Ochrony Środowiska jednostką, na której będą spoczywały główne zadania zarządzania tym programem będzie Starostwo Powiatowe Jednak całościowe zarządzanie środowiskiem w powiecie będzie odbywać się na kilku szczeblach. Oprócz szczebla powiatowego są jeszcze szczeble wojewódzki i gminny obejmujące działania podejmowane w skali województwa i gminy, a także szczeble jednostek organizacyjnych, obejmujących działania podejmowane przez podmioty gospodarcze korzystające ze środowiska. Każdą z tych jednostek nałożone są różne (czasami zbieżne) obowiązki (tabela 56). Ustawowe zadania poszczególnych samorządowych jednostek T a b e l a organizacyjnych 56 Jednostka Zakres obowiązków administracyjna Województwo  opracowanie strategii rozwoju  opracowanie planów wieloletnich  opracowanie planów zagospodarowania przestrzennego  realizacja polityki rozwoju  edukacja publiczna  promocja i ochrona zdrowia  pomoc społeczna  ochrona środowiska  gospodarka wodna  obronność  bezpieczeństwo publiczne Powiat  zagospodarowania przestrzennego i nadzoru budowlanego;  gospodarki wodnej;  ochrony środowiska i przyrody;  ochrony przeciwpowodziowej;  zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska;  promocji i ochrony zdrowia;  administracji geologicznej Gmina  gospodarka odpadami komunalnymi;  zaopatrzenie w wodę dla celów komunalnych;  oczyszczanie ścieków komunalnych;  tworzenie prawa miejscowego w zakresie gospodarki przestrzennej;  tworzenie niektórych obszarów chronionych;  ochrona i tworzenie terenów zieleni miejskiej i parkowej;  wydawanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu;  prowadzenie kampanii i programów edukacyjnych.

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 157 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Na trochę innych zasadach odbywa się zarządzanie w stosunku do podmiotów gospodarczych korzystających ze środowiska. Kierują się one głownie rachunkiem (efektami) ekonomicznym i zasadami konkurencji rynkowej choć od jakiegoś czasu uwzględniają one także głos opinii społecznej. Na tym szczeblu zarządzane środowiskiem odbywa się przez:  dotrzymywanie wymagań stawianych przez przepisy prawa,  porządkowanie technologii i reżimów obsługi urządzeń  modernizacje stosowanych technologii,  eliminowanie technologii uciążliwych dla środowiska,  instalowanie urządzeń ochrony środowiska,  stałą kontrole zanieczyszczeń. Instytucje działające w ramach administracji a odpowiedzialnych za wykonanie i egzekwowanie prawa maja głównie na celu zapobieganie zanieczyszczeniom poprzez  racjonalne planowanie przestrzenne,  kontrolowanie gospodarczego korzystania ze środowiska,  porządkowanie działalności związanej z gospodarczym korzystaniem ze środowiska,  instalowanie urządzeń ochrony środowiska. Instrumenty służące do zarządzania programem ochrony środowiska wynikają z obowiązujących aktów pranych (np. Prawo ochrony środowiska, o zagospodarowaniu przestrzennym, o ochronie przyrody, o odpadach itp.) i można je podzielić na instrumenty prawne, finansowe, społeczne oraz strukturalne.

7.2.1. Instrumenty prawne

Do instrumentów prawnych zaliczamy:  pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, w tym pozwolenia zintegrowane,  decyzje zatwierdzające plany gospodarki odpadami,  koncesje geologiczne wydawane na rozpoznanie i eksploatacje surowców mineralnych,  oceny oddziaływania na środowisko planowanych czy istniejących inwestycji,  decyzje zatwierdzające plany zagospodarowania przestrzennego. Szczególnym instrumentem prawnym jest od niedawna monitoring czyli pomiar stanu środowiska. Prowadzony on jest zarówno jako badania jakości środowiska jak też w odniesieniu do ilości zasobów środowiska. Obecnie, wprowadzenie badań

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 158 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego monitoringowych jako obowiązujących przez zapisy w niektórych aktach prawnych czynią je instrumentem o znaczeniu prawym.

7.2.2. Instrumenty finansowe

Do instrumentów finansowych zaliczamy:  opłaty za korzystanie ze środowiska – za emisje zanieczyszczeń do powietrza, za pobór wody powierzchniowej i podziemnej, za odprowadzanie ścieków do wód lub ziemi, za składowanie odpadów, za powierzchnie, z której odprowadzane są ścieki,  administracyjne kary pieniężne,  odpowiedzialność cywilna, karna i administracyjna,  kredyty i dotacje z funduszy ochrony środowiska.

7.2.3. Instrumenty społeczne

Wśród instrumentów społecznych jako najważniejszy należy wymienić współdziałanie. Uzgodnienia i usprawnienia instytucjonalne są ważnym elementem skutecznego zarządzania opartego o zasady zrównoważonego rozwoju. Można je podzielić na :  narzędzia dla usprawnienia współpracy i budowania partnerstwa tzw. „uczenie się poprzez działanie”. Można w nich dwie kategorie dotyczące: a) działań samorządów (dokształcanie profesjonalne i system szkoleń, interdyscyplinarny model pracy, współpraca i partnerstwo w systemach sieciowych), b) powiązań miedzy władzami samorządowymi a społeczeństwem (udział społeczeństwa w zarządzaniu poprzez system konsultacji i debat publicznych, wprowadzenie mechanizmów, tzw. budowania świadomości – kampanie edukacyjne)  narzędzia dla formułowania, integrowania i wdrożenia polityk środowiskowych a) środowiskowe porozumienia, karty, deklaracje, statuty, b) strategie i plany działań, c) systemy zarządzania środowiskiem, d) ocena wpływu na środowisko, e) ocena strategii środowiskowych.  narzędzia włączające mechanizmy rynkowe w realizacje zrównoważonego rozwoju: a) opłaty, podatki, grzywny (na rzecz środowiska), b) regulacje cenowe,

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 159 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

c) regulacje użytkowania, oceny inwestycji, d) środowiskowe zalecenia dla budżetowania, e) kryteria środowiskowe w procedurach przetargowych.  narzędzia dla pomiaru, oceny i monitorowania skutków zrównoważonego rozwoju a) wskaźniki równowagi środowiskowej, b) ustalenie wyraźnych celów operacyjnych, c) monitorowanie skuteczności procesów zarządzania Kolejnym bardzo istotnym elementem instrumentów społecznych jest edukacja ekologiczna. Pod tym pojęciem należy rozumieć różnorodne działania, które zmierzają do kształtowania świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz przyjaznych dla środowiska nawyków. Podstawą jest tu rzetelne i ciągłe przekazywanie wiedzy na temat ochrony środowiska oraz komunikowanie się władz samorządów lokalnych ze społeczeństwem na drodze podejmowanych działań inwestycyjnych. Ważna dla ochrony środowiska jest również współpraca pomiędzy powiatowymi służbami ochrony środowiska, instytucjami naukowymi, organizacjami społecznymi oraz podmiotami gospodarczymi. Powinny to być relacje partnerskie które będą prowadziły do wspólnej realizacji poszczególnych przedsięwzięć. I tak pozarządowe organizacje ekologiczne mogą zajmować się zarówno działaniami planistycznymi (np. przygotowywać plany ochrony rezerwatów i parków narodowych, opracowywać operaty ochrony przyrody dla nadleśnictw), prowadzić konstruktywne (i jak najbardziej fachowe) programy ochrony różnych gatunków czy typów siedlisk, realizować prośrodowiskowe inwestycje (np. związane z alternatywnymi źródłami energii) itp. Tradycyjną rolą organizacji jest też prowadzenie kontroli przestrzegania przepisów ochrony środowiska i monitoringu. Niezbędne jest aby prowadzona komunikacja społeczna objęła swym zasięgiem wszystkie grupy społeczeństwa. Bardzo ważną sprawą jest właściwe, rzetelne i odpowiednio wcześniejsze informowanie tych mieszkańców, których planowane inwestycje będą dotyczyły w sposób bezpośredni (np. mieszkańców przez tereny których posesji będzie przebiegać wodociąg). Nie może mieć sytuacja, że o planowanych zamierzeniach dowiadują się oni z „innych” źródeł np. prasy. W takim przypadku wielokrotnie zajmą oni postawę negatywną (czasami nawet wrogą) w stosunku do planowanej inwestycji. Jak uczy doświadczenie (także w przypadku powiatu rawickiego) wydłuża to lub nawet czasami uniemożliwia realizacje planowanych celów. Należy jednak pamiętać, że głównym celem prowadzonej edukacji ekologicznej będzie zmiana postaw (nawyków) społeczeństwa w odniesieniu do poszczególnych dziedzin życia tak aby były one zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Z uwagi na specyfikę tego zagadnienia trzeba mieć świadomość, że będzie to proces wieloletni co nie oznacza ze nie należy go prowadzić.

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 160 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Działania edukacyjne powinny być realizowane w różnych dziedzinach, różnych formach oraz na różnych poziomach, począwszy od szkół wszystkich stopni a skończywszy na tematycznych szkoleniach adresowanych do poszczególnych grup zawodowych i organizacji. W szczególności szkolenia ekologiczne powinny być organizowane dla:  pracowników administracji;  samorządów mieszkańców;  nauczycieli szkół wszystkich szczebli;  dziennikarzy;  dyrekcji i kadry zakładów produkcyjnych. Edukacja i informacja z komunikacją są ze sobą ściśle powiązane, bowiem dobra i właściwa informacja potęguje proces edukacji.

7.2.4. Instrumenty strukturalne

Do instrumentów strukturalnych należą wszelkie programy strategiczne np. strategie rozwoju wraz z programami sektorowymi a także program ochrony środowiska i to one wytyczają główne tendencje i kierunki działań w ramach rozwoju gospodarczego, społecznego i ochrony środowiska. Nadrzędnym dokumentem powinna być strategia rozwoju powiatu jako dokument wytyczający główne tendencje i kierunki działań w ramach rozwoju gospodarczego, społecznego i ochrony środowiska. Dokument ten jest bazą dla opracowania programów sektorowych np. dotyczących rozwoju obszarów wiejskich, przemysłu ochrony zdrowia turystyki ochrony środowiska itp. W programach tych powinny być uwzględnione z jednej strony kierunki rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki i ich konsekwencje dla środowiska, a z drugiej wytyczono pewne ramy tego rozwoju, warunkowane troską o stan środowiska. Oznacza to, że ochrona środowiska na terenie powiatu wymaga podejmowania pewnych działań w określonych dziedzinach gospodarki jak i codziennego życia jego mieszkańców.

7.3. Monitorowanie Programu Ochrony Środowiska

7.3.1. Zasady monitoringu

W procesie wdrażania Programu ważna jest kontrola przebiegu tego procesu oraz ocena stopnia realizacji zadań w nim wyznaczonych z punktu widzenia osiągnięcia założonych celów. Z tego względu ważne jest wyznaczenie systemu monitorowania, na

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 161 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego podstawie którego będzie możliwe dokonanie oceny procesu wdrażania, jak i również będą mogły być dokonane ewentualne modyfikacje Programu. Monitoring powinien być sprawowany w następujących zakresach:  monitoring środowiska;  monitoring programu;  monitoring odczuć społecznych.

Monitoring środowiska – system kontroli środowiska, jest narzędziem wspomagającym prawne, finansowe i społeczne instrumenty zarządzania środowiskiem. Dostarcza informacji o efektach wszystkich działań na rzecz ochrony środowiska i może być traktowany jako podstawa do oceny całej polityki ochrony środowiska. Jest jednym z najważniejszych kryteriów, na podstawie których tworzona jest nowa polityka. Mierniki efektów ekologicznych są w znacznym stopniu dostępne jako wielkości mierzone w ramach istniejących systemów kontroli i monitoringu. Pomiary poziomów emisji i imisji, zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych, są wykonywane w ramach działalności np. WIOŚ, RZGW, IMGW, a przyrost obszarów aktywnych przyrodniczo (lasów, łąk, terenów parkowych, użytków ekologicznych) znany jest instytucją takim jak np. Urzędy Gmin, RDLP, Dyrekcje Parków Krajobrazowych. Monitoring programu – najważniejszym wskaźnikiem jest monitorowanie realizacji poszczególnych zadań, które powinno się odbywać np. co roku, na podstawie zestawienia planu działań przewidzianych do realizacji z postępem ich wdrożenia. W przypadku nie osiągnięcia zaplanowanych zamierzeń należy dokonać analizy sytuacji i poznać jej przyczyny. Powodem mogą być np. brak czasu, pieniędzy, zasobów ludzkich lub też zmiana kolejności przewidzianych w programie zadań priorytetowych. Monitoring odczuć społecznych – jest on sprawowany na podstawie badań opinii społecznej i specjalistycznych opracowań służących jakościowej ocenie udziału społeczeństwa w działaniach na rzecz poprawy stanu środowiska, a także ocenie odbioru przez społeczeństwo efektów Programu, między innymi przez ilość i jakość interwencji zgłaszanych do powiatowych władz środowiskowych.

7.3.2. Monitorowanie założonych efektów ekologicznych

W ocenie postępu wdrażania Programu Ochrony Środowiska oraz jego faktycznego wpływu na środowisko pomocna jest analiza i monitorowanie założonych efektów ekologicznych, jakie powinna przynieść realizacja wyznaczonych celów. W efekcie realizacji wyznaczonych dla powiatu rawickiego celów ekologicznych powinno uzyskać się zamieszczone efekty ekologiczne (tabela 57).

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 162 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Zakładane efekty działań proponowanych w Programie Ochrony T a b e l a Środowiska 57 Zakładany efekt Proponowane działania Bezpośrednie Pośrednie Ochrona powietrza Wyposażanie emitentów w  Ograniczenie emisji  Czystsze powietrze, filtry wyłapujące zanieczyszczenia  Zwiększenie zanieczyszczenia do powietrza atrakcyjności powietrza atmosferycznego – turystycznej powiatu największe podmioty  Mniejsze zagrożenie dla gospodarcze emitujące zdrowia ludzi zanieczyszczenia  Lepsze warunki rozwoju flory i fauny Kontrola emitowanych  przestrzeganie limitów zanieczyszczeń przez emisyjnych podmioty gospodarcze Zmiana systemu grzewczego i  ograniczenie emisji  Wzrost energetycznego na terenie niskiej do powietrza zapotrzebowania na gmin powiatu  zmniejszenie „ekologiczne” surowce zanieczyszczenia energetyczne (gaz, powietrza związkami drewno wierzba siarki i pyłami energetyczna, słoma)  Możliwość zagospodarowanie niewykorzystanego dotychczas areału lub fragmentów pól uprawnych o słabszej klasie bonitacyjnej do produkcji surowców energetycznych  Tworzenie nowych miejsc pracy Poprawa (usprawnienie)  Zmniejszenie  Zmniejszenie efektu systemów przesyłania energii zapotrzebowania na cieplarnianego cieplnej oraz poprawa nośniki energii  Ograniczenie ilości parametrów cieplno-  Ograniczenie zużycia odpadów ze spalania energetycznych budynków surowców energetycznych  Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza Reorganizacja transportu  Ograniczenie emisji  Zapotrzebowanie na zbiorowego spalin ekologiczne środki napędowe (gaz, biopaliwa) Przebudowa układu  Zmniejszenie natężenia  Zwiększenie komunikacyjnego ruchu drogowego w zatrudnienia miastach  Ograniczenie poziomu  Ograniczenie emisji hałasu spalin

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 163 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Tworzenie stref ochronnych  Ograniczanie  Zwiększenie zadrzewień wokół największych emitorów rozpostrzeniania się zanieczyszczeń oraz emitowanych najbardziej uczęszczanych zanieczyszczeń ciągów komunikacyjnych Nowe nasadzenia – zalesianie  Zwiększenie potencjału  Zwiększenie „produkcji tlenu” produkcyjnego charakteru lasu – możliwości pozyskiwania drewna  Nowe miejsca rekreacji i wypoczynku Ochrona wód Opracowanie bilansu wodno –  Stworzenie założeń gospodarczego powiatu ochrony zasobów wodnych na terenie powiatu Zwodociągowanie i  Zmniejszenie  Zmniejszenie skanalizowanie terenu powiatu zanieczyszczenia wód zagrożenie zdrowia powierzchniowych i ludzi podziemnych  Zwiększenie  Dostarczanie ludności atrakcyjności wody pitnej o dobrych turystycznej powiatu parametrach jakościowych  Lepsze warunki rozwoju fauny i flory zwłaszcza wodnej Budowa nowych ujęć wody  Zwiększenie  Dostarczanie dyspozycyjnych mieszkańcom wody o zasobów wodnych dobrej jakości  Wzrost możliwości osadniczych Podłączenie maksymalnej  Ograniczenie  Zmniejszenie zagrożeń ilości mieszkańców do zanieczyszczenia wód dla zdrowia istniejących lub nowo powierzchniowych i mieszkańców projektowanych) oczyszczalni podziemnych  Zwiększenie ścieków zbiorczych i atrakcyjności przydomowych turystycznej powiatu  Lepsze warunki do rozwoju fauny i flory Wyznaczenie norm zużycia  Zachowanie zasobów  Możliwości rozwojowe wody przy poszczególnych wodnych powiatu powiatu – osadnictwo, rodzajach działalności  Ograniczenie ilości działalność produkcyjnej ścieków gospodarcza  Zmniejszenie nakładów na inwestycje związane z zaopatrzeniem w wodę i oczyszczaniem ścieków wód Promowanie dziedzin  Ograniczenie zużycia  Wzrost zatrudnienia produkcji o małej wody wodochłonności  Zmniejszenie ilości odprowadzanych ścieków VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 164 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Zwiększenie kontroli poboru  Naliczanie właściwych wody i zrzutu ścieków stawek za użytkowanie wód Aktywizacja turystyczna  Budowa infrastruktury  Poprawa walorów zbiornika Klimkówka technicznej związanej z turystycznych ochroną i użytkowaniem  Wzrost zatrudnienia zbiornika  Polepszenie warunków rozwoju fauny i flory Budowa lokalnych zbiorników  Zmniejszenie  Wzrost zatrudnienia retencyjnych zagrożenia przeciw  Wzrost atrakcyjności powodziowego turystycznej  Zwiększenie łatwo  Nowe miejsca dostępnych zasobów wypoczynki i rekreacji wodnych kontrola oraz konserwacja  Zmniejszenie  Zmniejszenie strat wałów i urządzeń przeciw zagrożenia materialnych w powodziowych powodziowego przypadku wystąpienia powodzi odbudowa oraz prawidłowa  Poprawa stosunków  Zmniejszenie eksploatacja systemów wodnych na terenie zagrożenia melioracji powiatu powodziowego  Poprawa warunków upraw  Wzrost zatrudnienia Ochrona powierzchni ziemi Prowadzenie racjonalnej  Zachowanie walorów  Utrzymanie plonów na gospodarki uprawowej użytkowych terenów dotychczasowym upranych poziome lub ich zwiększenie  Zmniejszenie zagrożenia zanieczyszczeń wód podziemnych w skutek przenawożenia

Prowadzenie edukacji  Wykorzystanie  Wzrost zatrudnienia dotyczącej racjonalnej potencjału rolnego  Wzrost gospodarki rolnej, powiatu przedsiębiorczości wprowadzania nowych metod, związanej z gospodarką nowych upraw rolną  Nowe możliwości przychodów dla mieszkańców Wykorzystanie kompostu do  Wzrost wydajności  Podniesienie nawożenia gleb uprawianych gleb wydajności upraw  Podniesienie jakości  Ograniczenie (żyzności) ziemi degradacji gleb Ochrona przed hałasem

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 165 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Tworzenie naturalnych i  Obniżenie poziomu  Zwiększenie komfortu sztucznych stref ochronnych hałasu egzystencji wokół największych emitorów mieszkańców hałasu oraz najbardziej  Polepszenie warunków uciążliwych ciągów rozwoju fauny komunikacyjnych  Wzrost liczby zadrzewień – zwiększenie produkcji tlenu  zwiększenie estetyki wprowadzanie nowych  eliminacja źródeł hałasu  Zwiększenie komfortu „cichych” technologii egzystencji mieszkańców  Polepszenie warunków rozwoju fauny  Wzrost liczby zadrzewień – zwiększenie produkcji tlenu  Zwiększenie estetyki Odpady Zmiana profilu produkcji  Zmniejszenie ilości  Zmniejszenie - zmniejszenie materiało i wytwarzanych odpadów zapotrzebowania na odpadochłonnosci  Zmniejszenie instalacje do przerobu zapotrzebowania na wykorzystania i nośniki energii unieszkodliwiania odpadów  Zmniejszenie zapotrzebowania miejsca pod instalacje do unieszkodliwiania odpadów (składowiska)  Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń Likwidacja dzikich wysypisk  Poprawa estetyki  Zmniejszenie śmieci powiatu zagrożenia dla zdrowia ludzi  Zmniejszenie zagrożenia dla rozwoju fauny i flory  Zmniejszenie potencjalnych zanieczyszczeń wód podziemnych i powierzchniowych

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 166 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika Sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Wprowadzenie selektywnej  Zmniejszenie ilości  Zmniejszenie zbiórki odpadów odpadów trafiających zagrożenia dla zdrowia na składowiska ludzi  Pozyskiwanie czystych  Ochrona terenu – surowców do przeróbki zmniejszenie  Zmniejszenie liczby zapotrzebowania na dzikich wysypisk śmieci teren pod składowiska  Poprawa estetyki powiatu  Zwiększenie zatrudnienia Przerób odpadów  Wydłużenia czasu  Zmniejszenie eksploatacji istniejących materiałochłonności i i projektowanych energochłonności składowisk produkcji  Produkcja wyrobów z  Wykorzystanie odpadów np. elementy kompostu do pielęgnacji małej architektury, terenów zielonych kompostu  Pozyskanie źródła częściowego finansowania systemu gospodarki odpadami Prowadzenie akcji edukacyjnej  Unikanie powstawanie  Ochrona środowiska odpadów  Wzrost świadomości  Właściwe postępowanie ekologicznej z odpadami Ochrona dóbr kultury Prowadzenie renowacji  Zachowanie zabytków  Zwiększenie istniejących zabytków dla przyszłych pokoleń atrakcyjności powiatu  Wzrost świadomości narodowej Inwentaryzacja istniejących  Stworzenie bazy  Możliwość planowania dóbr kultury danych dóbr kultury na zabiegów terenie konserwatorskich Wprowadzenie właściwego  Zwiększenie  Promocja powiatu oznakowania i opisu dóbr atrakcyjności powiatu kultury

VII. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA 167 Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Fot. 1 Pałac w Jutrosinie (niedokończony)

Fot. 2 Pałac w Jutrosinie

Fot. 3 Wyrobisko pożwirowe w Nadstawem

ZAŁĄCZNIK GRAFICZNY Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Fot. 4 Zbiornik wodny powstały po wyrobisku żwiru (Nadstawem)

Fot. 5 Zbiornik retencyjny w Miejskiej Górce (tzw. balaton)

Fot. 6 Wylot ścieków oczyszczonych z oczyszczalni w Pakosławiu

ZAŁĄCZNIK GRAFICZNY Program Ochrony Środowiska ABRYS Technika sp. z o.o. dla Powiatu Rawickiego

Fot. 7 Rzeka Orla

Fot. 8 Pałac w Pakosławiu

Fot. 9 Kościół w Zakrzewie

ZAŁĄCZNIK GRAFICZNY