Mapa Geośrodowiskowa Polski

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŁOBEZ (194)

Warszawa 2009

Autorzy: Leszek Kruk*, Halina Kapera*, Stanisław Marszałek**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna*** Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław B ąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Anna Gabry ś-Godlewska*** Redaktor tekstu – Przemysław Karcz***

* – Krakowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Budowlana 26, 20-469 Lublin *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – L. Kruk ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – L. Kruk ...... 4 III. Budowa geologiczna – L. Kruk ...... 5 IV. Zło Ŝa kopalin – H. Kapera ...... 8 1. Piaski i Ŝwiry...... 8 2. Piaski kwarcowe...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – H. Kapera ...... 15 1. Piaski i Ŝwiry...... 15 2. Torfy...... 17 VII. Warunki wodne – L. Kruk ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby – A. Pasieczna, P.Kwecko ...... 22 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – S. Marszałek ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – L. Kruk ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – L. Kruk ...... 36 XII. Zabytki kultury – L. Kruk ...... 39 XIII. Podsumowanie – L. Kruk ...... 40 XIV. Literatura...... 42

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Łobez została opracowana w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym „ProGeo” sp. z o.o. w Krakowie (plansza A), Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL S.A. w Lublinie (plansza B – składowanie odpadów) i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B – geochemia środowiska). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Łobez Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wy- konanym w 2003 roku w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym „ProGeo” sp. z o.o. w Krakowie (Kapera i in., 2003). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005), wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942 . Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B – now ą warstw ę informacyjn ą obejmuj ącą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi” – warstwy tematyczne: geochemia środowiska i składowanie odpadów. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu- Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Mo Ŝe by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych spo- łeczno ści oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego i Wojewódzkiego w Szczecinie, Pa ństwowej Inspekcji Ochrony Środowi- ska, Starostw Powiatowych w Łobzie, Drawsku Pomorskim i Stargardzie Szczeci ńskim oraz urz ędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Łobez okre ślaj ą współrz ędne od 15 °30’ do 15 °45’ długo ści geograficznej wschodniej i od 53 °30’ do 53 °40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza nale Ŝy do województwa zachodniopomorskiego. W jego granicach znajduj ą si ę fragmenty trzech powiatów: drawskiego (gmina Drawsko Pomorskie), łobeskiego (gminy Łobez, W ęgorzyno, Radowo Małe) i stargardzkiego (gmina I ńsko). Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (2002) obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie czterech mezoregionów: cz ęść południowo-zachodnia w obr ębie Pojezie- rza I ńskiego, cz ęść północno-zachodnia w obr ębie Wysoczyzny Łobeskiej, cz ęść wschodnia w obr ębie Pojezierza Drawskiego, a niewielki południowo-wschodni skraj w obr ębie Równi- ny Drawskiej (fig.1). Krajobrazowo mezoregiony te mało si ę od siebie ró Ŝni ą. Urze źbienie terenu jest uroz- maicone. Morfologicznie jest to wysoczyzna morenowa rozci ęta dolinami rzek, z do ść du Ŝą liczb ą niewielkich jezior. Deniwelacje w obr ębie arkusza przekraczaj ą 100 m. Najwy Ŝsze wzniesienie znajduje si ę w południowej cz ęś ci arkusza, w rejonie Wiewiecka – 162,5 m n.p.m., za ś najni Ŝej poło- Ŝone s ą tereny w dolinie Regi przy północnym skraju arkusza – około 50 m n.p.m. Najwi ększ ą rzek ą jest Rega, odprowadzaj ąca wody do Morza Bałtyckiego. Mniejszymi rzekami s ą prawobrze Ŝne dopływy Regi: Reska i Brze źnicka W ęgorza oraz Ło źnica. Obszar arkusza le Ŝy w obr ębie regionu klimatycznego pojezierza pomorskiego. Średnia roczna temperatura waha si ę od 7,5 do 8 °C, średnia temperatura półrocza zimowego wynosi od 1,5 do 2 °C, za ś półrocza letniego – od 13,5 do 14 °C. Pokrywa śnie Ŝna zalega od 50 do 60 dni. Przewa Ŝa cyrkulacja powietrza z sektora zachodniego. Średni opad wynosi od 600 do 650 mm (Stachý, 1987; Starkel, 1991). Omawiany obszar to region rolniczy z do ść znacznym udziałem lasów (centralna cz ęść arkusza). Gleby dobrej jako ści (klas I–IVa) stanowi ą około 80% wszystkich u Ŝytków rolnych. W przeszło ści rolnictwo na tych terenach było zdominowane przez pa ństwowe gospodarstwa rolne. Na pocz ątku lat 90-tych powołano Agencj ę Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa (AWRSP), która przej ęła maj ątek byłych PGR-ów. Sie ć osiedle ńcza jest równomiernie rozło Ŝona na obszarze arkusza. Jedynym o środkiem miejskim jest poło Ŝony w północnej cz ęś ci arkusza Łobez (10,6 tys. mieszka ńców).

Cały obszar posiada dobrze rozwini ętą sie ć drogow ą z fragmentem drogi krajowej Star- gard Szczeci ński – Łobez. Przez teren arkusza przebiega linia kolejowa Stargard Szczeci ński – Koszalin oraz Stargard Szczeci ński – Szczecinek.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Łobez na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu

Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.32 – Równina Nowogardzka, 313.33 – Równina Gryficka Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.43 – Pojezierze I ńskie, 314.44 – Wysoczyzna Ło- beska, 314.45 – Pojezierze Drawskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.63 – Równina Drawska, 314.64 – Pojezierze Wa- łeckie III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Łobez przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami (Szczesiak, Piotrowski, 2006a, b). Omawiany obszar znajduje si ę na Ni Ŝu Polskim, w obr ębie wału pomorskiego. Wyst ę- puj ą tutaj głównie utwory mezozoiczne oraz czwartorz ędowe, na południu obszaru stwierdzono równie Ŝ wyst ępowanie utworów trzeciorz ędowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Łobez na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red.,2006) Czwartorz ęd Paleogen Holocen: Oligocen:

Plejstocen (zlodowacenie wisły):

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 .

Mezozoiczne podło Ŝe nale Ŝy do północnej cz ęś ci antyklinorium pomorskiego. Oma- wiany obszar poło Ŝony jest na zachodnim skrzydle antyklinorium, zbudowanym z utworów jurajskich, przy czym na południowym zachodzie występuj ą prawdopodobnie równie Ŝ utwory

kredowe. Pasmowy układ wychodni mezozoiku jest uwarunkowany przebiegiem tej jednostki z północnego zachodu na południowy wschód. W rejonie Łobza układ ten jest zaburzony uskokami prostopadłymi i równoległymi do osi antyklinorium. Najstarszymi osadami jurajskimi jest seria ilasto-piaszczysta jury dolnej (liasu), o zmiennej mi ąŜ szo ści, stwierdzona na północy obszaru licznymi otworami badawczymi i studziennymi w Strzmielach i Łobzie na gł ęboko ści około 170 m p.p.t. W tym rejonie w stropie liasu przewa- Ŝaj ą utwory piaszczyste – piaski i bardzo silnie sp ękane piaskowce. Osadów jury środkowej (doggeru), górnej (malmu) i kredy na omawianym obszarze nie nawiercono. By ć mo Ŝe wyst ę- puj ą one na skłonie antyklinorium, w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Trzeciorz ęd jest bardzo słabo rozpoznany na charakteryzowanym obszarze, w wielu przypadkach wiek utworów jest w ątpliwy. Utwory trzeciorz ędowe wyst ępują najprawdopodobniej w południowej cz ęś ci arkusza, w postaci płatów osadów mioce ńskich: mułków i iłów, lokalnie piasków, o kilkunastometrowej mi ąŜ szo ści. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza. Mi ąŜ szo ść ich jest bardzo zmienna i wynosi od 45 do 170 m. Zmienna jest tak Ŝe ich litologia. Utwory plejstocenu zaliczono do zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i zlodowacenia wisły oraz do interglacjału mazowieckiego. Na powierzchni podczwartorz ędowej zalegaj ą gliny zlodowace ń południowopolskich o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 30 m, lokalnie rozdzielone soczewkami piasków wodnolodowcowych. Na południu terenu, w rejonie W ęgorzyna, Lesi ęcina i Przytonia, a tak Ŝe na północy w rejonie Łobza, najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą piaski o mi ąŜ szości kilkunastu metrów, najprawdopodobniej nale Ŝą ce do osadów zlodowace ń południowopolskich. Utwory interglacjału mazowieckiego to piaski rzeczne o du Ŝej mi ąŜ szo ści (ponad 40 m), wypełniaj ące gł ęboką dolin ę kopaln ą o przebiegu północny zachód–południowy wschód, wyst ępuj ącą w rejonie Strzmieli. Osady zlodowace ń środkowopolskich, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 100 m, charakteryzu- ją si ę wyst ępowaniem kilku poziomów glin zwałowych, przedzielonych osadami fluwioglacjalnymi i zastoiskowymi o ró Ŝnej mi ąŜ szo ści. Utwory te s ą cz ęsto zaburzone glacitektonicznie, np. w rejonie doliny kopalnej w okolicach Strzmieli. Piaski wodnolodowcowe na omawianym obszarze tworz ą na ogół dwa poziomy o zmiennej mi ąŜ szo ści (5–20 m). Lokalnie stwierdzono wyst ępowanie jednego poziomu piaszczystego na wschodzie i północy terenu arkusza. Ponad nimi stwierdzono wyst ępowanie utworów zlodowacenia wisły, wykształconych w postaci kilku poziomów glin zwałowych i piasków fluwioglacjalnych o niewielkiej mi ąŜ- szo ści. Utwory te wyst ępuj ą prawie na całym obszarze arkusza. We wschodniej częś ci terenu mi ąŜ szo ść piasków wodnolodowcowych tego wieku wzrasta do ponad 20 m w rejonie Zagó-

rzyc. Utwory piaszczyste o du Ŝej mi ąŜ szo ści wypełniaj ą te Ŝ stropow ą cz ęść doliny kopalnej w rejonie Strzmieli, a tak Ŝe doliny rzek Brze źnickiej i Reskiej W ęgorzy. Ponad piaskami na obszarze całego arkusza zalega poziom glin zwałowych o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści, zale Ŝnej od morfologii terenu (5–20 m). Gliny te nale Ŝą do fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Zbu- dowana z nich jest wysoczyzna morenowa, b ędąca cz ęś ci ą Równiny Łobeskiej. Osady holoce ńskie reprezentowane s ą przez: piaski drobnoziarniste, namuły i torfy, wypełniaj ące doliny rzeczne i zagł ębienia bezodpływowe.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Łobez udokumentowano 11 złó Ŝ kopalin okruchowych: 8 złó Ŝ pia- sków i Ŝwirów budowlanych oraz 3 zło Ŝa piasków kwarcowych, w tym 2 do produkcji cegły wapienno-piaskowej i 1 do produkcji betonów komórkowych (Gientka i in., 2008). Charakte- rystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Na omawianym obszarze znacz ące rozprzestrzenienie maj ą utwory glacjalne, reprezentowane przez piaszczyste gliny zwałowe wyst ępuj ące w kilku poziomach, przedzielonych lokalnie osadami fluwioglacjalnymi. Piaski i Ŝwiry w utworach glacjalnych wysoczyzny morenowej (północna i centralna cz ęść arkusza) charakteryzuj ą si ę nieregularnym rozprzestrzenieniem i mi ąŜ szo ści ą. Osady akumulacji wodnolodowcowej, wyst ępuj ące głównie w połu- dniowej cz ęś ci arkusza, wyró Ŝniaj ą si ę wi ększym rozprzestrzenieniem, bardziej regularn ą i znaczn ą mi ąŜ szo ści ą oraz lepszym wysortowaniem osadu. W tych utworach udokumentowane zostało zło Ŝe „Woliczno-W” i fragmenty złó Ŝ „Storkowo” i „Woliczno-Gudowo”.

1. Piaski i Ŝwiry Zło Ŝa piasków i Ŝwirów udokumentowane w utworach morenowych s ą zło Ŝami o ma- łych i bardzo małych zasobach, a tak Ŝe cz ęsto o słabych parametrach jako ściowych. Kopalina wykazuje du Ŝe zapylenie, przekraczaj ące nawet warto ści okre ślone w kryteriach bilansowości. Zło Ŝe piasków „Łobez” (Włodarczak, 1982), o zasobach zarejestrowanych, ma powierzchni ę 1,42 ha. Seri ę zło Ŝow ą, o średniej mi ąŜ szo ści 15,9 m, tworz ą piaski drobnoziarniste z cienkimi, nieregularnymi przewarstwieniami piasków pylastych. W nadkładzie, o grubo- ści do 1,5 m, wyst ępuj ą gliny i piaski zaglinione. Kopalina wykazuje du Ŝe zapylenie i wysok ą warto ść punktu piaskowego. Średnia zawarto ść pyłów wynosi 12,6%, a zawarto ść ziarn <2,5 mm waha si ę od 91,9 do 100%. Sp ągowa cz ęść serii zło Ŝowej jest zawodniona.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Stan Zasoby geologiczne Zastosowa- Klasyfika- Kategoria zagospodarowa- Wydobycie Wiek bilansowe nie cja Przyczyny Numer rozpoznania nia (tys.t) Rodzaj kompleksu (tys.t, tys.m 3*) kopaliny złó Ŝ konfliktowo- zło Ŝa Nazwa zło Ŝa zło Ŝa kopaliny litologiczno- ści na mapie Kla- Kla- surowcowego zło Ŝa wg stanu na rok 2007 (Gientka i in., 2008) sy sy 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Unimie p Q 237 C1* Z - Sb, Sd 4 A - 2 Łobez p Q 397 C1* N - Sb 4 A - 3 Łobez pki Q 3 737* C2 N - Sb 4 A - 4 Wysiedle I p,p Ŝ Q 14 C1 Z - Sd 4 A - 5 Wysiedle pŜ Q 342 C1 N - Sb 4 A - 6 Połchowo p Q 263 C1* Z - Sb 4 B Natura 2000 7 Woliczno-W * pŜ Q 5 635 C1 G 609 Sb, Sd 4 A - 9 9 8 Woliczno – Gudowo ** pŜ Q 121 059 C2 N - Sb, Sd 4 A - 9 Łobez II *** pki Q 0* B, C1 Z - Sb 4 B U, Z 10 Łobez I pki Q 659* B, C 1 N - Sb 4 B U, Z 11 Storkowo * pŜ Q 3 690 B+C 1 G 993 Sb, Sd 4 B Natura 2000 12 Woliczno III** p Q 7 529 C1 N - Sd, Sb 4 A -

Rubryka 2 - * – cz ęść zło Ŝa w granicach arkusza I ńsko (232), ** – zasadnicza cz ęść zło Ŝa w granicach arkusza Drawsko Pomorskie (195), *** – zło Ŝe wyeksploatowa- ne i zrekultywowane, przewidziane do skre ślenia z „Bilansu zasobów ...” Rubryka 3 - p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (d/p cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych), pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4 - Q – czwartorz ęd Rubryka 6 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 - zło Ŝa: G -zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9 - kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10 - zło Ŝa: 4 -powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 - zło Ŝa: A – małokonfliktowe , B – konfliktowe Rubryka 12 - Z – konflikt zagospodarowania terenu, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska, Natura 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków PLB320008 Ostoja I ńska

Zło Ŝe „Unimie” (Frankowska, Gawro ński, 1982) rozpoznano w kat.C 1* na powierzchni 1,12 ha. Seria zło Ŝowa to piaski z niewielk ą domieszk ą drobnego Ŝwiru o bardzo zró Ŝnicowa- nej mi ąŜ szo ści, która wynosi od 8,2 do 17,6 m. Piasek ma mało zró Ŝnicowany skład granulo- metryczny. Średnia warto ść punktu piaskowego (zawarto ść ziaren <2 mm) wynosi 87,3%. W nadkładzie o grubo ści os 0,3 do 5,4 m występuj ą gliny zwałowe. Zło Ŝe jest suche. W zło Ŝu „Połchowo” (Bojanowska, Gawro ński, 1982) kopalina, któr ą stanowi ą piaski z niewielk ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej, zalega bezpo średnio pod gleb ą. Kopalin ę charakteryzuje punkt piaskowy o warto ściach od 47,2 do 99,1%. Zło Ŝe udokumentowane na powierzchni 1,82 ha ma mi ąŜ szo ść od 5,4 do 11,6 m ( średnio 8,3 m) i jest cz ęś ciowo zawodnione. W efekcie bada ń poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w powiecie Łobez rozpoznano wst ępnie (w kat.C 2) zło Ŝe „ Wysiedle” o powierzchni 8,60 ha (Nowak, Turza,

1969b). W kolejnym etapie bada ń do kat.C 1 (Profic, 1971) stwierdzono bardzo nieregularne rozprzestrzenienie serii zło Ŝowej. Ostatecznie zasoby bilansowe, rozdzielone obszarami nega- tywnymi lub pozabilansowymi okonturowano w dwóch blokach zasobowych o ł ącznej powierzchni 4,83 ha. Kopalin ę stanowi ą utwory piaszczysto-Ŝwirowe o średnim punkcie piaskowym 53,6% i mi ąŜ szo ści od 2,5 do 7,6 m ( średnio 4,0 m). Grubo ść nadkładu wynosi śred- nio 1,8 m, a maksymalnie osi ąga 4,0 m. ZłoŜe jest częś ciowo zawodnione. Zło Ŝe „Wysiedle I” (Meyer, Stopa, 1991) udokumentowano na powierzchni 12,23 ha. Pokład piasków z przewarstwieniami piasków ze Ŝwirem, o mi ąŜ szo ści od 5,8 do 7,7 m, wyst ępuje bezpo średnio pod gleb ą. Wkładki piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜ szo ści od kilku do kilkunastu cm wyst ępuj ą w formie nieregularnych soczewek. Zwarto ść ziarn o frakcji < 2 mm dla piasków wynosi średnio 96,75%, a dla warstw piaszczysto-Ŝwirowych waha si ę od 52 do 74%, średnio 64%. Podło Ŝe buduj ą gliny zwałowe. Zło Ŝe jest cz ęściowo zawodnione. Zakres bada ń jako ściowych w opisanych powy Ŝej małych zło Ŝach ogranicza si ę do kilku podstawowych parametrów. Na podstawie tych bada ń mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe jako ść kopaliny jest zmienna i spełnia tylko w ograniczonym zakresie wymogi dla budownictwa i drogo- wnictwa. Zło Ŝe „Woliczno-W” (Szapli ński, 2001b), zlokalizowane jest na granicy arkusza Łobez i Ińsko. Udokumentowane w kat.C 1 w obrębie utworów wodnolodowcowych, charakteryzuje si ę dobrymi parametrami jako ściowymi i górniczo-geologicznymi. W 2003 roku wykonano dodatkowe badania (Szapli ński, 2003). Rozpoznano gł ębsze warstwy serii zło Ŝowej ( średnio 7 m poni Ŝej wcze śniej udokumentowanych) oraz nowe pole przy północno-wschodniej granicy zło Ŝa. Aktualna powierzchnia zło Ŝa wynosi 25,95 ha, z czego około 70% znajduje si ę w granicach arkusza Łobez. Warstwa zło Ŝowa – piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem i przeławi-

ceniami pospółki, ma mi ąŜ szo ść od 0,2 do 23,7 m, średnio 18,4 m. Skład ziarnowy charakteryzuje punkt piaskowy w granicach od 49,9 do 83,3% i średnia zawarto ść pyłów wynosz ąca 5,6%. W nadkładzie o maksymalnej grubo ści 2 m wyst ępuje piasek gliniasty. Warstwa zło- Ŝowa jest sucha. Przy południowej granicy arkusza wyst ępuj ą niewielkie fragmenty złó Ŝ „Storkowo”, „Woliczno III” i „Woliczno-Gudowo”, zlokalizowanych głównie na arkuszach: I ńsko, Draw- sko Pomorskie i Konotop. Zło Ŝe „Storkowo” (Woronecki, 1969; Sienkiewicz, 2005) udokumentowane zostało w kat.C 1+B. Seri ę zło Ŝow ą o średniej mi ąŜ szo ści 12,9 m, stanowi ą utwory okruchowe o śred- nim punkcie piaskowym 55,4% i zawarto ści pyłów od 1,3 do 12,4%, średnio 5,2%, zalegaj ące na glinach zwałowych. Nadkład o grubo ści 0,0–0,5 m stanowi gleba i piasek zagliniony. War- stwa zło Ŝowa jest sucha. Zło Ŝe „Woliczno-Gudowo” (Przysłup, 1996; Szapli ński, 2001a) rozpoznane jest w kat.C 2. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski z domieszk ą Ŝwiru, charakteryzuj ące si ę punktem piaskowym w granicach od 33,6 do 98,5%. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 2,5 do 29,7 m, średnio 13,9 m. Nadkład o średniej grubo ści 1,2 m stanowi ą piaski gliniaste a lokalnie torfy.

Zło Ŝe Woliczno III (Gurz ęda 2008) rozpoznano w kat. C 1. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski o średnim punkcie piaskowym 76,4%. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 16 m. W nadkładzie o średniej grubo ści 2,1 m wyst ępuj ą piaski gliniaste. Zestawienie podstawowych parametrów charakteryzuj ących zło Ŝa kopalin okruchowych przestawia tabela 2.

2. Piaski kwarcowe

W wyniku bada ń poszukiwawczych za piaskami do produkcji cegły wapienno- piaskowej na obszarze arkusza stwierdzono wyst ępowanie piasków o wyrównanym składzie granulometrycznym. Wst ępne prace dokumentacyjne (kat.C 2) i badania jako ściowe pozwoliły na stwierdzenie przydatno ści tych piasków do produkcji betonów komórkowych (Bajorek, Niedzielski, 1970). W zło Ŝu „Łobez”, o powierzchni 34,74 ha, kopalin ę stanowi ą piaski kwar- cowo-skaleniowe o średnim punkcie piaskowym 93,4% i zawarto ści krzemionki do 92,3% (średnio 86,7%). Mi ąŜ szo ść ich oscyluje od 2,8 do 14,8 m, średnio 10,9 m, przy średniej grubo ści nadkładu 0,25 m. Do poziomu dokumentowania zło Ŝe jest suche.

Tabela 2 Zestawienie parametrów górniczo-geologicznych i jako ściowych złó Ŝ okruchowych parametry złoŜowe parametry jako ściowe [ha] [m] [%] [kg/m 3] Numer zawarto ść zaw. ziarn zawarto ść siarki gęsto ść nasypowa po- grubo ść warunki zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa mi ąŜszo ść pyłów < 2 mm rozpuszczonej od–do wierzch nadkładu hydrogeologicz- mapie od–do mineralnych < 2,5 mm* w wodzie śr. nia od–do ne śr. od–do od–do od–do w stanie utrz ęsio- zło Ŝa śr. w stanie lu źnym śr. śr. śr. nym 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 8,2–17,6 0,3–5,4 3,8–14,3 79,2–90,6 0,007–0,010 1500–1700 1700–1900 1 Unimie 1,12 zło Ŝe suche 12,3 1,7 9,1 87,3 0,09 1600 1800 9,2–24,9 0,0–1,5 zło Ŝe cz ęś ciowo 3,8–18,5 91,9–100 0,051–0,074 1617–1688 1832–1894 2 Łobez 1,42 15,9 0,25 zawodnione 12,6 95,9* 0,064 1646 1859 seria piaszczysta 2,0–7,98 90,0–100 nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono 5,8–7,7 0,2–0,3 zło Ŝe cz ęś ciowo brak 96,75 4 Wysiedle I 12,23 12 12 6,5 0,3 zawodnione seria Ŝwirowa 1,0–2,5 52,0- 74,0 nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono brak 64,0 2,5–7,6 0,2–4,0 zło Ŝe cz ęś ciowo 1,3–3,8 37,5–68,5 1650–1660 1750–1760 5 Wysiedle 4,83 ślady 4,04 1,76 zawodnione 1,75 53,6* 1650 1755 5,4–11,6 0,0–0,4 zło Ŝe cz ęś ciowo 3,8–11,0 47,2–99,1 brak 6 Połchowo 1,82 nie oznaczono nie oznaczono 8,3 0,2 zawodnione 6,0 83,2* 1882 2,0–23,7 0,0–2,0 3,5–8,8 49,9–83,3 0,07–0,07 1820–1850 7 Woliczno-W 25,95 zło Ŝe suche nie oznaczono 18,4 0,9 5,6 64,1 0,07 1840 Woliczno- 2,5–29,7 0,2–8,4 0,2–15,6 33,6–98,5 8 490,64* zło Ŝe suche brak danych brak danych brak danych Gudowo 13,9 1,2 2,9 77,8 1,0–19,0 0,0–0,5 1,3–12,4 55,2–57,7 1750–1900 11 Storkowo 29,19* zło Ŝe suche brak brak danych 12,9 brak danych 5,2 55,4 1806 Rubryka 3 - * powierzchnia całego zło Ŝa

Piaski do produkcji cegły wapienno-piaskowej udokumentowane zostały w złoŜach „Łobez I” (Krzy Ŝanowski, 1955) i „Łobez II” (Krzy Ŝanowski, 1954). Warunki górniczo- geologiczne obu złó Ŝ s ą trudne. Zło Ŝa maj ą charakter gniazdowy ze wzgl ędu na bardzo zmienn ą morfologi ę podło Ŝa. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski drobnoziarniste o znacznym stopniu zailenia, z przewarstwieniami piasków ró Ŝnoziarnistych z domieszk ą frakcji Ŝwirowej.

Zło Ŝe „Łobez II”, rozpoznane w kat. B i C 1 w dwóch blokach zasobowych o ł ącznej powierzchni 4,60 ha, charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 1,7 do 14,7 m, nadkład o grubo ści do 2 m tworz ą piaski zaglinione, a podło Ŝe buduj ą gliny zwałowe. Zawarto ść krzemionki (SiO 2) waha si ę od 80,4 do 91,5%. Po odsianiu grub- szej frakcji i uśrednieniu zawarto ści krzemionki do wymaganej minimalnej zawarto ści 85%, kopalina wykorzystywana była do produkcji cegły wapienno-piaskowej klasy II i III. Zło Ŝe „Łobez I” stanowi ć miało baz ę zasobow ą dla projektowanej rozbudowy cegielni.

Zło Ŝe rozpoznane w kat.B i C 1 składa si ę równie Ŝ z dwóch pól zasobowych (1 i 2). Główne zasoby zalegaj ą w obszarze pola 2. W polu 1 udokumentowano cz ęś ciowe zasoby w obr ębie dawnych wyrobisk. Ł ączna powierzchnia zło Ŝa wynosi 10,60 ha. W nadkładzie o grubo ści do 0,8 m wyst ępuj ą piaski zaglinione. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 0 do 5 m. Zmienna i niska jest równie Ŝ zawarto ść krzemionki, której warto ści wahaj ą si ę w granicach od 79,2 do 90,3%. Badania technologiczne wykazały nisk ą wytrzymało ść próbnych wyrobów, w wi ęk- szo ści poni Ŝej obowi ązuj ących norm lub kwalifikuj ących wyroby do klasy III. Bior ąc pod uwag ę trudne warunki eksploatacji i kosztowny proces uzdatniania kopaliny nale Ŝy uzna ć, Ŝe zło Ŝe nie przedstawia warto ści przemysłowej. Zło Ŝe „Łobez I” powinno by ć obj ęte nowymi badaniami, pozwalaj ącymi okre śli ć jego przydatno ść zgodnie z obowi ązuj ącymi aktualnie kryteriami górniczo-geologicznymi i jako ściowymi. W przypadku negatywnych wyników nale Ŝy je wybilansowa ć. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano na podstawie obowi ązuj ących wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin (Wytyczne..., 1999) oraz analizy przyrodniczo-krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony zasobów, wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4, tj. powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Zło Ŝa „Łobez I” i Łobez II”, zlokalizowane w granicach miasta, zaliczono do klasy B – konfliktowych. Zło Ŝa „Połchowo” i „Storkowo” poło Ŝone s ą w obr ębie obszaru PLB 320008 Ostoja I ńska obj ętego sieci ą ekologiczn ą Natura 2000 i z tego wzgl ędu zaliczono je równie Ŝ do konfliktowych. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do klasy A – ma- łokonfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na arkuszu Łobez eksploatacja prowadzona jest w złoŜach „Woliczno-W” i „Storko- wo”, które fragmentami wyst ępuj ą w granicach omawianego arkusza. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Woliczno-W” eksploatowane jest od 2002 roku na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2025 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchniach odpowiednio: 26,30 i 31,30 ha. Eksploatacja zło Ŝa jest w pełni zmechanizowana. Wyrobisko stokowo- wgł ębne zlokalizowane jest w północno-wschodniej cz ęś ci zło Ŝa. Eksploatacja prowadzona jest jednym poziomem, a wysoko ść ściany wynosi od 4 do 9 m. Płukanie i przesiewanie kruszywa odbywa bezpo średnio po wydobyciu. Odpad poprzeróbczy w postaci szlamu składo- wany jest w wyeksploatowanej cz ęś ci wyrobiska. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Kopalnia Surow- ców Mineralnych w Pars ęcku. Zło Ŝe „Storkowo” eksploatowane jest od lat pi ęć dziesi ątych ubiegłego wieku. U Ŝyt- kownikiem zło Ŝa s ą obecnie Szczeci ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych SA. Koncesja wa Ŝna jest do 2015 roku. Powierzchnie ustanowionego obszaru górniczego dla aktualnie eks- ploatowanych pól wynosz ą 42,11 i 5,22 ha, a terenu górniczego – 77,72 ha. UŜytkownikiem zło Ŝa „Unimie” było Komunalne Przedsi ębiorstwo Remontowo-Budo- wlane z Łobza. Eksploatacja zło Ŝa została zaniechana w 1999 roku. Wyrobisko o charakterze stokowym posiada wysoko ść od 3 do 7 m. Wyrobisko nie było rekultywowane i obecnie jest cz ęś ciowo poro śni ęte drzewami (sosna) i krzewami. Zasoby zło Ŝa nie zostały rozliczone. Wznowienie eksploatacji jest mało prawdopodobne, poniewa Ŝ zło Ŝe wyst ępuje na obszarze le śnym. Eksploatacja została zaniechana równie Ŝ w zło Ŝach: „Wysiedle I” i „Połchowo”. Zło Ŝe „Wysiedle I” eksploatowane było przez prywatnego u Ŝytkownika na pocz ątku lat 90. Dla zło Ŝa nie wydano koncesji i nie ustanowiono obszaru i terenu górniczego. UŜytkownikiem zło Ŝa „Połchowo” był Kombinat Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych w W ęgorzynie. Wraz z likwidacj ą PGR-ów zaniechano eksploatacji. Zło Ŝe było eksploatowane bez koncesji. Dno wyrobiska jest nierówne, co jest wynikiem chaotycznej i wybiórczej eksploatacji. W obr ębie wyrobiska znajduje si ę materiał pochodz ący z nadkładu i odpadów eksploatacyjnych. Wyrobisko jest niezrekultywowane, cz ęś ciowo poro śni ęte drzewami. Na obrze Ŝu składowane s ą odpady, głównie gruz i beton, a tak Ŝe odpady z gospodarstw domowych. W planie zagospodarowania przestrzennego gminy wyrobisko przeznaczono na wysy- pisko gruzu, a w dalszej kolejno ści, jako teren pod usługi.

Pocz ątki eksploatacji zło Ŝa „Łobez II” ł ącz ą si ę z dat ą uruchomienia cegielni około 1925 roku. Wydobycie odbywało si ę w kilku wyrobiskach zlokalizowanych w s ąsiedztwie cegielni. Zło Ŝe „Łobez II”, udokumentowane w 1955 roku, było eksploatowane do czasu wy- czerpania kopaliny o odpowiednich parametrach jako ściowych. Cz ęść wyrobisk została zre- kultywowana w kierunku le śnym, pozostałe stanowi ą teren przemysłowo-składowy cegielni. Aktualnie cegielnia korzysta z kopaliny pozyskiwanej ze złó Ŝ zlokalizowanych poza obszarem arkusza Łobez. Zło Ŝe „Łobez I” nie zostało zagospodarowane. Zło Ŝa „Łobez I” i „Łobez II” znajduj ą si ę aktualnie w granicach miasta i reaktywowanie eksploatacji stoi w konflikcie z aktualnym planem zagospodarowania przestrzennego, w którym tereny te przeznaczono pod zabudow ę mieszkaniow ą i usługi. Poniewa Ŝ eksploatowane zło Ŝa s ą zło Ŝami suchymi, a w zło Ŝach za- niechanych wydobycie prowadzono w warstwie suchej, działalno ść wydobywcza nie powo- duje zmian w warunkach przepływu wód podziemnych. Zagro Ŝenia dla jako ści tych wód mo- gą wyst ąpi ć w przypadku nieprawidłowej gospodarki materiałami p ędnymi. Na terenie arkusza Łobez wyst ępuj ą dwa, stosunkowo du Ŝe, niezrekultywowane wyrobiska po dawnej eksploatacji kruszywa w miejscowo ściach Meszna i Unimie. Miejsca te zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. Wyrobiska w rejonie zło Ŝa „Unimie” świadcz ą o prowadzonej tu wieloletniej nielegal- nej eksploatacji. S ą to małe, płytkie punkty eksploatacji, rozrzucone na powierzchni około 0,60 ha. Obecnie jest to teren zaro śni ęty kilkunastoletnim drzewostanem sosnowym. W miejscowo ści Meszna (północno-zachodnia cz ęść arkusza) wyrobisko po niekonce- sjonowanej eksploatacji zlokalizowane jest na granicy kompleksu le śnego. Północna ściana, o wysoko ści 3–8 m, jest do ść dobrze odsłoni ęta. W nadkładzie o grubo ści od 0,4 do 2,5 m wyst ępuje gleba z humusem i glina ze Ŝwirem. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej w odsłoni ęciu wynosi od 2 do 6 m. Jest to piasek ze Ŝwirem i pojedynczymi otoczakami o średnicy do 10 cm. Wyrobisko ma wymiary 110 x 50 m. Miejscami w obr ębie wyrobiska składowane s ą niele- galnie odpady z gospodarstw domowych, gruz itp. W wyrobiskach brak jest oznak prowadzenia eksploatacji w ostatnich latach.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

1. Piaski i Ŝwiry

Na obszarze arkusza Łobez prowadzone były badania za kruszywem piaszczysto- Ŝwirowym grubym i za piaskami kwarcowymi dla ceramiki budowlanej. Badania te potwier-

dziły dominuj ące wyst ępowanie glin zwałowych lub utworów okruchowych silnie zaglinio- nych, w których czyste utwory piaszczysto-Ŝwirowe tworz ą tylko niewielkie skupienia, so- czewki lub cienkie pokłady, nie daj ące mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ odpowiadaj ących kryteriom bilansowości. Po przeanalizowaniu wyników bada ń poszukiwawczych i zwiadowczych, wykonanych w latach 1962–89, wyznaczono tylko niewielkie obszary perspektywiczne – dwa dla kopaliny piaszczysto-Ŝwirowej i pi ęć dla piasków budowlanych. Badania za kruszywem grubym w ramach prac bud Ŝetowych w powiecie Łobez (No- wak, Turza, 1969a) obj ęły na obszarze arkusza 5 obszarów. Obszar perspektywiczny Rumo- wo Pomorskie wyznaczono na podstawie 2 otworów i 3 sond, w których stwierdzono piaski ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści od 2,1 do 3,4 m, zalegaj ące pod nadkładem o mi ąŜ szo ści od 0,2 do 0,9 m. Punkt piaskowy, okre ślony metod ą polow ą, wynosi 61–66%. W rejonie K ąkolewic wytypowano obszar perspektywiczny piasków rozpoznanych do gł ęboko ści 5 m. Brak jest bada ń jako ściowych. Na obszarze Lesi ęcin perspektyw ę dla piasków oparto o wyniki 3 sondowa ń. Pod nadkładem od 0,2 do 1,7 m wyst ępuj ą tu piaski z niewielk ą domieszk ą drobnej frakcji Ŝwirowej. Obszar rozpoznano do gł ęboko ści 4 m. Całkowicie negatywny dla kruszywa grubszego, jak i dla piasków, jest obszar Brze źniak. W ramach prac zwiadowczych równie Ŝ za kruszywem piaszczysto-Ŝwirowym (Hutnik, 1972) na obszarze arkusza przebadano 7 obszarów. W oparciu o materiały archiwalne wyznaczono dwa obszary perspektywiczne:  w obszarze Dalno (północna cz ęść arkusza) wyst ępuj ą piaski z niewielk ą domieszk ą Ŝwiru, zalegaj ące pod nadkładem od 0,2 do 0,4 m. Wiercenia prowadzono do gł ęboko- ści 4 m.  w obszarze Podlipce (południowo-zachodnia cz ęść arkusza) wyst ępuj ą piaski, lokalnie z niewielk ą domieszk ą Ŝwiru. Obszar perspektywiczny wyznaczono korzystaj ąc z wy- ników 2 sond oraz profili odsłoni ęcia. Seria utworów okruchowych rozpoznana została do gł ęboko ści 10 m. Nadkład stanowi wył ącznie warstwa gleby. Pozostałe obszary: Zajezierze, Rogówko, Przyto ń, Ginawa i Podlipce – Kłodawa s ą zdecydowanie negatywne. Prace penetracyjne za zło Ŝami piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno- piaskowej (Kinas, Foltyniewicz, 1989), przeprowadzone na obszarze Przyborze – Dalno i Unimie, dały wyniki negatywne. W obszarze Unimie niewielk ą perspektyw ę dla piasków budowlanych oparto na wyni- kach 2 sondowa ń. Stwierdzono tu wyst ępowanie bezpo średnio pod gleb ą piasków drobno-

i średnioziarnistych, które zostały przewiercone do głęboko ści 10 m. Sp ągowa cz ęść warstwy piasków jest zawodniona. Obszar przylegaj ący uznano za negatywny. Na obszarze Przyborze–Dalno wyst ępuj ą piaski zaglinione i glina zwałowa lub piaski drobnoziarniste pod du Ŝym nadkładem.

2. Torfy

Na omawianym terenie znajduje si ę wiele ró Ŝnego typu torfowisk. Przewa Ŝaj ą torfowiska niskie. Wyst ępuj ą one głównie w centralnej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza w pobli- Ŝu jezior Gardno, Brze źnia, Nowe, Przyto ńskie i wzdłu Ŝ wypływaj ących z nich cieków wodnych. Wymienione obszary uznano za perspektywiczne dla torfów. Rozległe obszary torfowisk w centralnej cz ęś ci omawianego obszaru, na południe od miejscowo ści Łobez, rozci ąga- jące si ę wzdłu Ŝ W ęgorzy Brze źnickiej i W ęgorzy Reskiej zostały cz ęś ciowo zmeliorowane i przekształcone w u Ŝytki rolne. Torfowiska spełniaj ące kryteria bilansowo ści (Rozporz ądzenie…, 2001), a wi ęc te, które zostały zaliczone w poczet potencjalnej bazy surowcowej, mo Ŝliwej do ewentualnego wykorzystania gospodarczego, po uwzgl ędnieniu uwarunkowa ń sozologicznych, zaznaczono na mapie jako obszary prognostyczne (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Tworz ą one przewa Ŝnie niewielkie skupienia w śród wi ększych połaci torfów i namułów torfiastych uznanych za perspektywiczne. Na omawianym obszarze znajduje si ę 9 obszarów prognostycznych. Przewa Ŝaj ą torfowiska niskie lub przej ściowe. Tylko jedno torfowisko ma charakter torfowiska wysokiego (obszar IV). W poszczególnych torfowiskach wyst ępuj ą ró Ŝne rodzaje torfu – olesowy (obszary V i IX), mszarny (obszary I, II i IV) lub olesowo-mechowiskowy (obszary III i VI), mechowiskowy (obszar VII) i olesowo-turzyskowicowy (obszar VIII). Średnia mi ąŜ szo ść torfów waha si ę od 1,52 m (obszar IX) do 6,0 m (obszar VIII). Pra- wie na wszystkich obszarach torfom towarzyszy gytia. Jest to w wi ększo ści gytia organiczna nie maj ąca znaczenia zło Ŝowego (Wyrwicki, 1998). Tworzy ona warstw ę o grubo ści od 0,6 m do 1,4 m. Jedynie w obr ębie obszaru prognostycznego nr VII torfom towarzyszy gytia w ęgla- nowa o mi ąŜ szo ści 2,05 m. Podstawowe dane geologiczno-górnicze obszarów prognostycznych oraz parametry jako ściowe i oszacowane zasoby torfu podano w tabeli 3.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Numer Powierzch Wiek Średnia Parametry kompleksu Zasoby Zastoso- obszaru nia Rodzaj kompleksu grubo ść jakościowe litologiczno- w kat.D wanie na [ha] kopaliny litologiczno- nadkładu 1 [%] surowcowego [tys.m 3] kopaliny mapie surowcowego [m] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 10,0 śr. 2,8 I 3,0 t Q 84 Sr rozkład 30 max 3,65 popielno ść 10 śr. 1,88 II 4,3 t Q 74 Sr rozkład 28 max 3,80 popielno ść 12,5 śr. 2,0 III 1,5 t Q 45 Sr rozkład 20 max 3,7 popielno ść 7,7 śr. 1,89 IV 3,0 t Q 52 Sr rozkład 35 max 2,9 popielno ść 5,0 śr. 1,59 V 2,0 t Q 32 Sr rozkład 40,0 max 2,1 popielno ść 15,0 śr. 2,95 VI 1,0 t Q 30 Sr rozkład 20,0 max 4,05 5,5 t Q popielno ść 15,0 śr. 2,91 rozkład 35 max 3,9 VII 160 Sr 6,0 gytia wa- Q śr. 2,05 pienna popielno ść 15,0 śr. 1,83 VIII 6,0 t Q 110 Sr rozkład 35 max 2,6 popielno ść 15,0 śr. 1,52 IX 2,0 t Q 30 Sr rozkład 35 max 1,7 Rubryka 3 - t – torf Rubryka 4 - Q – czwartorz ęd Rubryka 9 - Sr – surowiec rolniczy

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Prawie cały obszar arkusza le Ŝy w zlewni rzeki Regi uchodz ącej do Morza Bałtyckiego. Jedynie niewielki fragment przy południowej granicy znajduje si ę w zlewni rzeki Iny, za ś fragment na wschodzie znajduje si ę w zlewni rzeki Drawy. Obie rzeki wchodz ą w skład do- rzecza Odry. Czysto ść rzeki Regi kontrolowana jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środo- wiska w Szczecinie w ramach monitoringu podstawowego. Punkt kontrolny znajduje si ę poza obszarem arkusza – w Trzebiatowie. Według danych WIO Ś w Szczecinie (Raport..., 2002), jako ść wody w rzece w Trzebiatowie odpowiadała III klasie czysto ści, co spowodowane było wysok ą zawarto ści ą azotu azotynowego, fosforu ogólnego oraz zwi ązków biogennych. Na omawianym terenie wyst ępuj ą tak Ŝe akweny powierzchniowych wód stoj ących. Na północy arkusza s ą to niewielkie, płytkie jeziora, zlokalizowane w dolinie rzeki Regi, najwi ększe z nich to jezioro Strzmiele.

Na południu, jeziora tworz ą ci ąg o przebiegu wschód – zachód. Gł ęboko ść ich wynosi kilka metrów, najgł ębsze jest jezioro śabice (15 m). Woda w zbadanych dziewi ęciu jeziorach charakteryzuje si ę drug ą klas ą czysto ści według stanu na rok 1999 (Raport..., 2002).

2. Wody podziemne Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1993; 1995) przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w rejonie gryficko-drawskim (V 1B ), stanowi ącym część subregionu przymorskiego (V 1), za ś cz ęść południowo-zachodnia – w regionie pomorskim (V). Obszar arkusza charakteryzuje si ę wyst ępowaniem wód podziemnych w obr ębie kilku poziomów pi ętra czwartorz ędowego, a tak Ŝe w obr ębie poziomu dolnojurajskiego na obszarze antyklinorium pomorskiego. Charakterystyk ę stopnia zawodnienia i jako ści wody opracowa- no wykorzystuj ąc Map ę hydrogeologiczn ą Polski arkusz Łobez (Oficjalska, 2000a, b) oraz dane z banku „Hydro”. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na całym obszarze arkusza. W obr ębie tego pi ętra wyró Ŝniono trzy poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy i podglinowy, tworz ące lokalne u Ŝytkowe poziomy wodono śne. Poziom przypowierzchniowy wyst ępuje na du Ŝej powierzchni. Jest to poziom nieci ągły, wyst ępuj ący w obr ębie piasków i Ŝwirów tarasów dolin rzecznych oraz w granicach obniŜeń bezodpływowych. Mi ąŜ szo ść jego jest zró Ŝnicowana: od 10 do 20 m na wschodzie i w dolinie rzeki Reskiej W ęgorzy, do ponad 80 m w kopalnej dolinie w rejonie miejscowo ści Strzmiele (dolina rzek: Regi i Mielnicy). W rejonie tym piaszczyste osady czwartorz ędowe tworz ą wspólny poziom wodono śny z utworami jurajskimi. Na północnym wschodzie i w dolinach rzek poziom przypowierzchniowy wyst ępuje na gł ęboko ści od 5 do 15 m, a na południowym wschodzie od 20 do 27 m. Najcz ęś ciej posiada on swobodne zwierciadło wody. Wydajno ści potencjalne na wschodzie, a tak Ŝe w dolinach rzek: Brze źnickiej i Reskiej W ęgorzy wynosz ą od 50 do 70 m3/h, w dolinie rzek: Ło źnicy i Regi powy Ŝej 120 m 3/h. Poziom mi ędzyglinowy (osady zlodowace ń środkowopolskich i interglacjału wielkiego) wyst ępuje w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie Dalna, w obszarach zachodnich w rejonie Dobieszewa i Runowa, oraz na południu w rejonie od Wegorzyna do Brze źnicy. Gł ęboko ść wyst ępowania poziomu mi ędzyglinowego na zachodzie wynosi od 36 do 45 m, w rejonie Dalna i na południu od 24 do 36 m. Mi ąŜ szo ść warstw wodono śnych jest niewielka od 5 do 20 m. Wydajno ści potencjalne s ą zmienne i mieszcz ą si ę w przedziałach od 10 do 50 i lokalnie do 70 m 3/h.

Poziom podglinowy wyst ępuje tylko lokalnie. Na północy w rejonie Łobza poziom podglinowy ł ączy si ę z poziomem jurajskim tworz ąc wspólny poziom czwartorz ędowo- jurajski. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi od 10 do 20 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i wyst ępuje na gł ęboko ści od 60 do 100 m, jedynie w rejonie Lesi ęcina – na gł ęboko ści 100–150 m. Wydajno ści potencjalne s ą bardzo zró Ŝnicowane od 10 do 30 m 3/h w rejonie Brze źnicy do ponad 120 m 3/h w W ęgorzynie. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne powszechnie eksploatowane jest na obszarze arkusza przez wodoci ągi wiejskie, które posiadaj ą uj ęcia we wszystkich wi ększych miejscowo- ściach. Najwi ększe uj ęcia komunalne ujmuj ące wody tego pi ętra zlokalizowane s ą w: Dobie- szewie, Boninie, K ąkolewicach, Połchowie, Przytoniu, Granicy, Kra śniku Łobeskim, Suli- szewicach, Węgorzynie oraz w Zagórzycach. W W ęgorzynie istnieje du Ŝe uj ęcie dla gospodarstwa rolnego, a w Zagórzycach uj ęcie dla gorzelni i dla gospodarstwa rolnego. Dolnojurajski poziom wodono śny jest ujmowany jedynie w Łobezie i w Strzmielach na północy arkusza. Tworz ą go silnie sp ękane piaskowce i piaski liasu, przewarstwione utworami ilastymi. Lokalnie utwory te poł ączone s ą z piaskami pi ętra czwartorz ędowego. Zwiercia- dło wody ma charakter napi ęty. Poziom ten wyst ępuje na zmiennej gł ęboko ści od 90 do ponad 150 m. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych jest równie Ŝ zmienna ze wzgl ędu na du Ŝe upa- dy utworów liasu. Najkorzystniejsze warunki hydrogeologiczne stwierdzono w rejonach wyst ępowania poł ączonego poziomu czwartorzędowo-dolnojurajskiego. Wydajno ści potencjalne studni osi ągaj ą warto ści od 70 do ponad 120 m 3/h na północy, oraz 10 do 30 m 3/h w centralnej cz ęś ci arkusza. Najwi ększe uj ęcie czwartorz ędowo-jurajskie nale Ŝy do wodoci ągów miej- skich w Łobzie. Uj ęcie to bazuje na wodach pochodz ących z utworów dolnojurajskich, poł ą- czonych z podglinowym poziomem czwartorz ędowym. W Łobzie znajduje si ę jeszcze jedno du Ŝe uj ęcie, ujmuj ące wody czwartorz ędowo-jurajskie. Jest to uj ęcie dla stacji benzynowej. Spo śród wymienionych uj ęć jedynie uj ęcie wód dolnojurajskich w Łobzie, z uwagi na uwarunkowania geologiczne i hydrogeologiczne, ma ustanowion ą stref ę ochrony po średniej zgodnie z ustaw ą Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 roku (tekst jednolity DzU z 2005 r. nr 239, poz. 2019). Chemizm wód czwartorz ędowych i jurajskich jest mało zró Ŝnicowany. Zaznacza si ę wyra źnie wpływ antropopresji na wody podziemne. Wody poziomu przypowierzchniowego wykazuj ą cz ęsto przekroczenia norm dla wód pitnych w zakresie zwi ązków azotu. Sytuacja taka ma miejsce w rejonie: Kra śnika Łobeskiego, K ąkolewic, Lesi ęcina, Przytonia i Starego Węgorzynka. Zarówno wody czwartorz ędowe, jak i wody jurajskie s ą wodami wodorow ęgla- nowo-wapniowymi. Charakteryzuje je niska mineralizacja, nieprzekraczaj ąca 380 mg/dm 3.

Wody czwartorz ędowe wykazuj ą cz ęsto przekroczenia norm dla wód pitnych w zakresie zwi ązków Ŝelaza (maksymalnie do 4 mg/dm 3) i manganu – dotyczy to zwłaszcza pozio- mów płytszych. Wody jurajskie to wody dobrej jako ści, niewymagaj ące na ogół uzdatniania. Jedynie sporadycznie notuje si ę podwy Ŝszenie zawarto ści Ŝelaza i manganu. Zasilanie poziomów wodono śnych odbywa si ę głównie poprzez infiltracj ę opadów at- mosferycznych, a tak Ŝe poprzez przepływy z poziomów wy Ŝej zalegaj ących. Poziomy wodono śne tworz ą jeden system wodono śny. W pobli Ŝu wschodniej granicy arkusza Łobez wyst ępuje wyznaczony w utworach czwartorz ędowych zbiornik mi ędzymorenowy GZWP nr 125 – Wałcz – Piła (fig.3) (Klecz- kowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Łobez na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 125 – Zbiornik mi ędzymorenowy Wałcz – Piła, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 194 – Łobez, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) – opró- bowanie w siatce 5 x 5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatura pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperatura 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczenia gleb do grupy B, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę wartości dopuszczalnej w grupie A. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu i niklu w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść median wykazuj ą zawarto ści: cynku, miedzi, ołowiu i rt ęci. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 7 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbk ę gleby z punktu 5, ze wzgl ędu na wzbogacenie w cynk (130 ppm). Podwy Ŝ- szenie jego zawarto ści wyst ępuje w obni Ŝeniu, w glebach rozwini ętych z osadów aluwialnych oraz w bezpo średnim s ąsiedztwie drogi lokalnej i prawdopodobnie ma charakter antropoge- niczny. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w arkuszu 194 – dian) w gle- glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Łobez bach na arku- niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 194 – Ło- Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) bez

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–77 25 27 Cr Chrom 50 150 500 3–11 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 24–130 37 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–17 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–10 3 3 Pb Ołów 50 100 600 10–37 13 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 194 – Łobez 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 8 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza 194 – Łobez do poszczególnych grup u Ŝytko- ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków wania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło-

wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Chełm, Grodna, Węgorzy ńskiego i Zajezierze (Przyto ń). Osady zbadanych jezior charakteryzuj ą si ę podwy Ŝ- szon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków a zwłaszcza ołowiu i rt ęci, w porów- naniu do warto ści ich tła geochemicznego. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczal- nych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministerstwa Środowiska. S ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ąt- kiem ołowiu w osadach jeziora Chełm od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Chełm ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie ołowiu stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ących w tym zbiorniku. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Chełm Grodno Węgrzy ńskie Zajezierze (Przyto ń) Pierwiastek (1998 r.) (1998 r.) (1998 r.) (1999 r.) Arsen (As) 15 12 10 8 Chrom (Cr) 18 9 25 14 Cynk (Zn) 198 144 135 106 Kadm (Cd) 2 1 0,5 1 Mied ź (Cu) 16 13 20 17 Nikiel (Ni) 12 7 18 11 Ołów (Pb) 117 90 58 48 Rt ęć (Hg) 0,17 0,25 0,15 0,147 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

194W PROFIL ZACHODNI 194E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5941723 5946767

5943684 5938671 m m 5940763 5936631 5936809

5933660 5931833 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

28 28 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5941723 5946767

5943684 5938671 m m 5940763 5936631 5936809

5933660 5931833 0 2 4 6 8 10 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Łobez(na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 22 nGy/h do około 35 nGy/h. Średnia warto ść dla tego profilu wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 26 do około 40 nGy/h i śred- nio wynosz ą takŜe około 30 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrównane. Przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału: 30-45 nGy/h, co świadczy o tym, Ŝe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ profili utwory w postaci gliny zwałowej i osadów wodnolodowcowych, cechuj ą si ę zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania gamma. Najni Ŝsze pomierzone dawki promieniowania gamma w profilu zachodnim (około 22 nGy/h) s ą zwi ązane z osadami lo- dowcowymi jak piaski i Ŝwiry lub z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 9,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,2 do 3,1 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r., tekst jednolity) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy skła- dowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartogra- ficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszcze- gółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne,

O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: - wył ączenia terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych typów składowisk odpadów, - wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych ty- pów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 7), - warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słu Ŝb. Na mapie, w nawi ązaniu do obowi ązuj ących kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, - obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnie ń, - wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: - izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczególnych typów składowanych odpadów (tabela 7), - rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: grupa b – zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 7.

Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s] 1 2 3 4 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy Geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowa- niu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Łobez Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Oficjalska, 2000a, b). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Łobez bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miasta Łobez oraz miejscowo ści W ęgo- rzyno,

- zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha rozci ągaj ące si ę głównie w cz ę- ści centralnej, południowej i północno-zachodniej, - powierzchnie erozyjne i akumulacyjne tarasów holoceńskich w obr ębie dolin rzek: Re- ga, Brze źnicka W ęgorza, Reska W ęgorza, Golnica, Brze źnica oraz Łoznica, - tereny: źródliskowe, zabagnione i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Regi (okolice Łobza i Strzemiela), Brze źnickiej W ęgorzy (okolice Brze źnicy, Rogówka oraz Świ ętoborza), Reskiej W ęgorzy (okolice Winnik, Unimia), Golnicy (okolice Runowa), Brze źnicy (okolice Krzymna), Ło źnicy (okolice Zagórzyc, Wysiedla) oraz okolice Ustoka i Zbrojewa, - obszary mis jeziornych i ich stref kraw ędziowych licznych jezior (m.in. Strzemiele, Mielno, Konie, Chełm, Dobieszewo, Gardno, Radostowo, Nowe Zajezierze, śabice, Przyto ń, W ęgorzyno, Brze źniak, Wolnowo, Rogowo, Czarne Górne, Wiewiecko oraz cały szereg mniejszych zbiorników wytopiskowych), - tereny istniej ącej strefy ochrony uj ęcia wód podziemnych w Łobzie, - tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (zbocza doliny w okolicy Dalna, Dobieszewa oraz Strzemiela, zbocza mis jeziornych), - strome odcinki zboczy dolin rzecznych Regi i Brze źnickiej W ęgorzy (głównie w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo-wschodniej) zagro Ŝone procesami geodynamiczny- mi, - obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 (tereny: Ostoi I ńskiej PLB 320008 oraz Brze źnickiej W ęgorzy PLH 320002).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa, dla naturalnych barier geologicznych (tabela 7), których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe z okresu zlodowacenia wisły. Gliny te wyst ępuj ą na znacznej cz ęś ci powierzchni arkusza, najcz ęś ciej na starszych osadach czwartorz ędowych. Do ść rozległe płaty glin zwałowych znajduj ą si ę w cz ęś ci pół- nocnej i północno-wschodniej w okolicach Meszna, Zachełmia, Dobieszewa, Dalna, Sulisze- wa, Wysiedla, Krystynowa, Zagórzyc, Zajezierza oraz Ustoka (Szczesiak, Piotrowski 2006a, b). S ą to gliny fazy pomorskiej, buduj ącej powszechnie powierzchnie wysoczyzny morenowej. Najcz ęś ciej s ą to gliny piaszczyste, cz ęsto z wkładkami piasków gliniastych, co

obni Ŝa ich potencjalne wła ściwo ści izolacyjne. Mi ąŜ szo ść glin tego wieku jest zmienna i osi ąga maksymalnie do około 30 m. W miejscach gdzie gliny zlodowacenia wisły le Ŝą bezpo- średnio na glinach starszych zlodowace ń mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego dochodzi do 100 m. Sytuacja taka ma miejsce na terenach poło Ŝonych na zachód od miasta Łobez oraz w okolicach Suliszewic. W okolicach Strzemiela, Dalna, Łobza, Suliszewa oraz Krystynowa wyznaczono obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, gdzie opisywane gliny przykryte s ą piaszczysto-Ŝwirowymi osadami o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Łobez (Szczesiak, Piotrowski, 2006a, b) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami, wyst ąpienia glin zwałowych stanowi ą preferowane obszary lokalizowania składowisk odpadów oboj ęt- nych. W obr ębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano szczegółowego podziału na podstawie przyj ętych ogranicze ń warunkowych. Ograniczenia warunkowe wyznaczono w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miejscowo ści Łobez.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na arkuszu Łobez nie wyznaczono obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych z powodu braku odpowiednich osadów (iły, iłołup- ki) w strefie przypowierzchniowej. W profilach wierce ń archiwalnych iły nawiercono na znacznych gł ęboko ściach (np. w Strzemielach na gł ębokości 50–67 m, w Mesznie – 28 m). Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach b ędzie wymagała wy- konania dodatkowych zabezpiecze ń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowano jedno składowisko odpadów w Kra śniku Łobe- skim oraz mogilnik w Wiewiecku. Drugi podobny obiekt połoŜony mi ędzy Przytoniem a Brze źniakiem został zlikwidowany w roku 2002. Składowiska s ą poło Ŝone w obr ębie obszaru bezwzgl ędnie wył ączonego z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki, wyst ępuj ące w północnej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie warstw ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe, o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 30 m, s ą ogólnie korzystne. Mo Ŝliwe jest tu jednak bezpo średnie posadowienie wył ącznie składowisk odpadów oboj ętnych. Najlepsze do lokalizacji inwestycji mog ącej oddziaływa ć na stan śro-

dowiska wydaj ą si ę tereny poło Ŝone na zachód od miasta Łobez i w okolicach Suliszewic, gdzie mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego, zbudowanego z glin zwałowych kilku zlodowace ń, dochodzi do 100 m. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych, zlokalizowane s ą w rejonach wyst ępowania czwartorz ędowego lub jurajskiego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego, któ- re miejscami pozostaj ą w kontakcie hydraulicznym. Na omawianych terenach poziom czwartorz ędowy nawiercono na gł ęboko ściach od 5 do 50 m. W obr ębie obszarów poło Ŝonych na północny zachód od miejscowo ści Łobez wyznaczono wysoki stopie ń zagro Ŝenia tego poziomu, głównie z uwagi na du Ŝą ilo ść ognisk zanieczyszcze ń. W pozostałych rejonach wyst ę- powania wód u Ŝytkowych w osadach czwartorz ędu wskazano średni b ądź niski stopie ń zagro Ŝenia. Wody poziomu jurajskiego maj ą bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia z uwagi na du Ŝą gł ęboko ść ich wyst ępowania (powy Ŝej 150 m).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska poeksploatacyjne złó Ŝ w Unimiach, Wysiedlu oraz Płochowie znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowa ć odpowiednie badania geologiczne i hydrogeologiczne. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z zasadami sporz ądzania MG śP na obszarze arkusza Łobez dokonano uproszczonej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Dla powy Ŝszej oceny wykorzystano Szczegó- łow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 (Szczesiak, Piotrowski, 2006a, b) oraz mapy topograficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą nie obj ęto: lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obsza- rów wyst ępowania udokumentowanych złó Ŝ kopalin, a tak Ŝe obszaru zwartej zabudowy miasta Łobez. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wyst ępuj ą grunty niespoiste (sypkie) średniozag ęszczone i zag ęszczone, w których gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. oraz grunty spoiste w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Grunty spoiste reprezentowane s ą przez: nie- skonsolidowane gliny zwałowe (gliny, gliny zwi ęzłe i gliny piaszczyste), grunty niespoiste to piaski i Ŝwiry zlodowace ń północnopolskich. Gliny zwałowe wyst ępuj ą w obr ębie wysoczyzny morenowej w zasadzie na całym obszarze arkusza. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą na południowy wschód od miasta Łobez oraz płatami w południowej cz ęś ci arkusza. Utrudnienia budowlane mog ą wyst ępowa ć na obszarach nara Ŝonych na erozj ę ze wzgl ędu na nachylenie (zbocza powyŜej 12%) i urozmaicon ą rze źbę terenu. Wyst ępuj ą one na stromych zboczach dolin rzek: Re ńskiej i Brze źnickiej W ęgorzy, oraz wzdłu Ŝ jezior: W ęgo- rzyno, Przyto ńskie, Brze źnia i śabice. Tereny te s ą predysponowane do wyst ąpienia ruchów masowych. Czynne osuwiska zlokalizowano na wysokim lewym brzegu Brze źnickiej W ęgo- rzy w rejonie Brze źnicy oraz na południowym brzegu jeziora Brze źnia (Grabowski (red.), 2007). Piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne, wyst ępuj ące w dolinach rzek: Regi i jej dopływów, Brze źnickiej W ęgorzy, a tak Ŝe Ło źnicy, odznaczaj ą si ę gorszymi parametrami geologiczno- in Ŝynierskimi, wynikaj ącymi z obecno ści wkładek mułków (frakcji pylastej). Nale Ŝy zazna- czy ć, Ŝe wyst ępuj ące w dolinach osady piaszczyste mog ą charakteryzowa ć si ę zró Ŝnicowa- nymi warunkami geologiczno-in Ŝynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mog ą by ć przewarstwione utworami organicznymi, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych ze względu na zró Ŝnicowane osiadanie. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo zaliczono rejony, na których wyst ępuj ą grunty słabono śne. S ą to przede wszystkim grunty organiczne

oraz grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane s ą przez torfy, namuły i mułki organiczne. S ą to jednocze śnie obszary płytkiego zale- gania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek, a takŜe w sąsiedztwie jezior. Jako niekorzystne dla budownictwa przyjmuje si ę wszystkie obszary, na których zwier- ciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Przy wyst ępowaniu omawianych warunków geologiczno-in Ŝynierskich istotnym elementem utrudniaj ącym budownictwo mo Ŝe by ć agresywno ść wód gruntowych. Ze wzgl ędu na rolniczo-le śny charakter regionu obj ętego arkuszem, nie wyst ępuj ą tu tereny o znacz ąco zmienionej rze źbie w wyniku działalno ści człowieka (składowiska, hałdy, du Ŝe wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Łobez s ą: obszary Natura 2000, I ński Park Krajobrazowy wraz z otulin ą, lasy, gleby chronione klas I–IVa, ł ąki na grun- tach organicznych oraz pomniki przyrody i u Ŝytek ekologiczny. Na obszarze arkusza Łobez dominuje krajobraz kulturowy wiejski z zabudow ą i bez zabudowy. Ł ącznie zajmuje on około 55% powierzchni arkusza. Na pozostałej cz ęś ci wyst ępuje krajobraz naturalny. W północnej cz ęś ci arkusza wyst ępuje niewielki obszar o charakterze krajobrazu miejskiego – miasto Łobez (10,6 tys. mieszka ńców), w którym znajduje si ę szereg zakładów przemysłowych. Jednocze śnie miasto to pełni rol ę administracyjn ą będąc siedzib ą powiatu i rol ę usługow ą dla okolicznych terenów wiejskich. Krajobraz naturalny tworz ą lasy oraz jeziora i ich otoczenie. Zwarty kompleks le śny wyst ępuje w centralnej cz ęś ci arkusza. S ą to bory sosnowe z domieszk ą świerka, d ębu, a tak- Ŝe lasy mieszane z d ębem, bukiem, brzoz ą, które wyst ępuj ą w pobli Ŝu zbiorników wodnych i w dolinach rzek. Na terenach podmokłych i zabagnionych przewa Ŝaj ą olchy i jesiony, two- rzące tzw. olsy. Na obszarze arkusza znajduje si ę kilkadziesi ąt jezior. Najwi ększymi s ą W ę- gorzyno, Przyto ńskie, Brze źnia i śabice wyst ępuj ące w południowej cz ęś ci obszaru. Według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowi ą około 65% powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Wyst ępuj ą one równomiernie na całym obszarze arkusza i zwi ązane s ą z obszarami rozprzestrzeniania glin zwałowych.

Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą wzdłu Ŝ dolin rzek: Regi oraz Re- skiej i Brze źnickiej W ęgorzy oraz na obszarach podmokłych i zabagnionych równomiernie na obszarze całego arkusza. W roku 1981 utworzono I ński Park Krajobrazowy, chroni ący polodowcowy krajobraz morenowy w wi ększo ści poro śni ęty lasami bukowymi i ł ęgowymi, z licznymi śródle śnymi torfowiskami i jeziorami. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa niewielkie, północne fragmenty tego parku oraz północna cz ęść jego otuliny. Powierzchnia parku wynosi 17 763 ha W obr ębie arkusza Łobez znajduje si ę 9 pomników przyrody (tabela 8) i 1 u Ŝytek ekologiczny „Pełnikowe Ł ąki”, powołany w celu ochrony naturalnego stanowiska pełnika euro- pejskiego. Pomniki przyrody to pojedyncze drzewa lub grupy drzew rosn ące w zabytkowych parkach, lasach i przy drogach.

Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść zatwierdze- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie nia 1 2 3 4 5 6 Radowo Małe PŜ – dąb szypułkowy, jesion po- 1 P Strzmiele 1992 łobeski spolity Łobez 2 P Cichowo 2002 PŜ – kasztanowiec zwyczajny łobeski Łobez 3 P Zachełmie 2002 PŜ – lipa drobnolistna, platan łobeski Łobez 4 P Unimie 2002 PŜ – dąb szypułkowy łobeski Łobez 5 P Wysiedle 2002 PŜ – wi ąz łobeski Lesi ęcin – Kąkole- Węgorzyno PŜ – dąb szypułkowy, jedlica 6 P 2003 wice łobeski Douglasa, lipa drobnolistna Węgorzyno 7 P Rogówka 2003 PŜ – dąb szypułkowy łobeski Węgorzyno 8 P Rogówka 2003 PŜ – dąb szypułkowy łobeski Węgorzyno 9 P Winniki 2003 PŜ – 2 d ęby szypułkowe łobeski Węgorzyno „Pełnikowe Ł ąki” 10 U Winniki 1992 łobeski (4,52) Rubryka 2 - P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W obr ębie arkusza Łobez wyst ępuje obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym 6M – Pojezierza Drawskiego oraz korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym 3k – Regi, nale Ŝą ce do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998) (fig.5). Obszar w ęzłowy Po-

jezierze Drawskie w powi ązaniu z korytarzem ekologicznym rzeki Regi decyduje o zachowa- niu ci ągło ści systemów przyrodniczych w skali nie tylko krajowej.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Łobez na tle systemu ECONET wg A. Liro (1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 6M – Pojezierza Drawskiego, 7M – Dra- wy; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 2k – Iny, 3k – Regi

W południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą fragmenty dwóch obszarów wł ączonych do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, wyznaczonych na podstawie tzw. Dyrektywy „Ptasiej” i Dyrektywy „Siedliskowej” (tabela 9). S ą to: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 320008 Ostoja I ńska oraz specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 320002 Brze źnicka Węgorza. Informacje na temat sieci „Natura 2000” s ą zamieszczone na oficjalnej stronie in- ternetowej Ministerstwa Środowiska (http://natura2000.mos.gov.pl/). W Ostoi I ńskiej gniazduje ponad 140 gatunków ptaków, m.in. gatunki z Polskiej Czer- wonej Ksi ęgi jak b ąk, bielik, kania czarna, kania ruda, orlik krzykliwy, puchacz, rybitwa bia- łow ąsa. Wyst ępuj ą tu cenne zespoły ro ślinno ści ł ąkowej, a tak Ŝe dobrze zachowane zbiorowi-

ska ro ślinne, zwłaszcza le śne. W jeziorach wyst ępuj ą rzadkie i zagro Ŝone gatunki glonów. Obszar ma du Ŝe znaczenie dla płazów i gadów ze wzgl ędu na du Ŝy udział dobrze zachowanych siedlisk podmokłych. Obszar Brze źnicka W ęgorza stanowi ostoj ę dobrze zachowanych i zró Ŝnicowanych la- sów li ściastych. Wzdłu Ŝ doliny rzeki wyst ępuj ą bardzo bogate florystycznie ł ęgi jesionowo- olszowe, bagienne olsy, Ŝyzne i kwa śne buczyny oraz gr ądy. Na zboczach dolin oraz nad jeziorami wyst ępuj ą liczne źródliska. Na brzegach jeziora Brze źnia rozci ągaj ą si ę trzcinowiska, będące miejscem l ęgów licznych ptaków. Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obsza- Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod ru punktu obszaru Po- w obr ębie arkusza Lp. obsza- obsza- (symbol ozna- wierzchnia Woje- Długo ść Szeroko ść Kod ru ru czenia na obszaru wódz- Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS mapie) two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Radowo łobeski Małe PLB zachod- Węgorzyno Ostoja I ńska E N 87 710,94 PL0G1 1 F 32000 niopo- stargardz- (P) 15°26’08” 53°27’27” ha PL0G2 Ińsko 8 morskie ki Drawsko drawski Pomorskie PLH zachod- łobeski Węgorzyno Brze źnicka E N PL0G1 2 I 32000 592,16 ha niopo- Drawsko Węgorza (S) 15°41’23” 53°31’32” PL0G2 drawski 2 morskie Pomorskie Rubryka 2 - F – obszar specjalnej ochrony, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony, I – specjalny obszar ochrony, całkowicie le Ŝą cy wewn ątrz obszaru specjalnej ochrony Rubryka 4 - S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Spo śród zabytkowych obiektów sakralnych, architektonicznych, technicznych i arche- ologicznych wyst ępuj ących na obszarze arkusza Łobez, na mapie zaznaczono te, które uj ęte są w rejestrze Konserwatora Zabytków w Szczecinie i Koszalinie. Omawiany obszar był zasiedlony ju Ŝ w starszej epoce kamienia. Znaleziska archeologiczne potwierdzaj ą wielowiekow ą ci ągło ść osadnictwa, lecz nie s ą zbyt obfite. Do najstar- szych, obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, nale Ŝą cmentarzyska całopalne z epoki br ązu (I – IV w.) w rejonie miejscowo ści Brze źniak. W pobli Ŝu znajduj ą si ę jeszcze trzy cmentarzyska, lecz brak dla nich dokładnego datowania. W Łobezie – Świ ętoborzu znajduje si ę cmentarzy- sko z wczesnego średniowiecza. Wykopaliska archeologiczne potwierdzaj ą, Ŝe na południo- wych wybrze Ŝach Bałtyku plemiona słowia ńskie osiedlały si ę ju Ŝ w okresie kultury łu Ŝyckiej. W VIII w. obszar ten zamieszkiwali Słowianie. Z okresu wczesnego średniowiecza pochodz ą

pozostało ści grodzisk w miejscowo ściach Unimie, W ęgorsko, Nowe W ęgorzynko, Przyto ń, Brze źniak i Ginawa. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą typowo chłopskie wsie o średniowiecznym rodowodzie, z zachowanym historycznym układem przestrzennym oraz znacznym nasyceniem zabytkow ą zabudow ą. Znajdujemy tutaj wsie folwarczne z zespołami rezydencjalnymi, a tak Ŝe wsie ko- lonizacyjne. Na terenie arkusza nie ma obiektów architektonicznych o najwy Ŝszej klasie, niemniej jednak zachowało si ę sporo warto ściowych zabytków architektury sakralnej z pó ź- nego średniowiecza i okresu nowo Ŝytnego, a tak Ŝe zespoły pałacowo-krajobrazowe z XIX w. i z przełomu XIX/XX w. Najcenniejszymi zabytkami s ą ko ścioły zbudowane w systemie szachulcowym. Obiekty takie znajduj ą si ę w Wysiedlu, K ąkolewicach (1732 r.), Przytoniu (XVIII w.), Ginawie (1787 r.). Zabytkowe gotyckie ko ścioły, cz ęsto pó źniej przebudowywane, znajduj ą si ę w Do- bieszewie (XIV w.), Węgorzynie i Runowie (XV w.), a tak Ŝe w: Strzmielach (ko ściół ceglany z 1722 r.) i Brze źnicy (II poł. XIX w.). W W ęgorzynie ochronie konserwatorskiej podlega budynek ratusza miejskiego oraz dom mieszkalny o konstrukcji ryglowej z XVIII/XIX w. W miejscowo ści W ęgorsko znajduje si ę zabytkowy młyn wodny z połowy XIX w. Zespoły pałacowo-parkowe znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Strzmiele, Dalno, Unimie, Lesi ęcin, Bonin, Zajezierze i Przyto ń. W K ąkolewicach ochronie konserwatorskiej podlega ruina pałacu z pocz ątku XIX w. oraz zabytkowy park. Zabytkowe parki krajobrazowe zachowały si ę w: Dobieszewie, Kra śniku Łobeskim, Runowie, Rogówce, Winnikach, Starym W ęgorzynku, Wiewiecku, Ginawie i Brze źnicy. W mie ście Łobez znajduje si ę pomnik upami ętniaj ący wspóln ą walk ę Ŝołnierzy pol- skich i radzieckich podczas II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Łobez obejmuje region typowo rolniczy z do ść du Ŝym udziałem lasów. Gleby dobrej jako ści (klasy I–IVa) stanowi ą około 65% wszystkich u Ŝytków rolnych. Jedy- nym o środkiem miejskim w granicach arkusza jest Łobez. Brak jest wi ększych zakładów przemysłowych. Na obszarze obj ętym omawianym arkuszem udokumentowano 8 złó Ŝ okruchowych i 3 zło Ŝa piasków kwarcowych. S ą to w wi ększo ści zło Ŝa o małych i bardzo małych zasobach, a tak Ŝe cz ęsto o słabych parametrach jakościowych. Maj ą one znaczenie lokalne. W czterech zło Ŝach eksploatacja została zaniechana. Aktualnie eksploatowane s ą zło Ŝa: „Woliczno-W” i „Storkowo”, które fragmentarycznie wyst ępuj ą na arkuszu Łobez. Obszar arkusza ma ogra-

niczone perspektywy surowcowe. Na podstawie licznych bada ń poszukiwawczych i zwiadowczych za kruszywem naturalnym grubym i piaskami kwarcowymi wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla piasków ze Ŝwirem i pi ęć obszarów perspektywicznych dla piasków. Wyznaczone obszary perspektywiczne dla torfów obejmuj ą jedynie lepiej zachowane fragmenty torfowisk. Torfowiska spełniaj ące kryteria bilansowo ści, a wi ęc te, które zostały zaliczone w poczet potencjalnej bazy surowcowej, mo Ŝliwej do ewentualnego wykorzystania gospodarczego, zaznaczono na mapie jako obszary prognostyczne. Główne u Ŝytkowe pi ętra wodono śne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych i jurajskich. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuj ą zasadniczo 3 u Ŝytkowe poziomy wodono śne, w obr ębie pi ętra jurajskiego eksploatowany jest poziom dolnojurajski. Wody poziomu przypowierzchniowego wykazuj ą cz ęsto przekroczenia norm dla wód pitnych w zakresie zwi ązków azotu, co wskazuje na wyra źny wpływ antropopresji na wody podziemne. Wody poziomów gł ębszych s ą lepszej jako ści, niewymagaj ące na ogół uzdatniania. Mineralizacja wód jest niska – nie przekracza 380 mg/dm 3. śelazo i mangan sporadycznie przekraczaj ą normy dla wód pitnych. Korzystne na ogół warunki geologiczno-in Ŝynierskie umo Ŝliwiaj ą rozwój sieci osiedle ńczej Na obszarze obj ętym arkuszem Łobez tereny preferowane do składowania odpadów obo- jętnych wyznaczono w cz ęś ci północnej i północno-wschodniej. Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść do 30 m. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Na obszarze arkusza dominuje krajobraz kulturowy wiejski z zabudow ą i bez zabudowy (około 55% powierzchni arkusza), za ś na pozostałej cz ęś ci wyst ępuje krajobraz naturalny. W północnej cz ęś ci arkusza wyst ępuje niewielki obszar o charakterze krajobrazu miejskiego – miasto Łobez. W południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą fragmenty dwóch obszarów wł ączonych do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”. S ą to: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 320008 Ostoja I ńska oraz specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 320002 Brze źnicka W ęgo- rza. Na obszarze arkusza ochron ą prawn ą obj ętych jest 14 drzew pomnikowych oraz 1 uŜytek ekologiczny.

Urozmaicony krajobraz z du Ŝą ilo ści ą jezior i rzek oraz obecno ść lasów stwarza szans ę rozwoju turystyki, przede wszystkim krótkopobytowej. Wymaga to jednak rozbudowy odpo- wiedniej bazy turystycznej. Z uwagi na dobr ą jako ść gleby, podstawowym środkiem utrzymania ludno ści pozosta- nie rolnictwo i przemysł przetwórczy płodów rolnych.

XIV. Literatura

BAJOREK J., NIEDZIELSKI A., 1970 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarco-

wych do produkcji betonów komórkowych „Łobez” w kat. C 2. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOJANOWSKA H., GAWRO ŃSKI J., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Połchowo” dla potrzeb budownictwa. Kombinat Geologiczny „Zachód” – Za- kład Projektowania i Dokumentacji Geologicznych, Pozna ń. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FRANKOWSKA M., GAWRO ŃSKI J., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Unimie” dla potrzeb budownictwa. PG Wrocław, O/Pozna ń. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspono- wanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego Woliczno III http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/index.php – Europejska Sie ć Ekologiczna „Natura 2000”. HUTNIK R., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło Ŝami kruszywa naturalnego w powiecie Łobez. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Wrocław. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

KAPERA H., KRUK L., POPIELA J., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkuszu Łobez (194). Krakowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Pro- Geo” sp. z o.o., Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., FOLTYNIEWICZ W., 1989 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło Ŝami piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie miejscowo- ści Radosław – Łobez. Przedsi ębiorstwo Geologiczne Wrocław, Oddział Pozna ń. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRZY śANOWSKI M., 1954 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegieł wapienno-piaskowych „Łobez II”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZY śANOWSKI M., 1955 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegieł wapienno-piaskowych, cegielnia „Łobez I”. Przedsi ębiorstwo Geo- logiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MEYER Z., STOPA M., 1991 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie projektowanych stawów rybnych „Wysiedle I”. Politechnika Szczeci ńska. Archiwum ZUW, Szczecin. NOWAK A., TURZA M., 1969a – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w ramach prac bud Ŝetowych w powiecie Łobez. Przedsi ębior- stwo Geologiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK A., TURZA M., 1969b – Sprawozdanie z bada ń geologicznych na zło Ŝu kruszywa

naturalnego Wysiedle (stopie ń rozpoznania – kat.C 2). Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OFICJALSKA H., 2000a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Łobez (0194). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OFICJALSKA H., 2000b – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Łobez (0194). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Zasoby, jako ść , ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

PROFIC A., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Wysiedle. Przedsi ębiorstwo Geologiczno-Badawcze Przemysłu Kruszyw i Surowców Mineralnych, Gda ńsk. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYSŁUP S., 1996 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Woliczno-Gudowo”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Proxima”, Wrocław. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2001, 2002 – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 roku w sprawie kryteriów bilansowo ści złó Ŝ kopalin. Dziennik Ustaw nr 153, poz. 1774 z pó źniejszymi zmia- nami. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw

nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.,. SIENKIEWICZ S., 2005 – Dodatek Nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego w kat. B i C 1 „Storkowo”. Jan Wałecki Usługi Projektowe, Marki k/War- szawy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STACHÝ J. (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warsza- wa. STARKEL L. (red), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZAPLI ŃSKI A., 2001a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Woliczno-Gudowo”. „Geologia i Wiercenia” Andrzej Szapli ński SC, Wro- cław. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SZAPLI ŃSKI A., 2001b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Woliczno W”. „Geologia i Wiercenia” Andrzej Szapli ński SC, Wro- cław. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SZAPLI ŃSKI A., 2003 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Woliczno W”. „Geologia i Wiercenia” Andrzej Sza- pli ński S.c., ul. Powsta ńców Śląskich 118/57, Wrocław. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZCZESIAK A., PIOTROWSKI A., 2006a – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Łobez (194). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SZCZESIAK A., PIOTROWSKI A., 2006b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Łobez (194). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 62, poz. 628 z dnia 5 marca 2007 r. WŁODARCZAK J., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łobez” dla potrzeb budownictwa. PG Wrocław, O/Pozna ń. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WORONECKI J., 1969 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Storko-

wo” w kat. C 1+B. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKI R., 1998 – Okre ślanie składu mineralnego gytii wapiennej i kredy jeziornej na potrzeby dokumentowania. cz.II. Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków. WYTYCZNE dokumentowania złó Ŝ kopalin, 1999 – MO ŚZNiL, Warszawa.