Gorzów Wielkopolski Miasto Na Siedmiu Wzgórzach

Krystyna Kamińska Zbigniew Rudziński Gorzów Wielkopolski Miasto na siedmiu wzgórzach

Autorzy: dr Krystyna Kamińska – rozdziały I (W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat), V oraz Spis treści współpraca przy rozdziale II Zbigniew Rudziński – rozdziały I (Jak Rzym – na siedmiu wzgórzach), II, III, IV, V i Mały  Rozdział I. Część krajoznawcza 5 słownik pojęć architektonicznych Koordynator projektu z ramienia Urzędu Miasta: Anna-Katarzyna Plust  Rozdział II. Trasy zwiedzania miasta 17 Redaktor prowadzący: Aurelia Hołubowska Redakcja: Robert Piotrowski  Rozdział III. Turystyczne szlaki rowerowe 59 Korekta: Barbara Faron, Paweł Sondej Zdjęcia na okładkach:  Rozdział IV. Turystyczne szlaki piesze 91 Okł. I – Bulwar nad Wartą, fot. Daniel Adamski Okł. IV – Zachodzące słońce nad Gorzowem, fot. Bartłomiej Nowosielski Rozdział V. Informacje praktyczne 101 Zdjęcia: Daniel Adamski, Tomasz Chwalisz, Tomasz Jocz, Bartłomiej Nowosielski  Zdjęcia archiwalne: z kolekcji Roberta Piotrowskiego Mały słownik pojęć architektonicznych 110 Wykonanie map: Agnieszka Drapich, Patrycja Mikulska, Paweł Zabagło  Projekt okładki: Konrad Rzędowski Koncepcja graficzna: Paweł Panczakiewicz  Spis ramek 112 Skład: Katarzyna Leja, Paweł Kosmalski Druk: Drukarnia MAŁOPOLSKA POLIGRAFIA  Indeks obiektów z rozdziału II 112 Publikacja jest efektem, ogłoszonego przez Prezydenta Miasta Gorzowa Wielkopolskiego –  Indeks nazw geograficznych z rozdziałów III i IV 113 pana Tadeusza Jędrzejczaka, konkursu na treść przewodnika turystycznego po Gorzowie i okolicach. Konkurs ogłoszono w związku z obchodami jubileuszu 750-lecia Miasta.

Skład komisji konkursowej: Roman Sondej – przewodniczący, Małgorzata Pera, dr Dariusz Rymar, Edward Jaworski, Wojciech Wyszogrodzki, Anna-Katarzyna Plust

Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywi- stością. Jeśli jednak wnikliwe oko Czytelnika znajdzie błędy lub nieaktualne informacje, prosimy o kontakt: Spis MAp Amistad Sp. z o.o. – Pion Wydawniczy Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków Gorzów Wielkopolski – centrum (przednia okładka) tel.: 012 2692961, 2677710, faks: 012 2677711 e-mail: [email protected], http://www.bezdroza.com.pl Trasa nr 1 19 oraz Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, Wydział Rozwoju i Promocji Miasta Trasa nr 2 29 ul. Sikorskiego 3-4, 66-400 Gorzów Wielkopolski tel.: 095 7216784, e-mail: [email protected] Trasa nr 3 42 Sprzedaż dla księgarń i hurtowni wyłącznie poprzez Biuro Handlowe „Amistad” Trasa nr 4 47 tel.: 012 2677710, faks: 012 2677711, e-mail: [email protected] http://www.dystrybucja.amistad.pl Szlaki piesze w okolicach Gorzowa Wielkopolskiego 93 Wydanie I, Kraków 2007 ISBN 978-83-60506-83-7 Okolice Gorzowa Wielkopolskiego – schemat szlaków rowerowych Copyright © by Amistad & Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 2007 (tylna okładka)

Ten przewodnik powstał w ramach Programu PolskaTurystyczna.pl, świadczącego usługi wydawniczo-karto- graficzno-multimedialne w zakresie promocji i rozwoju turystyki. Zapraszamy na portal http://www.polskatu rystyczna.pl. Informacje dodatkowe: [email protected], tel.: 012 2692961. Szanowni Państwo!

Każdy jubileusz – zarówno w życiu człowieka, jak i miasta – jest okazją do spojrzenia na lata, które przeminęły i na obecny wizerunek jubilata.

Nasze miasto ma swoją 750-letnią historię, własną architekturę, wyjątkową przyrodę, trwałą pamięć o ludziach, którzy je zamieszkiwali lub byli tu tylko przez dni kilka. Znajdziemy tu dawne ślady chwały i dobrobytu, poniżenia i klęsk, piękna i szpetoty, wydarzeń, o których chcielibyśmy zapomnieć i dni wspominanych z dumą.

O tym wszystkim opowiada ten przewodnik, prowadzący trasami pieszymi i rowerowymi po naszym mieście i jego okolicach. Dedy- kujemy go gorzowianom, by umieli odkrywać ciągle na nowo nasze miasto, i turystom, którzy tu przybędą, by je poznali tak dobrze, jak ono na to niewątpliwie zasługuje. Witajcie w naszym Gorzo- wie Wielkopolskim /Landsbergu/ !

Nasze miasto nie jest Wenecją, którą można pokochać od pierwszego wejrzenia. Nasze miasto wymaga dojrzałej miłości, ale dzięki temu nie mija ona po tygodniu, a pozostaje na całe życie.

Jeszcze brzmią w uszach dźwięki naszego Dzwonu Pokoju, aby- śmy pamiętali o przeszłości z intencją czynienia dobra w przyszło- ści. Dlatego ośmielamy się zacytować na koniec słowa przewod- Część niczącej stowarzyszenia dawnych mieszkańców naszego miasta, pani Urszuli Hasse-Dresing: krajoznawcza „Niech to miasto rozwija się dalej i rozkwita w pokoju, niech będzie Jak Rzym – na siedmiu wzgórzach ...... 6 radością dla swych dawnych i dzisiejszych mieszkańców”. W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat ...... 7 Gdzie Kłodawka wpada do Warty ...... 7 Reformacja, czarownice i wielka zgoda ...... 8 Krystyna Kamińska i Zbigniew Rudziński Miasto parków i przemysłu ...... 9 Nowe Miasto ...... 11 Ostatnie dni miasta L ...... 11 Bez respektu dla przeszłości ...... 12 Lata następne ...... 13 Symbole ...... 13 Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją kochali ...... 14 1 Część Krajoznawcza Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 1

Jak Rzym – Warta z nadrzecz- szeć możemy liczne ptaki (90 gatunków), Miasto zajęło płaskie wzniesienie wyzna- – na siedmiu wzgórzach nymi bulwarami, ale m.in. zimorodka, srokę, sójkę, drozda śpie- czone przez trzy odnogi Kłodawki, wpada- też zakola Kłodawki waka czy drapieżną pustułkę. Dzięki nim jące do Warty. Dostępu z lądu broniły także Gorzów Wielkopolski, jedna z dwóch stolic widoczne wśród jego miasto posiada swą „melodykę”, a nie tylko mokradła i rozlewiska obu rzek. Taka lokali- województwa lubuskiego, to obecnie 126-ty- zielonych parków miejski gwar i hałas. zacja umożliwiała stosunkowo łatwą obronę sięczne miasto położone (szer. geogr. 52° 44’ pn. i ogrodów. Gorzów leży na skrzyżowaniu ważnych miasta przed słowiańskimi sąsiadami z pół- i dł. geogr. 15° 14’ wsch.) nad rzeką Wartą na Klimat Gorzowa, ze względu na wpływ szlaków handlowych i turystycznych. Dwa nocy i wschodu, którzy również rościli sobie granicy dwóch krain geograficznych: Równiny zarówno klimatu morskiego (Atlantyk), jak główne biegną na kierunkach Berlin – Po- prawo do tych ziem. W tym miejscu kupiecki Gorzowskiej i Kotliny Gorzowskiej. i kontynentalnego, jest klimatem przejścio- znań, oraz Szczecin – Wrocław, a w prze- szlak z Poznania przez Santok dzielił się Równina, wbrew swej nazwie, wcale tu równa wym strefy umiarkowanej i cechuje go duża szłości biegł przez miasto historyczny szlak na odnogi prowadzące przez Myślibórz na nie jest – wręcz przeciwnie. Liczne wzgórza zmienność pogody. Średnia roczna tempe- Akwizgran (Aachen) – Berlin – Landsberg/ Pomorze i przez Kostrzyn do Brandenburgii. Jak Rzym – na siedmiu wzgórzach Jak morenowe (o wysokości 50–80 m n.p.m.) spra- ratura powietrza z wielolecia (1971–2000) Gorzów – Królewiec (Königsberg/Preussen, Jednak rozwój miasta, bardziej niż z lądem, wiły, że wielu mieszkańców miasta podtrzy- wynosiła 8,5°C, co czyni z Gorzowa jedno Kaliningrad). łączył się z kapryśną Wartą, bo nią przewo- muje legendę o położeniu Gorzowa na siedmiu z najcieplejszych miejsc w Polsce. Ponadto żono towary do Polski lub z Polski do miast wzgórzach. Wiele z tych wzgórz to dosko- notuje się tu relatywnie mniej opadów W Landsbergu, Europy Zachodniej. Wolna żegluga po Warcie czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, nałe punkty widokowe. Kotlina Gorzowska w stosunku do reszty kraju (średnio poniżej czyli Gorzowie przez 750 lat i prawo składu towarów przewożonych lądem, w południowej części miasta „dla kontrastu” 550 mm w powyższym wieloleciu). dawały miastu gwarancję rozwoju. osiąga zaledwie 15–20 m n.p.m. Zróżnicowa- Gorzów jest miastem wyjątkowym ze Gorzów Wielkopolski ma 750-letnią trady- Stare Miasto miało kształt owalu o średni- nie rzeźby terenu miasto zawdzięcza zlodo- względu na dużą (ok. 130 ha) ilość terenów cję, ale historia obeszła się z nim brutalnie, cach 400 × 600 m. Od południa broniła go waceniom, szczególnie bałtyckiemu, które zielonych w 9 parkach – na 1 mieszkańca niszcząc wiele budynków i innych pamiątek Warta, a półkoliste mury biegły w obrębie zakończyło się „zaledwie” przed 10 000–12 000 miasta przypada ok. 10,6 m2. Wśród drzewo- przeszłości dawnego Landsbergu an der War- dzisiejszych ulic: na wschodzie – w pobliżu lat. Natomiast uroku krajobrazowi miasta stanu parkowego, opisanego szerzej w dal- the. W 1945 r. zmienili się jego mieszkańcy, ulic Dzieci Wrzesińskich i Fornalskiej, a na dodaje nie tylko przepływająca przez nie szej części przewodnika, napotkać i usły- a nowi – głównie ze względów politycznych – zachodzie – równolegle do ulic Młyńskiej chcieli je zbudować od podstaw, nie licząc się i Strzeleckiej. Do miasta można było wje- Widok miasta w 1860 r., fot. z kolekcji z przeszłością. Na szczęście ten etap mamy chać lub wejść przez dwie bramy: Santocką R. Piotrowskiego dawno za sobą. i Młyńską, znacznie później wybudowano Bramę Mostową i furtę w murze północnym. Gdzie Kłodawka wpada do Warty Centrum zajmował duży rynek o wymiarach Gorzów Wielkopolski jest jednym z nielicz- 120 na 80 m, a główna ulica (współczesna nych miast, które mają dzienną datę lokacji: ulica gen. Sikorskiego) wiodła ze wschodu na 2 lipca 1257 r. margrabia Jan I z rodu Askań- zachód, czyli od Bramy Santockiej do Bramy czyków nadał Albertowi de Luge prawo zało- Młyńskiej. Równolegle do niej poprowadzono żenia miasta Neu Landsberg (łacińska wersja dwie łukowate ulice na osi wschód – zachód Landisberch Nuova) u ujścia rzeki Kłodawki (obecna ulica Obotrycka i Łużycka oraz Pocz- do Warty. Miało być ono wówczas najważ- towa i Wełniany R ynek). Przecinały je wąskie niejszym brandenburskim miastem po pra- ulice poprzeczne, z których najważniejsza wej stronie Odry, na terenach niedawno kierowała do zbudowanej później Bramy pozyskanych od książąt piastowskich. (Tę Mostowej. Teren wewnątrz murów podzie- czołową pozycję w regionie Gorzów pełni lono na ponad 200 parceli, które sukcesyw- do dziś, jako że tu mieści się Lubuski Urząd nie zabudowywano. W sąsiedztwie muru po Wojewódzki, siedziba Wojewody Lubuskiego stronie wschodniej (u zbiegu dzisiejszych ulic i podległe mu instytucje). Obotryckiej i Fornalskiej) wydzielono dużą

1 Część Krajoznawcza Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 1

działkę jako własność władcy. Prawdopo- dów, wojen, pożarów, epidemii, szczególnie kich portretów pastorów i diakonów z fary Miasto parków i przemysłu dobnie tam swoją skromną siedzibę zbudo- groźnych w XVII w. W latach 1402–54 zna- Mariackiej (katedra), wprost ponurych i groź- Dopiero w XVIII w. Landsberg „przekroczył” wał wójt Albert de Luge. W latach 1443–50 lazł się we władaniu Krzyżaków, w 1433 r. nych w swoim dostojeństwie. średniowieczne mury miejskie. Na wschód od stanął tam zamek krzyżacki, budowla muro- przeżył oblężenie husytów, w okresie wojny Religia w epoce nowożytnej decydowała o pro- Starego Miasta rozrastało się Przedmieście wana, w formie dworu obronnego, którą już trzydziestoletniej (1619–49) przez kilkadzie- cesach czarownic i spaleniu na stosie tych, które Santockie, a na zachód – Przedmieście Młyń- w 1454 r. zniszczyli mieszczanie. siąt lat znosił szwedzką okupację, podczas posądzono o kontakty z diabłem. Na szczęście skie, ponadto zaczynała się zabudowa Przed- Nie ma w Gorzowie ani zamku, ani zabudowy wojny siedmioletniej (1756–63) utrzymywał mamy również dowody tolerancji. W 1704 r. uro- mieścia Mostowego (Zawarcia) i wytyczono Starego Miasta, ale pozostał częściowo czy- wojska rosyjskie, a armii Napoleona (1806 czyście poświęcono Kościół Zgody (dziś „Biały początki Nowego Miasta na północy. telny średniowieczny układ urbanistyczny: i 1814) płacił wysoką kontrybucję. Po każdym Kościół”), który zgodnie użytkowała parafia lute- Zasadniczą zmianę wyglądu miasta przynio- Stary Rynek z katedrą (farą miejską do 1945 r.), takim kataklizmie niemal wszystko trzeba rańska i kalwińska, a gdy w Landsbergu osiedlili sło XIX stulecie – wiek pary, elektryczności główna ulica – dawniej Richtstrasse, obecnie było budować od początku. się katolicy, także oni mogli się tam modlić. Teo- i komunikacji. Już w końcu XVIII w. uregu- Sikorskiego, fragment muru przy ulicy Zabyt- W historii miasta bardzo ważna była data logiczne wymogi wyznania luterańskiego okre- lowano Wartę i zbudowano system kana- kowej, ulice zgodne z jego dawną linią: Obo- 1 listopada 1537 r., gdy w farze Mariackiej śliły warunki przebudowy wnętrza gotyckiego łów umożliwiających żeglugę i gospodarcze trycka i Łużycka oraz Pocztowa i Wełniany (katedra) odprawiono pierwsze nabożeń- kościoła Mariackiego, ale zmiany nie łączyły wykorzystanie rzeki nie tylko w kierunku W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, Rynek. Dawniej od rynku odchodziło pięć stwo luterańskie. Wszyscy mieszkańcy przy- się ze zniszczeniem wszystkiego, co pocho- Bałtyku, ale przez Noteć – połączenie z Byd- czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, ulic. Na miejscu dawnej fosy na zewnątrz jęli naukę ks. dra Marcina Lutra, wzorem dziło z czasów przed reformacją. Na przykład, goszczą i przez kanały – z Berlinem. Przez Starego Miasta powstał w XIX w. pas zie- władcy wschodniej części Nowej Marchii – do budowy głównego ołtarza z programem Landsberg przebiegała najważniejsza droga leni – forma plant. margrabiego Jana Hohenzollerna, zwanego typowo luterańskim wykorzystano średnio- Rzeszy – „Reichsstrasse 1” łącząca Akwizgran Kostrzyńskim. Przez cztery wieki ta forma- wieczne, katolickie figury apostołów. W 1997 r., (Aachen) przez Berlin z Królewcem. Aby Reformacja, czarownice cja chrześcijańska dominowała w mieście, po gruntownej renowacji, ten cenny ołtarz, który usprawnić komunikację tą drogą, w latach i wielka zgoda wywierając wpływ na tryb życia mieszkań- wcześniej służył luteranom, powrócił na swoje 1827–28 rozebrano bramy miejskie. Niemiecki Landsberg rozwijał się dzięki pracy ców i na wygląd miasta. W Muzeum Lubu- miejsce w katolickiej katedrze pw. Wniebowzię- W 1857 r. wybudowano pruską Królewską jego obywateli, a podupadał w latach najaz- skim znajduje się unikalna kolekcja wiel- cia Najświętszej Marii Panny. Kolej Wschodnią (Ostbahn), łączącą Gorzów

Stary Rynek ok. 1910 r., fot. z kolekcji R. Piotrowskiego Widok na Zawarcie z wieży katedry ok. 1910 r., fot. z kolekcji R. Piotrowskiego

1 Część Krajoznawcza Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 1

z Berlinem przez Kostrzyn oraz z Królewcem slowskie. Także na Zawarciu Gustav Schro- Standard życia i urodę miasta podnosiła zieleń. jej obu stronach wytyczono równoległe ulice przez Krzyż. W Landsbergu poprowadzono ją eder wybudował swą fabrykę lin i kabli. Do W 1866 r. władze miasta rzuciły hasło „Lands- Dąbrowskiego i Drzymały oraz Armii Pol- wzdłuż Warty, na miejscu muru rozebranego tych zakładów poprowadzono specjalne berg – miastem parków”, które zdobyło sobie skiej i Kosynierów Gdyńskich połączone w tym celu. Lokalizacja ta ułatwiała przeła- linie kolejowe i rozbudowano port rzeczny. pełną aprobatę mieszkańców. Wielu obywateli siatką prostopadłych ulic. W pierwszym eta- dunki z kolejowych na rzeczne i odwrotnie, W 1883 r. Max Bahr założył pierwszą fabrykę podarowało własną ziemię lub pieniądze na pie Nowe Miasto sięgało ulicy Borowskiego, ale bardzo utrudniała życie mieszkańcom. Aż worków, która na przełomie wieków rozrosła utworzenie parków. Był to efekt pracy powo- 10 lat później rozciągnięto je do obecnej ulicy dziewięć razy linia kolejowa krzyżowała się się w dużą firmę „Jute-Spinnerei und-Webe- łanego już w 1844 r. Verschönerungsverein – Roosevelta. z ulicami miasta, a z czasem ponad 60 pocią- rei” z przędzalnią, tkalnią, wykańczalnią Towarzystwa Upiększania Miasta. Zakładano, Na przełomie XIX/XX w. budowano tu przede gów na dobę wstrzymywało ruch w mieście. oraz szwalnią, gdzie wytwarzano plandeki, że miasto zostanie przetkane zielenią. Wszyst- wszystkim kamienice czynszowe, ale powsta- Dopiero w 1914 r. oddano do użytku esta- żagle i worki z juty. kie najważniejszy parki Landsberga powstały wały także pojedyncze wille – wiele w stylu kadę wg projektów wiaduktu berlińskiej Kolei Przemysłowcy wybudowali dla swoich w latach 1882–1912: Siemiradzkiego i Zacisze, secesyjnym lub z secesyjnymi ozdobami. Miejskiej, która wyprowadziła szyny powy- rodzin najpiękniejsze w Landsbergu eklek- Wiosny Ludów, Słowiański, park nad Kło- Dzielnica ta stosunkowo najmniej ucier- żej poziomu ulic. tyczne i secesyjne wille, ale także dbali dawką. W tych parkach i na licznych skwe- piała w czasie wojny i teraz jest odnawiana, Dobra komunikacja miała znaczący wpływ o rozwój i urodę miasta. Z okazji 80. uro- rach posadzono wiele oryginalnych, rzadkich by znów lśniła pełnym blaskiem. Nowe Mia- W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, na rozwój przemysłu. Największa była dzin Hermann Paucksch „drogiemu mia- drzew i krzewów. sto wpisane zostało do Centralnego Rejestru czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, fabryka Hermanna Pauckscha produkująca stu rodzinnemu” przekazał 10 000 marek Zabytków, a Rada Miejska zatwierdziła projekt na Zawarciu maszyny, a przede wszystkim w złocie na budowę fontanny na Starym Nowe Miasto rewitalizacji jej pierwszego kwartału. kotły parowe, których do 1887 r. aż 1000 już Rynku. Trwałe pamiątki pozostawił Max Na północ od Starego Miasta rozciągały się pracowało w całej Europie. Kolejną inwesty- Bahr, m.in. nowoczesną Łaźnię Miejską niemal niezabudowane podmokłe tereny, Ostatnie dni miasta L. cją Pauckscha była stocznia, w której budo- przy ulicy Jagiełły, pierwsze przedszkole na których rozlewała się rzeka Kłodawka. Okres I wojny światowej (1914–18) i lata bezpo- wano statki rzeczne, zaopatrywane w silniki i mieszkania dla robotników przy ulicy Ślą- W 1878 r. Rada Miejska Landsbergu zatwier- średnio po niej przyniosły zahamowanie w roz- okrętowe własnej produkcji, dalej – urządze- skiej, Dom Działalności Społecznej przy ulicy dziła plan budowy nowej dzielnicy. Główną woju miasta, ale po dojściu Hitlera do władzy nia fabryk mączki ziemniaczanej, silniki die- Dąbrowskiego. ulicą była Nowa (dziś ulica Chrobrego), a po w 1933 r. inwestycje komunalne znów go oży-

Park Słowiański ok. 1910 r., Ulica Łokietka ok. 1910 r., fot. z kolekcji R. Piotrowskiego fot. z kolekcji R. Piotrowskiego

10 11 1 Część Krajoznawcza Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 1

wiły. W 1936 r., na wyraźne życzenie Hermanna bieży i podpaleń dokonanych przez wojska ski wybrał tzw. nowe budownictwo, czyli nowały „Stali” – czołowemu w kraju klu- Göringa, rozpoczęto budowę fabryki chemicz- radzieckie, z zakazem gaszenia pożarów. bloki ustawione bez respektu dla starego bowi żużlowemu, gdyż ten sport gorzowia-

nej koncernu I. G. Farben (po wojnie Zakłady Przy ulicy Sikorskiego, w granicach Sta- układu ulic, z rynkiem i sąsiedztwem zabyt- nie kochają szczególnie. Symbole Włókien Chemicznych „Stilon”), zbudowano rego Miasta, przed wojną stało 71 domów. kowych obiektów: katedry i arsenału. Nie- Rozsławili miasto i jego mieszkańców: Kry- koszary dla wojska oraz wiele domów czyn- W końcu 1945 r. całych było tylko 5. Podob- stety, właśnie ten drugi projekt zatwierdzono styna Prońko – znakomita piosenkarka, Kata- szowych, unowocześniano nawierzchnie ulic, nie sytuacja wyglądała przy sąsiednich uli- do realizacji, a jego twórcy otrzymali nawet rzyna Zawidzka – jedna z pierwszych Miss posadzono drzewa i krzewy. Ale też podczas cach centrum miasta. nagrodę państwową. Zdecydowały względy Polonia, Włodzimierz Rój – mistrz Europy Kryształowej Nocy (8 na 9 listopada 1938 r.) Trudne lata zasiedlania miasta przez Pola- polityczne i ideologiczne. Miał powstać nowy, w karate, Lech Piasecki i Zenon Plech – spalono XIX-wieczną synagogę… ków także znalazły literacki zapis w powie- polski, socjalistyczny Gorzów Wielkopolski, mistrzowie świata w kolarstwie, europejskie W 1939 r. w Landsbergu mieszkało 48 000 ści Natalii Bukowieckiej-Kruszonowej Rubież. odmienny od niemieckiego Landsbergu, któ- gwiazdy żużla i mistrzowie kraju – Edward osób. Na przełomie 1944 i 1945 r., ze względu Gorzów jest chyba jedynym polskim miastem, remu odmawiano prawa bytu w świadomo- Jancarz i Bogusław Nowak. na licznych uciekinierów i ewakuowanych, które posiada literacki wizerunek ostatnich ści jego mieszkańców. Przemiany gospodarcze po 1989 r. począt- liczba ta wzrosła nawet do 60 000. niemieckich dni i pierwszych polskich, utrwa- Budując bloki, zlikwidowano staromiejskie kowo wpłynęły na pewien zastój w rozwoju Literacki obraz życia w tamtych latach lony z niemieckiego i polskiego punktu widze- ulice: Lubuską, Omurną i Braniborską oraz miasta, ale spowodowały również, że teraz W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, w Landsbergu, czyli mieście L., zapisała nia. Okres zastoju w rozwoju Gorzowa trwał zaułki: Ślusarski i Arsenalny, zabudowano więcej robi się dla człowieka niż dla prze- urodzona tu niemiecka pisarka Christa Wolf 10 lat i był on czasem trudnego, dla wielu tym- ulicę Lutycką. Ulicę Sikorskiego wyprosto- mysłu. Powstały nowe dzielnice, buduje w książce Wzorce dzieciństwa (polskie wyda- czasowego, życia w obcym mieście. wano i dwukrotnie poszerzono tak, że teraz się nowe drogi, rozwija usługi i turystykę. nie 1980 r.). W 1955 r. w dwóch zespołach architektonicz- biegnie nad piwnicami starych domów. Przez Gorzowianie dbają nie tylko o swoje miasto, nych – warszawskim i poznańskim – rozpo- środek Starego Miasta przebito czteropa- ale także o nasze wspólne, polskie sprawy. Bez respektu dla przeszłości częto prace nad projektem odbudowy gorzow- smową ulicę Chrobrego, którą skierowano Mocno zaznaczył się okres pierwszej i dru- W lutym 1945 r., już po zakończeniu działań skiego śródmieścia. Zespół poznański założył ruch kołowy na most na Warcie. giej Solidarności ze środowiskami opozycji wojennych, historyczne Stare Miasto prze- odtworzenie sieci ulic z kamienicami o fasa- Po kolejnych 50 latach, bloki stojące wbrew demokratycznej. stało istnieć. Był to efekt świadomych gra- dach takich jak przed wojną. Zespół warszaw- średniowiecznym parcelom, także nabie- Mieszkańcem Gorzowa był Kazimierz Mar- rają historycznego wymiaru, ponieważ cinkiewicz w okresie pełnienia funkcji pre- Widok na Rynek z wieży katedry ok. 1920 r., zaczynają być zabytkami socjalistycznej miera polskiego rządu (od października 2005 fot. z kolekcji R. Piotrowskiego architektury. do lipca 2006). W gorzowskim liceum zdał maturę marszałek Sejmu Marek Jurek i tu Lata następne ukształtowany ruszył do polityki. Na początku XXI w. Gorzów Wielkopolski Sport jest ciągle atutem miasta. Gorzowianami stał się miastem trzykrotnie większym od są także: dwukrotny złoty medalista olimpijski przedwojennego Landsbergu. Przez 40 lat po w wioślarstwie – Tomasz Kucharski i Seba- wojnie był przede wszystkim miastem prze- stian Świderski – czołowy siatkarz w polskiej mysłowym, z gigantami: Stilonem, Zakła- drużynie wicemistrzów świata. dami Mechanicznymi, Silwaną, Stolbudem. Wszystko wskazuje na to, że najlepsze lata W latach 60. i 70. XX w. szczególnie Stilon Gorzów znów ma przed sobą. stał się ikoną miasta, nie tylko ze względu na produkcję sztucznych włókien, taśm magne- Symbole tofonowych i filmowych, ale także z powodu wszechstronnych powiązań z życiem mia- Nazwa. Choć w akcie założycielskim miasta (osiedla mieszkaniowe, drogi, szkoły, sto nazwano Neu Landsberg, w miarę upływu przedszkola, kultura, sport, wypoczynek lat ukształtowała się jego nazwa Lands- itp.). Natomiast Zakłady Mechaniczne patro- berg an der Warthe. Nazwę „Gorzów” nadała

12 13 1 Część Krajoznawcza Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 1

stacji kolejowej specjalna komisja w dniu Barwy. Zgodnie z zasadami weksykologii wódców świata. Zarówno Polacy, jak i Niemcy Pierwszym widocznym w mieście wspól- 11 maja 1945 r. Dopiero 2 marca 1946 r. Rzą- flaga miejska powinna od góry mieć kolor zostali zmuszeni do pozostawienia swoich nym przedsięwzięciem było ustawienie dowa Komisja Ustalania Nazw Miejscowo- godła, a poniżej kolejne barwy w zależności stron rodzinnych i dorobku życia, więc do w 1993 r. w obecnym Parku Kopernika – daw- ści oficjalnie zdecydowała o nadaniu miastu od stopnia ich wykorzystania w herbie. W myśl nowych miejsc jechali z żalem, niepewni nym cmentarzu ewangelickim, kamienia nazwy „Gorzów” z dodaniem słowa „Wielko- tej zasady flaga Landsbergu powinna być czer- jutra. Musiało minąć wiele lat, żeby bohate- z tablicą i dwujęzycznym napisem: „Pamięci polski”, pod silnym wpływem poznańskiego wono-biało-zielona, ale 6 maja 1901 r. Zarząd rowie tamtych dni uświadomili sobie, że dla mieszkańców naszego miasta pochowanych środowiska naukowego. Ministrowie Admi- Miasta Landsbergu podjął uchwałę określającą jednych Landsberg, a dla drugich Gorzów to na tym cmentarzu w latach 1831–1945”. nistracji Publicznej oraz Ziem Odzyskanych odwrotny układ barw: zielono-biało-czerwony. ich wspólne miasto. W 1997 r., w stulecie odsłonięcia, zrekon- podpisali decyzję o takiej oficjalnej nazwie Gdy w 1990 r. samorząd Gorzowa Wielkopol- Na początku lat 70. zaczął przyjeżdżać do struowano fontannę Pauckscha na Starym miasta w dniu 7 maja 1946 r. skiego przywracał miejską flagę, uznał, że taki Gorzowa Hans Beske z Herfordu, przewod- Rynku, symbol Landsbergu. Podczas uro- W 2000 r. przeprowadzono plebiscyt, w któ- układ kolorów jest osadzony w tradycji, a także niczący stowarzyszenia dawnych mieszkań- czystości Ursula Hasse-Dresing powiedziała: rym mieszkańcy mieli się opowiedzieć za bliższy układowi barw Polski. Flaga Gorzowa ców Gorzowa i powiatu (Bundesarbeitsgeme- „Zniknięcie fontanny stało się dla nas symbo-

Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją kochali ją tak, Pokochajcie pozostawieniem lub wykreśleniem terminu jest więc nadal zielono-biało-czerwona, choć inschaft Landsberg (Warthe) Stadt und Land). lem utraty ojczyzny. Teraz wróciła na swoje jak myśmy ją kochali ją tak, Pokochajcie „Wielkopolski” z nazwy miasta. Większość przeczy to zasadom heraldyki. Nawiązał kontakt najpierw z biskupem Wil- miejsce. Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją głosujących opowiedziała się za jego utrzy- Pierwszy w historii miasta sztandar poświę- helmem Plutą i gorzowskimi artystami. Z jego kochali”. Pierwszy w wodzie fontanny zmo- maniem, choć ani geograficznie, ani histo- cono 28 marca 1995 r., podczas obchodów inspiracji w 1982 r. ukazał się album Wege czył rękę wnuk fundatora figury, Eberhard rycznie miasto nie miało większych związ- 50-lecia polskości Gorzowa. zueinender – Drogi ku sobie, pierwsza książka Paucksch. Teraz fontanna jest symbolem ków z Wielkopolską. Dla wygody przyjęło się Klucz. Symboliczny klucz do miasta prze- o niemieckiej i polskiej historii Gorzowa. łączącym Landsberg z Gorzowem. używanie skrótu „Wlkp.”. chowywany jest w gabinecie prezydenta Formalne kontakty nawiązano na początku 30 stycznia 2001 r. w Łaźni Miejskiej odsło- Herb. Herb miasta przedstawia czerwonego miasta. lat 90. Umowę o współpracy między ziom- nięto popiersie Maxa Bahra, który był jej askańskiego (brandenburskiego) orła na bia- Hymn. Codziennie w południe z budynku kostwem a miastem podpisano w 1995 r. Od fundatorem. Również w 2001 r. odsło- łym (srebrnym) tle z zielonymi koniczynami Urzędu Miasta grany jest hymn Gorzowa ponad 10. lat 30 stycznia, dzień wkroczenia nięto kamień ze zrekonstruowanym por- w żółtych (złotych) szponach i o takim dzio- skomponowany przez Jana Kupczyńskiego. Armii Czerwonej do Landsbergu, jest obcho- tretem Egometa Brahtza, twórcy gorzow- bie. Gorzów jest tym samym bodaj jedynym Kwiat – symbol. W 2006 r. ogłoszono plebi- dzony jako Dzień Pamięci i Pojednania, w któ- skich parków. miastem z symbolem szczęścia – zieloną scyt na kwiat – symbol Gorzowa. Zgłaszano rym landsberczanie i gorzowianie składają Kolejnym symbolem współpracy jest Dzwon koniczynką w herbie. magnolie, bratki, niezapominajki, ale naj- kwiaty na cmentarzach, a także podkreślają Pokoju odsłonięty 2 września 2006 r. na więcej głosów otrzymała róża. Duży wpływ wspólne działania na rzecz miasta. placu Grunwaldzkim. W trakcie nabożeń- na to miały róże rosnące w Parku Wiosny Ludów, popularnie zwanym Parkiem Róż. Warta w Gorzowie, fot. D. Adamski W 1938 r. posadzono tam 3500 krzewów. Władze Gorzowa deklarują, że róże zawsze będą rosnąć w całym mieście.

Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją kochali

Rok 1945 był dla poprzednich i dla nowych mieszkańców miasta rokiem niezapomnia- nym. Niemcy musieli stąd wyjechać, a Polacy przyjeżdżali najczęściej z konieczności. O losach jednych i drugich zdecydowała historia i traktaty podpisywane przez przy-

14 15 1 Część Krajoznawcza

stwa w katedrze odczytano po polsku i po niemiecku Ewangelię św. Mateusza ze sło- wami o nieosądzaniu innych. Przemówie- nia na placu Grunwaldzkim także tłuma- czone były na dwa języki. Orkiestra wykonała znany marsz wojskowy Alte Kameraden, któ- rego kompozytorem był Carl Teike, mieszkaniec Landsbergu. Dzwon poświęcili gorzowscy proboszczowie: katolicki i ewangelicki. Przemawiali – prezydent Tadeusz Jędrzejczak i Urszula Hasse-Dresing – szefowa ziomko- stwa landsberczan. Ten znaczący akt współ-

Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją kochali ją tak, Pokochajcie pracy Polaków i Niemców odbił się szerokim Dzwon Pokoju, fot. D. Adamski echem w całej Polsce. Innym dowodem wspólnej pamięci było Kopernika, czyli na dawnym cmentarzu pobłogosławienie 30 stycznia 2007 r., w kolej- ewangelickim. Jedyną zidentyfikowaną posta- nym Dniu Pamięci i Pojednania, wybudo- cią był Johann Gottlieb Hermann Paucksch. wanego przez miasto ossarium na cmen- Na terenie ossarium leżą więc dwa głazy. tarzu komunalnym. Spoczęły tam szczątki Tablica na jednym przypomina Pauckscha, 2700 dawnych mieszkańców Landsberga a na drugim – wszystkich nieznanych, któ- odkopane podczas budowy drogi przez park rych szczątki teraz tu spoczywają.

Trasy zwiedzania miasta Trasa nr 1 ...... 18 Trasa nr 2 ...... 28 Trasa nr 3 ...... 41 Trasa nr 4 ...... 46 Inne ciekawe miejsca ...... 52

16 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Landsberska mieszczka Trasa nr 1 Z kaplicą św. Urbana związana jest legenda

Trasa nr 1 Trasa mówiąca o mieszczce, która w latach wojen nr 1 Trasa Długość: 2,3 km husyckich (1431–35) w Landsbergu została Przebieg: Stary Rynek – ul. Bolesława Chro- posądzona o zdradę. Zarzucono jej, że brego – ul. Strzelecka – ul. Sikorskiego – Park powiedziała polskiemu rycerzowi Włady- Wiosny Ludów – ul. Wybickiego – ul. Włady- sławowi (polskie posiłki wspomagały wów- czas husytów) o tajnym wejściu za murami sława Łokietka – ul. Dąbrowskiego – ul. Wła- od strony Warty, którego wyjście znajdo- dysława Jagiełly – Wełniany Rynek – ul. Hawe- wało się w kaplicy. Torturami wymuszono lańska – ul. Sikorskiego – Stary Rynek od nieszczęsnej przyznanie się do zdradziec- kiego czynu i skazano na śmierć przez łamanie kołem. Straszliwy wyrok wykonano na Wzgó- Architektonicznym symbolem miasta jest rzu Wisielców (obecnie zbieg ulic Asnyka, Cho- wybudowany w 2. poł. XIII w. gotycki kościół pina i Konstytucji 3 Maja), gdzie w średniowie- Mariacki 1 (dzisiaj katedra pw. Wniebowzię- czu wykonywano egzekucje. Odtąd pojawia cia NMP), od którego rozpoczynamy nasz się tam biała postać, by w ten sposób mani- krajoznawczy spacer. Posadowiony na fun- festować swoją niewinność. damentach z kamienia, z czerwoną, wypa- laną cegłą w układzie gotyckim i wendyj- niu ognia w średniowieczu przy pomocy skim, dominował zawsze w panoramie tzw. „świdra ogniowego”. Robiono to wów- dawnego Landsberga, a obecnego Gorzowa czas w dni wyjątkowo uroczyste, jak Boże Wielkopolskiego. Narodzenie i Wielkanoc, by wzniecić „święty Przyglądając się uważnie cegłom w połu- ogień”, który wniesiony do domów, miał dniowych ścianach, łatwo zauważymy okrą- zapewnić jego mieszkańcom pomyślność głe wgłębienia, będące śladami po krzesa- i bezpieczeństwo. Legenda czy raczej aneg-

Katedra, fot. T. Jocz

dota doszukuje się w owych owalnych wgłę- paliskowych na miejscu kaplicy odnaleziono bieniach pamiątki po szczególnie uciążliwej 25 monet, wśród których najstarszą było pół pokucie za grzechy, polegającej na drążeniu denara Ottona V z końca XII w. otworów palcem przez grzesznika podczas Obok katedry, w cieniu kasztanowca, stoi modlitwy. Na murze widać też ostre nacięcia pomnik biskupa Wilhelma Pluty 2 autorstwa po ostrzeniu szabel w późniejszym okresie. prof. Czesława Dźwigaja. Figura waży 1200 kg W bocznym wejściu – na południowej ścianie – i mierzy 2,7 m. U jej stóp znajduje się tarcza zobaczymy piękny, oryginalny gotycki portal herbowa z łacińską sentencją Ut omnes unum wejściowy z profilowaniami. Nieco na prawo sint (Aby wszyscy byli jedno). od niego dostrzec możemy ślad po wejściu Zanim wejdziemy do wnętrza świątyni, przyj- do nieistniejącej dziś (ufundowanej przed rzyjmy się gwoździom wbitym w dębowe, 1385 r.) kaplicy pw. św. Urbana. Jej miejsce główne (zachodnie) drzwi wejściowe. Co oznaczono czerwoną cegłą w przykościelnym zamożniejsi mieszczanie fundowali nawet bruku. W czasie prowadzonych prac wyko- ćwieki posrebrzane i pozłacane, które nie

18 19 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Na ścianie ponad grobowcem wisi polichro- Po wejściu do wnętrza pseudobazyliko- Jak dzwony robiono mowany drewniany krucyfiks renesansowy wego kościoła znajdziemy się w jego najstar- Średniowieczne reguły wykonywania dzwonów z XVI w. Po lewej stronie przedsionka usy- szej części – nawie głównej. Sąsiaduje ona

Trasa nr 1 Trasa zalecały, by były one odlane w „80 częściach nr 1 Trasa z najprzedniejszej rosyjskiej miedzi, 10–11 czę- tuowany jest grobowiec biskupa Wilhelma z nawami bocznymi oddzielonymi ośmio- ści czystej cyny, 5–6 częściach cynku i 3–4 czę- Pluty (1910–86) – następcy bpa Benscha. Znaj- bocznymi filarami, na których wspiera się ściach ołowiu”. Ludwisarze często mówili też dują się na nim słowa, które duchowny czę- sklepienie krzyżowo-żebrowe. Światło o konieczności dodania do stopu srebra lub sto powtarzał i którymi kierował się w życiu: dociera do świątyni przez witraże wyko- złota, by podnieść barwę dźwięku dzwonu. Tak naprawdę podnosili oni w ten sposób jedy- „Człowiek w człowieku umiera, gdy go już nane w latach 1966–67 wg projektu Wiktora nie ich cenę. dobro uczynione nie raduje ani zło nie boli”. Ostrzołka i E. Kwiatkowskiego na 1000-lecie Obok zobaczymy dużą fotografię upamiętnia- chrztu Polski. Tematem witraży w prezbite- przetrwały jednak II wojny światowej. Zna- jącą wizytę papieża Jana Pawła II w 1997 r. rium jest siedem sakramentów świętych. lazły się tu one w 1917 r. jako potwierdzenie w Gorzowie Wielkopolskim i jego modlitwę Prezbiterium świątyni skierowane jest na wpłat na Narodową Fundację dla Wdów i Sie- przy grobie przyjaciela. Katedra – ołtarz w formie tryptyku z przełomu wschód, skąd – zgodnie z przekonaniem rot, zwaną „Ofiarą Hindenburga”. Wrota ozdo- W górnej kondygnacji wieży znajdują się XVI i XVII w., fot. T. Jocz średniowiecznych chrześcijan – ma nadejść bione herbem Berlina i Brandenburgii oraz dwa pomieszczenia, które dawniej zajmo- Zbawiciel w Dniu Ostatecznym. Tę, skle- wizerunkiem św. Jerzego (na zamku klamki) wał strażnik miejski. Jego zadaniem było czanie, pomni strat, zdecydowali się w 1921 r. pioną gwiaździście, część budowli zdobi nazywano „żelaznymi drzwiami”. bicie w dzwony oraz obserwacja miasta, by na zamówienie kolejnych dzwonów wyko- cenny renesansowo-manierystyczny ołtarz Po wejściu do kruchty wieży (53 m wyso- w razie pożaru ostrzec mieszczan ustalo- nanych w Apoldzie ze stopu stalowo-żeliw- z XVII w. W centralnej części tego jeszcze kości) dobudowanej na początku XIV w., nymi sygnałami. Najstarsze dzwony wyko- nego – nie nadającego się dla potrzeb wojen- luterańskiego tryptyku (pierwotnie polip- zauważamy po prawej tumbę grobową nano w 1448 r. Jeden z nich (większy) został nych. W 1922 r. w wieży zawisły cztery nowe tyku) widnieje Golgota, poniżej Ostatnia Wie- biskupa Teodora Benscha (1903–58). Pierw- przedziurawiony przez piorun w 1708 r., drugi dzwony: Modlitewny (umieszczono na nim czerza, a w szczycie postać Jonasza w pasz- szy rzymskokatolicki gorzowski admini- (mały) „Ave Maria” istniał do 1945 r. znak krzyża), Żałobny (najokazalszy z nich, czy wieloryba. Na bocznych skrzydłach strator apostolski objął swoją schedę 16 Na przestrzeni wieków w wieży zawieszano z urną z dymem ofiarnym), Pamięci (ma znak tryptyku umieszczono gotyckie postacie grudnia 1956 r., u schyłku zajadłej walki kolejne dzwony, które wisiały tam do 1917 r., serca) i Nadziei (znak kotwicy). Umieszczono apostołów z wcześniejszego ołtarza. Przy komunistów z Kościołem. W tym tak waż- gdy padły ofiarą zachłanności toczącej się na nich nazwiska ówczesnych przedstawi- bocznych ścianach prezbiterium zwracają nym dla siebie dniu mówił o związku narodu wówczas I wojny światowej. Pozostały na cieli miasta – burmistrzów Gerloffa, Henckela, uwagę stalle (ławy) z popiersiami 24 star- i Kościoła: „Kościół i Naród splotły się w dzie- wieży jedynie dwa dzwony zegarowe. Miesz- Meyera, Neumana oraz nazwiska przedsta- ców Apokalipsy. jach z sobą, jak matka z dzieckiem. Spró- wicieli parafii luterańskiej: Niethe, Kellner, buj wyrwać dziecko z objęć matki, a przeko- Pomnik biskupa Wihelma Pluty, fot. D. Adamski Schubach, Noack. Dzwony wygrywają melo- Belka tęczowa w katedrze, fot. D. Adamski nasz się, że rączki dziecka jeszcze mocniej dię z Persifala Ryszarda Wagnera. oplotą jej szyję”. Charakterystycznym elementem wieży jest zegar, który wykonano w Hanowerze Biskup Wilhelm Pluta (1910–86) w 1899 r. Pierwszy czasomierz istniał już Duszpasterz pozostał w pamięci gorzowian w połowie XVIII w. i był powierzony pieczy jako człowiek wielkiej troski o wiernych i ten, Albrechta J. Bucka pochodzącego z polskiej który nie bacząc na piętrzące się przeszkody, Skwierzyny. odnowił kościół Matki Boskiej Cierpliwie Słu- Na wyższych kondygnacjach wieży udostęp- chającej w Rokitnie – najbliższe gorzowianom sanktuarium maryjne. Pamięta się także jego niono pomieszczenia na prezentację zbiorów śląskie żarty, wplatane w kazania skierowane muzealnych związanych z historią świątyni do wiernych. Biskup był czynnym uczestnikiem i miasta. Przedostatnia kondygnacja pełni Soboru Watykańskiego II i serdecznym przyja- rolę platformy widokowej, do której doj- cielem papieża Jana Pawła II. dziemy pokonując… 171 schodów.

20 21 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Nawę główną od trójbocznie zamkniętego nachodził”. Dodatkowo jeszcze „przez dwa i II wicemistrz świata pozostał w pamięci prezbiterium oddziela belka tęczowa z późno- lata wyjmował z organów piszczałki, przeta- gorzowskich kibiców żużla na zawsze, bo po gotycką grupą Ukrzyżowania z Matką Boską piał i sprzedawał”. W efekcie organista został trosze kibicem żużla czuje się każdy gorzo- Trasa nr 1 Trasa nr 1 Trasa i św. Janem – jest to najstarszy, XV-wieczny, ścięty, a organy w kolejnym roku naprawiono. wianin. zachowany element wystroju świątyni. Warto W 1926 r. zamówiono w firmie Sauer z Frank- Kierujemy się deptakiem ulicy Strzeleckiej do zwrócić też uwagę na trzy belki spinające furtu nowe 46-głosowe organy, po ostatnim mostku na Kłodawce, mijając po prawej stro- mury. W szczycie jednego z filarów zoba- remoncie do dziś służące w świątyni. nie dawny budynek leżakowni piwa 6 z 1877 r., czymy wizerunek orła (XIV/XV w.) – jedną Po zwiedzeniu świątyni kierujemy się na należący do browaru Braci Gross. Nie prze- z niewielu pozostałości polichromii. Pier- północ w kierunku skweru, gdzie niewąt- kraczając Kłodawki, dochodzimy do niewiel- wotnie wnętrze kościoła zdobił także żyran- pliwie zwróci naszą uwagę „kwietny paw” kiego pomnika Marii Konopnickiej 7 , która była dol wykonany z poroża dorodnego jelenia. i wierzba płacząca. Poza nimi odnajdziemy patronką stojącej niegdyś w tym miejscu Według legendy, zwierzę uciekając (ponoć tu m.in. dekoracyjną odmianę złocistą cisa pierwszej polskiej szkoły. W maju 1945 r. zapi- zimą 1599 r.) przed goniącymi go oszalałymi pospolitego, jałowiec sabiński oraz kłęk sano do niej 54 dzieci, ale po trzech miesią- z głodu wilkami, wpadło do świątyni i skonało kanadyjski o oryginalnych, podwójnie pie- cach promocję dostało… 183 uczniów. wyczerpane u stóp ołtarza. Niestety, w poło- rzastych liściach. Nieco po prawej stronie, nad brzegiem Kło- wie XIX w. przekazano niezwykły żyrandol Za skwerem zobaczymy wierną rekonstruk- dawki rośnie piękny okaz cypryśnika błot- do Charlottenburga. cję tramwaju miejskiego 3 z 1899 r. zbudowanego 8 (238 cm obwodu). To długowieczne W pobliżu wejścia z nawy bocznej do zakry- nego specjalnie dla Landsbergu, a osiągają- (osiąga do 2000 lat!) drzewo iglaste pocho- stii (pomiędzy XII i XIII stacją drogi krzyżowej) cego wówczas szybkość 12 km/godz. Replika Pomnik Szymona Giętego, dzące z Ameryki Północnej sprowadzono do widnieje w cokole granitowy cios (50 × 40 cm) w dużej części wykonana jest z elementów fot. D. Adamski Europy w połowie XVII w. dla ozdoby par- z tajemniczą szachownicą posiadającą 11 pól drewnianych i oryginalnego podwozia typu ków. Cypryśnik posiada charakterystyczne poziomych na 4,5 pola pionowe widoczne, bo Bremen z lat 20. XX w. Dziś wóz pełni rolę miasta Z Szymonem po Gorzowie, ilustrowane niewielkie 2–2,5 cm szyszki i – u starszych pozostała część znajduje się najprawdopo- punktu informacji turystycznej. Nabyć tu rysunkami Dariusza Sapkowskiego. okazów – wyrastające z korzeni odrosty dobniej pod posadzką. Spośród szachownic, można mapy, przewodniki, pamiątki zwią- Kierując się dalej na północ, przechodzimy wychodzące na powierzchnię ziemi, których odkrytych dotychczas przez historyków, spo- zane z Gorzowem i okolicami, a także bilety obok pawilonu handlowego Arsenał 4 , rolą jest zaopatrywanie korzeni w tlen. tyka się je jedynie w świątyniach romańskich na imprezy kulturalne. Polecamy wydane nazwanego tak na pamiątkę istniejącego Po drugiej stronie ulicy wznosi się eklektycz- i żadna z nich nie jest zlokalizowana we wnę- w 2006 r. karty najcenniejszych zabytków w tym miejscu niegdyś budynku XVIII-wieczny budynek dawnego Cesarskiego Urzędu Pocz- trzu kościoła. Rola i symbolika szachownic do nego arsenału wyburzonego w 1969 r. towego 9 ,powstały w 1890 r. i wielokrotnie dzisiaj pozostają nieznane i liczne hipotezy Pomnik żużlowca – Edwarda Jancarza, Dochodzimy do przejścia dla pieszych, by rozbudowywany. Widoczny z chodnika dzie- z nimi związane niczego nie przesądzają. fot. B. Nowosielski nim skierować się na drugą stronę ulicy Bole- dziniec wewnętrzny był dawniej miejscem W zakrystii zachowały się dwa oryginalne sława Chrobrego, do zielonego skweru na postoju dyliżansów. Warto przejść przez gotyckie zworniki – jeden z motywem ulicy Strzeleckiej, gdzie stajemy przed jedy- obecny budynek poczty na jego drugą stro- dwóch ptaków i drugi z motywem Agnus Dei nym na świecie pomnikiem żużlowca 5 . Dzieło nę, by stanąć przed elewacją frontową zdo- (Baranka Bożego). autorstwa Andrzeja Moskaluka wyobraża bioną dwoma jednoosiowymi ryzalitami. Bliż- W XV w. w kościele pojawiły się pierwsze siedzącego na motocyklu żużlowym Edwarda szy głównemu wejściu ryzalit poprzedzony organy, po przebudowie w 1598 r. posia- Jancarza, jedenastokrotnego reprezentanta jest portykiem i nadbudowany wieloboczną dające 24 registry (zarejestrowane barwy Polski w indywidualnych mistrzostwach wieżą zwieńczoną ażurowym, kopułowym głosu). W 1617 r. powiększono je o kolej- świata na żużlu. Legendarny gorzowski żuż- hełmem. Jest to jedna z najpiękniejszych bu- nych 12 registrów. Z pierwszymi organami lowiec ma na piersi plastron Stali Gorzów – dowli eklektycznych Gorzowa. wiąże się historia skandalu obyczajowego klubu, z którym związał całe swoje sportowe Ulicą Strzelecką dochodzimy do parkingu i kryminalnego, kiedy to w 1562 r. organista życie w latach 1965–86. Dwukrotny mistrz przed domem handlowym „Park 111”, gdzie Walerius wdarł się „do szkoły i nagi uczniów Polski, trzykrotny zdobywca „Złotego Kasku” stoi kolejna wyjątkowa rzeźba autorstwa

22 23 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Andrzeja Moskaluka – pomnik kloszarda 10 . Dochodzimy do willi wybudowanej w stylu wał się niegdyś pokój właściciela, połączony Może to dziwić, ale „Szymon Gięty” (Kazimierz secesji berlińskiej wg projektu Karola Ben- z gabinetem i jadalnią. Weranda od strony Wnuk, 1914–98) był osobowością wyjątkową. gerta w 1903 r. dla znanego landsberskiego parku umożliwiała relaks, oferując widok na Trasa nr 1 Trasa nr 1 Trasa Jego pseudonim utworzył gorzowski pisarz inżyniera Hansa Lehmanna. Dziś jest to sie- zieleń parku (po wybudowaniu nowego kom- i poeta Zdzisław Morawski. Do legendy prze- dziba Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicz- pleksu bibliotecznego taki odpoczynek będzie szło wiele żartów Szymona. Gorzowianie do nej 12 (ul. Sikorskiego 107), na ścianie której możliwy już tylko częściowo). Z dawnego dziś pamiętają, jak „Szymon Gięty” rozkładał obok wejścia umieszczono płaskorzeźbę, wyposażenia wnętrza zachowały się schody w centrum miasta swój namiot, by za drobną przedstawiającą sylwetkę poetki cygańskiej – z dekoracyjną balustradą i latarnią, boazerie, opłatą pokazać znajdującą się wewnątrz Bronisławy Wajs Papuszy. wbudowane meble, kaflowy kominek z wikli- małpę. Zaintrygowani ciekawscy wchodzili Papusza przybyła w okolice Gorzowa Wiel- nową kratą, witraż ukazujący mieszczan do wnętrza, by zobaczyć tam… własne odbi- kopolskiego w 1953 r. wraz z jednym z ostat- w tradycyjnych strojach, żyrandol o kształ- cie w lustrze. Innym razem Szymon Gięty ofe- nich wędrujących taborów cygańskich. Tema- cie obręczy, malowidła ścienne oraz dekora- rował zobaczenie ptaków egzotycznych, czyli… tem jej poezji jest życie Cyganów, ich obyczaje, cje sufitów – stiukowe i drewniane. Na ścianie różnobarwnie pomalowanych wróbli. Inicja- Stara poczta, fot. T. Jocz przywiązanie do tradycji tego koczowniczego przy schodach na piętro zobaczymy karyka- torami budowy pomnika „Szymona Giętego” narodu i piękno przyrody. Wiersze jej wydano tury wybitnych postaci kultury gorzowskiej był Społeczny Komitet, pewien gorzowianin brały rytualne przedmioty, archiwum oraz w tomikach: Pieśni Papuszy, Pieśni mówione autorstwa Zbigniewa Olchowika oraz rysunki mieszkający na stałe w Kanadzie i – w decy- księgozbiór. Ostatnim mistrzem loży był i Lesie, ojcze mój. przedstawiajce dawny niemiecki Landsberg dującym stopniu – „Gazeta Wyborcza”. dyrektor szkoły średniej – Lapke. Po wojnie Siedziba biblioteki to budynek o secesyjnym wykonane przez Romana Picińskiego. Dochodzimy do ulicy Sikorskiego nieopodal mieściła się tu pierwsza siedziba Starostwa wnętrzu, w którym funkcjonalne rozwiąza- Po zwiedzeniu willi przekraczamy bramę miejsca, gdzie od średniowiecza istniała Powiatowego. nia nawiązują do modernizmu. Wszystkie najpiękniejszego z miejskich parków – Par- Brama Młyńska i jeden z czterech miejskich W elewację budowli (na prawo od wejścia) pomieszczenia skupiono wokół klatki scho- ku Wiosny Ludów (dawna nazwa: Park Ce- młynów. Po drugiej stronie ulicy znajduje się w 2006 r. wmurowano pamiątkowy meda- dowej i reprezentacyjnego, dwukondygnacyj- sarza Wilhelma) o powierzchni 4,78 ha. Za- klasycystyczny budynek Loży Wolnomularskiej lion autorstwa Zofii Bilińskiej, poświęcony nego holu, gdzie stoją rzeźby przedstawiające łożony on został w 1913 r. wokół dawnego Świętego Jana pod Czarnym Orłem 11 , założo- pamięci pierwszego starosty gorzowskiego gorzowskich literatów: Papuszy (dłuta Karola stawu młyńskiego zasilanego wodami Kło- nej w mieście w 1810 r., odwołującej się do Floriana Kroenke (1909–2004). Przez wła- Parno-Gierlińskiego), Ireny Dowgielewicz dawki, na gruntach zakupionych przez mia- pruskiej tradycji patriotycznej. Pierwszym dze komunistyczne został usunięty ze sta- i Zdzisława Morawskiego (wykonane przez sto. Kierujemy się w prawo na mostek (obok mistrzem loży był radca sądowy Bothe. nowiska za ideologicznie „odchylenie” – Andrzeja Moskaluka). Na parterze znajdo- niego rośnie rzadki okaz klonu Ginnala, ga- Budynek landsberskiej loży rozbudowano podobno tradycyjne ucałowanie pierścienia w latach 90. XIX w. Należał on do wolno- biskupiego w czasie jednej z uroczystości Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna – mularzy aż do 1935 r., kiedy to władze nazi- publicznych, co uznano za „prowokacyjne reprezentacyjny hol, fot. D. Adamski stowskie zdelegalizowały organizację i ode- manifestowanie klerykalizmu”. Pomysło- dawca wielu inicjatyw w mieście pełnym Wolnomularze gruzów, przez współpracowników nazy- Początki wolnomularstwa sięgają czasów śre- wany był „człowiekiem wichru i ognia”. dniowiecznych budowniczych katedr, którzy Jedną z jego niewątpliwych zasług było z czasem zaczęli organizować się w związki powołanie Aeroklubu Ziemi Lubuskiej, któ- wyznające wolność religijną i polityczną, uni- rego został prezesem. wersalizm, równość i braterstwo pomiędzy ludźmi. Ich spadkobiercami duchowymi są póź- Oddalając się od centrum ulicą Sikorskiego, niejsi członkowie lóż wolnomularskich, chęt- przechodzimy obok spiętrzenia wody na Kło- nie odwołujący się do symboli i nazewnictwa dawce, gdzie do 1969 r. mieściła się malow- przodków. W lożach obowiązywały trzy stopnie niczo położona „Cafe Voley” – powojenna wtajemniczenia – uczeń, czeladnik i mistrz. „Wenecja”.

24 25 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

pomnikowy okaz wierzby białej o gałęziach budowy obiektu – wybitnego człowieka zwisających wprost do wody. Rozpoczyna i dumy każdego miasta w każdych czasach – się tu jeden z zieleńców miasta, założony już Maxa Bahra. W uroczystości odsłonięcia Trasa nr 1 Trasa nr 1 Trasa w 1899 r. wzdłuż kanału Kłodawki i nazywany rekonstrukcji popiersia w 2001 r. wzięli udział podówczas „placem Bismarcka”. Ozdobą tego jego potomkowie – Jürgen Bahr wraz z synem miejsca jest rosnąca nad rzeką topola czarna (więcej na temat Maxa Bahra – zob. s. 52). (wiek 320 lat) o obwodzie 660 cm i wiąz szy- Przechodzimy na drugą stronę ulicy w kie- pułkowy o obwodzie 351 cm. runku fragmentu kamienno-ceglanych mu- Skręcamy przez kolejny most w prawo, w ulicę rów obronnych z XIV w. 15 (ul. Zabytkowa) Dąbrowskiego, obok nowoczesnego budynku o długości 130 m, z czterema basztami łupi- straży pożarnej. Idąc aleją jarzębów szwedz- nowymi (czatowniami). Już ok. 1325 r. mia- kich, mijamy budynki obecnych szkół zawo- sto otaczały fosy wypełnione wodą i kamien- Park Wiosny Ludów, zwany Parkiem Róż – aleja platanów i kasztanowców, fot. T. Chwalisz dowych – mechanicznej i elektrycznej. W tej ne mury obronne o długości 4476 m ostatniej mieścił się dawny Dom Działalności z 32 czatowniami i trzema bramami – San- tunku pochodzącego z Chin, Japonii i Korei), nych czy grabów, by odnaleźć katalpę żół- Społecznej 13 (Volkswohlfahrtshaus), w którym tocką, Młyńską i Mostową. Mury, których skąd rozciąga się ciekawy widok na poro- tokwiatową, berberys japoński, suchodrzew od 1920 r. były: hala sportowa, biblioteka fragmenty dziś oglądamy, są efektem prze- śniętą olchami wysepkę Stawu Kłodawskie- skrytoowocowy, irgę błyszczącą, cisy, kilka (15 000 tomów), czytelnia, siedziby różnych budowy i rozbudowy tych pierwszych z oba- go z gniazdami kaczek krzyżówek. Idąc dalej odmian klonów, perełkowiec, żywotnik za- organizacji społecznych, a nawet kuchnia wy przed spodziewanym najazdem husytów kasztanową aleją, mijamy (jeśli jest to okres chodni czy wierzbę mandżurską lub pocho- socjalna. czeskich w XV w. Obawy te okazały się słusz- letni) po prawej stronie setki różnobarwnych dzącą z Chin topolę wielkolistną. Dochodzimy do skrzyżowania z ulicą Jagiełły, ne, bowiem w czerwcu 1433 r. Landsberg ob- róż wielu odmian, które nadały parkowi po- Park opuszczamy aleją platanową wiodącą gdzie skręcamy w lewo obok powstałego legany był przez 7 dni przez husytów i posił- toczną nazwę „Parku Róż”. Jest to doskona- wzdłuż Kłodawki i dochodzimy do bramy pół- w 1930 r. budynku Łaźni Miejskiej 14 (Volksbad). ki polskie. Mury sprawdziły się wówczas łe miejsce, by się zatrzymać na jednej z ła- nocno-wschodniej, czyli zbiegu ulic Wybic- Był to obiekt na ówczesne czasy nowocze- doskonale – miasto nie zostało zdobyte. weczek i odpocząć, obserwując pływające kiego i Łokietka. Kierujemy się pasami dla sny z pływalnią 20 × 25 m i pomieszczeniami Pierwszym, który zdobył miasto, w 1631 r. bu- majestatycznie po stawie łabędzie. W par- pieszych do ulicy Łokietka, by dotrzeć nią do kąpieli leczniczych, solarium i salą gim- rząc część murów, był król szwedzki Karol ku warto spędzić więcej czasu na spacerach do ulicy Bolesława Chrobrego i zabytkowego nastyczną. Warto zajrzeć do wnętrza łaźni, Gustaw. Z czasem (począwszy od XVIII w.) alejami kasztanowców, platanów klonolist- mostku na Kłodawce, obok którego rośnie by stanąć w holu przed popiersiem inicjatora zasypano fosy i wyburzono bramy miejskie oraz niemal wszystkie czatownie i mury. Na Średniowieczne mury obronne, fot. T. Jocz Studnia Czarownic, fot. T. Jocz miejscu części dawnych fos powstały domy, ulice, a w części planty. Wśród zieleni nieopodal murów stoi rzeźba, która w przeszłości budziła wśród mieszkań- ców Gorzowa wiele kontrowersji – Śfinster 16 autorstwa Zbigniewa Frączkiewicza. Świnster był w latach 90. przesuwany z miejsca na miejsce i omal nie poszedł na złom. W końcu sta- nął na skwerze, gdzie na swój sposób uczestniczy w życiu miasta, np. zakładając czerwoną czapeczkę w dniu św. Mikołaja. Swoje imię za- wdzięcza jednemu z ówczesnych radnych miasta – Józefowi Teofilowi Finsterowi, który za- kupił rzeźbę dla miasta.

26 27 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 22

w miejscu pierwotnej lokalizacji studni ostatniej Włodzimierz Korsak czarownicy w Landsbergu. Po wojnie figura cza- Włodzimierz Korsak (1886–1973), autor wyda- rownicy znikła, ale studnia ocalała. Powróciła do

Trasa nr 2 Trasa nego w 1922 r. elementarza myśliwych – Rok myśli- nr 2 Trasa wego – mieszkał w Gorzowie od 7 lipca 1945 r. służby miastu jako atrakcja turystyczna w 1997 r., do 1969 r. W latach międzywojennych piasto- kiedy to gorzowska rzeźbiarka Zofia Bilińska zre- wał godność Głównego Łowczego Polski i pisał konstruowała postać czarownicy, a ówczesny liczne książki adresowane do myśliwych – zwy- prezydent miasta Henryk Maciej Woźniak zde- kle w formie gawęd. Z czasem pasja myśliwska (wśród jego trofeów były m.in. wilk, niedźwiedź, cydował o jej ustawieniu w tym miejscu. tygrys) przeobraziła się w chęć ochrony piękna Idziemy dalej ulicą Hawelańską, mijamy księ- przyrody. To on, jako jeden z pierwszych, dostrzegł garnię, w której elewację wmurowano tablicę konieczność ochrony unikalnej przyrody obszarów poświęconą Włodzimierzowi Korsakowi 18 – wiel- ujścia Warty do Odry. Ostatnia jego książka Las mi kiemu przyrodnikowi, pisarzowi, malarzowi, powiedział opowiada o prawach rządzących przy- rodą i dotyczy ziemi lubuskiej, a adresowana jest fotografikowi, podróżnikowi i myśliwemu. do ludzi młodych. Jego imieniem nazwano w oko- Dochodzimy do ulicy Sikorskiego i po przej- licach Lubniewic rezerwat ornitologiczny zarasta- ściu na drugą stronę stajemy na Rynku, gdzie jącego jeziora Janie. zaczyna się trasa nr 2.

Dochodzimy do Wełnianego Rynku będącego Trasa nr 2 pamiątką po czasach, kiedy Landsberg był sto- licą handlu wełną na terenie Prus. Stoimy przed Długość: 2,5 km Studnią Czarownic 17 o stożkowym miedzianym Przebieg: Stary Rynek – ul. Obotrycka – dachu, ozdobionym postacią nagiej czarownicy ul. Pionierów – ul. Sikorskiego – ul. Dzieci lecącej na miotle. Była to kiedyś jedna z wielu Wrzesińskich – ul. Władysława Jagiełły – studni zaopatrujących mieszczan w wodę, a stała ul. Warszawska – ul. Szpitalna – ul. Teatralna – na tyłach dzisiejszego Urzędu Miasta (Ratusz, ul. Cichońskiego – ul. Sikorskiego – ul. Fornal- ul. Sikorskiego 3–4). Legenda wiąże nazwę studni, skiej – ul. Obotrycka pochodzącej z 1926 r., ze spaleniem w 1686 r.

Stary Rynek, fot. T. Jocz Stary Rynek zawsze był sercem miasta. To miarą długości ryb dopuszczanych do sprze- tu od średniowiecza stał ratusz – siedziba daży w mieście. władz miejskich. Ta dwukondygnacyjna Przed ratuszem od średniowiecza stał prę- budowla, nakryta wysokim dachem dwuspa- gierz – miejsce wymierzania kar mieszcza- dowym z wieżą trębacza, uległa katastrofie nom i studnia z figurą Rolanda. budowlanej w 1825 r. i zimą 1850/51 została Na miejscu ratusza w 1897 r. landsberski prze- rozebrana. Zanim jednak przestała istnieć, mysłowiec, produkujący znane na całym świe- miała, jak każdy szanujący się obiekt histo- cie kotły parowe, Hermann Paucksch (1816–99) ryczny, swojego ducha, a właściwie upiora ufundował miastu fontannę, którą zdobiły (zob. ramka). Inna historia mówi o stalo- figury wykonane z brązu i ważące 1575 kg. wej rybie (śledziu) umieszczonej na ratuszu. Fontanna stała się symbolem miasta. Na ska- Według jednych wskazywała ona poziom łach piaskowcowych pochodzących z kamie- wody w ratuszu w czasie wielkiej powodzi niołomów w Neu Warthau (Wartowice koło w 1564 r., a według innych była minimalną Bolesławca) stoi postać kobiety z wiadrami,

28 29 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

nia fontanny, dzięki staraniom władz miasta tycznej elewacji, została wybudowana w 1867 r. Upiór z ratusza i dawnych landsberczan, postawiono replikę przez piekarza Carla Beckera, a rozbudowa- Rzecz przedstawiała się tak: dwu rajców spie- rzeźb autorstwa Zofii Bilińskiej. na i przebudowana w 1892 r. przez jego sy-

Trasa nr 2 Trasa rało się w magistracie w pewnej kwestii i kiedy nr 2 Trasa jednemu z nich zabrakło argumentów, pchnął W centralnej części Starego Rynku znajduje na Carla Ernesta Beckera. Szczególną uro- nożem swego adwersarza w samo serce, zabi- się gorzowska Aleja Gwiazd 2 autorstwa dą odznacza się narożny wykusz nakryty jając go na miejscu. Sprawca uciekł w popłochu Andrzeja Moskaluka z wmurowanymi tabli- hełmem ze sterczyną. Chleb Beckerów prze- z miasta, jednak po pewnym czasie powró- cami poświęconymi wybitnym twórcom kul- testowali w 1936 r. i uznali za najlepszy w Niem- cił opętany szaleństwem lub wierząc, że czyn ujdzie mu na sucho. Tak się jednak nie stało. tury. Upamiętniono w ten sposób Wiesława czech zawodnicy niemieccy udający się na Został pojmany, osądzony i ścięty na ladsberskim Strebejkę (1945–94) – grafika i scenografa, regaty olimpijskie z Ameryki do Hamburga. rynku. Od dnia wykonania wyroku bano się prze- Jana Korcza (1905–84) – artystę malarza, Potomkowie tej rodziny do dziś kultywują bywać nocą w salach ratusza i na rynku, bo czę- Andrzeja Gordona (1948–92) – artystę mala- tradycje rodzinne w Niemczech, prowadząc sto można było tam spotkać bezgłowego ducha rza, Bolesława Kowalskiego (1941–2001) – pla- w Uelzen fabrykę cukierniczą. W latach rajcy. Działo się tak dopóki któregoś roku, przed świtem Bożego Narodzenia pewna staruszka nie styka, Waldemara Kućkę (1932–81) – artystę Gorzowska Aleja Gwiazd na Starym Rynku, 1945–46 w kamienicy Beckerów 6 rezydował napotkała upiora, który poprosił ją, by zmówiła fotografika, Jerzego Szalbierza (1947–97) – fot. T. Jocz radziecki komendant wojenny pułkownik Jo- „Ojcze Nasz” za jego grzeszną duszę. Wystra- artystę fotografika, Zdzisława Morawskiego sif Michajłowicz „Siergiej” Dragun (1896–1957). szona babina spełniła prośbę. Jednak strach, (1926–92) – dramaturga, poetę i prozaika, Hen- przeniesiono na ścianę domu przy ulicy Kosy- Pierwszym jego rozkazem było polecenie którego doznała, sprawił, że następnego dnia rykę Żbik-Nierubiec (1944–2001) – artystkę- nierów Gdyńskich 20, w którym poetka miesz- uprzątnięcia trupów, które leżały na ulicach ona sama umarła. Odtąd upiora rajcy na rynku już nie spotykano. tkaczkę, Michała Puklicza (1934–2002) – sce- kała (naprzeciw hotelu „Mieszko”). jeszcze w dwa tygodnie po zajęciu miasta nografa, Mieczysława Rzeszewskiego Na elewacji jednego z budynków południowej przez Armię Czerwoną. Pionierzy wspomi- zwana „Marią od Pauckscha” lub pieszczotli- (1931–2005) – architekta wnętrz i Hieronima pierzei rynku (ul. Obotrycka 12b), umieszczono nają go jako człowieka życzliwego Pola- wie „bamberką” (od figury z poznańskiego Świerczyńskiego (1933–2004) – architekta. panoramę dawnego Landsberga 3 (autorstwa kom. Starego Rynku). Utożsamiano ją z tradycyjną Była jeszcze jedna płyta poświęcona pamięci Bolesława Kowalskiego) i tablicę poświęconą Po drugiej stronie skrzyżowania wznosi się solidnością i pracowitością landsberskich Bronisławy Wajs Papuszy – poetki cygańskiej, Janowi Korczowi 4 – malarzowi, który w tym dwukondygnacyjna, najstarsza kamienica mia- mieszczan(ek), a także z rzeką Wartą. Dzieci jednak z woli wspólnoty cygańskiej płytę domu przez wiele lat miał pracownię. sta 7 , wybudowana pod koniec XVIII w. bawiące się u jej stóp przedstawiają branże Istotnym elementem turystycznym rynku jest W piwnicach za szkłem widnieje fragment przemysłu, z jakich słynęło miasto. Chłopiec Fontanna Pauckscha na Starym Rynku, fot. T. Jocz ławeczka internetowa Gorzowa 5 . Aby stać się ściany jeszcze wcześniejszych obiektów. Ten z młotem (obok którego znajdowało się kie- dostępnym w sieci internetowej dla przyja- historyczny zajazd od końca XIX w. należał dyś koło zębate) symbolizował zakłady ciół, krewnych i znajomych, wystarczy odna- do rodziny Stenigke – producentów wyśmie- maszynowe, dziewczynka z wędką – fabryki leźć na Rynku ławeczkę z oznaczeniem nitych win i likierów. sieci, a dziewczynka ze stateczkiem – stocz- „WEBSTREFA”, usiąść na niej, zadzwonić lub Skręcamy w lewo w ulicę Pionierów, przecho- nię i transport rzeczny. Do postaci ostatniej wysłać SMS do wybranej osoby z prośbą, by dzimy obok kamienicy kupca landsberskiego Jo- dziewczynki z wysoko upiętym warkoczem weszła na stronę http://www.gorzow.pl, klik- hanna Mattisa 8 vel Matysiewicza (1890–1960) – pozowała podobno wnuczka fundatora. Auto- nęła w zakładkę WebCAM i wybrała „ławka polskiego emigranta zamieszkałego w mieście rem projektu fontanny Pauckscha 1 był Cuno WEBstrefa”. Po chwili możemy już pozdrowić od około 1918 r. (dziś siedziba banku). Dalej von Uechtritz. W latach II wojny światowej naszego rozmówcę, np. machając ręką. Inne mijamy bardzo ciekawy, zdobiony wizerunka- rzeźbę zdemontowano (1942) i przetopiono kamery pokazują nam fontannę Pauckscha, mi żab i pelikanów, portal boczny wejścia prawdopodobnie na cele militarne. Inna hipo- most na Warcie, widok na bulwar i ulicę (obecnie bankomat innego banku) prowadzą- teza przesuwa fakt wywozu figur z miasta Hawelańską. cego do dawnej siedziby Landsberskiego Towa- i ich zniszczenia na rok 1945. Przetopić je Z rynku kierujemy się ulicą Obotrycką do rzystwa Kredytowego 9 wybudowanej w 1925 r. potem miano na pomnik Chwały Armii Czer- skrzyżowania z ulicą Pionierów, gdzie war- w stylu późnej secesji. Kilka kroków dalej zo- wonej powstały na kurhanie Mamaja w oko- to zwrócić uwagę na dwie kamienice. Jedna baczymy tablicę poświęconą pionierom zasiedla- licach Stalingradu. W 100 lat od ufundowa- z nich, czterokondygnacyjna o pięknej eklek- jącym miasto 10 w 1945 r.

30 31 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2 Trasa nr 2 Trasa nr 2 Trasa

Ulica Obotrycka – po lewej kamienica Beckerów, fot. T. Jocz Urząd Miasta, fot. T. Jocz

Dochodzimy do ulicy Sikorskiego (dawniej nęła w pożarze domu, natomiast część zdo- wych. W piwnicach budynku obecnego ratu- dysław Sikorski 1881–1943 Premier rządu RP główna ulica Landsberga – nazywana Richt- łali jednak uratować co wrażliwsi na sztukę sza do 1945 r. mieściła się restauracja. Dziś od- Naczelny Wódz PSZ Wielki Polak Gorliwy Pa- strasse), przed czterokondygnacyjną elewa- polscy osadnicy, a biskup Kurt Scharf – syn bywają się tu posiedzenia radnych miejskich. triota walczył i zginął za naszą wolność”. Ta- cję frontową Gospodarczego Banku Spółdziel- chrzestny i spadkobierca Wilhelma Ogole- W elewację budynku we wrześniu 2002 r. wmu- blicę ufundowali kombatanci, zesłańcy Sybi- czego 11 . Ważnym elementem elewacji jest ita – swoje eksponaty testamentem przeka- rowano tablicę pamiątkową poświęconą pa- ru, Rodzina Katyńska i mieszkańcy miasta. portal wejściowy, częściowo wykonany z pia- zał gorzowskiemu Muzeum. mięci patrona ulicy – Władysława Sikorskiego W samo południe z dachu magistratu rozlega skowca i umieszczony ponad nim czworokąt- Mijamy Klub Myśli Twórczej Lamus 12 z barw- autorstwa Zofii Bilińskiej. Przedstawiono jego się hejnał miejski skomponowany przez Jana ny ryzalit z owalnym medalionem przedsta- ną elewacją autorstwa Joanny Bubienko oraz popiersie wraz z tekstem: „Generał broni Wła- Kupczyńskiego i odtwarzany z nagrania. Pier- wiającym zasłużonego członka Towarzystwa urokliwym lokalem wewnątrz i dochodzimy wotnie proponowano, by hejnałem był frag- Kredytowego – burmistrza Lehmanna. Ponad do Urzędu Miasta 13 (Ratusz; ul. Sikorskiego 3-4) Herb miasta i kwiatowy symbol UE, fot. T. Jocz ment marsza Alte Kameraden kompozycji lands- ryzalitem znajduje się niewielki taras i trój- mieszczącego się w budynku dawnej Miejskiej berskiego muzyka Carla Teike. Zrezygnowano kątny fronton. Kasy Oszczędnościowej. Jego elewację zdobią jednak z tego pomysłu po perswazji dawnych… Idąc dalej ulicą Sikorskiego, mijamy budynek dumne słowa Pro publico bono (Dla dobra pu- landsberczyków, którzy byli szczerze zdziwie- sklepu spożywczego i banku, stojący na miej- blicznego). Zapomnianą już dziś anegdotą jest ni pomysłem adaptacji fragmentu marsza woj- scu, w którym od 1897 r. do nocy 16/17 lipca fakt, że pierwszy dokument wydany przez ma- skowego na hejnał. 1945 r. istniała księgarnia i dom Wilhelma Ogo- gistrat polski opatrzony został – z braku pie- Przechodzimy na drugą stronę ulicy do beto- leita (1869–1953), landsberskiego humanisty, częci – odciskiem przedwojennej srebrnej pię- nowego 7-tonowego herbu Landsberga – księgarza i kolekcjonera. Jego kolekcja pamią- ciozłotówki. Pierwszy polski prezydent miasta, Gorzowa 14. Dawniej był to jeden z dwu her- tek po niemieckich poetach romantycznych – Piotr Wysocki (uczestnik powstania wielko- bów umocowanych pośrodku najdłuższego Goethem i Schillerze – nie miała sobie równej polskiego) był człowiekiem pracowitym przęsła mostu na Warcie. 30 stycznia 1945 r. pod względem wielkości w północnych Niem- i oszczędnym. Pionierzy gorzowscy wspomi- Niemcy wysadzili most, a herby runęły do wody. czech. Zbiory te w części zostały zrabowane nają do dziś, że dzień zaczynał od gaszenia Po latach wydobyto jeden z nich na powierzch- przez żołnierzy radzieckich, część z nich spło- istniejących wówczas ulicznych lamp gazo- nię i w 1997 r. ustawiono przed magistratem.

32 33 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Idziemy dalej ku skrzyżowaniu z ulicą Dzieci kolistna rośnie w górach i na pogórzach połu- załym balkonem. Zadaszona i oszklona loggia Wrzesińskich do ładnej, bardzo ciekawej archi- dniowej Europy, Azji Mniejszej i Kaukazu). od strony parku umożliwia obserwację parku tektonicznie, secesyjnej kamienicy 15 z 1905 r. Nieco wyżej (obok przystanku MZK) rośnie także w dni chłodne i deszczowe. W bocznej Trasa nr 2 Trasa nr 2 Trasa W tym miejscu za bramą Santocką zaczynało okazały platan klonolistny 18 – również elewacji dodano sześcioboczną wieżyczkę. się Przedmieście Santockie, a po rozebraniu o pomnikowych wymiarach. Każda z elewacji posiada bogate detale archi- bramy wytyczono plac Parad, zlikwidowany Wchodzimy w ulicę Warszawską, będącą kon- tektoniczne wykonane z piaskowca. po 1945 r. Istniejący budynek jest jedynym, jaki tynuacją ulicy Sikorskiego, mając po lewej Zanim zwiedzimy wnętrza muzeum, koniecz- pozostał po tym reprezentacyjnym placu. stronie klasztor 19 , w którego przeszklonym nie powinniśmy pospacerować po Ogrodzie Kierujemy się ulicą Dzieci Wrzesińskich do narożniku stanęła (podświetlana nocą) Dendrologicznym 23 otwartym od godz. 10.00 podziemnego przejścia, którym wychodzimy kapliczka z repliką figury Matki Boskiej Fatim- do zmroku. W ogrodzie tym na powierzchni naprzeciw kościoła (obecnie pw. św.św. Anto- skiej. Dochodzimy do kolejnego egzotycz- 3,32 ha wytyczono ścieżkę dydaktyczną, po- niego Padewskiego i Stanisława Kostki) wy- nego drzewa w mieście – miłorzębu dwukla- zwalającą poznać ok. 150 gatunków drzew budowanego w latach 1696–1704 przez radę powego 20 , rosnącego naprzeciw dawnego i krzewów. Dominują tu platany klonolistne, miejską wspólnie z elektorem brandenburskim budynku PZU (obok kiosku) w miejscu histo- cisy, dęby, klony, lipy, wiązy i kolekcja magno- i późniejszym królem pruskim Fryderykiem I ja- rycznego „placu Lipowego”, nazwanego lii: japońska, pośrednia i gwiaździsta. Ponad- ko Kościół Zgody 16 (Konkordienkirche; pl. Sta- w latach 30. XX w. „placem Teikego” (obec- to poznać tu możemy nawet tak egzotyczne romiejski) – wspólna świątynia wiernych wy- nie mylnie plac Staromiejski). drzewa i krzewy jak: złotolin japoński, jodła znania luterańskiego i kalwinistów. Kościół Przechodzimy obok kina opernik 21 i stajemy kalifornijska i koreańska, kilka gatunków ja- Biały Kościół, dawny Kościół Zgody, fot. T. Jocz K ten pamiętał wybitnego filozofa i teologa ewan- u wejścia do Muzeum Lubuskiego im. Jana łowca, wierzba mandżurska, mahonia pospo- gelickiego Fryderyka Daniela Schleiermache- Dziś mieszkańcy miasta potocznie nazywają Dekerta 22 (ul. Warszawska 35). Mieści się ono lita i różanecznik fioletowy. Na terenie parku ra, który w latach 1794–96 działał jako wikary, świątynię „Białym Kościółkiem”. w willi wybudowanej w stylu eklektycznym rośnie jedyny okaz kłokoczki południowej – a czas wolny poświęcił na przetłumaczenie We wnętrzu warto zwrócić uwagę na Drogę w 1903 r., należącej do właściciela fabryki kabli drzewa w przeszłości używanego do wyro- m.in. pism angielskiego kaznodziei Blaira. Krzyżową autorstwa Ryszarda Kaczora, Gustawa Adolfa Schroedera (1838–1916). Dwu- bów lasek i kijów do maselnic. Z nasion rośli- Ufundowany w 1848 r. pomnik z popiersiem a szczególnie na stację II, przedstawiającą piętrowy budynek i oficynę zaprojektowało ny wykonywano różańce. Ponadto obejrzeć Schleiermachera stał do końca II wojny świa- Jezusa dźwigającego krzyż, gdzie przyglądają- berlińskie biuro architektoniczne Reima- tu można krajobrazowy stożek zwany „gro- towej na północ od świątyni przebudowanej cym się tej scenie jest… papież Jan Paweł II. rus & Hetzel z Charlottenburgu w Berlinie. Ele- dziskiem” i zrekonstruowany grobowiec me- i rozbudowanej o wieżę w stylu neoromańskim Obok wejścia do kościoła rośnie pomnikowy wacja frontowa zdobiona jest ryzalitem z oka- galityczny kultury amfor kulistych sprzed w latach 60. XIX w. Do czasu wybudowania okaz lipy szerokolistnej 17 o obwodzie 420 cm własnej świątyni modlili się tu także landsber- i wysokości 25 m. Jest to najokazalsze drzewo Muzeum Lubuskie, fot. T. Jocz scy katolicy. W nocy 23–24 lipca 1911 r. w wie- tego gatunku w mieście (zwykle lipa szero- żę kościoła uderzył piorun, wzniecając pożar. W latach 80. XX w. wnętrze kościoła przebu- Miłorząb dwuklapowy dowano, zaś w 2000 r. kapucyni zamontowa- Drzewa tego gatunku były popularne 100 mln li elektroniczne dzwony wygrywające melo- lat temu, kiedy porastały dużą część naszej pla- die, m.in. Anioł Pański i Maryjo, Królowo Polski. nety i dlatego przez Karola Darwina nazwane zostały żywą skamieliną. Jest to gatunek długo- Właśnie w tej świątyni 29 stycznia 1995 r. po wieczny, osiągający 3400 lat i 1400 cm obwodu. raz pierwszy modlili się wspólnie ladsberczycy Do naszych czasów miłorząb przetrwał dzięki i gorzowianie, przekazując sobie wzajemnie temu, że został uznany przez mnichów bud- znak pokoju i inaugurując coroczną tradycję dyjskich w Chinach i Japonii za święte drzewo Dnia Pamięci i Pojednania w miejsce pamiątki i był często przez nich sadzony przy klasztorach. Miłorząb używany był w medycynie chińskiej „wyzwolenia”. Tak więc może nastała pora, jako afrodyzjak i skuteczny lek na sklerozę. by powróciła dawna nazwa Kościoła Zgody?

34 35 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Świątynię o układzie bazylikowym i wieży nakrytej ostrosłupowym hełmem, a zamkniętą półkoliście absydą prezbiterium, zaprojekto- Trasa nr 2 Trasa wał berliński architekt Konrad Nuon. Bryłę nr 2 Trasa budowli tworzy aż osiem fantazyjnie połą- czonych ze sobą różnej wielkości elementów. Stanowią ją: nawa główna, dwie boczne, dwie półbaszty, transept, zakrystia i prezbiterium. Wnętrze zdobią malowidła ścienne wykonane w latach 1907–15 przez Theodora Nüttgensa, nawiązujące do kompozycji wczesnochrześci- jańskich. Ciekawostką jest fakt umieszczenia w tle malowideł krajobrazów nadwarciańskich z motywami wież kościoła katedralnego czy samego kościoła świętokrzyskiego. W 1912 r. kościół otrzymał organy wykonane przez firmę Orgel-Anstallt Grunberg. Dotrwały one do dzi- Ogród Dendrologiczny przy Muzeum Lubuskim, siaj w doskonałym stanie i służą wielu wybit- fot. B. Nowosielski Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, fot. T. Jocz nym muzykom w czasie koncertów organi- zowanych przez Stowarzyszenie Przyjaciół ok. 4100 lat. Tworzą go łupane płyty, których zanymi z obrzędami cechowymi, obejrzeć nak okazem zbiorów muzealnych jest pre- Muzyki Organowej. ciężar dochodzi nawet do 3 ton. W jego wnę- możemy również akcesoria kultu religij- zentowany w osobnej sali cykl akwarel Hen- Z pierwotnego wyposażenia zachował się trzu znaleziono szczątki 17 osób, najprawdo- nego. Najcenniejszym z posiadanych przez ryka Rodakowskiego – Album Połahickie. ołtarz główny przedstawiający sceny Ofiary podobniej należących do jednej rodziny oraz muzeum eksponatów jest drewniana śre- Cykl ów poświęcony został jedenastu per- Abrahama i Chrystusa na krzyżu. Innym zacho- wyposażenie grobu: siekierki, dłuta i toporek dniowieczna (XIV/XV w.) misa z głową Jana fekcyjnie namalowanym w latach 1867–68 wanym sprzętem jest drewniana, czwo- krzemienny, dwa kły dzikiej świni, resztki Chrzciciela z owalnym wyżłobieniem, miesz- postaciom chłopów i Żydów z majątku nale- roboczna ambona z wyrzeźbionymi na ozdób bursztynowych i glinianego pucharka. czącym dawniej relikwię świętego. żącego do brata artysty – Pałahicze koło Sta- ściankach scenach z życia Chrystusa oraz We wnętrzach pałacu prezentowane są tema- Inne działy poświęcone są wnętrzom nisławowa. dekorowanymi konfesjonałami i ławkami. tyczne wystawy stałe. Reprezentacyjna klatka w stylu biedermeier, malarstwu polskiemu Powracamy na ulicę Warszawską, by dojść W odlewni w Bochum wykonano trzy żelazne schodowa zdobiona jest ażurową balustradą i sztuce zdobniczej wyrobów porcelanowych do historycznego kościoła katolickiego pw. Pod- dzwony. Każdy z nich miał swego patrona: naj- i dębową profilowaną poręczą. Uroku dodaje (XVII–XX w.), ze szkła, złotnictwa i mebli. wyższenia Krzyża Świętego 24 wybudowanego większy „Pius” – ówczesnego papieża Piusa X, wnętrzu na parterze kominek marmurowy Godne uwagi są też portrety epitafijne duchow- z czerwonej klinkierowej cegły w latach średni „Georg” – biskupa Koppa, który konsekro- z lustrem w stylowej dębowej oprawie. Wielu nych ewangelickich z XVII i XVIII w. z kościoła 1905–07 w stylu neoromańskim. Jest to druga wał świątynię w 1907 r. i najmniejszy „Theodor” – ze zwiedzających zastanawia się, w jakim celu Mariackiego (katedry), herby, broń drzew- budowla na tym miejscu, pierwsza – powstała proboszcza parafii Theodora Grühlinga (pocho- lustro zawieszono tak wysoko, że nie sposób cowa i kolekcja numizmatyczna. Ta ostatnia w latach 50. XIX w. – okazała się za mała dla wanego na cmentarzu w osi za absydą). się w nim przejrzeć. Otóż, zwierciadło ma za powstała głównie dzięki monetom odnalezio- tutejszej parafii. Wśród dobroczyńców świą- Warto tu dodać, że ostatnim niemieckim zadanie odbijać światło żyrandola, zwielokrot- nym w Gorzowie Wielkopolskim i jego okoli- tyni znajduje się Klaudiusz Alkiewicz – proboszczem parafii był Paul Dubianski niając jego ilość w pomieszczeniu. cach. Najcenniejszym znaleziskiem jest pas szlachcic polski tatarskiego pochodzenia, (duchowny pochodzący z Łużyc), którego Najszerzej prezentowanym zbiorem muzeum rzymski cesarza Klaudiusza (41–54 r. n.e.) którego pomnik nagrobny z tytułem funda- naziści więzili w Dachau za jawne przeciw- jest konwisarstwo od XVII do początków i srebrna drachma partyjska (I/II w. n.e.). tora cmentarza znajduje się po prawej stro- stawianie się ideologii III Rzeszy. Pierwszym XX w. Wśród eksponatów, poza cynowymi Z widokami miast regionu zapoznamy się nie głównej alejki wartej odwiedzin tutejszej polskim duchownym przybyłym do parafii był naczyniami gospodarstwa domowego i zwią- w Gabinecie Sztychów. Niewątpliwym jed- nekropolii. ojciec kapucyn Przemysław Knap.

36 37 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

Po opuszczeniu kościoła kierujemy się w stro- wschodni, mieszczący areszt, a w 1879 r. nę ronda Santockiego, by skręcić przed nim skrzydło zachodnie, mieszczące administra- w prawo w ulicę Szpitalną. Mijamy budowany cję. W 1920 r. zlikwidowano Krajowy Dom Trasa nr 2 Trasa nr 2 Trasa od 1848 r. dawny Szpital Miejski 25 (obecnie część Ubogich i budynek przekazano na użytek Szpitala Wojewódzkiego). Dziś połączenie wie- przeniesionych tu z Bydgoszczy Pruskich Rol- lu budowli z kilku epok w harmonijną całość niczych Zakładów Badawczo-Doświadczal- budzi szacunek dla dawnych architektów. nych, którego tradycje kontynuował po II woj- Dochodzimy do ulicy Teatralnej, przy której nie światowej polski Instytut Uprawy, wznosi się najokazalszy w mieście przykład Nawożenia i Gleboznawstwa. architektury klasycystycznej: trzykondygna- Idąc dalej ulicą Teatralną, dochodzimy do cyjny budynek o dwudziestoczteroosiowej wjazdu na teren dawnego szpitala, skąd widać elewacji, nakryty dwuspadowym dachem, bardzo ciekawą ośmioboczną neogotycką będący siedzibą Państwowej Wyższej Szkoły kaplicę 27 z XIX w., nakrytą dachem stożko- Zawodowej 26 (ul. Teatralna 25). Pierwotne wym. Wkrótce docieramy do zbiegu ulic jednak przeznaczenie tej budowli – wznie- Teatralnej i Ogrodowej. Warto zwrócić tu sionej w 1799 r. na polecenie króla Prus Fry- uwagę na narożną kamienicę z pseudopłasko- Teatr im. Juliusza Osterwy, fot. T. Jocz deryka Wilhelma II – było zupełnie inne. Mia- rzeźbami 28 (umieszczonymi ponad ostatnią ła ona służyć jako Krajowy Dom Ubogich kondygnacją) w typie antycznym z atrybu- śnia 1945 r. teatr rozpoczął działalność wysta- Ostatecznie stały, państwowy teatr powo- (Landarmenhaus), którego celem była opieka tami różnych zawodów (młotek, dłuto, sie- wieniem sztuki Ciotunia Aleksandra Fredry łano w 1960 r. Jego odrodzenie nastąpiło za nad inwalidami i resocjalizacja drobnych kierka, kotwica, kielnia, koło zębate) i spo- przez zespół amatorski. W 1946 r. rozpoczął dyrekcji (1963–66) znanej polskiej aktorki przestępców oraz włóczęgów poprzez pra- sobów wypoczynku (książka, harfa). działalność stały zespół aktorski kierowany i reżyserki – Ireny Byrskiej. Dowodem niech cę w przędzalni i tkalni. W pierwszym roku Podążając dalej prosto, dochodzimy do neo- przez Leonię i Henryka Barwińskich. W ciągu będzie fakt, że teatr przywoził nagrody z ogól- istnienia zakładu przyjęto do niego 252 bied- klasycznego budynku Teatru im. Juliusza tego roku wystawił on 13 premier, dając nopolskich festiwali, a Don Alvaresa Herakliu- nych, 33 więźniów i 14 obłąkanych – łącznie Osterwy 29 (ul. Teatralna 9). Wybudowano go 163 przedstawienia, w tym 89 poza Gorzo- sza Lubomirskiego zaprezentowała Telewizja 299 osób. Poza sypialniami pensjonariuszy w 1873 r. jako miejsce rozrywki w typie wem. Równie aktywnie teatr działał w latach Polska. W 1967 r. zainicjowano Konfrontacje mieściły się tu mieszkania dla pracowników XIX-wiecznego establissmentu – lokali gastro- 1947–48, kiedy to dyrektorem był Aleksander Teatralne (od 1983 r. znane jako Gorzowskie zakładu. W 1804 r. dobudowano budynek nomiczno-rozrywkowych. Pierwsze przed- Gąssowski. Niestety, w kolejnych gorszych Spotkania Teatralne), które przez lata budują stawienie inaugurujące działalność właści- latach teatralną działalność zawieszono, a na gorzowską teatralną tradycję. Na deskach Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, wego teatru odbyło się w 1886 r. W 1917 r. deskach sceny obok przedstawień odbywały teatru mogliśmy oklaskiwać nie tylko w cza- fot. T. Jocz utworzono Miejskie Towarzystwo Teatralne, się nawet pokazy cyrkowe i rozgrywano pię- sie Spotkań Teatralnych najlepszych polskich które przejęło opiekę nad teatrem. Dzięki dzia- ściarskie czy zapaśnicze pojedynki. aktorów, takich jak Zbigniew Zapasiewicz, łalności stowarzyszenia udawało się ściągać Jerzy Zelnik, Kazimierz Kaczor, Krystyna do Landsbergu artystów tej miary, co świato- Feldmann, Anna Seniuk, Wojciech Pszoniak, wej sławy artysta operowy, król tenorów Powojenne przypadki artystów Piotr Fronczewski, Krzysztof Tyniec, Leonard Enrico Caruso. W 1923 r. pod kierunkiem miej- Życie artystów po wojnie nie było łatwe ani bez- Pietraszak, Piotr Machalica, Marian Kociniak, pieczne. Najlepszym tego dowodem jest fakt… skiego radcy budowlanego Meyera rozpoczęła Marek Perepeczko, Andrzej Grabowski i wielu, postrzelenia w 1945 r. w nogę artystki rewio- się przebudowa obiektu. Fasadę frontową wej Marii Didur-Załuskiej w restauracji „Polonia” wielu innych. Ewenementem na skalę krajową ozdobiono czteroma kolumnami doryckimi, w trakcie występu. Rana była na tyle fatalna, że jest istnienie Sceny Letniej, obecnie przebu- na których wspiera się trójkątny fronton zakoń- spowodowała niedowład nogi artystki do końca dowanej i zrekonstruowanej jako scena ple- czony wystawką z naczółkiem. Artysta malarz jej życia. Jednak wbrew wszelkim przeciwno- nerowa i kameralna. ściom i niebezpieczeństwom z wielkim zapałem Sandforth wykonał nową dekorację wnętrz. kontynuowano działalność kulturalną. Poza przedstawieniami zdarza się w teatrze Po zakończeniu działań wojennych już 8 wrze- usłyszeć znakomitą muzykę, np. koncert

38 39 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

sierociniec przeniesiono do innego budynku, a w tym umieszczono kasę miejską i policję. Jeszcze tylko kilka kroków i ponownie staje- Trasa nr 2 Trasa my przed najstarszą w mieście kamienicą ro- nr 3 Trasa dziny Stenigke (zob. s. 31), gdzie kończy się nasza trasa.

Trasa nr 3

Długość: 3,4 km Przebieg: Stary Rynek – ul. Mostowa – Most Staromiejski – rondo Na Zawarciu – ul. Wał Okrężny – ul. Zielona – ul. Grobla – ul. Woskowa – ul. Przemysłowa – ul. Fabryczna

Tym razem nasz spacer po mieście prowadzi Dziady na deskach Teatru im. Osterwy, fot. D. Adamski sprzed kościoła katedralnego 1 do lewobrzeż- Bulwar nad Wartą, fot. B. Nowosielski nej dzielnicy zwanej Zawarciem. Idąc spod fortepianowy G-dur Op. 58 Ludwiga van czony profilowanym gzymsem z ornamen- katedry ulicą Mostową, mijamy po lewej jeden Dochodzimy do okazałych bulwarów nadwar- Beethovena wykonany przez genialnego piani- tem lambrekinowym. Po murze wspina się z najciekawszych budynków architektury ciańskich z przystanią dla floty rzecznej i dwu- stę światowej sławy Michaela Ponti z towarzy- uznawany przez wielu przyrodników za naj- współczesnej zaprojektowany przez braci poziomowym deptakiem, a potem przecho- szeniem Orkiestry Symfonicznej Landu Bran- grubszy w Polsce bluszcz pospolity o obwo- Pawła i Jacka Sierakowskich – aluminiowo- dzimy pod najdłuższym wiaduktem kolejowym denburgii. Działalność teatru i kierującego dzie 40 cm i wysokości 5,5 m. szklany biurowiec. Jego budowę zakończo- w Polsce (w latach 1910–14 wybudowano esta- nim od 2003 r. Jana Tomaszewicza dostrze- Skręcamy w prawo, wchodzimy ponownie no w 2000 r. Niezwykły kształt i powierzch- kadę o 70 przęsłach!) i po zrekonstruowanym gło i nagrodziło zarówno Ministerstwo Kul- na ulicę Sikorskiego, by nią dojść do ulicy nia 1200 m kwadratowych zyskały mu w latach 2006–07 moście Staromiejskim tury (medal „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”), Fornalskiej, przy której znajduje się wybu- u gorzowian miano Titanica 2 . nawiązującym kształtem do mostu Gerloffa Ministerstwo Edukacji Narodowej (medal dowany w latach 1923–24 czterokondygna- Komisji Edukacji Narodowej). Docenił go także cyjny budynek dawnego ratusza 31 (Stadthaus). Pomnik przyrody – bluszcz pospolity, fot. T. Jocz Prezydent Miasta Gorzowa, od którego otrzy- Wejście z kolumnowym portykiem pierwot- mał „Motyla” - nagrodę kulturalną. nie zdobiły alegoryczne figury dzieci, które Idąc dalej ulicą Teatralną, dochodzimy do mogliśmy obejrzeć na terenie parku Muzeum widocznego po lewej stronie pseudośrednio- Lubuskiego. wiecznego muru z furtą. Ten dekoracyjny mur Sprzed budynku dawnego ratusza skręcamy w stylu neogotyckim 30 ze spieczonej cegły w prawo, w ulicę Obotrycką. Po lewej mija- dziurawki pochodzi z lat 90. XIX w. W lewej my żłobek stojący na miejscu istniejącego części muru znajduje się nadwieszona wie- w XV w. zamku krzyżackiego oraz gimna- życzka o półkolistym przekroju, oparta na zjum spalonego w 1945 r. Po prawej mijamy piramidalnej konsoli. Powyżej i poniżej zaśle- klasycystyczny budynek dawnego Domu Sie- pionego górnego okna znajdują się baszty rot 32 zaprojektowany przez Carla Wilde. Po- ozdobione ornamentem rolkowym. Po stro- wstał on w 1824 r. na miejscu wcześniejsze- nie prawej usytuowany jest ceglany słup go, ufundowanego przez kapitana Meiera. bramny o przekroju czworobocznym, zwień- Swoją funkcję sprawował do 1891 r., kiedy to

40 41 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2 Trasa nr 3 Trasa nr 3 Trasa

„Titanic”, fot. T. Jocz Grodzki Dom Kultury – willa Pauckscha, fot. T. Jocz

z 1926 r. Z balkoników po prawej stronie mamy Po przejściu mostu docieramy do ronda na doskonały widok na nadwarciańską prome- Zawarciu. Tu skręcamy w lewo, by u zbiegu nadę z górującym nad nią cokołem (pierwot- ulic Grobla i Wał Okrężny stanąć przed ryglo- nie podstawa dźwigu portowego) pomnika Pio- wym tzw. Czerwonym Spichlerzem 4 wybudo- niera Miasta 3 autorstwa Andrzeja Moskaluka. wanym ok. 200 lat temu, a po raz pierwszy Pioniera symbolizuje wzbijający się do lotu uwidocznionym na planie miasta wydanym orzeł z dziobem skierowanym ku wschodowi, w 1863 r. Czworoboczny, czterokondygna- z którego przybyła większość z nich. cyjny obiekt nakryty stromym dachem dwuspadowym magazynował w przeszłości Pomnik Pioniera Miasta na Buwarze, zboża i pasze. Budynek należał do kupców fot. B. Nowosielski landsberskich handlujących zbożem. Obec- nie stoi nieużytkowany. Spacer kontynuujemy idąc ulicą Wał Okrężny obsadzoną kasztanowcami. Przechodzimy obok siedziby Oddziału PTTK Ziemi Gorzow- skiej i Klubu Sportowego Admira 5 , w której rozpoczynał swoją karierę wioślarz i mistrz olimpijski Tomasz Kucharski. Po chwili docieramy do eklektycznej willi z 1876 r. Należała ona do Hermanna Johanna Gottlieba Pauckscha – landsberskiego prze- mysłowca, pioniera wieku pary w Nowej Mar- chii. Trzykondygnacyjny pałacyk z portykami

42 43 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2 Trasa nr 3 Trasa nr 3 Trasa

Zabytkowy lodołamacz Kuna – duma gorzowian, Wnętrze kościoła pw. Chrystusa Króla, fot. D. Adamski fot. B. Nowosielski

w elewacji północnej i zachodniej o charak- 281,5 m, szerokość 18 m i nośność 450 ton. wego 8 o ponad 300 cm obwodu i 20 m wyso- eklektyczny (z 1887 r.) budynek administracyjny terystycznej, ośmiobocznej wieży jest najcie- W trakcie testu sprawdzającego przez most kości i docieramy do ulicy Grobli, dawnego śre- fabryki kabli i lin okrętowych 10 Gustawa kawszym obiektem architektonicznym tej przejechało jednocześnie 18 ciężarówek dniowiecznego szlaku handlowego, wiodącego Schroedera – obecnie siedzibę NFZ. Przemy- części miasta. Wnętrza w dużej mierze zacho- wypełnionych żwirem, każda po 25 ton. Naj- przez nadwarciańskie błota do Wielkopolski. słowiec ten wywodził się ze znanej w mie- wały się w oryginalnym kształcie z dwukon- dłuższe z przęseł ugięło się wówczas o 6 cm. Skręcamy w lewo do dawnego ewangelic- ście od XVI w. rodziny powroźników, był rad- dygnacyjnym holem, kasetonowymi sufitami, Po drugiej stronie mostu, w pozostałej czę- kiego kościoła Marcina Lutra (obecnie kościół nym miejskim i członkiem loży masońskiej. boazeriami i kominkami. Szczególnie ciekawy ści parku willi Pauckscha (nieco w głębi), pw. Chrystusa Króla 9 ). Budowę tej świątyni Po kilku minutach dochodzimy do jedynego jest buduar pani domu z ośmiobocznym poko- rośnie nietypowa, rzadko spotykana odmiana planowano już przed 1914 r. z inicjatywy pierw- w tej dzielnicy skweru mającego charakter ikiem pod wieżą, także biblioteka i gabinet stożkowa dębu szypułkowego o wysokości szego proboszcza tej dzielnicy – Paula Textora. parku (dawniej Lützowpark 1,7 ha) założo- pana domu. Od strony południowej willę Pauck- ok. 25 m i obwodzie 342 cm. Dokonano tego jednak dopiero w 1930 r. wzno- nego w 1875 r. pomiędzy ulicami Przemy- scha 6 (ul. Wał Okrężny 36) otacza niewielki Dochodzimy do dawnej stoczni 7 i portu zimo sząc świątynię z ekspresjonistycznym szy- słową i Piotra Wawrzyniaka. Przechodzimy park (1,5 ha), któremu ton nadają pomnikowe wego barek rzecznych, obecnie portu remon- kiem zaprojektowaną przez berlińskiego archi- obok rzędu lip srebrzystych i możemy pospa- lipy drobnolistne i platany klonolistne. Wśród towego. Dziś większość z nich rdzewieje tekta Kurta Steinberga. Zadziwia ona cerować wśród dorodnych grabów i lip sze- drzew na tarasie stoi fontanna z figurami i stanowi jedynie smutną pamiątkę po daw- kształtem klinkierowej rotundy z dachem stoż- rokolistnych. Jeśli zadamy sobie nieco trudu, dwojga rozbawionych dzieci. W 1932 r. willę nych latach świetności handlu rzecznego na kowym i ażurowej wieży zakończonej wielo- możemy odnaleźć pomnikowe i często egzo- zakupił kupiec Reinhald Boehnig, by przekazać Warcie. Niebawem ma szansę się to zmienić, metrowym krzyżem. Wysokie, prostokątne tyczne okazy klonu srebrzystego (376 cm budynek swojej córce Gertudzie. W 1945 r. jako że w ramach międzynarodowego pro- okna oświetlają wnętrze nakryte kopułowym obwodu – najokazalsze drzewo tego gatunku mieściła się tu czasowo kwatera wojsk radziec- jektu „Łączą nas rzeki” planuje się tu wybu- sklepieniem. Prezbiterium jest tylko w nie- w mieście), lipy krymskiej, klonu jaworu, kich. W parku stoją dwa oryginalne wozy dowanie portu i przystani żeglugi pasażerskiej. wielkim stopniu podniesione, naprzeciw niego jesionu pensylwańskiego czy pięknie kwit- cygańskie – pamiątka dawnych taborów cygań- Uwzględnia się także powstanie pola biwa- znajdują się ławki i część organowa pocho- nącego w maju i czerwcu białymi kwiatosta- skich, z których jeden osiadł w Gorzowie. kowego, hangaru i wiaty na sprzęt pływają- dząca z okresu budowy świątyni. Jedyna koli- nami jarząbu szwedzkiego. Idąc dalej koroną wału, przechodzimy pod cy, miejsca na ognisko, obiektu noclegowego sta świątynia miasta ma nieodparty urok i skła- Wychodząc z parku i kierując się w stronę Warty, nowym mostem Lubuskim, którego budowę i gastronomicznego. nia do religijnej zadumy. napotykamy masywny budynek spichlerza zakończono w 1999 r. Zaprojektowany przez Schodzimy w prawo, w ulicę Zieloną, mijamy Ulicą Woskową dochodzimy do ulicy Prze- wybudowanego w konstrukcji ryglowej (na inżyniera Jacka Żelaśkiewicza, ma długość nieco odsunięty od drogi okaz dębu szypułko- mysłowej, w którą skręcamy w prawo. Mijamy miejscu fortu „Nowe Dzieło”) w końcu XVIII w.

44 45 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

dla obsługi intensywnego handlu na Warcie, dlu Górczyn przy placu Jana Pawła II. Z tego Odrze i Noteci. Pierwsza kondygnacja jest muro- sztucznego wzgórza 2 czerwca 1997 r. papież wana z cegły, kolejne wsparte są na drewnia- Jan Paweł II przemawiał do ok. 400 tys. zgro- Trasa nr 4 Trasa nych słupach wzniesionych na murowanych madzonych wiernych. W piątą rocznicę tego nr 4 Trasa fundamentach. Dzisiaj mieści się tu Muzeum wydarzenia (2002) na szczycie wzgórza Warty „Spichlerz” 10 (ul. Fabryczna 1-3; oddział postawiono pomnik Jana Pawła II 1 dłuta Muzeum Lubuskiego im. J. Dekerta). Na trzech prof. Czesława Dźwigaja, przedstawiający kondygnacjach oglądać można różnorodne papieża takim, jakim go wierni zapamiętali. stałe ekspozycje. Jedna z nich związana jest Rzeźba wykonana w brązie ma wysokość z pracami wybitnych polskich plastyków, któ- 3 m i wagę niespełna 2 ton. Ponad postacią rzy jako pierwsi w 1955 r. zerwali z obowiązu- papieża wznosi się 13-metrowy krzyż. Na jącym wówczas w sztuce socrealizmem. Kolek- cokole pomnika umieszczono herby cja ta nosi nazwę „Krąg Arsenału” – od war- Gorzowa i Zielonej Góry, a także dwa zda- szawskiej galerii „Arsenał”, gdzie prace były po nia z homilii Ojca Świętego wypowiedziane raz pierwszy prezentowane. Wśród obrazów do zgromadzonych wówczas wiernych: „Nie zobaczymy m.in. Głowę mężczyzny na czerwo- bójcie się dawać świadectwa. Nie lękajcie nym tle Andrzeja Wróblewskiego. Inne stałe się świętości”. wystawy prezentują tkaniny artystyczne wyko- Ze wzgórza przechodzimy do 5-nawowej nane przez najwybitniejszych polskich arty- świątyni o śmiałej, harmonijnej sylwetce wy- stów-tkaczy czy też zbiory obrazów gorzow- budowanej w latach 1993–2000. Zaprojekto- skiego malarza Jana Korcza. W muzeum wało ją małżeństwo architektów: Jolanta Mi- znajdziemy też niezwykle bogatą i ciekawą jas-Król i Jerzy Król. Wystrój wnętrza kościoła ekspozycję poświęconą historii Landsberga – pw. Pierwszych Polskich Męczenników Między- Gorzowa, na którą składają się eksponaty arche- rzeckich 2 zdominowany jest przez najwięk- ologiczne, kartograficzne, numizmatyczne, szy w Polsce drewniany ołtarz. Przedstawia zdjęcia i inne pamiątki przeszłości miasta. on stojących na skale męczenników między- rzeckich: Benedykta, Jana, Izaaka, Mateusza

Trasa nr 4 Pomnik Jana Pawła II na Wzgórzu Papieskim, fot. B. Nowosielski Długość: 5,9 km Przebieg: Wzgórze Papieskie (pl. Jana Pawła II) – ul. Mikołajczyka – ul. Okulic- kiego – Park Górczyński – ul. Górczyńska – ul. Dowgielewiczowej – Park przy Szpitalu Psychiatrycznym – ul. Walczaka – Park Koper- nika – rondo Piłsudskiego – al. Odrodzenia Polski – Park Zacisze – Park Siemiradzkiego

Nasz spacer rozpoczniemy od Wzgórza Papieskiego i kościoła pw. Pierwszych Pol- skich Męczenników Międzyrzeckich na osie-

46 47 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

i Krystyna. Trzymetrowe postacie kierują Po zwiedzeniu świątyni kierujemy się na kawszym przyrodniczo parkiem miasta. Zało- w Dobiegniewie i alianckich jeńców wojen- wzrok ku górującej nad nimi postaci Chrystu- wschód ulicą Mikołajczyka, przechodzimy żony w 1888 r. zajmuje obecnie powierzch- nych. Nad cmentarzem dominuje pomnik – sa na krzyżu. Na prawo od ołtarza główne- na drugą stronę ulicy Okulickiego i wcho- nię 7,2 ha. Przylega bezpośrednio do ulicy obelisk z płaskorzeźbą przedstawiającą krzyż Trasa nr 4 Trasa go, w ołtarzu nawy bocznej, przedstawiona dzimy do jednego z najmłodszych parków. Walczaka, którą przebiega obsadzony 200- Virtuti Militari odsłonięty w 1967 r. Wzdłuż nr 4 Trasa jest święta Joanna Beretta-Molla – patronka Park Górczyński (8,5 ha) powstały w 2003 r., letnimi lipami historyczny szlak Drogi Kra- starannie wytyczonych alejek posadzono młodzieży, zakochanych, narzeczonych, mał- zdobią m.in. młode okazy dębów czerwo- jowej nr 1 (Reichstrasse 1) Akwizgran – Ber- liczne drzewa wielu gatunków. Szczególnie żeństw, matek i rodzin. Nad prawym ramie- nych, klonów jesionolistnych, lip drobnolist- lin – Królewiec. Sam park tworzą zarówno malowniczymi są sumaki octowce o wiel- niem umieszczone są relikwie świętej w po- nych, jesionów wyniosłych i wierzb białych zadrzewienia w części otwartej (dzielonej na kich (50 cm), pierzastych liściach i żółtokwia- staci fragmentu jej ubrania. Na filarach odmiany płaczącej. Kolorytu parkowi dodają dwie części przez aleję lipową), jak i na dzie- towa katalpa o dużych, szerokich liściach świątyni znajdują się okazałe płaskorzeźby liczne krzewy ozdobne, m.in. forsycja wynio- dzińcach Zakładu Psychiatrycznego i budyn- i długiej wąskiej łuszczynie. drogi krzyżowej. W krańcowych nawach bocz- sła i jaśminowiec wonny. Dumą parku jest ków szkół policealnych przy ulicy Dowgie- Kontynuując marsz ulicą Walczaka, docho- nych, pełniących rolę kaplic, napotkamy po jednak niewątpliwie największa miejska fon- lewiczowej. dzimy do znajdującego się pomiędzy ulica- lewej stronie ołtarz Matki Bożej Nieustającej tanna 3 . W wyłożonym granitowymi płytami Na szczególną uwagę zasługują dwa okazy mi Piłsudskiego i Walczaka Parku Koperni- Pomocy. Tematem tryptyku są sceny Zwiasto- basenie-niecce w kształcie koła o średnicy tulipanowca amerykańskiego (368 i 357 cm ka. Park ten, o powierzchni 17,93 ha, wania i Narodzenia oraz po zamknięciu ołta- 25 m, zamontowano 30 dysz. Główna dysza obwodu) – drzewa o pięknych kwiatach przy- początkami swymi sięga epidemii azjatyc- rza – Nawiedzenia. W prawej kaplicy – ołtarz daje słup wody o wysokości do 7 m, a kolejne pominających kształtem i wielkością tulipany. kiej cholery z 1831 r. W 1833 r. utworzono tu Jezusa Miłosiernego. Treść tryptyku zawiera 12 dysz bocznych o wysokości 3–4 m. Drewno tej rośliny, ze względu na jego lek- starannie zaplanowany architektonicznie sceny Rozmnożenia chleba i Powołania aposto- W niecce poniżej fontanny mieści się mini- kość, wykorzystywane było do wyrobu instru- i dendrologicznie cmentarz. Jego teren po- łów oraz po zamknięciu – Chrzest Chrystusa siłownia na wolnym powietrzu. Doskonałe mentów muzycznych. Innym egzotycznym dzielony został na wygodne, szerokie kwar- w Jordanie. Wszystkie elementy wystroju świą- miejsce na zużycie nadmiaru energii. przybyszem z krajów śródziemnomorskich tały. Na cmentarz prowadziło wiele bram, tyni wykonał z drzewa lipowego rzeźbiarz Po odpoczynku w parku przechodzimy jest kasztanowiec jadalny (314 cm obwodu), obok jednego z wejść (południowo-zachod- Jacek Nowak z Poznania. Kościół o doskona- na drugą stronę ulicy Górczyńskiej i ulicą ceniony z powodu jadalnych owoców (ten niego) wybudowano w 1883 r. istniejącą do łej akustyce posiada nowoczesne organy kon- Dowgielewiczowej dochodzimy do kolej- egzemplarz nie owocuje). Ponadto w parku dziś kaplicę cmentarną, obecnie użytkowa- certowe Visconta Prestige 80 o 52 głosach nego gorzowskiego parku. Park przy Szpi- spotkamy pomnikowy dąb bezszypułkowy ną przez wiernych kościoła ewangelicko-au- i 3 manuałach. Zastępują one 16 różnych in- talu Psychiatrycznym, bo oficjalnie taką o obwodzie 460 cm, cisy, jesiony wyniosłe, gsburskiego jako parafialny kościół pw. Świę- strumentów. niefortunną nazwę nosi, jest chyba najcie- wiązy, klony, topole, graby pospolite, klony tej Trójcy 5 . Obok świątyni usytuowany jest jawory, robinie akacjowe, lipy szerokolistne pomnik, wykonany w kształcie płaskiego ka- Fontanna w Parku Górczyńskim, fot. D. Adamski i drobnolistne, topole czarne, daglezje, dęby mienia ustawionego pionowo z tablicą, na czerwone, cyprysiki groszkowe, kasztanowce której widnieje napis w języku polskim i nie- zwyczajne, magnolie pośrednie, żywotniki mieckim „Pamięci mieszkańców naszego mia- zachodnie, modrzewie europejskie, grupę sta pochowanych na tym cmentarzu w la- dębów szypułkowych i buków. Jest to istna tach 1831–1945”. Ufundował go w 1993 r. Za- skarbnica dendrologiczna miasta, najmniej rząd Miasta Gorzowa i Stowarzyszenie BAG chyba znana i doceniana. Landsberg/Warthe. Na tym reprezentacyj- Ulicą Walczaka dochodzimy do następnego, nym cmentarzu pochowano m.in. Carla Te- ciekawego miejsca – cmentarza wojennego 4 . ike – wybitnego kompozytora i Hermanna Nekropolia (3,2 ha) powstała w latach Pauckscha – przemysłowca i społecznika. 50. XX w. i skrywa szczątki ponad 7000 żoł- W 1972 r. zdecydowano się na przekształcenie nierzy rosyjskich i polskich poległych w oko- cmentarza w park miejski. Wśród drzewostanu licach miasta oraz innych ofiar wojny wielu parku zwraca uwagę swoim kształtem i urodą narodowości. Spotykamy tu też mogiły pol- rosnący na rondzie, na skrzyżowaniu ulic Wal- skich oficerów, jeńców wojennych z Oflagu II C czaka i Pomorskiej, buk pospolity odmiany

48 49 2 Trasy zwiedzania miasta Gorzów Wielkopolski 2

zwisającej purpurowej – niewątpliwie naj- w 1905 r. dzięki fundacji landsberczyka Arthura On sam był pierwszym ko- piękniejszy okaz. Najstarszym z drzew parku Schönfliessa – profesora matematyki w Kró- mendantem wojskowym jest żeński okaz cisa pospolitego o obwodzie lewcu i upamiętniono nazwą Schönfliesspark. Berlina. Przygotowywana Trasa nr 4 Trasa 150 cm. Jest to gatunek drzewa, który już król Bez trudu odnajdziemy ostatnią już chyba bru- uroczystość odsłonięcia ta- nr 4 Trasa Władysław Jagiełło objął ochroną prawną kowaną uliczkę parkową (ul. Zacisze) w mie- blicy (styczeń 1984 r.) omal ze względu na jego przydatność do wyrobu ście. Schodzimy nią w dół, wśród drzewostanu nie zakończyłaby się skan- łuków. Innymi ciekawymi drzewami tu rosną- zdominowanego przez drzewa rodzime: dęby, dalem, bo na dwa dni przed cymi są: jesion wyniosły odmiany zwisającej, buki, graby, klony i nieliczne brzozy. tą chwilą dzieło Michała Pu- żółto ubarwiony klon jawor rzadkiej odmiany Po wyjściu z parku kierujemy się w dół, klicza znikło z głazu. Arty- Worlee’a i przybysz z Ameryki Północnej – mając po lewej ogródki działkowe. Za ostat- sta pośpiesznie wykonał od- cyprysik nutkajski o ozdobnych, pokrytych nim z nich skręcamy w lewo ostro pod górę lew gipsowy płyty, spa- drobnymi łuskami gałązkach. Wśród drzew do Parku Siemiradzkiego (Quilitzpark), zaj- tynował go i przymocował iglastych trzeba zwrócić uwagę na cztery mującego powierzchnię 11,22 ha i położo- na głazie. Akt odsłonięcia dorodne jodły kalifornijskie o długich, nie- nego pomiędzy ulicami Walczaka i Wyszyń- odbył się już bez przeszkód. bieskawo-zielonych igłach. skiego. Park ten był pierwszym, jaki powstał Tablicę znaleziono kilka dni Na miejscu zbudowanej w 1926 r. nowszej z inicjatywy powołanego w 1844 r. Towarzy- Festiwal muzyki cygańskiej Romane Dyvesa, później w parkowych krza- kaplicy, zdewastowanej i wyburzonej po stwa Upiększania Miasta (Verschönerungsve- w amfiteatrze fot. T. Jocz kach. Za głazem zwracają II wojnie światowej, wybudowano okazałą rein). Założony został w 1899 r., głównie dzięki na siebie uwagę okazała li- fontannę wg projektu Mieczysława Rzeszew- ofiarności i zaangażowaniu landsberskiego względnej dochodzącej do 40 m. Najczęściej pa srebrzysta i sosna czarna. skiego. Obecnie, w efekcie decyzji o wybudo- bankiera Friedricha Quilitza, który na swoje spotykanymi drzewami są klony, lipy, robi- Po przejściu przez betonowy mostek docho- waniu drogi łączącej ulice Piłsudskiego i Wal- 70. urodziny sprawił miastu prezent w postaci nie akacjowe i jawory. Po wspięciu się główną dzimy do zbudowanego w 1980 r. amfiteatru 10, czaka, park podzielony jest na dwie części przekazania terenu dawnej piaskowni (pomię- ścieżką na Kozaczą Górę (Kosackenberg) doj- miejsca wielu imprez kulturalnych. Idziemy połączone kładką dla pieszych. dzy dzisiejszymi ulicami Drzymały i Walczaka) dziemy do pawilonu widokowego 6 z 1909 r. wzdłuż jego ogrodzenia aż do dochodzących Po dojściu do ronda im. J. Piłsudskiego, przej- z przeznaczeniem na park. nakrytego kopulastym dachem wspartym na z lewej strony schodów, którymi wchodzimy ściem dla pieszych kierujemy się do pobli- Obszar ten, o charakterze leśnym, przeci- sześciu kolumnach doryckich. Roztacza się na szeroką alejkę spacerową, doprowadza- skiego Parku Zacisze (6,4 ha). Założono go nają liczne dolinki i wzgórki o wysokości stąd szeroka panorama miasta. jącą nas na platformę widokową 11 . Roztacza Idąc ciągle w kierunku południowym, napo- się stąd najpiękniejszy widok na śródmie- Panorama miasta nocą, fot. B. Nowosielski tkamy w dalszej części parku widoczne po ście, a nawet na południowe przedmieścia lewej budynki dawnego Domu Macierzystego miasta. Wśród znanych nam już obiektów Sióstr Czerwonego Krzyża Bethesda 7 i w okre- z łatwością rozpoznajemy od prawej zieleń sie powojennym Szpitala Dziecięcego. Nieco Parku Wiosny Ludów, ażurową wieżę dalej, na sztucznie usypanym wzgórzu (kry- budynku poczty, zabytkowe kamienice Weł- jącym w swoim wnętrzu dwukomorowy nianego Rynku, kościół Mariacki (katedra), zbiornik na wodę) dostrzegamy wieżę dach spichlerza, willę Schroedera, owalny ciśnień 8 z 1896 r., udającą średniowieczną kościół Lutra (Chrystusa Króla), a na pierw- wieżę obronną z krenelażem. szym planie mury miejskie. U naszych stóp Przed mostkiem nad głębokim jarem warto widoczne są prowadzące na szczyt wzgórza się zatrzymać i spojrzeć w prawo. Widać stąd dwubiegowe (241 stopni), betonowe, niegdyś „pamiątkę przyjaźni z Armią Czerwoną” – głaz reprezentacyjne, obecnie zamknięte Schody z tablicą poświęconą pamięci pułkownika Nikoła- Donikąd. Opodal umieszczono z inicjatywy ja Erastowicza Bierzarina 9 (1904–45), które- „Gazety Lubuskiej” symboliczną tablicę go oddziały zajęły Landsberg 30 stycznia 1945 r. „Środka miasta”.

50 51 2 Inne ciekawe miejsca Gorzów Wielkopolski 2

Inne ciekawe miejsca

Cmentarz żydowski

Osiedle Słoneczne, na północ i północny zachód od ul. Gwiaździstej Gmina żydowska istniała prawdopodobnie Inne ciekawe miejsca Inne ciekawe miejsca w mieście od średniowiecza, jednak sam cmentarz (kirkut) wspominany jest w dokumentach dopiero w 1723 r. Choć położony jest malow- niczo pomiędzy wzgórzami morenowymi na skraju os. Słonecznego, niełatwo tam trafić. Na jego terenie napotkamy ok. 300 nagrob- ków żydowskich (macew), z których najstarszy pochodzi z 1759 r. i opatrzony jest inskrypcją „Rabin Mordechaj, syn rabina Mordechaja błogosławionej pamięci spra- wiedliwego z Nojen”. Centralna część kirkutu znajduje się na Pałacyk na Krowim Grodzie obecnie siedziba TWG, wzgórzu z platformą wzmocnioną murami Macewy na cmentarzu żydowskim, fot. T. Jocz fot. T. Jocz oporowymi. Cmentarz podzielony jest na dwie odrębne części: wstępną (dolną), gdzie znajdują się bogatsze w kształcie architek- i wysokości ok. 20 m. Ponadto, wędrując po niej oddziały szwedzkie usypały tu umocnie- macewy zlokalizowane są w rzędach wzdłuż tonicznym pomniki nagrobne należące do cmentarzu możemy napotkać tak cenne oka- nia typu redutowego, powiększone w 1709 r. alei kasztanowej i drugą (górną), gdzie są dawnej elity miejskiej. zy przyrodnicze jak lipa krymska, żywotnik Jesienią, gdy opadną liście z drzew, można w rozproszeniu. W zachodniej części cmen- Wśród drzewostanu najokazalsze są dwa wschodni (uwaga! roślina trująca) czy je- dostrzec kształt ich pozostałości. tarza, wzdłuż muru wybudowanego w 1830 r., dęby szypułkowe o obwodach 430 i 340 cm sion wyniosły. Po regulacji Warty obiekt utracił znaczenie Integralnym elementem cmentarza jest zre- militarne i powstał tu majątek ziemski z zabu- Cmentarz żydowski, fot. T. Jocz konstruowana brama wejściowa w kształcie dową folwarczną i dworem. Na przełomie XIX arkady i budynek domu pogrzebowego, po- i XX w. w jego miejscu wybudowano parterowy chodzące z połowy XIX w. pałacyk eklektyczny z użytkowym poddaszem. Elewacje ozdobiono ryzalitami i schodkowym Pałacyk na Krowim Grodzie szczytem. Piękna dodaje budowli narożna Dzielnica Zakanale, ul. Kobylogórska 68 wieża z pseudośredniowiecznym krenelażem. Już w średniowieczu istniało w tym miejscu Całość nakryta jest dwuspadowym dachem umocnione gospodarstwo rolne należące do naczółkowym. Po wojnie, do czasu przekaza- cystersów z Paradyża. W 1372 r. Krowi Gród nia go na siedzibę Polsko-Niemieckiego Towa- (Kuhburg) odsprzedano mieszczanom lands- rzystwa Wspierania Gospodarki, pałacyk peł- berskim. Tuż obok istniał tzw. Most Mniszy nił rolę Domu Wycieczkowego PTTK. na Starej Warcie, co czyniło folwark waż- Pałacyk otoczony jest niewielkim parkiem, nym obiektem strategicznym, zabezpiecza- w którym spotykamy m.in. klon srebrzy- jącym szlak handlowy wiodący od południa sty o obwodzie 340 cm i wiąz szypułkowy do miasta. W czasie wojny trzydziestolet- o obwodzie 325 cm.

52 53 2 Inne ciekawe miejsca Gorzów Wielkopolski 2 Inne ciekawe miejsca Inne ciekawe miejsca

Pałac Ślubow – willa Carla Bahra, fot. T. Jocz Willa Maxa Bahra, fot. T. Jocz

Secesyjna willa Carla Bahra Stawkiem”. Nazwa została nadana ze względu Roberta Bahra (następnie kupca Wilhelma Plac Grunwaldzki Ul. Kazimierza Wielkiego 1 na pogłoskę, jakoby na jego dnie w mule miał Henkego). Secesyjną elewację frontową zdo- Pomiędzy ulicami Mieszka I i Dąbrowskiego oraz Budynek willi wzniesiony został w 1903 r. się znajdować zatopiony czołg radziecki, który minowała wieloboczna wieża kryta hełmem Słowackiego i Jagiellończyka w stylu secesji berlińskiej wg projektu Carla w styczniu 1945 r. utonął wraz z załogą, kiedy z latarnią i dwa ryzality. Największy z landsberskich placów historią Edwarda Bangerta z Berlina. Należała ona załamał się pod nim lód. Obecnie mieści się tu Wśród drzewostanu przypałacowego parku sięga początków miasta. Dziś, po okrojeniu do Carla Bahra – radcy miejskiego i członka Pałac Ślubów, siedziba Euroregionu Pro Europa szczególnie okazale prezentują się dwa cisy, przez zabudowę dzielnicy Nowe Miasto, oto- rodu zasłużonego dla Landsberga. Viadrina i Związku Celowego Gmin MG-6. dąb szypułkowy i daglezja zielona. Dawniej czony jest pięknymi alejami platanowymi. Główne wejście, nad którym umieszczono przez malowniczy drewniany mostek prze- Dominującym elementem placu jest wykonany duże, ozdobne okno witrażowe, znajduje Willa Maxa Bahra chodziło się na drugi brzeg Kłodawki, gdzie z piaskowca szydłowieckiego pomnik Brater- się w elewacji frontowej. W 1911 r., podczas Ul. 30. Stycznia 1 znajdowała się dalsza część parku z rosną- stwa Broni autorstwa Leszka Krzeszowskiego. przebudowy werandy, dobudowano kolejną Po 1945 r. budynek pełnił funkcję pałacu cymi do dziś m. in. bukami purpurowymi Odsłonięto go w czasach socjalizmu w 1975 r. kondygnację, którą zwieńczono wieżyczką. biskupiego, a do lutego 2007 r. był siedzibą i miłorzębem chińskim. Obok znajduje się dzwonnica wraz z Dzwo- Dodatkowo rok później dobudowano małą Diecezjalnego Sądu Kościelnego. Naprzeciw willi wznosi się dawny budynek nem Pokoju ufundowanym przez dawnych piwniczkę na wino. Obiekt składa się z dwóch budynków: sece- gimnazjum dla dziewcząt (Lyzeum, obecnie mieszkańców Landsberga. Natomiast samą Z dawnego wyposażenia wnętrz pozostał syjnego dwukondygnacyjnego pałacyku Zespół Szkół Ekonomicznych), w którym wie- dzwonnicę i pamiątkową tablicę ufundowa- hol z reprezentacyjną, okazałą, drewnianą nakrytego dachem mansardowym i stykają- dzę zdobywała m. in. przyszła znana niemiecka ły władze Gorzowa Wlkp. Na tablicy znalazł klatką schodową. cej się z nim ścianą ogniową eklektycznych pisarka Christa Wolf – autorka powieści Niebo się m. in. tekst zaczerpnięty z Pieśni o dzwo- Obiekt otacza niewielki park z fontanną, z któ- willi, wybudowanych ok. 1900 r. Należały one podzielone, Rozmyślania nad Christą T i Wzorce nie Fryderyka Schillera: „Niech radością mia- rego północno-zachodniego krańca dostrzec do landsberskiego przemysłowca, społecz- dzieciństwa, w której część akcji w latach sta będzie, Pokój jego pierwszym dźwiękiem”. można niewielkie jeziorko zwane „Ruskim nika i filantropa Maxa Bahra oraz jego brata 1932–45 rozgrywa się w Landsbergu. Po raz pierwszy dźwięk dzwonu rozbrzmiał

54 55 2 Inne ciekawe miejsca Gorzów Wielkopolski 2

2 września 2006 r. w czasie uroczystej inau- Park Słowiański/ wone i szypułkowe i cyprysik groszkowy. guracji obchodów 750-lecia miasta dokona- /Głaz Egometa Brahtza Ten ostatni posiada najmniejsze na świecie nej przez Urszulę Hasse-Dresing (Przewodni- Na północ od osiedla Staszica szyszki wielkości 5–7 mm, czyli wielkości cząca Stowarzyszenia Landsberczyków BAG Park Słowiański założono w 1903 r. dzięki groszku, stąd nazwa. Landsberg/Warthe) i Tadeusza Jędrzejczaka fundacji i zaangażowaniu landsberskiego U zbiegu dróg za wodociągami stoi inny (prezydenta miasta Gorzowa Wlkp.). Tak więc radcy budowlanego Egometa Bratza (1838– kamień pamiątkowy, dedykowany Heinri- stoją tu obok siebie dwa symbole: przeszło- 1918), którego upamiętnia tablica (rekon- chowi Isensee – wieloletniemu zwierzchni- Inne ciekawe miejsca Inne ciekawe miejsca ści, o której powinniśmy pamiętać i przyszło- strukcja Zofii Bilińskiej) umieszczona na kowi Landsberskiego Bractwa Kurkowego ści, dla której warto żyć. głazie narzutowym, stojącym u zbiegu ulic (Schützengilde), w pobliżu miejsca Nowego Po planowanej przebudowie plac zmieni Kosynierów Gdyńskich i Słowiańskiej. Jest Domku Strzeleckiego – siedziby tej organi- nawierzchnię na bazaltową, a w jego cen- największym z gorzowskich parków (36,18 zacji (miejsce „Słowianki”). tralnej części stać będzie kolista fontanna, co ha) i zarazem najbardziej zbliżonym do natu- Dużą część parku zajmuje polana, na któ- sprawi, że stanie się najbardziej reprezenta- ralnego lasu. rej zwyczajowo odbywają się przedstawie- cyjnym placem miasta. Ponad poziom placu Na jego terenie znajdują się budynki m.in. nia cyrkowe. Na obrzeżach polany napo- wystawać będzie niebawem obłe zamknię- powstałych w 1896 r. wodociągów miejskich tkamy wiele innych egzotycznych drzew. cie Kapsuły Czasu, w której znajdą się przed- (Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanaliza- Pochodzący z Chin, Korei i Japonii korko- mioty związane z miastem, 2 września 2007 r. cji). Na jednym z obiektów firmy znajduje wiec amurski o wysokości 13 m i obwo- zamknięte w niej na 100 lat. się pięknie odrestaurowany herb miasta – dzie 43 cm posiada długie pierzaste (do z kompletnymi atrybutami heraldycznymi 35 cm) liście, które po rozdarciu wydają Cerkiew prawosławna i kolorami. nieprzyjemny zapach. Jego miękkie i ela- pw. św. Jerzego Na terenie przedsiębiorstwa znajdziemy styczne drewno stosowano dawniej jako i Narodzin Bogurodzicy Cerkiew prawosławna przy ul. Kostrzyńskiej, kilka ciekawych i dorodnych drzew – żywot- pływaki do sieci rybackich. Z Ameryki Pół- Osiedle Słoneczne, ul. Kostrzyńska 26 fot. D. Adamski nik olbrzymi, platan klonolistny, dęby czer- nocnej pochodzą: zielona daglezja o dłu- Świątynia została zaprojektowana na planie krzyża greckiego z ukierunkowaniem bolizującego Królestwo Boże) znajdującego się Popiersie Maxa Bahra w budynku dawnej Łaźni Max Bahr ramion zgodnie z kierunkami geograficznymi w prezbiterium, gdzie wstęp ma tylko kapłan Miejskiej przy ul. Jagiełły, fot. D. Adamski Max Bahr był przemysłowcem, ale nade i nakryta pięcioma kopułami. Centralna (naj- w szatach liturgicznych. wszystko inicjatorem powstania w mieście większa) symbolizuje Chrystusa, pozostałe Konsekracji świątyni dokonał w 1995 r. arcy- wielu obiektów użyteczności publicznej – 4 (małe) – ewangelistów. Zarówno długość biskup Bazyli. Łaźni, Domu Działalności Społecznej, pierw- ramion, jak i wysokość kościoła jest syme- szych zakładowych kas oszczędności, żłobków i przedszkoli, biblioteki i wielu innych. Był to tryczna i wynosi 25 m. Dąb Bahra niezwykły człowiek – poseł Reichstagu, czło- Po wejściu do środka stajemy przed ikonosta- Dzielnica Zawarcie, zbieg ulic Fabrycznej nek Towarzystwa Gimnastycznego, Ochotni- sem z trojgiem drzwi, z których centralne nazy- i Towarowej czej Straży Pożarnej, Związku Wędkarzy, zało- wane są rajskimi (carskimi) wrotami i korzysta Dąb szypułkowy posadzony został 25 paź- życiel „Towarzystwa Wtorkowego”, inicjator z nich jedynie kapłan w czasie nabożeństwa. dziernika 1918 r. przez pracowników „Jute- Towarzystwa na Rzecz Biblioteki i Czytelni Ludowej, członek Społecznego Stowarzysze- Wierni stoją skierowani twarzami na wschód, Spinnerei und Weberei Max Bahr AG” (Fabryka nia Budowlanego. Mawiano o nim w mieście – co symbolizuje przyjście zbawienia ze Wschodu. Juty, po wojnie Silwana) na cześć właściciela „szczupak w stawie z karpiami”. Jego zapał, Ikonostas zdobią współczesne ikony, wyko- Maxa Gottlieba Adolfa Bahra w dniu jego 70. poświęcenie oraz osobiste zaangażowanie nane w szkole ikonicznej w Bielsku Podlaskim urodzin. Przed drzewem stoi zrekonstruowany we wszystko, czego się tknął, owocowało roz- i dwie XIX-wieczne z Kijowiec, przedstawia- 17 września 2000 r. głaz opatrzony pamiąt- wojem miasta w kulturze, sporcie, budownictwie i opiece socjalnej. Każde miasto może być jące Chrystusa Pantokratora i Trójcę Świętą. kową tablicą polsko-niemiecką, poświęcony dumne z takiego obywatela. Ikonostas oddziela wiernych od ołtarza (sym- temu wydarzeniu.

56 57 2 Inne ciekawe miejsca Inne ciekawe miejsca Turystyczne szlaki rowerowe Szlak nr 1...... 60 Gorzów Wlkp ..PKP – Chróścik – wzgórza morenowe– Bogdaniec – Gostkowice –. dolina Warty – Wieprzyce – Gorzów Wlkp .. Szlak nr 2...... 63 Gorzów Wlkp ..– Santocko – rezerwat „Dębina” – Łośno – Lipy – dolina Santocznej – Santoczno – jezioro Ostrowite – Wojcieszyce – Gorzów Wlkp .. Park Słowiański, fot. T. Jocz Szlak nr 3...... 69 Gorzów Wlkp ..– Zawarcie – Ciecierzyce – Borek – Brzozowiec – Glinik – Orzelec – gich, pokrytych nalotem igłach i dąb błotny W innej części parku znajduje się duma gorzo- Bolemin – Płonica – Koszęcin – Niwica – Zawarcie – Gorzów Wlkp ze zwisającymi ku ziemi cienkimi konarami. wian – nowoczesne Centrum Sportowo-Reha- Szlak nr 4...... 72 Gorzów Wlkp ..– Czechów – Santok – dolina Polki – Górki Noteckie – rezerwat Z drzew rodzimych spotkamy tu m. in. dęby, bilitacyjne „Słowianka” z basenem sportowym, „Zdroiskie Buki” – Santoczno – Kłodawa buki i jesiony wyniosłe – jeden z nich ma basenem rekreacyjnym, salonem odnowy bio- Szlak nr 5...... 77 280 cm obwodu. logicznej, fitnes clubem i siłownią. Gorzów Wlkp ..– Kłodawa – Mironice – Santocko – Marwice Szlak nr 6...... 78 Kłodawa – Mironice – Marzęcin – dolina Kłodawki – jezioro Marwicko – Wysoka – Lubno – Stanowice – Bogdaniec Szlak nr 7...... 81 Kłodawa – „Мanhattan” – Wawrów – Czechów Szlak nr 8...... 82 Wieprzyce – Chróścik – Baczyna – Marwice – Wysoka Szlak nr 9...... 84 Stanowice – Racław – Łupowo – Lubczyno – Chwałowice – wał Szlak nr 10...... 86 Borek – Deszczno – Karnin – Łagodzin – Ulim – Niwica wał Szlak nr 11...... 88 Czechów – Janczewo – jezioro Przecięte – Zdroiska Szlak nr 11a...... 89 skrzyżowanie leśne na szlaku zielonym nr 11 – droga nr 22 – jezioro Ostrowite – skrzyżowanie przy szlaku zielonym nr 2 Szlak nr 11b...... 89 Santok – rezerwat „Santockie Zakole” – wał w Borku Szlak nr 11c...... 90 Deszczno PKP – Maszewo – Glinik – jezioro Glinik Szlak nr 12...... 90 Wojcieszyce leśniczowka – Łośno

58 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

Istniejąca tu dawniej kaplica Świętego Du- Szlak nr 1 cha (prawdopodobnie w miejscu pobliskich „sukiennic” przy ulicy Sikorskiego) nie za- Szlak nr 1 Szlak nr 1 Przebieg: Gorzów Wielkopolski PKP – Chró- chowała się do dziś. Tablice nagrobne były ścik – wzgórza morenowe – Bogdaniec – tu widoczne jeszcze w końcu XX w., kiedy to Gostkowice – dolina Warty – Wieprzyce – ostatnie dwie z nich przeniesiono do Muzeum Gorzów Wielkopolski Lubuskiego. Rolę miejsca pochówku zmarłych Kolor szlaku: niebieski park przejął na krótko znów w 1945 r., kiedy Długość szlaku: 47 km to grzebano tu żołnierzy radzieckich, zmar- łych w pobliskim lazarecie (obecnie budynki Szlak wiedzie przez wspaniałe widokowo wzgó- AWF). Od ulicy Sikorskiego park odgradza rza morenowe i mieszane kompleksy leśne, a także aleja topoli włoskich. przez dolinę Warty. Trzeba zachować ostrożność Ze skrzyżowania przy pomniku skręcamy Kolekcja młynków w muzeum w Bogdańcu, przy długich zjazdach leśnymi drogami. w lewo i jadąc na wprost, docieramy do kolej- fot. D. Adamski nego skrzyżowania, gdzie po prawej stronie Wycieczkę rozpoczynamy spod dworca PKP wśród zabudowy Galerii Askana widzimy nie- Myśliborskiej i przed stacją paliwową skrę- dorf) o średniowiecznym rodowodzie, z neo- w Gorzowie Wielkopolskim (0 km) przy tablicy wielką kapliczkę z metalowym wizerunkiem camy w lewo (2,5 km) w polną drogę wysa- gotyckim kościołem z 1863 r. i neoklasycy- informacyjnej szlaków turystycznych. Kieru- Matki Boskiej z Dzieciątkiem i zabytkową wieżę dzoną lipami. Przejeżdżamy ponad Trasą stycznym stuletnim dworem. jemy się ulicą Dworcową, by po przejechaniu ciśnień. Pięciokondygnacyjna, ośmioboczna Zgody (obwodnicą miasta) i wkrótce mijamy Kontynuujemy wycieczkę przez las wraz ze pierwszego skrzyżowania stanąć przed po- wieża zwieńczona piaskowcową ażurową balu- skrzyżowanie (6,2 km), na którym zoba- znakami czerwonymi szlaku pieszego pod mnikiem Adama Mickiewicza (zob. s. 63) stradą powstała w końcu XIX w. w istniejących czymy krzyż i dąb. górę aż do jego odejścia w lewo (13,1 km). usytuowanym na skraju Parku Wolności. do końca XX w. Zakładach Mięsnych. Z lewej strony widoczne są zabudowania Odcinek drogi prowadzi po równym tere- Teren obecnego parku (1,7 ha) od czasów śre- Zaczynamy długi ostry podjazd ulicą Kon- Chróścika (Neudorf ) z neogotyckim kościo- nie, a potem znowu stromo zjeżdżamy do dniowiecza do 1831 r. pełnił rolę cmentarza. stytucji 3 Maja, mijamy dwa ronda na ulicy łem św. Józefa z XIX w. o zamkniętym sze- drogi asfaltowej (16,3 km) Stanowice – Bog- ściobocznie prezbiterium. Przekraczamy daniec. Tu rozpoczyna się żółty szlak rowe- Stuletni dwór w Racławiu, fot. D. Adamski przejazd kolejowy i niebawem docieramy na rowy. Skręcamy w lewo, by po 1 km dojechać skraj lasu (7,7 km), skąd szusujemy stromo do polany z zagospodarowanym miejscem w dół, wśród morenowych wzgórz ukształ- wypoczynku (ławy, stół, miejsce na ognisko) towanych przez lodowiec. i rosnącymi opodal dwoma wspaniałym oka- Na rozwidleniu dróg (9 km) skręcamy w prawo, zjami daglezji zielonej. Obok drzew stoi obe- by rozpocząć ostry podjazd (10 km) malow- lisk z usuniętą tablicą. Upamiętniała ona Ger- niczymi zakosami drogi, wśród lasów buko- harda Libschowa – aktywistę Hitlerjugend, wych o typowo górskim charakterze. W miej- który został zabity we wsi w 1931 r. w bójce scu, z którego rozpościera się szczególnie pomiędzy kibicami po jednym z meczów pił- ciekawy widok, ustawiono ławeczkę (11 km). karskich. Sprawie nadano wówczas wymiar Warto się tu zatrzymać. Nieco dalej znajduje polityczny i miejsce to w kolejnych latach się kolejna ławeczka (11,6 km) ze śmietni- stało się sceną dorocznych manifestacji kiem, a zaraz potem czeka nas ostry zjazd nazistów. W organizacji tych wieców zna- do drogi asfaltowej nr 132 Racław – Jenin. czący udział miał mieszkaniec ówczesnego Na polanie (11,9 km) znajdziemy zadaszoną Bogdańca – Erich von Bach-Zalewski, póź- wiatę, ławki i miejsce na ognisko. 2,5 km na niejszy wysoki rangą oficer SS i „likwidator” północ stąd znajduje się wieś Racław (Ratz- powstania warszawskiego.

60 61 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

Jadąc dalej, już w Bogdańcu (Dühringshof ) deryka II Wielkiego na 8 lat z płacenia podat- Mijamy zabytkowy budynek dworcowy prawną ochroną przyrody jako park krajobrazo- mijamy po lewej stronie młyn (17,7 km), ków i uposażeni nieodpłatnie w jeden łan ziemi z XIX w. nakryty dachem naczółkowym i dojeż- wy. Technicznie łatwy, lecz bardzo długi i pole- wybudowany w 1826 r., będący dziś siedzibą i budulec na drewniane chaty kryte trzciną. Ist- dżamy do pętli tramwajowej w Wieprzycach cany już zaawansowanym kolarzom lub do Szlak nr 1 Szlak nr 2 Muzeum Budownictwa i Techniki Wiejskiej. niejący tu obecnie murowany kościół (pier- (Wepritz) obok dawnego cmentarza (43,2 km), pokonania etapami – z noclegiem w Santocku, Warto tu obejrzeć wyposażenie domu mły- wotnie szachulcowy) wybudowano w 1783 r. a obecnie parku o powierzchni 1,8 ha, z rosną- Lipach lub Santocznie. narza oraz kolekcję młynków, w samym i potem wielokrotnie przebudowywano. cymi tu licznymi okazami żywotników, jesio- młynie – sprawne urządzenia do mielenia Przecinamy szosę i dojeżdżamy do przejazdu nów, klonów, topól i robinii akacjowej. Szlak rozpoczyna się przed dworcem PKP zboża, a w podwórzu – zupełnie egzotyczne kolejowego (po lewej widoczna stacja PKP Jeśli opuścimy na chwilę szlak, kierując się (0 km) w Gorzowie, skąd ulicą Dworcową dla mieszczucha – dawne narzędzia rolnicze. w Bogdańcu, gdzie możemy zakończyć naszą w lewo, zwiedzimy klasycystyczny kościół dojeżdżamy do pomnika Adama Mickie- Obok – ciekawa kuźnia. wycieczkę). Kierujemy się na południe drogą z 1833 r. z neogotycką wieżą i dwukondy- wicza odsłoniętego 15 grudnia 1957 r. dla Jeśli mamy jeszcze dość sił i czasu, warto bitumiczną ocienioną topolami, przez Kwiat- gnacyjnym chórem wewnątrz. Obok kościoła uczczenia rocznicy 100-lecia śmierci wiesz- zboczyć ze szlaku przy budynku nadleśnic- kowice, Jeniniec, Krzyszczynę. Wszystkie wsie znajduje się płyta nagrobna Anny (1857–1931) cza. Dzieło rzeźbiarza Józefa Gosławskiego twa (18,3 km) na 4-kilometrową spacerowo- powstały w XVIII w. dzięki kolonizacji terenów i Ernesta (1852–1940) Henselerów. Ernest, uro- przedstawia żeliwną postać poety. Zostało edukacyjną ścieżkę przyrodniczą, wiodącą wydartych rzece w wyniku jej melioracji. dzony w Wieprzycach, był profesorem rysun- odlane w miejscowych Zakładach Mecha- poprzez dąbrowy w krajobrazie moreno- Docieramy do krańca zabudowań Gostkowic ku na politechnice berlińskiej. W czasie czę- nicznych „Gorzów”, a ufundowane ze skła- wym. Na tablicach informacyjnych przy licz- i wału przeciwpowodziowego w miejscu usta- stych pobytów w rodzinnych stronach malował dek społeczeństwa miasta. Tuż przed uroczy- nych przystankach znajdziemy wiadomości wienia stalowego krzyża (26,8 km). Skrę- liczne pejzaże nadwarciańskie. Inną jego spe- stym odsłonięciem pomnika strażacy umyli m.in. o „ptasim budziku”, wędrówkach drzew, camy w lewo i mijamy niebawem bezstylową cjalnością były portrety. Namalował m.in. po- starannie wieszcza. Jakież było zdumienie rezerwacie „Bogdaniec III” czy mieszkań- murowaną kapliczkę (31,2 km) z medalio- dobiznę Franza Hofmana von Fallerslebena zebranych, kiedy po opadnięciu skrywają- cach kop chrustu. nem Matki Boskiej w niszy i figurą Chrystusa – twórcy niemieckiego hymnu narodowego cego poetę całunu ujrzano zwisający z jego Po powrocie na szlak rowerowy docieramy w szczycie. Jadąc koroną wału na wschód, i kanclerza Bismarcka. Jego dzieła wystawiano nosa… pokaźny sopel lodu. do skrzyżowania (18,8 km) z drogą Gorzów sycimy się ciszą, widokiem licznych bocia- w Paryżu, Berlinie, Wiedniu i Londynie. Nagro- Jazdę kontynuujemy w prawo ul. Estkow- Wielkopolski – Kostrzyn. Jesteśmy w centrum nich gniazd oraz kaczych i gęsich stad wśród bek przeniesiono tu z Berlina w 2005 r. skiego, by dojechać do ronda przy Parku Wio- wsi. Bogdaniec to wieś zasiedlona w 1786 r. rozlewisk Warty, porośniętych starymi wierz- Wróciwszy na szlak, kierujemy się w prawo, by sny Ludów, gdzie w zabytkowym budynku na obszarach powstałych w wyniku osusza- bami. Mijamy widoczne z daleka rozproszone ulicą Kostrzyńską dotrzeć do ciekawej architek- obecnej Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki nia tzw. Błot Warciańskich (Warthebruch) gospodarstwa Włostowa, Jasińca i Jeżyków, tonicznie prawosławnej cerkwi pw. św. Jerzego Publicznej mieściło się stanowisko dowodze- przez 32 rodziny kolonistów, głównie z Nie- by przed dużym dębem w Wieprzycach zje- i Narodzin Bogurodzicy (więcej – zob. s. 57). nia marszałka Gieorgija Żukowa. Działo się to miec i Polski. Zwolnieni oni zostali przez Fry- chać w lewo z wału (42,8 km). Jadąc dalej ulicami 11. Listopada i Edwarda Jan- na przełomie marca i kwietnia 1945 r., tj. w cza- carza, ponownie staniemy przed dworcem PKP sie poprzedzającym tzw. operację berlińską, Muzeum w Bogdańcu – wnętrze młyna, w Gorzowie Wielkopolskim (47 km). która zakończyła II wojnę światową. Fakt ten fot. D. Adamski upamiętnia tablica na frontonie budynku. Nie- Szlak nr 2 stety, marmurowa płyta tablicy w czasie mon- tażu na ścianie spadła i popękała. Musiano Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Santocko ją posklejać przed uroczystym odsłonięciem, – rezerwat „Dębina” – Łośno – Lipy – dolina czego ślady widoczne są do dziś. Santocznej – Santoczno – jezioro Ostrowite – Skręcamy w ulicę Kosynierów Gdyńskich. Wojcieszyce – Gorzów Wielkopolski Po lewej stronie mijamy zakłady Vetoquinol Kolor szlaku: zielony „Biowet” (powstałe w 1908 r. jako prywatny Długość szlaku: 65,4 km Instytut Surowiczny i Bakteriologiczny dra Schreibera, a wizytowane w 1946 r. przez Szlak wiodący głównie przez kompleks Puszczy wicepremiera Stanisława Mikołajczyka) i wylot Barlinecko-Gorzowskiej, w dużej części objętej ulicy Bohaterów Warszawy, przy której – pod

62 63 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

z przełomu XIII/XIV w. Już wtedy istniała tu w XIV w. Kres jego istnieniu przyniosły lata karczma. Od XVI w. zajmowano się hodowlą wojny 30-letniej (1618–48). Osadę ponownie pszczół, stąd liczne pasieki na terenie wsi. odbudowano, budując tartak i młyn w końcu Szlak nr 2 Szlak nr 2 W XVII w. powstał folwark posiadający XVII w. Pod koniec 1782 r. istniejące budynki owczarnię z 450 owcami. W okresie między- zastąpiono dwoma kuźnicami produkującymi wojennym Santocko zamieszkiwali muzy- żelazne pręty, żelazo sztabowe, a w później- kalni chłopi, którzy stworzyli gminny chór. Po szym okresie także pociski artyleryjskie, wojnie Santocko zasiedliła ludność pocho- zwane kartaczami i tzw. białą blachę. Urzą- dząca z tej samej wsi na Polesiu. dzenia napędzało koło wodne o średnicy ok. Na rozwidleniu dróg (gdzie w prawo odcho- 320 cm. Niespełna dwa miesiące po zakoń- dzi łącznikowy szlak czarny do Mironic czeniu prac nastąpiła katastrofa. Bale drew- Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne „Słowianka”, fot. T. Jocz i Kłodawy) skręcamy w lewo do kolonii San- nianej zapory na dużym jeziorze hutniczym tocko, mijamy budynek gospodarstwa agro- nie wytrzymały naporu wody i lodu i runęły numerem 4 – po wojnie istniał Zakład Cho- ków nieistniejących składów amunicji i docie- turystycznego „Chata za wsią”, gdzie można na dopiero co powstałe zakłady. Ocalały rób Pszczół kierowany w latach 1946–56 ramy wkrótce do niewielkiego lasku (4,1 km) przenocować. Wzdłuż drogi rośnie wiele jedynie dwa domy mieszkalne. Szybko jed- przez wybitnego naukowca – profesora Sta- na wzgórzu, z ruinami kolejnego budynku. pięknych, dorodnych dębów. Po opuszcze- nak zdecydowano o odbudowie i wkrótce nisława Kirkora. Ten wielki patriota powró- Okrążamy go i poprzez niemal stepowe prze- niu ostatnich zabudowań wsi przekraczamy ponownie ruszyła zamierzona produk- cił po wojnie do Polski, mimo kuszących pro- strzenie kierujemy się prosto w stronę widocz- mostek (16,2 km) na rdzawym potoku źró- cja. Po 1835 r. hutę przekształcono na młyn pozycji składanych mu w krajach zachodnich, nego lasu. Na skrzyżowaniu głównych dróg dłowiskowym Marwicy. papierniczy, a po spadku zyskowności tej by ratować rodzime pszczelarstwo. Bez jego skręcamy gwałtownie w prawo, by wkrótce Wkrótce zobaczymy węzeł szlaków rowero- branży, w 1860 r., na młyn zbożowy. Już od podręcznika Choroby pszczół i wysiłku wło- dojechać do śródleśnego skrzyżowania przy wych (17,7 km), gdzie zaczyna się czarny szlak początku XIX w. wieś stopniowo się wylud- żonego w ratowanie pasiek, pszczelarstwa „rozczłonkowanej” wierzbie (7,6 km). Tu skrę- łącznikowy (szlak nr 11a – zob. s. 89). Drogą niała. W lutym 1945 r. na terenie Marzę- w Polsce być może by nie było. Profesora upa- camy w lewo. Jedziemy gmatwaniną leśnych wśród lasów docieramy przez most i śluzę cina rozegrała się niewielka bitwa pomię- miętnia stosowna tablica przy ulicy Bohate- dróg (uwaga na znaki) przez las do pierw- do spiętrzenia wody na Kłodawce (20,4 km) dzy oddziałem niemieckim a żołnierzami rów Warszawy. szych zabudowań Santocka. Nie sposób tu nie oraz do zagubionej i dziś już zupełnie niemal Armii Czerwonej. W wyniku potyczki i póź- Jadąc dalej, mijamy największy z gorzowskich zwrócić uwagi na ciekawe kapliczki wyko- zapomnianej dawnej wsi Marzęcin (Marien- niejszego ostrzelania przez dwa czołgi, spło- hoteli – „Mieszko”, przed którym rośnie szpaler nane w drzewie (9,3 km). spring). Początki tutejszego osadnictwa się- nęły zabudowania wsi. Opuszczone pogo- starych dorodnych cisów. Drzewa tego gatunku Docieramy do asfaltu i piękną aleją dębów, gają czasu powstania cysterskiego młyna rzelisko zaczął porastać las. O historii tego należą do najstarszych w Polsce (liczą sobie do napotykając znaki czarnego szlaku rowero- 1260 lat). Są niemal całkowicie trujące – przez wego, kierujemy się do centrum wsi Santocko Fragment cmentarza w Marzęcinie, fot. D. Adamski Galów były uznawane za „drzewa śmierci”, a ich (Zanzin). We wsi stoi murowany z czerwonej soku używano do zatruwania strzał. cegły neogotycki kościół z 1909 r. (12 km). Wkrótce docieramy do Przedsiębiorstwa Strzelistość świątyni stojącej na wzgórzu, Wodociągów i Kanalizacji i – po skręcie podkreśla wieża z zegarem. w lewo – wjeżdżamy do Parku Słowiańskiego Teren wsi zasiedlony był już ok. 800 r. p.n.e., (więcej – zob. s. 52). Niebawem mijamy OSiR co potwierdza odkryte przez Dietza von (2,4 km) i nieco dalej Centrum Sportowo- Beyera cmentarzysko kultury łużyckiej. Rehabilitacyjne „Słowianka” z basenami, W średniowieczu ta słowiańska wieś nale- kręgielnią itp. żała do kasztelanii santockiej, a potem, Wyjeżdżając z parku, kierujemy się z drogi dla w połowie XIII w., stała się częścią Nowej rowerów na prawo, w otwarty teren dawnych Marchii. Pierwsze dokumenty potwierdza- poligonów wojskowych. Mijamy ruiny budyn- jące istnienie wsi pochodzą jednak dopiero

64 65 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

miejsca świadczy fragment opuszczonego Lubie (75,8 ha), Mrowino i Mrowinko. Docie- dania przez hutę już w XVIII w. własnego cmentarza, tablice upamiętniające miesz- ramy do połączenia z czerwonym szlakiem chirurga. Czyżby wypadki przy pracy były kańców i dzieje wsi, a także obelisk poświę- rowerowym (44,8 km) i wraz z nim sze- wtedy tak częste? Dla upamiętnienia istnie- Szlak nr 2 Szlak nr 2 cony mieszkańcom Marzęcina poległym na roką drogą leśną jedziemy do ogrodzonego nia huty na placu przed kościołem w 2005 r. frontach I wojny światowej. terenu leśnego z ławkami i miejscem na ogni- ustawiono głaz z odlewem płyty wyobraża- Na zboczu przy brzegu Kłodawki znajdziemy sko (45,3 km), a dalej do zadaszonej wiaty jącej model pierwszej niemieckiej maszyny źródło Marii, nazwane tak na cześć córki Ernsta i ławek (45,8 km). parowej. Opodal mostka i „wodospadu” na Gotthilfa Ratscha, dawnego właściciela młyna. Kontynuując jazdę, docieramy do węzła Santocznej zobaczymy niewielkie lapida- Przepływająca tędy rzeka Kłodawka (długość szlaków rowerowych (46 km) w Santocznie rium utworzone z tablic nagrobnych daw- 27 km) wypływa z Jeziora Karskiego Wielkiego, (Zanzhausen). Wieś położona jest nad rynną nego cmentarza niemieckiego oraz klasy- przepływa przez Puszczę Barlinecko-Gorzow- polodowcową jeziora Mrowinko (22,5 ha) cystyczny budynek (dawny dom pastora) ską i wpada do Warty w Gorzowie, gdzie zasila i wypływającą z niego rzeką Santoczną. We z XIX w., rozbudowany o skrzydło w XX w., staw w Parku Wiosny Ludów. wsi stoi kościół szachulcowy, jednonawowy, nakryty dachem naczółkowym. W okresie Przejeżdżamy krótki odcinek ostro pod górę Rezerwat „Dębina”, fot. D. Adamski wyposażony w empory, powstały z przebu- II wojny światowej wieś była rejonem kon- i skręcamy w lewo, łącząc się ze szlakiem dowy jednego z magazynów dawnej huty centracji II Armii Wojska Polskiego. czerwonym, wspólnie z którym docieramy do Łośna (Lotzen), by przy sklepie spożywczym żelaza z 1767 r., z dobudowaną w 1819 r. wieżą. Wraz z czerwonym szlakiem pieszym opusz- ciekawego rezerwatu „Dębina”. Jest to leśny wjechać na asfalt, kierując się w lewo. Na Wewnątrz, w jednym z bocznych pomiesz- czamy wieś, mijając po lewej rybne stawy rezerwat przyrody o powierzchni 12,18 ha, terenie wsi, sięgającej rodowodem 1300 r., czeń, utworzono kącik historyczny. W dawnej hodowlane (46,9 km). W lewo odchodzą powołany w celu ochrony grądu środkowo- od 1746 r. istniała huta szkła. 10 lat później hucie wykonywano drut, gwoździe i żelazo czerwone znaki szlaku pieszego. Drogą europejskiego z dominującą populacją dębu hutę spaliły wojska rosyjskie, a ostatecznie w sztabach. W 1785 r. wykonano tu kilka leśną dojeżdżamy do parkingu na prze- i buka. Na terenie rezerwatu stwierdzono zamknięto ją w 1788 r. i jedyną pamiątką po elementów pierwszej niemieckiej maszyny smyku pomiędzy jeziorami Jeż i Ostro- występowanie 68 gatunków roślin naczy- jej istnieniu jest ocalały zabytkowy budy- parowej. Podstawową jednak była produk- wite (49 km), by wkrótce dotrzeć do grupy niowych i ponad 50 gatunków porostów nek biurowy. cja kartaczy, szczególnie w okresie wojen dębów, gdzie ponownie napotykamy pieszy nadrzewnych. Szczególnie cenne są stano- Mijamy neobarokowy kościół z 1913 r., po napoleońskich. Działała tu też cynkownia szlak czerwony. Poprzez las, mijając leśni- wiska chronionych owadów – jelonka roga- czym przez las docieramy do stacji eduka- blach i szlifiernia. Ciekawostką jest fakt posia- czówkę, przybywamy do kolejnej ładnej cza i koziroga dębosza. Dla turysty jest to cyjnej (37,3 km) Barlinecko-Gorzowskiego przede wszystkim jedno z ostatnich miejsc Parku Krajobrazowego w Lipach. Ta śródleśna Jezioro Lubie, Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy, dających wyobrażenie o istniejących tu daw- wieś otoczona jeziorami: Lubieszewko (28 ha), fot. B. Nowosielski fot. B. Nowosielski nych puszczańskich dąbrowach. Suchym (22 ha) i Lubie (77 ha), powstała 0,5 km za granicami rezerwatu wjeżdżamy w 1730 r. jako osada z młynem. Jest to atrak- w lasy bukowe. Docieramy do parkingu cyjne miejsce wypoczynku, oferujące noclegi leśnego (29,1 km) przy drodze nr 151 Gorzów w domkach kempingowych i na polu namio- Wielkopolski – Barlinek. Przecinamy ją i jadąc towym w dawnym ośrodku wypoczynkowym drogą leśną napotykamy osadę leśną Msza- ZWCh „Stilon”. Istnieje możliwość wypożycze- niec. W latach 60. lubił w tutejszej leśniczówce nia kajaków. Przy tablicy informacyjnej „Ptasi odpoczywać wielki myśliwy, pisarz i propa- Budzik” znajduje się początek ścieżki dydak- gator ochrony przyrody – Włodzimierz Kor- tycznej (długość 1,6 km) o przebiegu: Lipy – sak (zob. s. 28). Nieopodal zobaczymy pomni- dolina Santocznej – Jezioro Suche. kowy okaz dębu szypułkowego o obwodzie Po przyjemnym zjeździe pomiędzy dwoma pnia wynoszącym 330 cm. jeziorami i lekkim podjeździe, czeka nas Podążamy ponownie drogą brukowaną, kolejny zjazd – w prawo z asfaltu (39,6 km) potem leśną wjeżdżamy na pola (33,9 km) w drogę leśną. Mijamy jeziora: Chłop (58,7 ha),

66 67 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

grupy dębów (51,8 km), gdzie obok znaku kominy Elektrociepłowni Gorzów S.A.), by na Jedziemy przez piękne aleje kasztanowców Szlak prowadzi głównie wałami przeciwpowo- skrętu szlaku w lewo napotkamy duże mro- terenie ogródków działkowych dojechać do czerwonych lub platanów, widząc po lewej dziowymi rzeki Warty i przez Kotlinę Gorzowską. wisko, a 1 km dalej mostek na rzeczce Srebr- skrzyżowania z ulicą Srebrną (59,4 km). Na- sztuczny staw z wysepką zasiedloną przez Ze względu na znaczną długość, można podzie- Szlak nr 2 nej. Przy budynku dawnego leśnictwa (znaki potykamy tu żółte znaki szlaku rowerowego kaczki krzyżówki. Warto zatrzymać się tu na lić trasę na dwie części (27 km i 24,8 km). W przy- Szlak nr 3 czarnego szlaku rowerowego i pieszego) Kłodawa – „Manhattan” – Wawrów – Cze- chwilę, by odpocząć na ławeczce wśród róż lub padku podzielenia szlaku, koniec lub początek skręcamy w lewo (53,4 km), by za ruinami chów (zob. s. 81). Kontynuujemy jazdę, skrę- poszukać tak rzadkich drzew, jak kłęk kana- wypadnie w Deszcznie (PKP). po prawej i przejechaniu kolejnego mostka cając w prawo i zaraz potem w lewo, w ulicę dyjski, wejgela cudowna czy perełkowiec. na Srebrnej, osiągnąć skraj lasu obok strzel- Dekerta, a potem kolejny raz w lewo – w uli- Dojeżdżamy do ulicy Sikorskiego. Przeci- Wycieczkę rozpoczynamy tradycyjnie przed nicy „Trap” nad Srebrną. cę Czartoryskiego. Po prawej stronie rozpo- namy ją, wjeżdżając (64,9 km) w ulicę Gar- dworcem PKP w Gorzowie Wielkopolskim (0 km) Wśród pól dojeżdżamy (55,9 km) do Wojcieszyc ściera się teren nowo powstałego Parku 750- bary i przed wiaduktem kolejowym skrę- przy tablicy informacyjnej szlaków tury- (Wormsfelde), wsi nad Jeziorem Wojcieszyckim lecia z kamieniem upamiętniającym jubileusz camy w prawo, by powrócić do węzła szlaków stycznych. Obok stoi pomnik kolejarzy pio- (8,6 ha) wspominanym już w 1337 r. w jed- miasta. Rośnie tu m.in. 30 katalp zasadzonych przy dworcu PKP (65,4 km) w Gorzowie Wiel- nierów ufundowany w 1985 r. przez załogę nym z zachowanych dokumentów. Ta stara w październiku 2006 r. przez mieszkańców kopolskim. PKP w Gorzowie Wielkopolskim. Kierujemy osada z IX–XII w. w średniowieczu należała Gorzowa. Z inicjatywy obecnego przewod- się ulicą Składową, mijając po prawej zabyt- do rycerskich rodów von Lossowów, von niczącego Nowego Towarzystwa Upiększa- Szlak nr 3 kową, 100-letnią, trzykondygnacyjną, ośmio- Rakowów i von Straussów (Strusi), a potem nia Miasta, Bożydara Bibrowicza. W 2008 r. boczną wieżę ciśnień. Ostatnia – drewniana do Marwitzów i Hohenzollernów. W cen- planowane jest utworzenie na terenie parku Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Zawar- – kondygnacja nakryta jest dachem wielo- trum Wojcieszyc stoi ciekawy późnoromań- kamiennej alei dedykowanej najwybitniej- cie – Ciecierzyce – Borek – Brzozowiec – Gli- płaszczyznowym. ski, jednonawowy kościół na obrysie prosto- szym mieszkańcom Gorzowa. Na głazach za- nik – Orzelec – Bolemin – Płonica – Koszęcin – Przejeżdżamy mostek na Kłodawce (opodal kąta, zbudowany z kostki granitowej w XIII w. wisną brązowe tabliczki z krótkimi tekstami Niwica – Zawarcie – Gorzów Wielkopolski jej ujścia do Warty), potem skręcamy w prawo z dobudowaną w 1705 r. wieżą. W wyposaże- im poświęconymi. Kolor szlaku: zielony pod wiaduktem kolejowym (0,3 km) i zaraz niu kościoła do 1945 r. znajdował się zabyt- Kierujemy się przez skrzyżowanie prosto ulicą Długość szlaku: 51,4 km potem w lewo. Mijamy odnowiony budy- kowy srebrny, gotycki kielich. Jego los jest Piłsudskiego do ronda, gdzie w prawo zjeż- nek magazynowy Maxa Bahra (biurowiec nieznany – może go wywieziono, może skra- dżamy ostro w dół do ulicy Wyszyńskiego dziono, a może leży gdzieś w ukryciu. Z wypo- (62,7 km) i skręcamy w lewo. Wraz z czar- Spichlerz – oddział Muzeum Lubuskiego, fot. T. Jocz sażenia do dziś zachowała się wsparta na nym szlakiem mijamy po prawej stronie dereń ośmiu słupach empora organowa i neogo- jadalny, a po lewej schronisko PTSM. Skręcamy tycka dębowa chrzcielnica z reliefem z moty- w ulicę Borowskiego, mijamy rekonstrukcję wami liści dębu. Ołtarz w kościele i figurę dawnego koła młyńskiego przy znajdującym przed kościołem wykonał cygański rzeź- się tu dawnym młynie z 1821 r., zwanym Dale- biarz Karol Parno-Gierliński, który miesz- kim. Na skrzyżowaniu (64,1 km) skręcamy kał we wsi w latach 90. XX w., a teraz jest w lewo w ulicę Dąbrowskiego, którą jedziemy posłem do Międzynarodowego Parlamentu w kierunku mostu na Kłodawce. Przed mostem Romskiego w Wiedniu i mieszka w Gorzowie. skręcamy w prawo w ulicę Łokietka. Mijamy Wart uwagi jest też blisko 200-letni zabytkowy po lewej topolę czarną o wyjątkowych roz- dom nr 45 z początków XIX w. Na polach wsi miarach (660 cm obwodu i 37 m wysokości), odnaleziono w 1975 r. skarb złożony z 248 śre- będącą największym drzewem w mieście. dniowiecznych monet: denarów, oboli i brak- Uwaga! Przekraczamy przejazd linii tram- teatów ukrytych w 2. poł. XIII w. wajowej i dojeżdżamy do kolejnego skrzyżo- Polną drogą wysadzaną jabłoniami i grusza- wania – przy barze „Bartosz”. Przez przejścia mi jedziemy w kierunku widocznego już Go- dla pieszych podążamy do widocznej bramy rzowa (dzielnica „Manhattan”, fabryka domów, Parku Wiosny Ludów (4,78 ha).

68 69 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

Wildom) i wjeżdżamy na piękną promenadę żowaniem (13,8 km) widoczna jest na dru- Jeśli chcemy podzielić naszą wycieczkę na żołnierzy Armii Czerwonej, podobno znajdo- nadwarciańską – dumę miasta. Doprowa- gim brzegu wieża widokowa w Santoku. Na dwie części, to tu należy skręcić w prawo, wali się w nim jeszcze chorzy. Obecnie obok dza ona do mostu na Warcie. Przejeżdżamy skrzyżowaniu rozpoczyna się szlak czarny by poprzez Maszewo dotrzeć do odległej miejsca po dawnym sanatorium powstał Szlak nr 3 Szlak nr 3 przezeń i docieramy do 200-letniego spichle- biegnący na północ do przeprawy promo- o 2,9 km stacji PKP w Deszcznie. Skręcając Ośrodek Rekreacji i Hipoterapii w ramach rza – „Muzeum Warty” – oddziału Muzeum wej w Santoku. w lewo, po 2 km dojedziemy do niestrzeżo- gospodarstwa agroturystycznego. Lubuskiego (1 km) z gigantycznym kołem Kontynuujemy przejazd wałem, by opuścić nego kąpieliska nad jeziorem Glinik. Jedziemy prosto w stronę kościoła (24,9 km) zamachowym tartacznej maszyny parowej go we wsi Borek (Borkow). Osada zasiedlona Glinik (Altensorge) to stara słowiańska osada, położonego w centrum wsi. 200 m dalej nad- przed wejściem. Po zwiedzeniu powracamy została już od ok. 600 r. n.e. przez ludność sło- której najstarsza znana nazwa Glinick pocho- leśnictwo ustawiło ciekawe tablice edu- przejściami dla pieszych do mostu na War- wiańską. W końcu XIII w. należała do polskiego dzi z 1319 r. Pobliska Zbójecka Góra (niemiec- kacyjne – Nisze pokarmowe ptaków i Leśny cie i jadąc wzdłuż rzeki na wschód, docie- rycerza Mikołaja Borko. Następny właściciel, kie Räuberberge) wg legendy kryje skarby Budzik. ramy do budynku Czerwonego Spichle- Beniamin Namkanow, w 1335 r. odsprzedał w swoim wnętrzu. Ukryte zostały one przez Przez las docieramy obok przystanku MZK rza (zob. s. 43) u zbiegu ulic Grobla i Wał wieś burmistrzowi Buenschenowi. Przez wiele średniowiecznego rycerza – dawnego wła- do Orzelca (27,4 km). Wieś zasiedlona została Okrężny, gdzie rośnie czerwona odmiana wieków trwały spory o przynależność wsi do ściciela wsi, który wbrew rycerskim zwycza- w 1770 r. przez kolonistów niemieckich, kasztanowca. Polski. W czasie wojen husyckich (XV w.) Borek jom i przysiędze napadał na kupców, zabi- pochodzących głównie z Polski. W 1946 r. Mijamy po prawej budynek Oddziału PTTK został spalony przez polską jazdę Stanisława jał bezbronnych i grabił. Pokutując za swe działała na terenie Orzelca grupa „AK-Grom”, Ziemi Gorzowskiej w Gorzowie, by wkrótce Ostroroga. Przy neobarokowym kościele nędzne czyny, strzeże teraz skarbów i strzegł której działalność ograniczyła się jedynie stanąć przed eklektycznym pałacykiem wybu- z 1906 r. (wzniesionym w miejscu budowli ich będzie aż do końca świata. Według prze- do zamordowania wójta (wraz z rodziną) dowanym w 1876 r. przez Hermanna Pauckscha z XVIII w.), z umieszczonym w wieży dzwo- kazów historycznych, na 8 dni przed śmier- z pobliskiego Kołczyna. W centrum wsi rośnie (2 km) – obecnie mieści się tu Grodzki Dom nem z końca XVI w. i ciągle sprawnym zega- cią (6 sierpnia 1319 r.) margrabia Waldemar pomnikowy, rozłożysty dąb. Kultury (zob. s. 44). Pałac otoczony jest ozdob- rem, wjeżdżamy na asfalt (16,3 km). 0,5 km za podarował wieś radzie miejskiej Landsberga. Kontynuujemy jazdę asfaltem do wsi Bole- nym parkiem (platany, dęby, klony, jesiony i lipy) wsią, naprzeciw leśnictwa, znajduje się zago- Glinik uległ prawdopodobnie zniszczeniu min (Blockwinkel). Ślady zasiedlenia tego z fontanną zwieńczoną postaciami bawiących spodarowane miejsce wypoczynku, a nieco w trakcie wyprawy Władysława Łokietka na terenu sięgają epoki brązu (1300–300 p.n.e.). się dzieci. Kontynuujemy jazdę wałem przeciw- dalej boisko piłkarskie KS „Korona”. Nową Marchię w 1326 r. Odbudowany, posia- Na skrzyżowaniu z drogą nr 22, przekra- powodziowym pod mostem Lubuskim na War- Wjeżdżamy w las, gdzie po lewej stoją domki dał już młyn. Później miasto Landsberg zało- czamy ją i przed przejazdem kolejowym cie, mijamy dawny port barek rzecznych (obec- dawnego ośrodka ZSMP. Przy skrzyżowaniu żyło tu folwark, a w XVII w. wybudowany stajemy (32,4 km) obok kościoła szachul- nie stocznia remontowa) i wkrótce docieramy ulic (18,5 km) opuszczamy las i jadąc prosto został tartak i stęper do prosa. W 1763 r. król cowego (obecnie otynkowanego) z końca do mostu (3,3 km) na Kanale Ulgi. Przekra- wśród pól, docieramy do centrum wsi Brzo- Fryderyk II przekształcił folwark w kolonię, XVIII w. Kościół zaprojektowany został przez czamy go i tuż za nim skręcamy w lewo w kie- zowiec (Berkenwerder), przed 1347 r. należą- co oznaczało uwolnienie mieszkańców od F.U. Krausego i pochodzi z okresu zasie- runku wału. Po lewej rozpościera się obszerna cej do rycerza polskiego Mikołaja de Jago. pańszczyzny, i osadził tu 16 rodzin koloni- dlenia wsi. panorama Gorzowa z charakterystycznymi Opuszczoną lub zniszczoną wieś zasie- stów. W 1797 r. wybudowano pierwszy sza- Wkrótce docieramy (33,5 km) do skrzyżo- akcentami: klinkierową wieżą kościoła Chry- dlił magistrat landsberski w 2. poł. XVIII w., chulcowy kościół, a po jego pożarze posta- wania w Płonicy (Ploniotz). Pierwsze próby stusa Króla (dawniej Lutra) i neoromańskiego głównie niemieckimi kolonistami pocho- wiono w 1896 r. nowy, istniejący do dziś. zasiedlenia terenów tej wsi w 1616 r. przez kościoła Świętego Krzyża, kominami elektro- dzącymi z Polski. W okresie międzywojennym wieś była popu- 9 rodzin holenderskich nie powiodły się ciepłowni i masztem stacji nadawczo-odbior- Skręcamy w prawo i – obok kościoła – w lewo larnym miejscem wypoczynku berlińczy- z powodu powodzi i zniszczeń wojny 30-let- czej przy ulicy Podmiejskiej. (20,7 km), by przekroczyć drogę międzynaro- ków. Znajdowały się tu restauracje, z których niej. Kolejna próba osadzenia kolonistów Mijamy po prawej (6,8 km) zabudowania dową nr 3. Polną drogą kontynuujemy jazdę jedną zlokalizowano na palach na pobliskim pochodzenia niemieckiego i polskiego, doko- stacji uzdatniania wody. Jedziemy wałem w stronę lasu, mijamy skrzyżowanie dróg jeziorze Glinik, zwanym wówczas Jeziorem nana przed 1757 r. z woli króla Prus Fryde- porośniętym starymi wierzbami. Nadają one polnych (kierując się w lewo bez znaków, Bestii (Bestienesse). W czasie II wojny świa- ryka II, zakończyła się sukcesem. We wsi szczególnego uroku otoczeniu, a rej wodzą możemy dojechać po 200 m do stacji kolejo- towej we wsi działało Sanatorium Przeciw- znajduje się sklep, przystanek PKS i rośnie tu sroki i kawki. Po drugiej stronie rzeki wej), przejazd kolejowy i wkraczamy w las, gruźlicze dla oficerów Luftwaffe, które pod kolejny pomnikowy okaz dębu. widoczne są domostwa wraz z kościołem którym docieramy do drogi asfaltowej w Gli- koniec wojny zostało zamienione na szpital Opuszczamy drogę asfaltową i kierując się w Czechowie (8 km). Nieco dalej przed skrzy- niku (24,6 km). wojskowy. W chwili wkroczenia na ten teren drogą polną, dojeżdżamy do wału (35,6 km),

70 71 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

gdzie po skręcie w prawo ponownie możemy pojechać w stronę mostu na Warcie. Po drugiej dostały się pod panowanie margrabiów bran- trza prowadzą trzy wejścia. Górne kondy- podziwiać rozlewiska Warty, malownicze stronie rzeki, na terasie nadrzecznej widoczny denburskich, którzy w 10 lat potem zmuszają gnacje były od siebie oddzielone przez bel- wierzby, dęby i topole. Kontynuujemy jazdę jest zabytkowy kuter. Widok zdominowany jest templariuszy do przekazania wsi w drodze kowe stropy. Całość wieńczyła drewniana, Szlak nr 4 wałem, mijamy stację pomp i zaraz potem, jednak przez nurty Warty i budynek ponad 200- wymiany. Od 3. dekady XIV w. wieś należała ruchoma część konstrukcyjna, umożliwia- Szlak nr 4 obok samotnego gospodarstwa (39,5 km), letniego spichlerza. Obecnie jest to oddział do polskich i niemieckich rodów rycerskich, jąca ustawienie śmigła czteropłatowego docieramy do grupy kilkunastu dębów. Muzeum Lubuskiego „Spichlerz” z kolekcją by w 1475 r. stać się własnością Landsberga. w kierunku wiatru. W okresie użytkowa- Znajduje się tu węzeł szlaków rowerowych, sztuki współczesnej i zbiorów historycznych Od średniowiecza do XVIII w. mieszkańcy zaj- nia wiatrak pracował średnio przez ok. 100 m.in. swój początek ma tu rowerowy szlak żółty poświęconych dziejom miasta. mowali się tu rybołówstwem, a tylko w nie- dni w roku i mielił do 1 tony zboża na dobę. wiodący przez Karnin i Deszczno do Borka. Ponownie pod wiaduktem wjeżdżamy w lewo wielkim stopniu rolnictwem. W zamian za Na początku lat 20. XX w. straszliwa wichura Mijamy kolejną stację pomp – w Niwicy – w ulicę Spichrzową, by po przecięciu drogi prawo połowu mieli obowiązek sprzedaży złamała skrzydło wiatraka. Z czasem obiekt (42 km), dalej grupę olszyn szarych (42,6 km). nr 3 kontynuować jazdę ulicą Cichońskiego ryb na rynku landsberskim. W 1834 r. pożar został wpisany do niemieckiego rejestru Zbliżamy się do Gorzowa, podziwiając z wału i po skręcie w prawo – ulicą Teatralną. Na tej wywołany uderzeniem pioruna spustoszył zabytków techniki. Po wojnie wiatrak popadł jego panoramę z dominującymi nad mia- ulicy warto się zatrzymać (1,7 km), by podzi- dużą część zabudowy wsi. Po II wojnie świa- w ruinę i obecnie służy jako ścianka trenin- stem budynkami dawnych koszar. Dojeż- wiać pomnikowy okaz bluszczu pospolitego towej pierwszym sołtysem został mieszka- gowa gorzowskim alpinistom. To tu pierwsze dżamy do drogi asfaltowej (45,3 km), którą (40 cm obwodu i ok. 6 m wysokości) pnący się jący tu od 1907 r. autochton Kmiecik. We wsi wspinaczki odbyła m.in. gorzowianka Sylwia skręcamy w lewo przez kanał Ulgi do prze- po zabytkowym murze. Podążając dalej ulicą stoi murowany kościół z XIX w. Metrykę Bukowicka, zdobywczyni Cho Oyu (8201 m jazdu kolejowego przed mostem kolejowym. Teatralną, dostrzegamy XIX-wieczny, przebu- Czechowa potwierdza zachowane grodzi- n.p.m.) i Gasherbrum II (8035 m n.p.m.). Dalej jedziemy prosto do mostu na kanale Ulgi dowany po I wojnie, neoklasycystyczny budy- sko z X w., położone w odległości 400 m na Droga dla rowerów kończy się doskonałym (46,2 km), gdzie zamyka się pętla szlaku zie- nek Teatru im. Juliusza Osterwy (zob. s. 38). północny wschód od wsi. miejscem wypoczynku (9,7 km) z zadaszoną lonego. Do centrum Gorzowa (47,6 km) doje- Jadąc prosto, dojeżdżamy do ronda Santoc- Za zwartą zabudową wsi rozpoczyna się bez- wiatą, ławami, stołem i miejscem na ognisko. dziemy skręcając w lewo, ulicą Grobla. kiego (2,6 km), by skręcić tu w prawo, w ulicę kolizyjna droga dla rowerów. Po lewej stro- Dalej mijamy ruiny dwóch bunkrów żelbe- Warszawską. nie na stromym stoku doliny Warty widoczne tonowych (10,2 km) z okresu II wojny świa- Szlak nr 4 Na ulicy Warszawskiej warto zwrócić uwagę są ruiny wiatraka holenderskiego (8,5 km) towej, stojących w miejscu gdzie od dawna na dwa pomnikowe platany klonolistne, z 1843 r., wybudowanego przez bogatego strzeżono żeglugi. Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Cze- mające 375 cm w obwodzie i blisko 30 m niemieckiego chłopa Wunnickego. Stożkowa Wjeżdżamy do Santoka (Zantoch). Santok chów – Santok – dolina Polki – Górki Notec- wysokości. budowla z czerwonej cegły osiąga średnicę (11,7 km) reprezentuje typ wsi o zabudowie kie – rezerwat „Zdroiskie Buki” – Santoczno Docieramy do wiaduktu kolejowego (4,4 km), 8 m u podstawy i wysokość ok. 9 m. Do wnę- ulicowej. Położony jest u ujścia Noteci do – Kłodawa by potem już jechać wzdłuż Warty (7,2 km) Kolor szlaku: niebieski i czerwony do Czechowa (Zechow). Jest to wieś z rodowo- Ruiny wiatraka holenderskiego, fot. D. Adamski Długość szlaku: 48,8 km dem średniowiecznym, której nazwa pocho- dzić miała od wojów czeskich wspomagają- Szlak niebieski, potem czerwony wiodący doli- cych księcia Mieszka I w czasie jego walk nami rzek Warty, Noteci i Polki, następnie przez o ujście Odry. Wojowie ci mieli się tu osie- lasy Puszczy Gorzowskiej. Pierwszy odcinek dlić po zakończeniu walk w X w. Niemiecka bogaty w walory krajoznawcze, drugi w krajo- wersja nazwy – Zechow – pochodzić mia- brazowe i przyrodnicze. łaby, zdaniem niemieckich historyków, od słowiańskiego „cec” oznaczającego kobiece Wycieczkę rozpoczynamy przed dworcem PKP piersi i symbolizować urodzajność ziemi. w Gorzowie Wielkopolskim (0 km), kierując się Pierwszy dokument dotyczący wsi wystawił ulicą Składową na wschód. Na pierwszym książę wielkopolski Władysław Odonic, nada- skrzyżowaniu skręcamy w prawo, by ulicą jąc Czechów w 1238 r. zakonowi rycerskiemu Nadbrzeżną wzdłuż nowej, pięknej promenady templariuszy. Po 1250 r. Czechów i ziemie te

72 73 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

tockiego Pawlika i biskupa św. Ottona z księ- ciem pomorskim Warcisławem przed misją chrystianizacyjną na Pomorzu. Z racji strate- Szlak nr 4 gicznego położenia u zbiegu rzek, lądowych Szlak nr 4 i rzecznych traktów handlowych, Santok był przyczyną licznych konfliktów zbrojnych i politycznych, co powodowało jego znisz- czenie i wyludnienie. Z tego też powodu oraz ze względu na liczne powodzie, w XVI w. utracił status miasteczka i dziś jest wsią gminną. Właściciele Santoka zmieniali się bardzo często i byli nimi zarówno panujący Zabezpieczona ściana bunkra w Santoku, władcy, rycerstwo, jak też zakony rycerskie. fot. D. Adamski Historię grodu można poznać w Muzeum Pola rzepakowe, fot. D. Adamski Grodu Santok. W muzeum prezentowane Warty i istnieje jako osada od VIII w. Jego są zabytki i efekty wykopalisk rozpoczę- tarz, w którego centrum już w XII w. wybu- wadzonych przez niemieckich archeologów nazwa wywodzi się od starosłowiańskiego tych przez niemieckich, a kontynuowanych dowano romański kościół św. Andrzeja w latach 30. XX w. Roztacza się stąd wspa- słowa „sątok”, oznaczającego spływ dwu przez polskich archeologów. Udowodnie- z murowaną wieżą. Była to prawdopodobnie niały widok na Santok, grodzisko, prado- rzek. Od X w. stanowił ważny strategicznie nie istnienia 12 kolejnych grodów na prze- pierwsza znana na tych ziemiach budowla linę i część wysoczyzny. Obecnie wieża jest gród broniący ziem Polan przed napadami strzeni dziejów Santoka sprawiło, że zyskał murowana – siedziba prepozyta santockiego. własnością gorzowskiego plastyka Jerzego Pomorzan, a potem Brandenburczyków, on miano Troi Północy. Dalej, po lewej stronie drogi, napotykamy Gąsiorka. Wewnątrz zobaczymy ciekawą nazwany przez Galla Anonima „kluczem Naprzeciw muzeum znajduje się przeprawa dawną dzwonnicę szachulcową nieistnie- ekspozycję asemblaży właściciela, chęt- i strażnicą Królestwa Polskiego”. Od XII w. promowa (czynna: od wiosny do jesieni od jącego już kościoła z 1725 r. o czterospado- nie udostępnianą turystom, jeśli gospodarz był siedzibą kasztelanii. Honorowa godność godz. 8.00 do zmroku) do miejsca wyko- wym dachu. Kościół rozebrano w połowie jest w domu. kasztelana santockiego nadawana była aż palisk archeologicznych na terenie śre- XIX w., w związku z budową linii kolejowej Jako ciekawostkę można dodać, że w 1910 r. do II rozbioru Polski w 1793 r. To w Santoku dniowiecznego grodu istniejącego od X do Berlin – Królewiec. w nadwarciańskich błotach Santoka znale- nastąpiło w 1124 r. spotkanie komesa san- XV w. Na jego terenie znajdował się cmen- Ponad wsią góruje kamienna wieża wido- ziono średniowieczny miecz z XIII w., nale- kowa z 1936 r., wybudowana jako pomnik żący najprawdopodobniej do Przemysła Rekonstrukcja osady w Muzeum Grodu Santok, niemieckości tego regionu. Na początku Otokara II, króla Czech. Trudno dziś poku- fot. D. Adamski XII w. wybudowano w tym miejscu gródek sić się o stawianie hipotez, jakie losy spra- obronny Pomorzan, wspominany już przez wiły, że został tu odnaleziony, tym bardziej, Galla Anonima. Według relacji kronikarza że w końcu II wojny światowej zaginął on Pomorzanie, po szturmie Bolesława Krzy- ponownie. Na polach Santoka znaleziono woustego na gródek, woleli nie czekać aż w 1948 r. jeszcze jeden „miecz piastowski książę wróci tu ponownie z większymi siłami żelazny inkrustowany srebrem”. Przechowy- i zburzyli go sami. Kolejną budowlą obronną wany jest on obecnie wśród zbiorów Muzeum był tu niewielki zameczek krzyżacki (Berg- Lubuskiego w Gorzowie. fried) wybudowany przed 1437 r. i zburzony W pobliżu mostu drogowego znajduje się przez mieszczan landsberskich w 1454 r., przystań wodna i nabrzeże postojowe wraz w czasie ich buntu przeciw zakonowi. Sto- z polem biwakowym. Przecinamy drogę jącą obecnie wieżę wybudowano w celu eks- nr 158 Gorzów Wielkopolski – Drezdenko ponowania wyników wykopalisk przepro- (13,8 km), mijając budynek dawnego zajazdu.

74 75 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

Nie dojeżdżając do budynku stacji PKP w San- malowniczymi zakolami rzeki, 120 m od kami szlaku czerwonego, jedziemy szeroką nie siedziba nadleśnictwa, wybudowano ok. toku (14,4 km), skręcamy w prawo w dolinę granic rezerwatu napotykamy zadaszoną drogą leśną. Cały czas jadąc lasem, docie- 1830 r. W czasie II wojny światowej znajdo- Noteci i Polki, by zaraz potem za mostkiem wiatę i ławki. Rezerwat kończy się przy ramy do skrzyżowania z drogą bitumiczną wał się tu niewielki obóz dla ok. 40 francu- Szlak nr 5 Szlak nr 4 skręcić w lewo wałem. Przestrzenie doliny ośrodku rekreacyjno-szkoleniowym „Zdro- i szlakiem czarnym (41,3 km). skich jeńców wojennych. Starej Noteci, Polki i Noteci mieszkańcom isk” (28,2 km) Zakładów Energetycznych Jedziemy prosto aż do drogi nr 151 Gorzów Ze względu na małą odległość między Gorzo- miast wydają się bezkresne. w Gorzowie Wlkp. Wielkopolski – Barlinek (46,8 km), gdzie skrę- wem a Kłodawą (6 km), wieś ta jest najbliż- Docieramy do niewielkiej osady Brzezinka Szeroką drogą, wśród domków letniskowych, camy w lewo na drogę dla rowerów, która szym miejscem wypoczynku dla gorzowian. (21,4 km), przy drewnianym krzyżu, mostem docieramy do Zdroiska (Zanzthal). To duża doprowadzi (48,9 km) nas do Kłodawy (Kla- Można tu dojechać wygodną i bezpieczną przekraczamy Polkę i po dotarciu do prze- wieś letniskowa położona nad Santoczną dow). Jest to miejscowość gminna (ok. 1400 ścieżką rowerową. Wydzielona sieć ście- jazdu kolejowego wjeżdżamy w lasy Pusz- wśród lasów Puszczy Gorzowskiej. Daw- mieszkańców) położona nad rzeką Kłodawką żek rowerowych w Kłodawie znacznie pod- czy Gorzowskiej. Dojeżdżamy do węzła szla- niej istniał tu młyn (pozostał staw młyński), i Jeziorem Kłodawskim, na skraju Puszczy nosi bezpieczeństwo uprawniania turystyki ków pieszych (23 km). Napotykamy tu piesze potem huta żelaza (powstała w 1770 r.) pro- Gorzowskiej. Najstarszym przedmiotem rowerowej i walory rekreacyjne miejsco- szlaki: żółty i zielony oraz połączenie z rowe- dukująca drut, gwoździe, igły, stal w szta- związanym z Kłodawą jest znaleziony na jej wości. Funkcjonuje tu doskonale zagospo- rowym szlakiem żółtym, którym jadąc na bach i prętach, blachę. W 1783 r. rozpoczęto polach sztylet z brązu z ok. 1800–1700 r. p.n.e. darowane kąpielisko z plażą, pomostem, wprost dotarlibyśmy do Strzelec Krajeńskich, produkcję kartaczy. W 1856 r. kuźnicę prze- Rodowód samej Kłodawy sięga czasów pia- WC i brodzikiem. a kierując się nim w prawo – po 1 km do sta- kształcono w fabrykę narzędzi, a w 1870 r. stowskich, kiedy to wspomagała strategicz- cji PKP w Górkach Noteckich (Gurkow). Górki to w zbożowy młyn wodny i tartak. We wsi istnie pobliski Santok, jako umocniona kłodami Szlak nr 5 wieś nad rzeką Pełcz na południowo-wschod- niały w okresie międzywojennym plantacje osada, od czego wywodzi się jej nazwę. Od nim skraju Puszczy Gorzowskiej. W czasie borówki amerykańskiej. Dziś działa tu bar- średniowiecza (1337) istniał tu dwór i karczma Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Kłodawa – prowadzonych tu prac wykopaliskowych dzo ciekawa izba historyczna, w której pre- – później powstały młyn, papiernia, wiatrak Mironice – Santocko – Marwice odkryto ślady osadnictwa z epoki brązu zentowane są stare zdjęcia, monety, gazety, i kuźnia. Na terenie wsi, o zachowanym Kolor szlaku: czarny i żelaza, a ponadto cmentarzysko wczesno- sprzęty domowe i rolnicze dawnego Zdroiska. kształcie owalnicy, znajduje się neogotycki Długość szlaku: 17,3 km średniowieczne. We wsi mieszkała ludność Przy szlaku mijamy symboliczny cmentarz kościół z czerwonej cegły o drewnianym skle- rdzennie polska i jeszcze w 1684 r. miejscowy z ołtarzem polowym niemieckich żołnierzy pieniu kolebkowym, wybudowany w latach Szlak wiodący przez zróżnicowany przyrodniczo, pastor skarżył się, że musi wygłaszać kaza- poległych w okresie I wojny światowej. 1858–60. W 1854 r. na terenie wsi odnale- krajobrazowo i krajoznawczo teren. Łatwy tech- nia po polsku, bo inaczej nikt go tu nie rozu- Przecinamy (29,8 km) drogę nr 22 Gorzów ziono skarb – blisko 1000 monet z XVI w. nicznie z długim przejazdem drogą dla rowerów. mie. We wsi znajduje się neogotycki kościół Wielkopolski – Strzelce Krajeńskie i asfal- Dworek o konstrukcji szachulcowej, obec- Szlak rozpoczyna się przy Centrum Spor- z 1818 r. Legendy wspominają, że na polach tem poprzez lasy jedziemy do skrętu w lewo wsi w czasach pogańskich istniała świątynia (33,3 km), po czym wjeżdżamy w drogę leśną. Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne w Parku złego bożka „Zerneboga” (Czarnego Boga). Doprowadza nas ona do wsi Santoczno (Zan- Słowiańskim, fot. T. Jocz Jeśli nie skusiliśmy się na wycieczkę do Strze- zhausen) przy węźle pieszych szlaków tury- lec lub Górek, kontynuujemy jazdę szlakiem stycznych (34,3 km) (więcej o wsi – zob. s. 67). niebieskim w lewo drogą leśną wraz ze szla- Wieś położona nad rynną polodowcową kiem pieszym zielonym do granic rezerwatu jeziora Mrowinko staje się coraz popular- „Zdroiskie Buki” (24,2 km). To wyjątkowy na niejszą miejscowością letniskową. niżu leśny rezerwat przyrody o powierzchni Przez mostek na Santocznej, obok spiętrze- 75,57 ha, ustanowiony w celu ochrony natu- nia przy nieistniejącym młynie, dojeżdżamy ralnego lasu mieszanego o przewadze buka do węzła szlaków rowerowych (34,5 km), porastającego głęboko wcięte zbocza rzeki gdzie kończy się szlak niebieski. Kontynu- Santocznej. Drzewa, powalone wiekiem ujemy jazdę szlakiem czerwonym, skręcając w poprzek meandrującej rzeki, dostarczają w prawo wraz ze szlakiem zielonym. Mijamy niezapomnianych wrażeń! Jadąc ponad pole namiotowe po prawej i podążając za zna-

76 77 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

towo-Rehabilitacyjnym „Słowianka” (0 km) Kostrzyński dokonał kasacji klasztoru ze Na skraju wsi, przy krzyżu skręcamy w prawo, 18 listopada 1923 roku w walce z kłusowni- w Gorzowie Wielkopolskim. Jest to kompleks względu na upadek obyczajów w samym by poboczem drogi brukowanej dotrzeć do kami państwowy leśniczy Hermann Schultz wyposażony w pełnowymiarowy basen spor- opactwie i wprowadzenie ducha reforma- leśniczówki (4,6 km), gdzie – przy dwóch z leśniczówki Gośniewie. W pamięci urzęd- Szlak nr 6 towy i część rekreacyjną ze zjeżdżalniami, cji, jaki zdominował życie ówczesnej Nowej dębach i polu biwakowym wyposażonym ników leśnych landsberskich lasów”. Mor- Szlak nr 6 „rwącą rzeką”, sauną itp. Ulicami Słowiań- Marchii. Kościół cysterski zaadaptowano na w zadaszoną wiatę z ławkami – rozpoczyna derców dzielnego leśnika ujęto i skazano ską i Roosevelta docieramy do zbiegu ulic budynki gorzelni, a całość majątku stała się się biegnąca wokół pobliskiego Jeziora Sule- na śmierć. Mieszka I, Kazimierza Wielkiego i alei Odro- własnością państwa. Dwór z 1830 r. oto- nińskiego przyrodnicza ścieżka edukacyjna My kierujemy się dalej prosto, wraz ze dzenia Polski. Po lewej stronie w niewielkim czony parkiem krajobrazowym i spichlerz o długości 2,4 km. Jej przebieg opisany został szlakiem zielonym, do skrzyżowania leśnych parku znajduje się willa Carla Bahra. Kon- z XIX w. wybudowała rodzina von Bayer. na licznych tablicach informacyjnych oma- dróg, gdzie skręcamy w lewo (opuszczając tynuujemy jazdę aleją Odrodzenia Polski do Obecnie należy on do właściciela prywat- wiających m.in. zagadnienia ochrony lasu, szlak zielony) w dolinę Kłodawki. Mijamy ulicy Stefana Wyszyńskiego (1,7 km), gdzie na nego. Badania archeologiczne potwierdziły zamieszkujących go zwierząt czy… wędrówkę rybne stawy hodowlane (10,2 km) – dobre rondzie skręcamy w lewo. Około 200 m dalej istnienie wybudowanego w XIV w. kościoła drzew. Opodal stawów rybnych mieści się miejsce na wypoczynek. Stąd jadąc dalej, mijamy po lewej stronie zabytkowy młyn cysterskiego, spalonego w 1872 r., którego ośrodek rybacko-wędkarski Z&R Rosow- pokonujemy krótki podjazd i gwałtowny wodny na Kłodawce z 1897 r. Odremonto- cegły wykorzystano powtórnie do budowy skich „Azyl” z miejscami noclegowymi. skręt w lewo, aby przez betonowy mostek wany z wielką starannością, pełni obecnie stodoły, dziś także już nieistniejącej i studni Jadąc dalej, napotykamy szlak zielony (7,1 km), na Marwicy (15,8 km) dotrzeć do drogi nr rolę hotelu i restauracji „Młyn”. z 2. poł. XIX w. We wsi zachowała się jesz- którym droga w lewo doprowadzić nas może 3 Gorzów – Szczecin. Kontynuujemy jazdę Wkrótce docieramy do początku drogi dla cze chałupa szachulcowa z XVII w. do opuszczonej wsi Marzęcin (Marienspring) przez piękny dębowo-bukowy las, by nieba- rowerów (4,7 km) i dojeżdżamy nią do stanicy Za znakami szlaku czarnego, poprzez pola z fragmentem cmentarza, źródłem Marii wem wzdłuż brzegów jeziora Marwicko (po rowerowej nad Jeziorem Kłodawskim ze sto- wjeżdżamy (12,1 km) do Santocka (Zanzin). i tablicą upamiętniającą dawnych miesz- opadach fragment błotnistej drogi) dotrzeć łami, ławkami i miejscem na ognisko (6,6 km). Tu skręcamy w lewo, mijamy neohistoryczny kańców. Z kolei jadąc w prawo, bez szlaku, do kąpieliska. Są tu też dwa pola biwakowe Tu skręcamy w prawo do kąpieliska i rowe- kościół i dojeżdżamy do kolejnej krzyżówki dotrzemy po 1,5 km do obelisku w postaci i miejsce na ognisko (21,2 km). Jezioro rowego toru sprawnościowego lub jedziemy (13,1 km), gdzie skręcamy w prawo. Jedziemy głazu narzutowego z tablicą poświęconą Marwicko jest akwenem o powierzchni dalej prosto drogą dla rowerów (7,9 km) do przez niewielki las, przecinamy drogę pamięci leśniczego Hermanna Schultza. 152,24 ha, głębokości maksymalnej 12,4 m centrum Kłodawy (Kladow). nr 3 (15,4 km) i wkrótce stajemy przy romań- Tekst tablicy w języku niemieckim tłumaczy i wodzie II klasy czystości. Przy węźle szlaków rowerowych skręcamy skim kościele (16,3 km) w centrum Marwic okoliczności postawienia pomnika: „Wierny Opuszczając jezioro, dojeżdżamy do rozwi- w lewo, by wraz ze szlakiem czerwonym (Marwitz) (opis wsi – zob. s. 83). aż do śmierci! Rzetelnie wywiązując się ze dlenia szlaków czerwonego i żółtego. Kie- (10,4 km) dotrzeć do Mironic (Himmelstädt). swych obowiązków padł w tym miejscu rujemy się nadal szlakiem żółtym przez We wczesnym średniowieczu (IX–XII w.) Szlak nr 6 istniała tu osada. Po zajęciu w XIII w. tych Jezioro Marwicko, fot. D. Adamski Kościół w Wysokiej, fot. D. Adamski ziem przez margrabiów brandenburskich, Przebieg: Kłodawa – Mironice – Marzę- 22 maja 1300 r. Albrecht III założył opac- cin – dolina Kłodawki – jezioro Marwicko – two cysterskie w istniejącym tu dworze Wysoka – Lubno – Stanowice – Bogdaniec „Creusdorf”. Pierwotna nazwa opactwa Kolor szlaku: czerwony i żółty Himmelstädt oznaczała „Niebiańskie miej- Długość szlaku: 35,5 km sce”. W 1326 r. wieś spalona została przez wojska polsko-litewskie. Dwór cysterski Szlak czerwony i żółty wiedzie przez lasy i bar- odbudowano dopiero w 1368 r. To prawdo- dzo ciekawe krajoznawczo wsie. podobnie wówczas wprowadzono gospo- darkę rybną, spiętrzając wody na Kłodawce Szlak rozpoczyna się obok Urzędu Gminy i tworząc hodowlane stawy rybne. Ponow- w Kłodawie, skąd wraz ze szlakiem czarnym nie opactwo spaliły w 1470 r. wojska ksią- kierujemy się drogą bitumiczną (2,2 km) do żąt pomorskich. W 1539 r. margrabia Jan Mironic (Himmelstädt) (opis wsi – zob. s. 78).

78 79 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

las do stanicy rowerowej (24,5 km) Kontynuujemy wycieczkę asfaltem (34 km) z zadaszonym stołem, ławami i miej- pod górę do Stanowic (Stennewitz). W średnio- Szlak nr 7 scem na ognisko, na skraju wsi Wysoka wieczu wieś, zasiedlona na prawie niemiec- Szlak nr 7 Szlak nr 6 (Hohenwalde). Mijamy po prawej bardzo kim przez książąt śląskich z dynastii piastow- Przebieg: Kłodawa – „Manhattan” – Waw- zadbany i ciekawie zaaranżowany skal- skiej, należała do licznych rodów rycerskich, rów – Czechów niak z fontanną, wieloma gatunkami w tym – od XV w. do ok. 1740 r. – do rodu von Kolor szlaku: żółty roślin i krzewów ozdobnych. Napoty- Marwitzów. Pierwszy kościół wzniesiony Długość szlaku: 8,6 km kamy zielony szlak rowerowy nr 8 i wraz w XV w., w 1771 r. przebudowywano i roz- z nim dojeżdżamy do kościoła szachul- budowano o barokową kaplicę i szachulcową Szlak łącznikowy umożliwiający mieszkań- cowego (25,7 km) z 1735 r. o drewnia- wieżę. Niedaleko wsi, w latach 1748–1860 com „Manhattanu” (jedna z dzielnic Gorzo- nej wieży (1719) i wcześniejszym baro- działała huta szkła butelkowego. W parku kra- wa) wycieczki w dolinę Warty lub po gminie kowym ołtarzu z 1659 r. Opuszczamy jobrazowym (8,6 ha) o pięknej alei grabowej Kłodawa. wieś, jadąc polną drogą na południe. wznosi się klasycystyczny pałac z XVIII w., Szlak rozpoczyna się na ulicy Srebrnej nie- Przy budynku stacji kolejowej z wieżą rozbudowany w 1870 r. o dwa neobarokowe opodal bram gminy Kłodawa przy ścieżce ciśnień z 1925 r. przekraczamy przejazd Rezerwat „Cisy Bogdanieckie”, fot. D. Adamski skrzydła i trzykondygnacyjną wieżę przez von dla rowerów. Utwardzaną drogą polną zjeż- kolejowy na trasie Gorzów – Myślibórz Treichelów – obecnie w ruinie. W 2. poł. XIX dżamy w dolinę rzeczki Srebrnej i mijamy i wjeżdżamy na asfalt. W parku krajobrazowym po drugiej stronie w. na polach wsi wydobywano węgiel bru- po lewej ogródki działkowe z piękną aleją Jeśli opuścimy znaki szlaku, kierując się stąd drogi zobaczymy szczątkowe ruiny świet- natny w kopalni o nazwie „Szczęście”. brzozy brodawkowej. Jadąc ścieżką rowe- w lewo, dojedziemy po 2 km do rezerwatu nego jeszcze niedawno neogotyckiego Po zwiedzeniu Stanowic wjeżdżamy w las, rową, docieramy do pętli tramwajowej „Cisy Bogdanieckie”. Jest to rezerwat wyjąt- pałacu z XIX w. Legenda z nim związana by dotrzeć do połączenia ze szlakiem nie- (3,2 km) i drogi nr 22, wzdłuż której rośnie kowy ze względu na liczną (2056 egzem- mówi, że do dziś jeszcze widuje się w niebieskim (35,5 km), gdzie szlak żółty się koń- zabytkowa aleja lipowa (ok. 120 lip drob- plarzy) populację cisa w wieku do 130 lat, które noce Celinę – piękną panią pałacu, czy. Stąd już blisko asfaltem do bardzo cie- nolistnych w wieku 200–300 lat). Przy pętli rosnącego na powierzchni 21,24 ha lasu galopującą konno po otaczającym go parku. kawego Muzeum Budownictwa i Techniki zobaczymy niewielki skwer – dawny cmen- bukowo-sosnowego. Podobno popełniła samobójstwo po śmierci Wiejskiej (1400 m) i stacji PKP w Bogdańcu tarz (1880–1968) zmarłych w szpitalu psy- Jeśli nie zdecydujemy się na zwiedzanie ukochanego męża, inni zaś przekonują, że (2900 m) (więcej zob. s. 62). chiatrycznym, osób bezdomnych „o nieusta- rezerwatu, kierujemy się za znakami szlaku targnęła się na swe życie z rozpaczy, gdy we lonej tożsamości”. w prawo, w stronę widocznych zabudowań śnie ujrzała, jaki los spotka jej piękny pałac. Lubna (Liebenow). Jest to jedna z najstarszych W pałacu tym, w 1932 r., kiedy należał on do Muzeum Budownictwa i Techniki Wiejskiej wsi regionu, o której istnieniu wspominają Hansa Carla von Treichela, bywał ponoć Adolf w Bogdańcu, fot. D. Adamski dokumenty z 1243 r., kiedy to była prawdo- Hitler. W parku napotykamy dorodne okazy podobnie własnością rycerskiego zakonu cypryśnika błotnego, tulipanowca amerykań- templariuszy. W 1853 r. przypadkowo przy skiego, jodły olbrzymiej, a do niedawna rósł kopaniu studni odkryto tu pokłady węgla bru- tu najokazalszy wiąz w Polsce, który jednak natnego, który eksploatowano na potrzeby zachorował i został wycięty. własne wsi do czasów I wojny światowej. Na cmentarzu w Lubnie znajduje się sym- Mijamy XIII-wieczny kościół (31,1 km) póź- boliczna mogiła (w postaci dużego grani- noromański z granitowych ciosów, z orygi- towego głazu) pochodzącego stąd Tade- nalnym romańskim portalem w południowej usza Kudelskiego – pierwszego himalaisty ścianie (obecnie wejście to jest zamurowane). gorzowskiego, który w 1999 r. zdobył Mount Opodal kościoła stoi drewniana dzwon- Everest (8848 m n.p.m.) i niestety zginął nica i rosną dwa pomnikowe dęby (więk- w czasie zejścia w trudnych warunkach szy o obwodzie 527 cm). atmosferycznych.

80 81 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

(ciepłolubnych). Wśród roślin odnajdziemy niu reformacji został pastorem Baczyny, ale na stromych zboczach doliny Warty rosnącą mieszkać wolał w Chróściku. Warto zatrzymać pajęcznicę liliowatą o pięknych białych kwia- się na chwilę przy grupie dębów z cokołem Szlak nr 8 tach, ostrołódkę kosmatą o owłosionej łody- dawnego obelisku poświęconego mieszkań- Szlak nr 8 dze i jasnożółtych kwiatach, a także fioletowo- com wsi poległym w czasie I wojny światowej. niebieski dzwonek syberyjski. Obok wznosi się murowany z czerwonej cegły Niebawem skręcamy w lewo (1 km) w drogę neogotycki kościół św. Józefa o zamkniętym leśną, która wkrótce doprowadzi nas do sześciobocznie prezbiterium. leśnego parkingu. Rozpoczynają się tu nie- Skręcamy w prawo i szeroką polną drogą biesko oznakowane spacerowe trasy piesze dojeżdżamy do krzyżówki, gdzie napoty- po pobliskich wzgórzach morenowych. O ich kamy niebieski szlak rowerowy (3,9 km). Wraz przebiegu informuje tablica ze schematem z nim jedziemy w lewo przez 100 m, by zaraz tras. Obok znajduje się teren dawnej żwi- odbić w prawo i kontynuować jazdę piękną Widok na dolinę Warty, fot. D. Adamski rowni z miejscem na ognisko. My jedziemy aleją drzew liściastych. prosto. Pokonujemy 300-metrowy odcinek Docieramy do Baczyny (Beyersdorf ), gdzie Przekraczamy szosę i kierując się drogą polną, widok na dolinę Watry. Zjeżdżamy ostro w dół trasy ostro pod górę, prowadzący na skraj wyjeżdżamy na asfalt (5,8 km), który dopro- przejeżdżamy pod rurami ciepłowniczymi (uwaga!), by stanąć obok kościoła i sklepu spo- lasu. Przekraczamy po kładce dla pieszych wadza nas do drogi nr 130. Skręcając nią i wśród pól (5,3 km) docieramy do Wawrowa żywczego. Jeszcze chwila jazdy i za moment obwodnicę Gorzowa i – mając widok na w lewo, docieramy do centrum wsi, mijając po (Lorenzdorf ). W średniowieczu wieś nosiła napotykamy drogę asfaltową, którą kierujemy zabudowania Małyszyna – jedziemy wśród lewej stronie neogotycki kościół z przełomu nazwę – „wieś Wawrzyńca” i należała do rycer- się w prawo do stacji PKP (8,6 km) w Czecho- pól drogą polną. XIX i XX w. (6,9 km) wybudowany z kamienia skiego rodu Horkerów, co potwierdza doku- wie. Uwaga! Stacja jest nieczynna. Skręcamy w prawo, potem w lewo i ulicą Oko- polnego i czerwonej cegły. We wcześniejszym, ment z 1319 r. wydany przez księcia pomor- pową docieramy (3,3 km) do Chróścika (Neudorf). nieistniejącym już kościele, w 1539 r. pierwsze skiego Wratysława. W centrum Wawrowa Szlak nr 8 Jest to słowiańska wieś istniejąca od XII w., nabożeństwa w obrządku luterańskim odpra- znajduje się staw przeciwpożarowy, obok z której pochodził wzmiankowany w 1470 r. wiał ostatni opat zakonu cysterskiego z Miro- niego – jednokondygnacyjny XIII-wieczny Przebieg: Wieprzyce – Chróścik – Baczyna – burmistrz Landsberga – Cawel Einnahmen. nic. Wieś należała do zakonu od 1300 r. We kościół wybudowany z łamanego granitu Marwice – Wysoka W XVI w. rezydował tu Jan Kune – ostatni opat wsi zachowały się liczne domy szachulcowe nakryty wysokim dachem namiotowym. Kolor szlaku: zielony cystersów mironickich, który po wprowadze- z XIX w. Mijamy kolejno trzy sklepy. Przed wejściem do trzykondygnacyjnej, muro- Długość szlaku: 21,8 km Wyjeżdżamy drogą na Szczecin i wśród pól kie- wanej wieży, nakrytej ośmiobocznym heł- Kuźnia w Marwicach, fot. D. Adamski rujemy się do Marwic (Marwitz). Mijamy po le- mem, a dobudowanej w 1833 r., leży duży głaz Szlak umożliwia przejazd z Gorzowa poprzez wej zabytkową szachulcową kuźnię (9,4 km) narzutowy z tablicą pamiątkową poświęconą wzgórza morenowe, polami i lasami do histo- podcieniową i docieramy do późnoromań- tysiącleciu chrztu Polski w 966 r. We wnętrzu rycznie i przyrodniczo bardzo ciekawych Mar- skiego kościoła (9,7 km) z połowy XIII w., wy- świątyni zobaczymy ciekawą drogę krzyżową wic i Wysokiej. budowanego wraz z otaczającym go murem autorstwa artysty plastyka Janusza Krauze, z granitowych ciosów. Wewnątrz, na strychu, ucznia Władysława Hasiora. Szlak ten rozpoczynamy od węzła szlaków odkryto gotycką polichromię z połowy XIV w. Wieś opuszczamy drogą polną, mijając po rowerowych przy pętli tramwajowej (0 km) W południowo-wschodnim narożniku kościel- lewej stadion mini-żużla dla najmłodszych w Wieprzycach (Wepritz). Kierujemy się asfal- nej nawy na wysokości 5,20 m, na czerwo- amatorów czarnego sportu. Na skraju lasu tem na północ ulicą Dobrą, pozostawiając nym granitowym głazie (wymiary 29 × 32 cm) (7,1 km), na rozwidleniu dróg skręcamy po prawej park. Wjeżdżamy w las, mając znajduje się tajemnicza szachownica (7 pól w prawo. Dojeżdżamy do kolejnego skrzy- po prawej obszar chronionego krajobrazu poziomych na 5,5 pól pionowych). W efekcie żowania, gdzie skręcamy w lewo, skośnie o powierzchni 78,43 ha ustanowiony w celu XVII/XVIII-wiecznej rozbudowy obiekt po- w polną drogę, z której roztacza się wspaniały ochrony rzadkich muraw kserotermicznych większył się o zakrystię i kaplicę. W pobli-

82 83 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

skim parku rośnie grupa Jeden z mieszkańców Racławia (Johann Got- nym rodowodzie, który potwierdzają ślady dorodnych dębów szypuł- tlieb Dumdey) zapisał się niechlubnie w histo- dwóch osad z X–XI w. Od 1300 r. wieś należała kowych i platanów klono- rii, będąc ostatnim mordercą skazanym na do klasztoru Cystersów w Mironicach, a po Szlak nr 9 listnych o obwodzie pnia śmierć i straconym publicznie w Landsbergu. jego sekularyzacji do margrabiów branden- Szlak nr 9 340–390 cm każdy. Opuszczamy wieś, kierując się na północ, burskich. W XVI w. na Łupicy wybudowano Uwaga! Przy kościele i zaraz potem skręcamy w prawo, w polną młyn, który zniszczyła straszliwa powódź skręcamy w lewo w polną drogę wiodącą do głazu z polsko-niemiecką w 1586 r. Nie odbudowano go z powodu… drogę, którą jedziemy na inskrypcją: braku wody. W czasie wojny 30-letniej woj- zachód, by na skraju lasu „Wszystkich nas czeka ta sama noc ska szwedzkie doszczętnie spaliły wieś. przy grupie okazałych Horacy Kościół neobarokowy z pięknym drewnia- buków i dębów skręcić Pamięć zmarłym tu spoczywającym nym sklepieniem kolebkowym wybudowano w prawo (11,6 km) i zaraz Mieszkańcy Racławia 18.06.2000” w 1909 r. Naprzeciw świątyni wznosi się kla- potem w lewo. Dojeż- Kościół w Marwicach, fot. D. Adamski Obok znajdują się stare niemieckie tablice sycystyczny dworek z 1887 r. dżamy leśną drogą do nagrobne. Kierujemy się w prawo drogą nr 132, by doje- skrzyżowania wśród pierwszych zabudowań kościół, wyjeżdżamy ze wsi drogą asfal- Drogą wśród pól dojeżdżamy do lasu (4,7 km), chać do stacji (9,3 km) PKP w Łupowie. Prze- Wysokiej, skręcamy w lewo i po wjeździe na tową na wschód, a potem drogą polną kie- gdzie gwałtownie kierujemy się w dół. Nasz kraczamy przejazd kolejowy i drogą asfal- asfalt – w prawo. Mijamy sklep i docieramy do rujemy się cały czas prosto. szlak łączy się z rowerowym szlakiem nie- tową na południe przez Lubczyno docieramy centrum wsi (15,1 km) obok kościoła w Wyso- Mijamy ambonę myśliwską (1 km) i wśród bieskim (4,9 km) i wraz z nim jedziemy (14,3 km) do centrum Chwałowic (Landsberger kiej (Hohenwalde), gdzie napotykamy żółte pól docieramy do asfaltu i wsi Racław (Ratz- w prawo aż do rozwidlenia i gwałtownego Holländer). Początkowo – w 1686 r. – wieś ta znaki szlaku rowerowego nr 6. dorf) o zachowanym średniowiecznym kształ- skrętu (5,9 km) szlaku niebieskiego pod górę. składała się zaledwie z trzech gospodarstw cie zabudowy XII-wiecznej owalnicy i sło- Jedziemy prosto. Wkrótce napotykamy znaki rozrzuconych pomiędzy Wartą i kanałem Szlak nr 9 wiańskim rodowodzie. Pierwotna nazwa wsi czerwonego szlaku pieszego (6,8 km) i wraz Kołomęt. Rozwój Chwałowic nastąpił dopiero wywodzi się od imienia Racław, być może z nim przemierzamy dolinę Łupicy. ok. 100 lat później, w czasie wielkiej koloni- Przebieg: Stanowice – Racław – Łupowo – pierwszego właściciela wsi. Dojeżdżamy do Na mostku szlak pieszy odchodzi w lewo, zacji warciańskiej zarządzonej przez Fryde- Lubczyno – Chwałowice – wał (połączenie ze kościoła neogotyckiego z 1863 r. (3,9 km), ale my kontynuujemy jazdę prosto do drogi ryka II, króla Prus. 100 m w lewo od szlaku, szlakiem zielonym) z granitowej kostki i o ceglanej wieży. Ponadto nr 132 (8,3 km) w Łupowie (Loppow). Jest to w kępie drzew, wznosi się kościół o konstruk- Kolor szlaku: zielony we wsi zobaczymy neoklasycystyczny dwór. stara wieś rybacka o wczesnośredniowiecz- cji ryglowej z 1790 r. Wewnątrz znajduje się Długość szlaku: 16,2 km Kościół w Racławiu, fot. D. Adamski Kościół w Chwałowicach, fot. D. Adamski Szlak łącznikowy, pozwalający na planowanie indywidualnych wariantów wycieczek w okolicach Bogdańca. Bardzo ciekawy historycznie i różnorodny przyrodniczo.

Szlak rozpoczyna się w centrum wsi Sta- nowice (Stennewitz) przy kościele z XVIII w. z szachulcową wieżą z 1771 r. (0 km). Nie- opodal znajduje się pałac pierwotnie z XVIII w. o dwu neobarokowych skrzy- dłach i wieży dobudowanej w latach 70. XIX w., a obok – park z piękną aleją gra- bową. Pozostawiając po prawej stronie

84 85 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

późnobarokowy ołtarz ze snycerską deko- radyża. W 1384 r. Karnin został zniszczo- Stanisława Plewińska racją. Obok świątyni zobaczymy drewnianą ny przez landsberskich mieszczan pod W Deszcznie mieszka znana poetka, pisarka, dzwonnicę z XIX w. oraz wiejski cmentarz dowództwem Titze de Wedela. Spłonął wów- malarka i rzeźbiarka Stanisława Plewiń- Szlak nr 10 z nagrobkami sprzed 1945 r. ska. Jest autorką tomików poezji, poświęco- czas kościół i dwór cysterski. Rok później Szlak nr 10 Jedziemy nadal w stronę wału przeciwpowo- nych głównie pięknu otaczającego nas świata. mieszczanie landsberscy kupili wieś z do- dziowego: skręcamy w lewo (15 km), potem Z Deszcznem związane są m.in. tomiki wier- datkowym obciążeniem płatniczym wobec w prawo i wjeżdżamy na wał (16,2 km), łącząc szy: Mój dom wapnem malowany, Kłosy, Polny cystersów w postaci stałej daniny pieprzu. kwiat, Przyloty, odloty i proza: Na swoim, Dwie się z niebieskim szlakiem rowerowym nr 1. ziemie oraz Tak było. W 1577 r. na polach wsi ubito dwa niedź- wiedzie. W 1812 r. ogromny pożar zniszczył Szlak nr 10 dużą część zabudowy wiejskiej. Od 1977 r. z Deszczna”. To gliniana figurka antropo- stanowi ona administracyjnie część Gorzo- Przebieg: Borek – Deszczno – Karnin – Łago- morficzna posiadająca cylindryczny korpus wa. Sprzed kościoła kierujemy się ku przej- dzin – Ulim – Niwica wał Wnętrze kościoła w Chwałowicach, fot. D. Adamski pusty w środku. Postać trzyma przed sobą ściu na torach (zachować należy wzmożo- Kolor szlaku: żółty naczynie ofiarne, ma długie szaty i głowę ną ostrożność!) i przekraczamy je, po czym Długość szlaku: 18,9 km wania obecnej wsi potwierdzają ślady osady (maskę) zwierzęcia. Replika figurki znajduje docieramy do drogi. wczesnośredniowiecznej z VIII w., odkryte się w Muzeum Lubuskim. Pastor pochowany Skręcając w lewo, dojechalibyśmy do kąpie- Łatwy technicznie szlak, pozwala poznać w wyniku prac badawczych. Jednak pierw- został przed swym kościołem parafialnym. liska nad sztucznym zbiornikiem wodnym Deszczno i umożliwia dojazd do kąpielisk nad sze wzmianki o miejscowości w dokumen- Obok kościoła zobaczymy budynek Urzędu w dawnym żwirowisku i do pola namioto- jeziorem Glinik i w Karninie. Pozwala na indy- tach, dotyczą dopiero XIV w. Jadąc w kie- Gminy w Deszcznie. wego. My jednak kierujemy się prosto drogą widualny wariant wycieczki Santok (przeprawa runku centrum wsi, mijamy po lewej pomnik Przekraczamy drogę nr 3 i kierując się w stro- ułożoną z płyt wśród alei topolowej porasta- promowa) – rezerwat „Santockie Zakole” – Borek w kształcie piastowskiego orła poświęcony nę Glinika, docieramy do przejazdu (7,2 km) jącej skraj szosy aż do rozwidlenia (13,5 km). – Deszczno PKP. pamięci żołnierzy II Armii Wojska Polskiego, kolejowego opodal stacji PKP w Deszcznie. Tu skręcamy i kierując się wzdłuż trakcji których wielu się tu osiedliło. Dojeżdżamy do Skręcamy w prawo w polną drogę do pierw- kolei, docieramy do skrzyżowania w Łago- Sprzed kościoła (0 km) w Borku (opis wsi otoczonego grupą drzew kościoła z 1829 r. szego mostku na kanale Postomskim (Be- dzinie (14,1 km). Przekraczamy tory i podą- – zob. s. 70) jedziemy do drogi asfaltowej, (6,9 km) o neobarokowym wystroju wnętrza. ma) (9,1 km), ponownie w prawo, kolejny żając drogą asfaltową w lewo, dojeżdżamy którą przekraczamy i kierujemy się drogą W latach 1900–41 pastorem był tu Felix Hobus mostek. Przy mostku na kanale Deszczniań- do krzyża stalowego na kamiennej pod- leśną w prawo przez sosnowy las. Mijamy nazywany „Schliemannem Doliny Warty”. skim (Rożkowieckim) (10,4 km) rozpoczyna stawie. Jedziemy dalej prosto. Asfalt koń- kolejne skrzyżowania leśnych dróg (1,4 km Wielki pasjonat archeologii w wyniku wie- się asfalt.Dotrzemy nim do Karnina (Kernein) czy się (14,7 km) i teraz leśna droga prowa- i 2,3 km), po czym opuszczamy las (3,4 km) loletnich prac badawczych odkrył na polach (11,7 km) przed późnoklasycystyczny kościół dzi nas do toru żużlowego, gdzie czasami i aleją drzew liściastych docieramy do skrzy- Deszczna i okolic wiele cennych wykopalisk. z 1822 r., wielokrotnie jednak potem prze- spotkać można młodych adeptów sportu żowania (4,2 km), gdzie skręcamy w lewo. W trakcie badań cmentarza z okresu kul- budowywany i rozbudowywany. Wewnątrz żużlowego, trenujących pod okiem byłego Kolejna aleja doprowadza nas do początku tury łużyckiej (750–700 r. p.n.e.) odkrył m.in. świątyni znajduje się późnobarokowa drew- mistrza Polski, Bogusława Nowaka. Zaraz ciągu pieszo-jezdnego (6,2 km) w Deszcznie. sławną figurkę kultową zwaną „Bożkiem niana chrzcielnica i zachowany luterański za torem znajduje się zadaszona stanica Ciągiem tym skręcamy w prawo. układ wnętrza (empory). Na polach wsi od- rowerowa (15,7 km) z ławami, stołami i miej- Deszczno (Dechsel) jest jedną z najstar- Gra w kręgle kryto osadę z epoki neolitu (8000–4500 r. scem na ognisko. szych osad w Pradolinie Toruńsko-Eber- p.n.e.), cmentarzysko ludności kultury łu- Kontynuując jazdę, napotykamy asfalt (16 km) Z kościołem w Deszcznie związana jest legenda swaldzkiej, zasiedloną już w epoce brązu opowiadająca o chłopcu-dzwonniku, któremu życkiej (700–40 r. p.n.e.) i jeszcze jedną, nie- w Ulimiu (Eulam). Drogą asfaltową docie- (1800–1700 p.n.e.) przez ludność kultury unie- zdarzyło się grać niegdyś z duchami w kręgle. co późniejszą osadę (50–500 r. n.e.). Dowo- ramy do ceglanego neogotyckiego kościoła tyckiej. Fakt zasiedlenia terenu Deszczna W grze tej kręglami były ludzkie czaszki, a trwać dzi to, że dzisiejszy Karnin zasiedlony był (16,9 km) z wieżą z 1876 r., ozdobionego potwierdza znalezisko dwu skarbów zawie- miała od zmierzchu aż do północy. Gdy chło- przez 10 000 lat! Pierwsze zapiski mówią- pseudowieżyczkami w narożnikach. Za piec zabrał jedną z kości, zjawić się po nią miała rających brązowy guz, naramiennik, szpilę, ce o wsi pochodzą jednak dopiero z 1252 r., kościołem skręcamy w prawo i przez sama śmierć. naszyjnik i siekierkę. Ciągłość zamieszki- kiedy to wieś należała do cystersów z Pa- mostek na Kanale Deszczniańskim (17,1 km),

86 87 3 Turystyczne szlaki rowerowe Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 3

Niebawem mijamy po lewej stronie jezioro Grzybno (Przecięte) (10,4 km), nad którym znaj- Szlak nr 11 duje się stylizowany na dworek dom mieszkalny. Sprzed Szlak nr 11a | 11b niego, skręcając w lewo i kieru- jąc się wzdłuż linii energetycz- nej, szeroką drogą leśną dojedziemy do Zdroiska (Zanzthal) przed mostem na Santocznej. Przekraczamy most i obok baru (13,5 km) odnajdujemy znaki Fragment dębowych umocnień wałów Jezioro Ostrowite, fot. D. Adamski szlaku rowerowego w kolorze w Muzeum Grodu Santok, fot. D. Adamski niebieskim, gdzie kończy się kierując się drogą polną w stronę Niwicy, wśród pól, napotykając ponownie znaki żółte zielony szlak. sto do połączenia (4,4 km) z zielonym szla- docieramy do wału przy grupie dębów, szlaku pieszego (3,7 km), docieramy przy kiem rowerowym. gdzie napotykamy (18,9 km) zielony szlak kościele szachulcowym z 1735 r. (4,3 km) Szlak nr 11a rowerowy nr 3. z kwadratową wieżą do centrum Janczewa Szlak nr 11b (Jahnsfelde). Przebieg: skrzyżowanie leśne (8,6 km) na Szlak nr 11 Janczewo było dawniej centrum majątku obej- szlaku zielonym nr 11 – droga nr 22 Gorzów Przebieg: Santok (przeprawa promowa) – mującego ponad 2000 ha ziemi ornej, także Wielkopolski – Gdańsk – jezioro Ostrowite – rezerwat „Santockie Zakole” – wał w Borku Przebieg: Czechów – Janczewo – Jezioro w Wawrowie, Santoku i Gralewie. Właścicie- skrzyżowanie przy szlaku zielonym nr 2 (połączenie ze szlakiem zielonym nr 3) Grzybno (Przecięte) – Zdroiska lem majątku był graf Otton Werner, a po nim Kolor szlaku: czarny Kolor szlaku: czarny Kolor szlaku: zielony od 1853 r. członek rycerskiego zakonu joan- Długość szlaku: 4,4 km Długość szlaku: 3 km Długość szlaku: 13,5 km nitów baron Carnap Bornheim. W parku ist- niało niegdyś mauzoleum rodowe, w którym Szlak łącznikowy, przebiegający lasem i umożli- Krótki szlak łącznikowy przebiegający krawę- Łatwy technicznie szlak pozwala zaplanować pochowano m.in. w 1928 r. zabalsamowane wiający pobyt na kąpielisku w Nierzymiu. dzią cennego rezerwatu przyrody, będącego indywidualny wariant wycieczki z doliny Warty zwłoki byłej szwagierki egipskiego króla, ostoją ptaków. do doliny Santocznej przez teren Wysoczyzny baronowej Carnap (z domu Longpre). Wśród Ze skrzyżowania (0 km) skręcamy w szeroką Gorzowskiej i Puszczy Gorzowskiej. drzewostanu parku trzeba wyróżnić okaz pla- drogę leśną w lewo. Przecinamy drogę nr 22 Szlak rozpoczyna się na wale przeciwpowo- tana klonolistnego o obwodzie 390 cm. Gorzów Wielkopolski – Gdańsk. Na kolejnym dziowym koryta rzeki Warty, pomiędzy Bor- Początek szlaku przy stacji PKP (0 km) w Cze- Mijamy sklep i tablicę poświęconą szkodli- leśnym skrzyżowaniu (2,8 km) jedziemy na kiem i Ciecierzycami na skrzyżowaniu dróg, chowie (Zechow). Jedziemy krótko asfaltem wości wiosennego wypalania traw, usta- wprost, napotykamy przed jeziorem Ostrowi- na 13,8 km przebiegu zielonego szlaku ro- wraz ze szlakiem niebieskim i zaraz zjeż- wioną przez nadleśnictwo w Kłodawie. Prze- tym znaki czerwone szlaku pieszego i wraz werowego nr 3. Zjeżdżamy w kierunku pół- dżamy w lewo do centrum wsi obok kościoła mierzamy kolonię pod lasem, gdzie kończy z nimi docieramy (3,3 km) nad jego wido- nocnym drogą wśród łąk, z widocznymi na (0,3 km), gdzie napotykamy znaki pieszego się asfalt (7,2 km). Wkrótce dojeżdżamy do kową krawędź. Ostrowite o powierzchni wprost zabudowaniami Santoka. Po prawej szlaku żółtego. Wraz z nim podążamy przez krawędzi lasu (7,9 km), gdzie na krzyżówce 26 ha posiada małą zalesioną wysepkę we stronie znajduje się rezerwat krajobrazowo- wieś w kierunku Janczewa główną drogą aż do leśnych dróg (8,6 km) jedziemy na wprost, za wschodniej swojej części, z której wypływa ornitologiczno-florystyczny„Santockie Zako- odejścia szlaku żółtego w lewo (1,7 km). strzałką „punkt czerpania wody” (Na skrzy- rzeczka Srebrna – dopływ Kłodawki. Kon- le” o ponad 455 ha powierzchni, ustanowio- Dalej jedziemy prosto. Przecinamy skrzy- żowaniu rozpoczyna się też szlak łączni- tynuując jazdę, wkrótce dojeżdżamy do ny w celu ochrony ptaków wodnych, wśród żowanie (2 km) i wspinamy się na krawędź kowy nr 11a, wiodący w lewo do drogi nr 22 skrzyżowania (3,5 km), gdzie pieszy szlak których aż 121 gatunków ma tu swoje miej- wysoczyzny. Po jej osiągnięciu (2,4 km) drogą nad jezioro Ostrowite). czerwony odchodzi w prawo. Jedziemy pro- sca lęgowe. Spotkać i usłyszeć można m.in.

88 89 3 Turystyczne szlaki rowerowe

żurawia, gęgawę, kulika wielkiego oraz ry- sorge) (opis wsi – zob. s. 71). Skręcamy wraz bitwy białoskrzydłe i białowąse. Krajobraz z nim do centrum wsi i mijamy kościół (3,3 km). zdominowały łąki wraz z grupami starego Obok nadleśnictwa znaki czarne skręcają dębowego drzewostanu, spośród którego aż z asfaltu w lewo, w drogę leśną. Uwaga! Na

Szlak nr 11c | 12 220 drzew spełnia normy kwalifikujące je do rozwidleniu kierujemy się w lewo! Wjeżdżamy miana pomnika przyrody. w las, na krzyżówce „Trzech dębów”, w cieniu Docieramy do przeprawy promowej (czynna których wypoczywać miał ponoć sam Napo- V–IX od 8.00 do zmroku) na Warcie, gdzie koń- leon Bonaparte (4,5 km), skręcamy w prawo czy się szlak. Znajduje się tu zagospodarowane i zaraz potem w lewo (generalnie na wprost). miejsce wypoczynku z ławami i miejscem na Jadąc ścieżką wzdłuż strugi jeziornej i stawów ognisko. Opodal rozciąga się rezerwat arche- hodowlanych, docieramy do kąpieliska nad ologiczny na terenie grodziska średniowiecz- jeziorem Glinik (5,5 km). Jezioro o powierzchni nego, położonego w pierwotnych widłach 46,3 ha i głębokości maksymalnie 4 m oto- Warty i Noteci. Wyniki prac badawczych można czone jest grzybnymi lasami. poznać w Muzeum Grodu Santok, czynnym codziennie w godz. 10.00–18.00. Szlak nr 12

Szlak nr 11c Przebieg: Wojcieszyce leśniczowka – Łośno Kolor szlaku: czarny Przebieg: Deszczno PKP – Maszewo – Glinik Długość szlaku: 4,6 km – jezioro Glinik Kolor szlaku: czarny Szlak łącznikowy wiodący głównie przez lasy Długość szlaku: 5,5 km i umożliwiający różne warianty wycieczek z Gorzowa Wielkopolskiego na terenie Barlinec- Krótki szlak dojazdowy do kąpieliska nad jezio- ko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego. rem Glinik. Szlak rozpoczyna się przy budynkach leśnic- Szlak rozpoczyna się przy stacji PKP w Deszcz- twa w Wojcieszycach (0 km), skąd kierujemy nie (0 km), skąd po dojechaniu do asfaltowej się drogami utwardzanymi poprzez piękne drogi głównej skręcamy w prawo i po przekro- sosnowe lasy. Docieramy do drogi asfalto- czeniu torów docieramy do Maszewa (Massow). wej (3,2 km) Kłodawa – Lipy. Kierujemy się Mijamy bocianie gniazdo (1 km) i zaraz potem na wprost i drogą asfaltową przejeżdżamy sklep z ładną, zadaszoną werandą ze stołami przez Łośno, docierając do sklepu spożyw- Turystyczne i ławami. Kontynuując jazdę, napotykamy zie- czego, gdzie napotykamy rowerowy szlak lony szlak rowerowy (2,9 km) w Gliniku (Alten- zielony i gdzie nasz szlak się kończy. szlaki piesze Szlak nr 1...... 92 Gorzów Wlkp ..– Małyszyn – Chróścik – wzgórza morenowe – Bogdaniec Szlak nr 2...... 95 Gorzów Wlkp ..– Wojcieszyce – jezioro Ostrowite – Santoczno Szlak nr 3...... 97 Gorzów Wlkp ..– Czechów – Janczewo – Gralewo – Santok Szlak nr 4...... 99 Santoczno – jezioro Wełminko Duże – jezioro Wełminko – Gralewo – Santok

90 4 Turystyczne szlaki piesze Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 4

Szlaki piesze wiodą z Gorzowa Wielkopolskiego dalej, warto po nim pospacerować. Tuż przy poprzez lasy otaczające miasto. Ich niewątpliwą moście rosną dwa dęby szypułkowe odmiany zaletą jest fakt, że doprowadzą nas często do stożkowej. W części parku po prawej stro- Szlak nr 1 Szlak nr 1 miejsc niedostępnych dla turystów zmotory- nie napotkamy lipy drobnolistne i szeroko- zowanych, a nawet rowerzystów. Rzadko spo- listne, jesion wyniosły, topolę włoską, platan tkać na nich można człowieka, częściej dzika, klonolistny i daglezję zieloną. Wśród drzew sarnę czy bażanta. W odróżnieniu od szlaków znajdziemy głaz pamiątkowy z medalionem rowerowych nie tworzą one pętli, co zmusza poświęconym gorzowskiej pisarce i poetce do powrotu do miasta publicznym środkiem Irenie Dowgielewiczowej. komunikacji lub szlakiem rowerowym. Po lewej stronie parku znajduje się plac zabaw dla dzieci. Tu także odnajdziemy ciekawe Szlak nr 1 drzewa: egzotyczną katalpę żółtokwiatową, cypryśnik błotny czy rodzimy dąb i wiąz szy- Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Małyszyn – pułkowy oraz rosnące nad brzegami Kło- Chróścik – wzgórza morenowe – Bogdaniec dawki okazałe topole czarne. Kolor szlaku: czerwony Stąd już zaledwie jeden krok, by bez szlaku Długość szlaku: 17,4 km trafić na znajdujący się obok plac Grunwaldzki (opis w rozdziale Inne ciekawe obiekty, s. 53). Naszą wędrówkę rozpoczynamy w Gorzowie Z placu Grunwaldzkiego możemy przejść na od ronda Kardynała Stefana Wyszyńskiego skróty ulicą Jagiellończyka do ulicy Kosynie- (0 km). Kierując się na południe, mijamy po rów Gdyńskich, gdzie napotkamy ponownie prawej stadion AZS ZWKF. Skręcamy w prawo czerwony szlak turystyczny. w ulicę Adama Mickiewicza, przechodzimy Powracamy na szlak biegnący ulicą Mic- przez kamienny mostek na Kłodawce. kiewicza. Dochodzimy do ulicy Kosynierów Jesteśmy w parku (2,10 ha) ufundowanym Gdyńskich i kierujemy się nią na południe w 1882 r. przez Friedricha Klose – członka do skrzyżowania (0,9 km) z ulicą Matejki. landsberskiej rady miejskiej. Zanim udamy się Tu skręcamy w prawo i podchodzimy obsa-

Skwer nad Kłodawką, fot. D. Adamski

92 93 4 Turystyczne szlaki piesze Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 4

dzoną drzewami liściastymi ulicą Matejki. Irena Dowgielewiczowa Dochodzimy do skrzyżowania (2,1 km) z ulicą Pisarka debiutowała w 1962 r. tomem opowia- Marcinkowskiego, gdzie po lewej stronie Szlak nr 1

dań Lepszy obiad, poświęconych ludziom uwi- Szlak nr 2 zobaczymy kolejny z miejskich zieleńców kłanym w chorobę, skazanym na ból i cierpienie. obsadzony lipami drobnolistnymi. Wkrótce Innym jej dziełem były wiersze Rzecz o mieście szlak doprowadzi nas do ronda Szembeka, Gorzowie z tomiku Tutaj mieszkam. A miesz- a dalej do kolejnego ronda – Szczecińskiego, kała w Gorzowie w pobliskiej willi przy ulicy Dąbrowskiego 18 przez lat czterdzieści. Oto za którym (przed stacją paliw) skręcamy fragment jej poezji poświęconej Gorzowowi w lewo. Polna droga obsadzona szpalerem Wielkopolskiemu: dostojnych, wiekowych drzew liściastych „Czy można kochać mury? Można. (lipy, klony, dęby i inne) doprowadzi nas do Nie Kapitol ani gotyk Kolonii, Tylko tamten załom ściany narożnej, ulicy Dobrej na południowym skraju Mały- Szorstki opór zesłabłej dłoni”. szyna Wielkiego. Pisarka zyskała uznanie również jako autorka W północnej części wsi (poza szlakiem) znaj- powieści Krajobraz z topolą, tomu opowiadań Staw przy Muzeum w Bogdańcu, fot. D. Adamski duje się XIX-wieczny dwór z ogrodem obsa- Przyjadę do ciebie na pięknym koniu i zbioru dzonym pomnikowej wielkości lipami drob- opowiadań Wujaszek Snep i inni przyjaciele, Wkraczamy do lasu. Wkrótce dochodzimy aż do skrzyżowania dróg, gdzie skręcamy której bohaterami były zwierzęta. Akcja wielu nolistnymi, bukami zwyczajnymi, wiązami do wiaduktu (9,1 km) na nieczynnej dziś w lewo. Potem systemem dróżek i bezdrożem opowiadań rozgrywa się w czasie wojny, ale szypułkowymi, kasztanowcami białymi nie militarne ani bohaterskie zdarzenia są ich linii kolejowej Gorzów – Myślibórz. Prze- (uwaga na znaki) wielokrotnie wchodzimy i modrzewiami. Przez ogród przebiega aleja tematem, a zachowania cywilnych mieszkań- chodzimy pod wiaduktem i idziemy lewym i schodzimy z morenowych wzgórz (usypa- lipowo-jarzębinowa obsadzona jaśminow- ców małych miejscowości lub wsi, dla których brzegiem strumienia Łupica. Strumyczek nych przez lodowiec) często wśród lasów wojna jest swoistym sprawdzianem charakte- cem wonnym i śnieguliczką białą. Bez trudu nigdy nie był obfity w wodę, dlatego legenda bukowych. Niemal na skraju lasu koło Jenina rów. Dowgielewiczową interesują uwarunko- grupy starych dębów odnajdziemy tu tak ciekawe i piękne drzewa wania humanitarnych postaw bohaterów, przy- mówi, że woda latem płynie w nim jedynie (Gennin) dochodzimy do , jak tulipanowiec amerykański, bożodrzew, czyny ich odwagi, okoliczności zmuszające do nocą i rankiem do południa, potem aż do wśród których jeden ma obwód ok. 380 cm. bukszpan, dąb czerwony i magnolia. trudnych wyborów. wieczora zanika. Nadal wśród lasu pokonujemy kolejne wznie- Z ulicy Dobrej wchodzimy w utwardzoną Dochodzimy do pierwszych zabudowań sienia morenowe, w tym prawdziwie górski ulicę Stalową i docieramy do Trasy Zgody czamy ją i drogą asfaltową kierujemy się do (10,5 km) Łupowa (Loppow), po kilkuset metrach grzbiet. W końcu jednak stajemy na skraju (zachodniej obwodnicy miasta). Przekra- Chróścika (Neudorf). przekraczamy po mostku Łupicę i wzdłuż lasu (16,5 km). W centrum wsi (6,9 km), po prawej stronie jej drugiego brzegu ponownie kierujemy się Tu skręcamy w prawo i w kilka minut wycho- Gorzów nocą, fot. T. Jocz zobaczymy murowany z czerwonej cegły neo- polną drogą do lasu. Dochodzimy do połą- dzimy na szosę (Bogdaniec – Lubno) obok gotycki kościół św. Józefa z 1871 r. o zamknię- czenia dróg leśnych, gdzie skręcamy w lewo budynku nadleśnictwa w Bogdańcu (17,4 km). tym sześciobocznie prezbiterium. Wewnątrz (uwaga na znaki!). Podchodzimy w górę zwę- Stąd, kierując się w lewo, dotrzemy do przy- znajduje się późnobarokowa chrzcielnica żającymi się w ścieżkę i kluczącymi drogami stanków PKS i stacji PKP. i dzwon na wieży z wcześniejszej budowli leśnymi, by po dojściu do wyraźnej drogi sakralnej z XVIII w. Naprzeciw świątyni leśnej, niemal na szczycie wzgórza, poczuć Szlak nr 2 rośnie grupa starych dębów, wśród których się jak w górach! Wokół otacza nas bukowy znajduje się cokół i zwalona kamienna płyta las porastający strome stoki. Schodzimy w dół Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Wojcie- poświęcona pamięci mieszkańców wsi pole- do zabudowań leśnictwa w Łupowie. szyce – jezioro Ostrowite – Santoczno głych na frontach I wojny światowej. Skręcamy w prawo, przekraczamy szosę Kolor szlaku: czerwony Idąc dalej przez pola, mijamy po prawej miejskie Łupowo – Racław (14,1 km) i stajemy przy Długość szlaku: 18,3 km wysypisko. Chyba dopiero tu w pełni możemy zagospodarowanym (zadaszony stół, ławy, zdać sobie sprawę, jak wielkimi jesteśmy produ- palenisko na ognisko) miejscu wypoczynku. Naszą wędrówkę rozpoczynamy w Gorzowie centami śmieci. Powstają ich całe „góry”! Kontynuujemy marsz szeroką drogą leśną od ronda kardynała Stefana Wyszyńskie-

94 95 4 Turystyczne szlaki piesze Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 4

go (0 km), skąd – kierując się pod górę na wzgórek (wysokość względna ok. 1,5 m), na Z tego miejsca doskonale widać małą zale- pod wiaduktem i skręcamy lekko pod górkę wschód Alei Odrodzenia Polski – przecho- który wiodą cztery usypane podjazdy. Wo- sioną wysepkę. Miała ona w latach 80. swo- w ulicę Wawrowską. dzimy przez Park Zacisze. kół wzgórza rośnie, tworząc okrąg, 11 dę- jego „Robinsona” – pracownika gorzowskiego Wspinamy się na skraj wysoczyzny. Po pra- Szlak nr 2 Dochodzimy do kolejnego ronda – Piłsud- bów w wieku ok. 150 lat oddalonych od „Stilonu”, który samotnie spędzał na wyspie wej stronie rozciąga się zwarty i gęsty Park Szlak nr 3 skiego (0,4 km), za którym znajduje się Park środka wzgórza dokładnie o 29,5 m. Biorąc urlopy. Z jeziora (26 ha) wypływa rzeczka Czechówek (34,3 ha). Założono go w 1927 r. Kopernika (zob. s. 50). Kierujemy się ulicą Pił- pod uwagę fakt, że drzewa rosną zarówno Srebrna – dopływ Kłodawki. jako Goldeckwäldchen i wkrótce stał się on sudskiego, mijamy po prawej kościół pw. św. wewnątrz, jak i na zewnątrz siatki leśnych Idziemy malowniczymi ścieżkami nad połu- popularnym miejscem spacerów i biwaków Maksymiliana M. Kolbe z lat 80. XX w. Docho- dróg, można wysnuć hipotezę, że dębowy dniowym brzegiem jeziora, wśród lasów landsberczan. Dziś tak jednak, niestety, dzimy do kolejnego ronda – Górczyńskiego – krąg powstał zanim wytyczono obecne dro- liściastych, które otaczają całe jezioro. Po nie jest. Jeżeli odważymy się wejść w głąb i następnie ulicami Czartoryskiego i Dekerta gi. Miejsce to na XIX-wiecznych mapach nosi dojściu do szerokiej drogi leśnej skręcamy leśnej gęstwiny jedną ze ścieżek, napotkamy do ogródków działkowych. nazwę Stern (Gwiazda – potocznie utożsa- w lewo (napotykamy tu znaki czarnego szlaku liczne źródełka, jary o stromych zboczach Idziemy polną drogą, początkowo przez teren miane ze zbiegiem dróg). Przypuszczalnie rowerowego) i dochodzimy do wschodniego i podłużną polanę – dawną Łąkę Zaręczyn. ogródków działkowych, potem wśród pól do może to być miejsce pochówku żołnierzy krańca jeziora. Warto tu zejść nad brzeg, by Polanę otacza z jednej strony las liściasty, Wojcieszyc (Wormsfelde) (zob. s. 68). W cen- napoleońskich, zmarłych w czasie odwro- spojrzeć na taflę jeziora otoczoną pięknymi mający naprzeciw las iglasty. W latach 30. trum wsi (6,3 km) skręcamy w lewo, opusz- tu Wielkiej Armii spod Moskwy lub element lasami. Szczególny urok ma to miejsce jesie- we wschodnim krańcu parku wybudowano czamy Wojcieszyce wraz z zielonym szla- kształtowania krajobrazu. Ostatecznie mo- nią o zachodzie słońca. Leśną Karczmę – miejsce spotkań przy kiem rowerowym, mijając strzelnicę sportową gą to jednak potwierdzić lub wykluczyć je- Po powrocie na szlak dochodzimy do piwie i kartach. W tym też okresie kilkakrot- i ruiny zabudowań. dynie prace wykopaliskowe. skrzyżowania dróg leśnych, gdzie skrę- nie na terenie parku dokonano odkryć gro- Na skrzyżowaniu przy budynku dawnego Przy dębowym kręgu napotykamy ponow- camy w prawo, a na następnym skrzyżo- bów megalitycznych sprzed ponad 4000 lat. leśnictwa Wojcieszyce (8,8 km) skręcamy nie znaki zielonego szlaku rowerowego waniu w lewo (14,9 km). Teraz idziemy Najokazalszy z nich, odkryty przez Fritza w prawo, a wkrótce po przejściu mostku na i wraz z nim idziemy drogami przez las już przez bory sosnowe, mijamy szeroką Bucholza w 1932 r., przeniesiony został do Srebrnej, rozstajemy się z zielonym szlakiem sosnowy. Dochodzimy do zabudowań daw- polanę i dochodzimy do pierwszych zabu- rowerowym i za szlakiem pieszym idziemy nej gajówki Różanki Mokre (11,8 km) i nie- dowań wsi Santoczno. Przekraczamy mostek Tatarzy w Gorzowie drogami leśnymi. bawem do pomnikowego dębu (uwaga na na Santocznej i docieramy do węzła szla- Powojenna historia okolic ulicy Wawrowskiej Dochodzimy do koncentrycznego zbiegu pię- znaki!), gdzie skręcamy w prawo na ścieżkę ków pieszych i rowerowych (18,0 km) nie- związana jest ze społecznością polskich Tata- ciu dróg leśnych. Jest to niezwykle tajemni- wiodącą w głąb lasu. Dochodzimy nią nad opodal kościoła (opis krajoznawczy wsi – rów. Przybyli oni do Gorzowa Wielkopolskiego cze miejsce. W centrum znajduje się usypany brzeg jeziora Ostrowitego (12,8 km). zob. s. 67). głównie z terenów dawnego województwa nowogródzkiego i powołali w 1947 r. gminę muzułmańską kierowaną przez imama Bekira Wysepka na jeziorze Ostrowite, fot. D. Adamski Szlak nr 3 Radkiewicza. Mieszkających tu Tatarów (ok. 100 osób) nie stać było jednak na wybudowa- Przebieg: Gorzów Wielkopolski – Czechów – nie meczetu, dlatego modlono się w prywatnych Janczewo – Gralewo – Santok domach. Dziś, ze względu na emigrację, a także asymilację kulturową i religijną potomków, Tata- Kolor szlaku: żółty rów w mieście niemalże nie ma. A szkoda, bo ich Długość szlaku: 17,6 km barwna i ciekawa kultura (organizowali wspa- niałe zabawy taneczne zwane „balami tatar- Szlak ma swój początek przed dworcem PKP skimi”) dodawałaby niewątpliwie miastu kolorytu. Pamiętając o odrębności religijnej Tatarów, (0 km) w Gorzowie i biegnie przez centrum zapominamy często, że Polacy tatarskiego miasta ulicami: Dworcową, Sikorskiego i War- pochodzenia wspierali nas od bitwy pod Grun- szawską do ronda (2,3 km) Santockiego. Tuż waldem, przez zwycięstwa króla Jana III Sobie- za rondem po lewej stronie warto zobaczyć skiego, wojnę z bolszewikami w 1920 r., aż do dwa pomnikowe platany klonolistne. Kieruje- II wojny światowej, w której Szwadron Tatarski uczestniczył w szeregach Armii Polskiej. my się dalej ulicą Warszawską, przechodzimy

96 97 4 Turystyczne szlaki piesze Gorzówokolice Wiel gkorzowopolskai 4 Szlak nr 3 Szlak nr 4

Zabytkowy dom na szlaku (Santok), fot. D. Adamski Na niebieskim szlaku, fot. D. Adamski

Parku Wolności, a następnie w 1960 r. do na szeroką drogę polną, która wprowadza w Santoku (Zantoch) (opis krajoznawczy wsi wysokiego napięcia (3,8 km) i dochodzimy do parku przy Muzeum Lubuskim. Na połu- nas do centrum wsi (11,2 km). – zob. s. 73). Skręcamy tu w lewo, w dół, na drogi Gorzów – Strzelce Krajeńskie (5,1 km). dniowym skraju parku, przy drodze do Cze- Teraz kierujemy się drogą asfaltową obsadzoną dno dolinki o stromych zboczach i przecho- Jesteśmy naprzeciw ośrodka wypoczynko- chowa jest niewielki stawek zasilany wodą starymi drzewami liściastymi w kierunku Gra- dzimy pod wiaduktem kolejowym. Ponownie wego policji nad jeziorem Duże Wełminko ze źródełek. W drzewostanie parku dominuje lewa (Gralow). Historia wsi sięga XIV/XV w., skręcamy w lewo w ulicę Gorzowską i kie- (powierzchnia ok. 24 ha). Znajduje się tu przy- sosna z domieszką dębu, brzozy, modrze- kiedy to istniał tu pierwszy kościół, a wieś rujemy się do centrum wsi. Mijamy skrzyżo- stanek PKS na żądanie. Kierujemy się w lewo wia, klonu, grabu, wiązu, a nawet sosny należała do dwu rodów rycerskich – Straus- wanie z drogą nr 158 i dochodzimy do stacji i zaraz skręcamy w prawo (przechodząc amerykańskiej. sów i Rulicków. Obecny szachulcowy kościół kolejowej w Santoku (17,6 km). przez drogę), by zejść w dół nad wschodni Powracamy na szlak. Idziemy, mając po lewej z ołtarzem, ufundowanym przez rodzinę von brzeg jeziora. widok na panoramę przemysłową Gorzowa Schöningów w XVIII w., powstał po pożarze Szlak nr 4 Malowniczą ścieżką nadjeziorną wśród buko- i wieżę kościoła w Wawrowie. Dochodzimy do poprzedniej świątyni. Na nim też dostrze- wego drzewostanu dochodzimy do kolejnego utwardzanej drogi Wawrów – Czechów. Prze- gamy herb fundatorów. Pokryty złotem i sre- Przebieg: Santoczno – jezioro Duże jeziora – Wełminko (powierzchnia ok. 8 ha). kraczamy ją i drogą polną, wiodącą grzbie- brem barokowy ołtarz (pierwotnie ambonowy) Wełminko – jezioro Wełminko – rezerwat Przy jego południowym krańcu grupa wie- tem niewielkiego wzgórza, dochodzimy do przedstawia Ostatnią Wieczerzę i Ukrzyżowanie „Zdroiskie Buki”– Gralewo – Santok kowych buków (7,0 km) i doskonały punkt brukowanej drogi, którą wkraczamy do Cze- Chrystusa. Wewnątrz zachowała się inskryp- Kolor szlaku: niebieski widokowy na jezioro. chowa (Zechow) (opis wsi – zob. s. 72). cja budowniczego pochodzącego z Barlinka, Długość szlaku: 18,7 km Po stromym podejściu trafiamy na szeroką Przy kościele skręcamy w lewo, potem mistrza Adama Kinitza. Świątynia posiada drogę leśną, idziemy nią w prawo, niedługo w prawo i ładną dolinką wchodzimy ponow- wieżę z latarnią z hełmem, w której wnętrzu Trasę rozpoczynamy przy węźle szlaków potem skręcamy w lewo na skos w młody las, nie do lasu. Po skręceniu w lewo mijamy po znajdują się ufundowane przez Rudolfa von turystycznych nieopodal kościoła w Santocz- by dotrzeć do rezerwatu „Zdroiskie Buki” prawej wzgórza (69 m n. p. m.) Bieszczadów Schöninga dwa dzwony z ok. 1735 r. nie i idziemy na wschód szeroką piaszczystą (7,9 km) (opis rezerwatu – zob. s. 76). Prze- Janczewskich. Przechodzimy nieopodal daw- Na polach Gralewa w latach 1818 i 1896 odna- drogą. Następnie (0,2 km) skręcamy w lewo, kraczamy meandrującą rzekę po zwalonym nego osadnika pyłów z gorzowskiej elektro- leziono garnki gliniane wypełnione srebr- potem ponownie w lewo, by dojść do drogi pniu buka i stromo wspinamy się na sąsiedni ciepłowni. Od czasu zmiany opału w elektro- nymi monetami i biżuterią z końca X w. Rybakowo – Zdroisko (1,1 km). Przekraczamy brzeg. Bezdrożem dochodzimy do szerokiej ciepłowni z węgla na gaz składowisko jest i połowy XI w. ją i po dojściu do wyraźnej przecinki leśnej drogi leśnej, która doprowadzi nas do zbiegu nieczynne i jego teren ponownie „odzyskuje” Przed ostatnimi zabudowaniami wsi scho- (1,3 km) skręcamy w prawo. Teraz idziemy sześciu dróg leśnych (10,4 km). przyroda. Przed cmentarzem w Janczewie dzimy w prawo skos i drogą polną wycho- prosto aż do skrętu w lewo, potem mijamy Idziemy teraz prosto do mostku nad poto- (Jahnsfelde) (opis wsi – zob. s. 88) wchodzimy dzimy nieopodal wieży widokowej (15,6 km) skrzyżowanie dróg, przechodzimy pod linią kiem wypływającym z położonego po lewej

98 99 4 Turystyczne szlaki piesze

stronie zarastającego Jeziora Raczego (nie- widoczne ze szlaku, dojść można do niego skręcając w prawo bez szlaku, drogą przed Szlak nr 4 mostkiem). Przekraczamy mostek i zaraz potem dochodzimy do skrzyżowania pię- ciu dróg leśnych i skraju Puszczy Gorzow- skiej (13,2 km). Szeroką drogą polną, na poboczu której rośnie skrzyp wielki, dochodzimy do centrum Gra- lewa (Gralow) (15,7 km; opis wsi – zob. s. 98). Dalej kontynuujemy marsz tak, jak w ostatnim odcinku żółtego szlaku pieszego Gorzów – Santok. Wycieczkę kończymy na stacji PKP w Santoku (18,7 km). Na jeziorze, fot. B. Nowosielski

Informacje praktyczne Kuchnia gorzowska ...... 102 Noclegi w Gorzowie ...... 104 Muzea ...... 105 Ważniejsze obiekty kulturalne w Gorzowie ...... 106 Ważniejsze obiekty sportowe w Gorzowie ...... 107 Ważniejsze obiekty rekreacyjne w Gorzowie ...... 108 Kąpieliska w okolicach Gorzowa ...... 108 Stadniny w okolicach Gorzowa ...... 109 Imprezy cykliczne w Gorzowie ...... 109

100 5 Informacje praktyczne 5

Kuchnia gorzowska kuchni bez ryzyka deklaruje gościowi: „Gdyby niezmiernie i niezmiennie smakowity czer- Pub „Rycerski” strawa nie w smak mu była, zmiany na inszą wony barszcz. Hasłem baru jest: „Naleśniki ul. Wodna 9 Wędrując po Gorzowie Wielkopolskim, można u obsługi karczemnej żądać powinien”. Potra- to danie smaczne i tanie”. Szczególnie pole- Atutem pubu jest niewątpliwie wystrój wnę- nie tylko zachwycić się przyrodą parków czy wami szczególnie polecanymi na obiad jest canymi i lubianymi w 2006 r. były naleśniki trza, w którym w czasie posiłku możemy pięknem architektury, a także smacznie, cieka- następujący zestaw: 1) polewka chlebowa ze szpinakiem i fetą oraz naleśniki z indy- podziwiać miecze, broń drzewcową, tar- wie i zdrowo zjeść. Zajrzyjmy więc do niektó- z tiftelami (kuleczki mięsne z wieprzowiny) kiem, żurawiną i serem Brie. cze i inne elementy uzbrojenia rycerskiego

Kuchnia gorzowska Kuchnia rych restauracji, by poznać ich specjalności. w chlebie, 2) sznycel z polędwiczki wieprzowej od czasów grunwaldzkiej bitwy po erę pol- gorzowska Kuchnia z kurkami, 3) ziemniaki smażone z cebulką Restauracja „Frajda smaku” skiej husarii. Lokalizacja w samym centrum Don Vittorio i zestaw bukietu surówek (trzy rodzaje). ul. Bolesława Chrobrego 13 i niskie ceny posiłków sprawiają, że pub jest ul. Sikorskiego 21 „…a wszystko zaczęło się od gęsi, co wcale nie- często i chętnie odwiedzany. Elegancka restauracja z salą główną w siedzi- Restauracja „U Marii” mała, na stole u mamy w śliwkach, jabłkach bie loży masońskiej, a po wojnie – „Sali Pia- w hotelu „U Marii”, ul. Walczaka 16a i przyprawach lądować uwielbiała”. Goście Restauracja hotelu „Qubus” stowskiej” pierwszego starostwa. Restauracja Tu mottem przyświecającym szefowi kuchni domowi się zajadali, palce lizali i stąd powstał ul. Orląt Lwowskich 3 szczycąca się najbardziej wykwintnym menu jest stwierdzenie: „Nie ma miłości bar- pomysł restauracji Frajda, by szersze grono Tę restaurację, a także hotel, najczęściej w Gorzowie i kreująca trendy w gastrono- dziej uczciwej niż miłość do jedzenia”. Bar- mogło poznać ten smak wykwintny gęsiny. odwiedzają biznesmeni. Na obiad chętnie micznej modzie. Zgodnie z nazwą – w karcie dzo wiele potraw i napojów służy miłości. Mottem tego lokalu mogłoby być nieco zmie- wybierają antrykot argentyński, solę po kró- wyłącznie dania kuchni śródziemnomorskiej W menu restauracji „U Marii” umieszczone nione powiedzenie Mikołaja Reja: „Gorzo- lewsku lub comber z królika. Tu zawsze jest z nazwami głównymi po włosku. Carpaccio są te najlepsze. Oto niektóre z nich: groch, wianie to smakosze i potrawy z gęsi swoje duży wybór ryb. W karcie także znajdziemy z polędwicy wołowej z malutkimi bułeczkami bób, rzodkiew, karczochy, por, sałata, cebula mają”. Wszystkie bez wyjątku podawane tu różne specjały z kuchni włosko-francuskiej. zwanymi panini – jak zgodnie twierdzą goście to afrodyzjaki, o których już pisarz Joann potrawy od gulaszu, przez wątróbkę aż po Szef kuchni codziennie przygotowuje świeże – najlepsze na świecie. Do wykwintnych dań Jakob Wecker (1570–1657) mawiał: „Jeżeli udo duszone, są daniami z gęsi. zupy, chętnie zamawiane przez gości. podaje się znakomite wina z całego świata. mężczyzna pragnie być silnym żołnierzem w armii bogini Wenus, musi być uzbrojony Pieczenie chleba w Bogdańcu, fot. D. Adamski Restauracja „Karczma Słupska” w te potrawy, zwłaszcza bulwiaste”. Szpa- ul. Mieszka I 61 ragi. Szejk Umar Ibn Muhamed Al. Nefzawi Specjalnością są tu dania staropolskie, ze w utworze z XVI w. napisał o szparagach: szczególnym nastawieniem na kuchnię „Smażone z żółtkami w tłustym mleku i mio- kaszubską. A że gotuje się tu smacznie, szef dzie powodują, iż męskość jest w pogotowiu dzień i noc”. Befsztyk podwójny. W latach 30. Informacja turystyczna uważano powszechnie, że jedzenie krwi- stych befsztyków pobudza w mężczyźnie Najobszerniejsze informacje turystyczne można znaleźć w Internecie. Pełna oferta turystyczna żądze i temperament. Takiego zdania byli Gorzowa i okolic znajduje się pod adresem m.in. Chateaubriand (pisarz i polityk) i Ros- http://www.wypoczynek.gorzow.pl. sini (kompozytor). Jeśli chcecie państwo spę- Punkt Promocji i Informacji Turystycznej dzić wieczór z bliską wam osobą, polecamy PTTK znajduje się przy ulicy Wał Okrężny 32, kolację „U Marii”. tel.: 095 7352838, http://www.gorzow.pttk.pl, e-mail: [email protected] Z kolei na deptaku, przy ulicy Wełniany Rynek Bar „U Bartosza” (obok Arsenału) stoi tramwaj promocyjny zbieg ulic Łokietka i Wybickiego – zabytkowa „bimba”, w której można kupić Miejsce z długą tradycją (27 lat istnienia) pamiątki, lokalną prasę, wydawnictwa i gadżety z Gorzowa Wielkopolskiego. i klimatem, gdzie serwuje się kilkadziesiąt rodzajów naleśników oraz aromatyczny

102 103 5 Informacje praktyczne 5

Restauracja „Oda” apartament); dodatkowo w hotelu restaura- (płatny), parking dla autobusów i TIR-ów (bez- logicznej, skrytka depozytowa; hotel hono- w hotelu „Mieszko”, ul. Kosynierów Gdyńskich 82 cja i gry zręcznościowe. płatny), siłownia, sala konferencyjna. ruje karty kredytowe. Nazwy „Mieszko” i „Oda” zobowiązują do Hotel „Dworcowy”, ul. Dworcowa 1, 66-400 Hotel „Mieszko”, ul. Kosynierów Gdyńskich 82, Hotel „U Marii”, ul. Walczaka 16A, 66-400 lansowania staropolskiego jadłospisu. Na Gorzów Wlkp., tel./faks: 095 7228591, http:// 66-400 Gorzów Wlkp., tel.: 095 7205051, faks: Gorzów Wlkp., tel.: 095 7366656, 7367681, pierwsze danie – klasyczny polski żur z kieł- www.hotelikdworcowy.pl 095 7225671, http://www.hotel-mieszko.pl, e- 7367682, http://www.umarii.pl, e-mail: hotel@

basą lub z jajkiem na twardo, ewentualnie Hotel „Gorzów”, ul. Walczaka 20, 66-400 mail: [email protected]; 238 miejsc w 139 umarii.pl; 50 miejsc w 26 pokojach (1- i 2-os.); muzea Wybrane

Noclegi w Gorzowie barszcz czerwony mocno nasycony czosn- Gorzów Wlkp., tel.: 095 7221133, http:// pokojach (1-, 2- i 3-os.); ceny: od 180 zł za pokój ceny: od 130 zł za pokój 1-os., 180 zł – 2-os., 400 kiem i majerankiem. Potem znakomity bigos, www.hotelgorzow.pl, e-mail: recepcja@ 1-os., 240 zł – 2-os.; w pokoju: telefon, TV-sat, zł – apartament; w pokoju: łazienka, telefon, do wyboru typowe polskie pierogi. Takie hotelgorzow.pl; 96 miejsc w 69 pokojach (1- łazienka, radio; dodatkowo w hotelu: restau- TV kablowa, dostęp do Internetu; dodatkowo właśnie menu zamawiają organizatorzy i 2-os.); ceny: 95–140 zł za pokój 1-os., 130– racja, centrum konferencyjne, Centrum Usług w hotelu: restauracja, night club, parking strze- bankietów. Gości zaskakują pęta świeżo 180 zł – 2-os., 240 zł – apartament 3-os.; Turystycznych, parking strzeżony (płatny), żony (płatny), letnia kawiarnia widokowa. wędzonej kiełbasy na specjalnych stoja- w pokoju: telefon, tv-sat, łazienka, radio; MIESZKO Taxi, salon fryzjerski, kasyno, salon Szkolne Schronisko Młodzieżowe, ul. Wyszyń- kach, także świetny salceson, boczek, bale- dodatkowo w hotelu: restauracja (czynna gier, kantor wymiany walut, siłownia, sauna; skiego 8, 66-400 Gorzów Wlkp., tel.: 095 ron, a jako dodatek – kiszone ogórki, mary- w godz. 12.00–22.00), centrum konferen- hotel honoruje karty kredytowe. 7227470; 86 miejsc w 20 pokojach (od 2-os. nowane grzyby. Zdecydowana większość cyjne, parking strzeżony (płatny), kawia- Hotel „Młyn”, ul. Wyszyńskiego 111, 66-400 do 11-os.); ceny: od 10–25 zł za łóżko; hono- potraw robiona jest w tamtejszej kuchni, są renka internetowa. Gorzów Wlkp., tel.: 095 7350315, 605447993, rowane są karty PTSM i IYHF. więc świeże i pyszne. Hotel „Gracja”, ul. Dąbrowskiego 20B, http://www.mlyn.gorzow.pl; 25 miejsc 66-400 Gorzów Wlkp., tel.: 095 7202815, w 8 pokojach; ceny: od 150 zł/doba za pokój muzea Baba-Yaga http://www.hotelgracja.pl; 40 miejsc w 21 (cena noclegu wraz ze śniadaniem), od ul. Wełniany Rynek 10b pokojach (1- i 2-os.); ceny: od 170 zł za pokój 250 zł/doba za apartament (cena noclegu wraz W Gorzowie Właściciel tej restauracji – Zenon Zarzycki – 1-os., 240 zł – 2-os., 280 zł – apartament; ze śniadaniem); w pokoju: telefon, telewizor, pochodzi z Wilna. W Gorzowie mieszka wielu w pokoju: telefon, TV-sat, łazienka, radio; łazienka, radio; dodatkowo w hotelu: restaura- Muzeum Sztuk Dawnych (Muzeum Lubu- wilnian, którzy kultywują kuchnię polską dodatkowo w hotelu: restauracja, parking cja, sala konferencyjno-multimedialna, moni- skie im. Jana Dekerta), ul. Warszawska 35, i litewską. Tylko tu można zjeść wspaniałe strzeżony (bezpłatny), sala konferencyjna, torowany parking strzeżony, dyskoteka, ogród, 66-400 Gorzów Wlkp., tel.: 095 7323814, litewskie zeppeliny (rodzaj pierogów) z mię- siłownia, basen, boisko do squasha, jacuzzi, wynajem limuzyn oraz aut amerykańskich. 7322843, http://www.muzeumlubuskie.pl, sem i grzybami, kołduny w rosole lub w barsz- sauna, aqua-aerobic. Hotel „Parkowy”, ul. Walczaka 20a, 66-400 e-mail: [email protected]; czynne: czu, pierogi wileńskie, a przede wszystkim Hotel „Huzar”, ul. Husarska 2, 66-400 Gorzów Gorzów Wlkp., tel.: 095 7332461, e-mail: wt.–czw. 9.00–16.00, pt. 11.00–19.00, nd. smakowitą babkę ziemniaczaną w sosie Wlkp., tel.: 095 7224407, 7359141, 7359142, [email protected]; 145 miejsc 12.00–17.00; wstęp: 5 zł bilet normalny, 2,50 zł borowikowym. Dla tych, którzy wolą trady- faks: 095 7359145, http://www.hotel-huzar. w 67 pokojach (1-, 2-, 3- i 4-os.); ceny: 50–95 zł bilet ulgowy. cyjną polską kuchnię, szef poleca kaczkę po pl, e-mail: [email protected]; 12 pokoi za pokój 1-os., 70–100 zł – 2-os., 90–140 zł – Muzeum Warty „Spichlerz” (Muzeum Lubu- polsku z kapustą zasmażaną w sosie imbi- (1-, 2- i 3-os.); ceny: od 120 zł za pokój 1-os., 3-os., 100–180 zł – 4-os.; w pokoju: telefon, skie im. Jana Dekerta), ul. Fabryczna 1–3, rowo-jabłkowo-czosnkowo-miodowym 160 zł – 2-os., 200 zł – 3-os.); pokój w pełni TV-sat, łazienka, radio; dodatkowo w hotelu: 66-400 Gorzów Wlkp., tel.: 095 7225468; z pyzami gotowanymi na parze oraz buracz- przystosowany do potrzeb niepełnospraw- restauracja, parking strzeżony (płatny). czynne: wt.–czw. 9.00–16.00, pt. 11.00–19.00, kami. Palce lizać. nych; w pokoju: telefon, TV-sat, łazienka, Hotel „Qubus”, ul. Orląt Lwowskich 3, 66-400 nd. 12.00–17.00; wstęp: 5 zł bilet normalny, radio; dodatkowo w hotelu: bar, parking hote- Gorzów Wlkp., tel.: 095 7350735, http://www. 2,50 zł bilet ulgowy. Noclegi w Gorzowie lowy, taras widokowy. qubushotel.com; 114 miejsc w 89 pokojach (1- Hotel „Metalowiec”, ul. Szczecińska 25, 66-400 i 2-os.); ceny: od 76 EU za pokój 1-os., 98 EU – W okolicach Gorzowa Hotel „Azyl”, ul. Chopina 45 (500 m od dworca Gorzów Wlkp., tel.: 095 7287628; 127 miejsc 2-os., 108 EU – Junior-Suite; w pokoju: telefon, Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej (Muze PKP i PKS), 66-400 Gorzów Wlkp., tel.: 095 w 64 pokojach (1-, 2- i 3-os.); ceny: od 49 zł TV-sat, pay-TV, łazienka, radio, klimatyzacja, um Lubuskie im. Jana Dekerta), ul. Leśna 22, 7227276; 100 miejsc w 55 pokojach (1-, 2-, 3- za pokój 1-os., 78 zł – 2-os., 90 zł – 3-os.; minibary; dodatkowo w hotelu: restauracja, 66-450 Bogdaniec, tel.: 095 7510007; czyn- i 4-os.); ceny: od 50 zł za pokój 1-os., 65 zł w pokoju: telewizor (opcja), łazienka; dodat- centrum konferencyjne, centrum biznesowe, ne: wt.–czw. 9.00–16.00, pt. 11.00–16.00, nd. – 2-os., 81 zł – 3-os., 108 zł – 4-os., 130 zł – kowo w hotelu: restauracja, parking strzeżony parking strzeżony (płatny), salon odnowy bio- 12.00–17.00.

104 105 5 Informacje praktyczne 5

Muzeum Grodu Santok (Muzeum Lubuskie im. Miejskie Centrum Kultury „Zawarcie”, Galeria Myśli Twórczej „Lamus”, ul. Sikor- Jana Dekerta), ul. Wodna 4, 66-431 Santok, tel.: ul. Wawrzyniaka 65a, tel.: 095 7223065, 0691 skiego 5, tel.: 095 7226796, http://www.klu- 095 7316591, http://www.muzeumlubuskie. 854882, e-mail: [email protected] blamus.pl pl, e-mail: [email protected]; czynne: Miejskie Centrum Kultury-Amfiteatr, ul. Drzy- Galeria Nowych Mediów, Miejski Ośrodek wt.–czw. 9.00–16.00, sb.–nd. 12.00–17.00; wstęp: mały, tel.: 095 7208646; gospodarz obiektu Sztuki, ul. Pomorska 73, tel.: 095 7332566, 5 zł bilet normalny, 2,50 zł bilet ulgowy. Jolanta Godawska, tel.: 0665 204324 http://www.mosart.pl/?id=2 Dom Kultury „Małyszyn”, ul. Małyszyńska 8, Galeria „Pod Pocztową Trąbką”, ul. Jagiel- Ważniejsze Obiekty tel.: 095 7223310 http://www.dkmalyszyn. lończyka 9 (w holu Poczty Głównej) kulturalne w Gorzowie neostrada.pl, e-mail: dom.kultury.malyszyn@ Galeria „Relax”, ul. Drzymały 16, tel./faks: 095 neostrada.pl 7225095, http://www.kolor.gor.pl Teatr im. Juliusza Osterwy, ul. Teatralna 9, „Mała Galeria” Gorzowskiego Towarzy- Galeria „Skoda Art”, ul. Olimpijska 46, tel.: tel.: 095 7289930, http://www.teatr-gorzow. stwa Fotograficznego, ul. Chrobrego 4, tel.: 095 7238660, faks: 095 7238662 pl, e-mail: [email protected] 095 7367667, http://www.free.art.pl/malaga- Galeria Twórczości Dzieci i Młodzieży, Woje- Ważniejsze obiekty sportowe w Gorzowie Ważniejsze

Ważniejsze obiekty kulturalne w Gorzowie obiekty kulturalne Ważniejsze Multikino „Askana” w Centrum Handlowym leria, e-mail: [email protected] wódzki Ośrodek Metodyczny, ul. Łokietka „Askana” (czynne od jesieni 2007 r.) Galeria „16 Ram” Grzegorza Piotrowskiego, ul. 20a, tel.: 095 7216140 Kino „Kopernik”, ul. Warszawska 33, tel.: 095 Sikorskiego 110, tel./faks: 095 7228899, http:// Klub Myśli Twórczej „Lamus”, ul. Sikorskiego 4, 7258331, http://www.kino-kopernik.com.pl www.16ram.pl, e-mail: [email protected] tel.: 095 7226796. Czynne od godz. 9.00–1.00, Jazz Club „Pod Filarami”, ul. Jagiełły 7, tel.: Galeria „Azyl-Art”, Grodzki Dom Kultury, ul. sb./nd. 20.00–1.00. 095 7228780, http://www.jazzfilary.pl Wał Okrężny 36/37, tel.: 095 7224427 Klub Nauczyciela, ul. Wyszyńskiego 3, tel.: Miejski Ośrodek Sztuki, ul. Pomorska 73, tel.: Muzeum Lubuskie, fot. T. Jocz Galeria BWA, Miejski Ośrodek Sztuki, ul. 095 7206113. 095 7332560, http://www.mosart, e-mail: Pomorska 73, tel.: 095 7332567, http://www. [email protected] Młodzieżowy Dom Kultury, ul. Teatralna 8, mosart.pl Ważniejsze obiekty Grodzki Dom Kultury, ul. Wał Okrężny 36/37, tel.: 095 7228575 Galeria Klubu Nauczyciela, ul. Wyszyńskiego sportowe w Gorzowie tel.: 095 7225582, http://www.kultura-gorzow. Miejskie Centrum Kultury, ul. Drzymały 26, 3, tel.: 095 7356315 pl, http://www.giik.pl, e-mail: gdk@kultura- tel.: 095 7202911, http://www.emceka.pl, Galeria Muzeum Warty „Spichlerz”, ul. Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne „Sło- gorzow.pl e-mail: [email protected] Fabryczna 1, tel.: 095 7225468, 7216140 wianka”, kompleks basenowy z gabinetami

Galeria 16 Ram przy ul. Sikorskiego, fot. T. Jocz Tętniąca życiem „Słowianka”, fot. T. Jocz

106 107 5 Informacje praktyczne 5

odnowy biologicznej, korty tenisowe, lodo- Kąpieliska Stadniny Gorzów w Internecie wisko, ul. Słowiańska 14, 66-400 Gorzów w okolicach Gorzowa w okolicach Gorzowa http://www.gorzow.pl – oficjalna strona inter- Wlkp., tel.: 095 7338500, faks: 095 7338502, netowa miasta Gorzowa Wlkp. http://www.slowianka.pl „Złote Piaski” w Dzierżowie, 7 km od miasta w Chwalęcice (gm. Klodawa), stadnina koni, http://www.gorzow24.pl – strona prywatna AZS – Akademii Wychowania Fizycznego, stronę Lubniewic. Dojazd autobusem MZK linii tel.: 095 7201563 poświęcona miastu hale sportowe, ul. Myśliborska 36 i ul. Sło- 109 lub autobusem PKS. Kąpielisko na byłym Glinik (gm. Deszczno), Ośrodek Rekreacji Kon- http://www.gorzowwielkopolski.info – strona wiańska 15; boisko la., ul. Wyszyńskiego; tel.: wyrobisku żwiru o głębokości do 15 m, ale przy nej i Hipoterapii „Ornowia”, tel.: 095 7513310 poświęcona historii miasta http://www.giik.pl – strona poświęcona kul- 095 7279281. brzegu znajdują się też spore płycizny. Dużo Lubiszyn-Kolonia Myśliborska, stadnina turze miasta AZS – Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, żółtego pisku, pływające pomosty i przejście koni arabskich, tel.: 608461490 http://www.ziemialubuska.pl – strona poświę- hala sportowa, ul. Chopina, tel.: 095 7279501. na wyspę. Odpłatne łowienie ryb. Nowe Polichno (gm. Santok), Konny Ośro- cona turystyce w całym województwie lubu- OSiR, stadion żużlowy, ul. Kwiatowa 55, tel.: Karnin, 8 km od Gorzowa. Dojazd auto- dek Jeździecki, tel.: 095 7317901 skim. http://www.powiatgorzowski.pl – strona Sta- 095 7356245; stadion piłkarski, ul. Myślibor- busami MPK lub PKS zatrzymującymi się rostwa Gorzowskiego ska 1, tel.: 095 7225504. w Deszcznie. Kilka plaż strzeżonych i dzi- Imprezy cykliczne ZKS „Stilon” w likwidacji, hala sportowa, kich, w tym także specjalna plaża dla osób w Gorzowie ul. Czereśniowa 2, tel.: 095 7332469. z psami. Można wypożyczać sprzęt pływa- Międzynarodowe Spotkania Zespołów jący. Przy plaży lokal gastronomiczny z napo- Cygańskich „Romane Dyvesa” – pierwszy Imprezy kulturalne Ważniejsze Obiekty jami, lodami i piwem. weekend lipca rekreacyjne w Gorzowie Kłodawa, 4 km od Gorzowa w kierunku Bar- Informacje szczegółowe na stronie http:// Reggae nad Wartą – połowa lipca linka. Dojazd autobusem MZK (linia specjalna www.giik.pl Gorzowskie Dni Kultury Chrześcijańskiej – Skate Park – rolkowisko w Parku Kopernika, „K”) lub autobusem PKS. Plac zabaw, ławeczki, Doroczna wystawa fotograficzna – luty wrzesień/grudzień

urządzenia do uprawiania sportów wrotkarskich stoliki, dwie zjeżdżalnie, można wypożyczyć Gorzowski Rock Festiwal – marzec Gorzowskie Dni Muzyki – ok. 10 dni w paź- | Imprezy cykliczne w Gorzowie Gorzowa Stadniny w okolicach ustawiono na placu z betonu o powierzchni kajaki i rowery wodne. Na kąpielisko prowa- Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. dzierniku 600 m2; Plac wyposażono w następujące urzą- dzi ścieżka rowerowa od mostku na Srebr- Jana Sebastiana Bacha – marzec Gorzowskie Spotkania Teatralne – ok. 10 dni dzenia: fun box, speed ramp, curb. nej przy ul. Wyszyńskiego. Ogólnopolski Festiwal Teatrów Ulicznych – w listopadzie Minidownhill Słowianka – tor rowerowy Lipy, ok. 14 km na północ od Gorzowa. Atrak- maj/czerwiec Jesień Jazzowa „Klucz do kariery” – listopad Ważniejsze obiekty rekreacyjne w Gorzowie | Kąpieliska w okolicach Gorzowa obiekty rekreacyjne w Gorzowie | Kąpieliska okolicach Ważniejsze w Parku Słowiańskim (100 m za CSR „Sło- cyjne miejsce wypoczynku dla rowerzystów Festiwal Piosenki Kresowej „Kresoviana” – maj wianka” w kierunku Tesco); działa od listo- i zmotoryzowanych. Noclegi w domkach kem- Konfrontacje Fotograficzne – maj Imprezy sportowe pada 2004 r.; trasa długości 250 m o natu- pingowych i na polu namiotowym w dawnym Ogólnopolski Festiwal Teatrów Ulicznych – maj Lodowy Puchar Warty – Grand Prix Polski ralnym spadku z przeszkodami ziemnymi, ośrodku wypoczynkowym ZWCH „Stilon”. Ogólnopolski Festiwal Zespołów Tanecznych w brydżu sportowym – luty przeznaczona jest do uprawiania ekstremal- Możliwość wypożyczenia kajaków, rowe- Dzieci i Młodzieży Szkolnej – czerwiec Rajdowe Mistrzostwa Polski Samochodów nych sportów rowerowych. rów wodnych, łódek. Międzynarodowa Wystawa Psów Rasowych – Terenowych – wrzesień Teren zieleni rekreacyjnej przy stawie na Marwice, kąpielisko nad jeziorem w gmi- czerwiec Turniej Koszykówki Juniorek – wrzesień ul. Błotnej (powierzchnia: 3,6 ha, w tym nie Lubiszyn, 10 km od Gorzowa. Dojazd Techno Bez Adresu – czerwiec/lipiec (zob. Międzynarodowe Regaty Kajakowe – wrze- powierzchnia lustra wody 1,85 ha.); teren własny. 120-metrowy pomost, bar i pole http://www.tba.art.pl) sień ograniczony jest ulicami Błotną i Cegielskiego namiotowe. oraz ogrodzeniem szkoły i drogą dojazdową Nierzym, 15 km od Gorzowa w kierunku do szkoły; na miejscu znajduje się wiata ze Strzelec Krajeńskich. Dojazd autobusem stołami i siedziskami oraz grill, można poob- MZK linii specjalnej „Z”. Kąpielisko strzeżone serwować ptactwo – kaczki i nurki oraz łowić z najładniejszą plażą. Letnia gorzowska sto- ryby w stawie bez karty wędkarskiej. lica piłki plażowej. Można wypożyczyć kajaki, Hotel „Gracja”, basen kryty, ul. Dąbrowskiego rowery wodne, wynająć domek, wypożyczyć 20b, tel.: 095 7202815. namiot. Hamburgery, lody, pizza.

108 109 mały SŁOWNIK pojęć architektonicznych

Mały Słownik pojęć architektonicznych Modernizm – ogół kierunków awangardo- Ryzalit – część budynku wysunięta przed lico wych w literaturze i sztuce na przełomie na całej wysokości, wraz z dachem. Absyda (apsyda) – pomieszczenie, najczę- rakteryzujący się stosowaniem sklepień krzy- XIX i XX w., kładących nacisk na symbolizm, Secesja – styl w sztuce charakteryzujący ściej sklepione, stanowiące w kościołach żowo-żebrowych i form ostrołuku podkreśla- estetyzm i indywidualizm. się zamiłowaniem do stylizacji, swobod- zamknięcie prezbiterium lub naw. jącego strzelistość budowli. Nawa – część kościoła pomiędzy prezbite- nej kompozycji, asymetrii i płynności fali- Ażur – dekoracyjny układ otworów umiesz- Gzyms – najwyższy wieńczący element muru rium a kruchtą przeznaczoną dla wiernych. stych linii. czonych w dowolnym tworzywie. w formie poziomego, profilowanego pasa, Naczółek – niewielka trójkątna połać dachu Sklepienie kopułowe, gwieździste – przy- Balustrada – obramowanie balkonów, tara- wysuniętego przed lico ściany, zdobiącego powstała w wyniku ukośnego ścięcia górnej krycie wnętrza budynku o przekroju krzy- sów itp., składające się zwykle z szeregów zewnętrzne i wewnętrzne mury budynku, części szczytu. woliniowym, gdzie ściany i filary przejmują słupków lub prętów połączonych poręczą. kominki, piece, okna, drzwi itp. Neogotyk – styl występujący głównie w XIX w., jego ciężar i rozpór. Nazwa uzależniona od Baszta łupinowa – baszta w murze obron- Hełm – ozdobne zwieńczenie wieży, zwykle naśladujący rozwiązania gotyckie. wizualnego skojarzenia i rozwiązania archi- nym, otwarta od strony wewnętrznej. w formie ostrosłupa, stożka, półkuli, kryte Neoromanizm – styl występujący głównie tektonicznego. Bazylika – w chrześcijańskiej architekturze dachówką, gontem lub blachą. w XIX w., naśladujący rozwiązania romań- Stalle – ozdobne, wysokie ławy ustawione sakralnej kościół podłużny z nawą główną Hol – reprezentacyjna sień, przedpokój skie. przy bocznych ścianach prezbiterium, prze- wyższą od naw bocznych. w pałacach, budynkach użyteczności publicz- Ornament – motyw zdobniczy geometryczny, ważnie w dwóch rzędach, przeznaczone dla Belka tęczowa – długi odcinek odpowied- nej, apartamentach. figuralny, roślinny czy zwierzęcy stosowany duchownych do siedzenia i klęczenia. nio obrobionego pnia drzewa o przekroju Kaseton – zagłębienie czworoboczne lub wie- w architekturze Szachulec (rygiel) – konstrukcja budynku prostokątnym lub kwadratowym, spinający loboczne w drewnie, stiuku lub kamieniu, Pieta – wyobrażenie Marii z martwym Jezu- z drewnianych belek, tworzących strukturę łuk tęczowy. wypełnione ornamentami, obrazami lub poli- sem na kolanach. nośną ścian w formie kratownicy z wypeł- Boazeria – wykładzina drewniana ścian, chromią, ozdoba stropów, kopuł i sklepień. Polichromia – wielobarwne malowidło zdo- nieniem położonych pomiędzy nimi pól gliną, często zdobiona snycerką, malowana lub Klasycyzm – styl nawiązujący do charakte- biące ściany, sklepienia budowli, a także cegłami itp. złocona. rystycznych cech budowli starożytnej Gre- dekoracja malarska rzeźb i wyrobów rze- Taras – płyta wspornikowa z balustradą, nie- Buduar – wytwornie urządzony pokój pani cji i Rzymu. miosła artystycznego. kiedy wsparta na podporach, w kondygna- domu, służący do wypoczynku. Kolumna dorycka – podpora budowli skła- Portal – ozdobne artystyczne architekto- cjach ponadparterowych wysunięta przed Eklektyzm – łączenie w jednej budowli ele- dająca się z trzonu i głowicy, mająca okrągły niczno-rzeźbiarskie obramienie otworu wej- lico muru. mentów różnych stylów architektonicznych. przekrój trzonu, ostro żłobkowany, zwęża- ściowego budowli, a także bramy lub innego Transept – nawa poprzeczna; jednona- Elewacja – lice budynku jednej z zewnętrz- jący się ku górze. Głowica ma kształt suro- wejścia mającego takie obramienie. wowa lub wielonawowa część budowli nych jego stron wraz ze wszystkimi znajdu- wej kwadratowej płyty. Portyk – otwarta przybudówka przed wej- ustawiona poprzecznie w stosunku do osi jącymi się na niej elementami. Krenelaż – regularne występy mające kształt ściem do budynku, z dachem otwartym na korpusu nawowego, między korpusem a pre- Facjata – pomieszczenie socjalne w kon- prostokątnych zrębów, wieńczących mur w śre- kolumnach lub filarach, często z trójkąt- zbiterium. dygnacji strychowej, przykryte poprzecz- dniowiecznym budownictwie obronnym. nym szczytem. Tumba – nagrobek w formie skrzyni, nakrytej nym dachem. Kruchta – przedsionek kościoła w formie Półkolumienki – wysunięte przed lico ele- płytą nagrobną, często z figurą zmarłego. Faseta – ukośnie lub wklęśle zaokrąglony pomieszczenia wewnątrz budynku. menty nośne w postaci filara, muru. Witraż – różnobarwne szkła ułożone w kom- narożnik między ścianami a sufitem lub Latarnia – niewielka oszklona wieżyczka Prezbiterium – przestrzeń kościoła przy pozycje wypełniające okna. pomiędzy samymi ścianami. umieszczona na dachu budynku lub nad ołtarzu głównym przeznaczona dla ducho- Wykusz – zamknięta dobudówka przy fasa- Filar – podpora pionowa o przekroju prosto- kopułą, służąca do oświetlenia budynku wieństwa, oddzielona od reszty kościoła dzie albo narożniku budowli, przeważnie kątnym lub wielokątnym, mogąca się skła- od góry. balustradą. nadwieszona, może mieć wysokość kilku dać z bazy, trzonu i głowicy. Loggia – wgłębiony balkon, wnęka balko- Rozeta – ornament w kształcie stylizowa- kondygnacji. Fronton – trójkątny szczyt wieńczący fasadę nowa otwarta na zewnątrz budynku. nego, wpisanego w zarys kolisty kwiatu Zwornik – element (kliniec) umieszczany świątyni antycznej. Mansardowy dach – składający się z dwu (pierwotnie róży), np. we fryzie lub kase- w szczycie łuku albo punkcie zbiegu żeber Gotyk – styl w architekturze, panujący kondygnacji, którego niższa połać jest bar- tonie. Także okrągłe okno wypełnione sklepienia, przyjmujący także formę głowicy w Europie od XII do początku XVI w., cha- dziej pochyła niż górna. maswerkiem. (górnej części filara lub kolumny).

110 111 indeksy

Spis ramek Ogród Dendrologiczny 35 Ratusz (dawny) 40 Pałacyk na Krowim Grodzie 54 Rekonstrukcja tramwaju miejskiego 22 Landsberska mieszczka 18 Max Bahr 57 Panorama dawnego Landsberga 31 Siedziba Landsberskiego Towarzystwa Kre- Jak dzwony robiono 20 Gra w kręgle 86 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa 38 dytowego 31 Biskup Wilhelm Pluta (1910–86) 20 Stanisława Plewińska 87 Park Górczyński 48 Stocznia (dawna) 44 Wolnomularze 24 Irena Dowgielewiczowa 94 Park Kopernika 50 Studnia Czarownic 28 Włodzimierz Korsak 28 Tatarzy w Gorzowie 97 Park przy Szpitalu Psychiatrycznym 48 Szpital Miejski (dawny) 38 Upiór z ratusza 30 Informacja turystyczna 103 Park Róż zob. Park Wiosny Ludów Śfinster 27 Miłorząb dwuklapowy 34 Gorzów w Internecie 109 Park Siemiradzkiego 50 Tablica poświęcona J. Korczowi 31 Powojenne przypadki artystów 39 Park Słowiański 52 Tablica poświęcona pamięci płk. N. E. Bie- Park Wiosny Ludów 25 rzarina 51 Indeks obiektów z rozdziału II Park Zacisze 50, 96 Tablica poświęcona W. Korsakowi 28 Pawilon widokowy 51 Tablica poświęconą pionierom zasiedlają- Aleja Gwiazd 30 Kamienica Beckerów 31 Plac Grunwaldzki 56 cym miasto 31 Amfiteatr 51 Kamienica Johanna Mattisa 31 Platan klonolistny 34 Teatr im. Juliusza Osterwy 38 Arsenał (budynek handlowy) 23 Kamienica secesyjna 34 Platforma widokowa 51 Titanic (centrum handlowe) 41 Bank 32 Kamienica z pseudopłaskorzeźbami 38 Pomnik bpa W. Pluty 19 Urząd Miasta 32 Budynek administracyjny fabryki kabli i lin Katedra 18, 41 Pomnik Braterstwa Broni 57 Wieża ciśnień 51 okrętowych 45 Kino Kopernik 35 Pomnik Jana Pawła II 46 Willa Carla Bahra 55 Budynek leżakowni piwa 23 Klasztor 34 Pomnik kloszarda 24 Willa Maxa Bahra 56 Budynek Loży Wolnomularskiej św. Jana pod Klub Myśli Twórczej Lamus 32 Pomnik M. Konopnickiej 23 Willa Pauckscha 44 Czarnym Orłem 24 Kościół Mariacki zob. katedra Pomnik Pionierów Miasta 43 Wojewódzka i Miejska Biblioteka Budynek Łaźni Miejskiej 27 Kościół pw. Pierwszych Świętych Męczenni- Pomnik żużlowca 23 Publiczna 25 Cerkiew prawosławna pw. św. Jerzego i Naro- ków Polskich 46 dzin Bogurodzicy 57 Kościół pw. Chrystusa Króla 45 Indeks nazw geograficznych z rozdziałów III i IV Cesarski Urząd Pocztowy (dawny) 23 Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świę- Cmentarz wojenny 49 tego 37 Baczyna (Beyersdorf) 83 Gostkowice 62 Cmentarz żydowski 53 Kościół pw. Świętej Trójcy 50 Bogdaniec (Dühringshof) 62, 81, 95 Górki Noteckie (Gurkow) 76 Cypryśnik błotny 23 Kościół pw. Zgody 34 Bolemin (Blockwinkel) 71 Gralewo (Gralow) 98, 100 Czerwony Spichlerz 43 Lipa szerokolistna 34 Borek (Borkow) 70, 86 Grzybno jezioro 89 Dąb Bahra 52 Lützowpark 45 Brzezinka 76 Janczewo (Jahnsfelde) 88, 98 Dąb szypułkowy 45 Ławeczka internetowa Gorzowa 31 Brzozowiec (Berkenwerder) 70 Jenin (Gennin) 95 Dom Działalności Społecznej (dawny) 27 Miłorząb dwuklapowy 35 Chłop jezioro 66 Jeniniec 62 Dom Macierzysty Sióstr Czerwonego Krzyża Mur w stylu neogotyckim 40 Chróścik (Neudorf) 61, 83, 94 Jeż jezioro 67 Bethesda (dawny) 51 Mury obronne z XIV w. 27 Chwałowice (Landsberger Holländer) 85 Karnin (Kernein) 87 Dom Sierot (dawny) 40 Muzeum Lubuskie 35 Czechów (Zechow) 72, 82, 88, 98 Karskie Wielkie jezioro 66 Dzwon Pokoju 15, 57 Muzeum Warty „Spichlerz” 105 Deszczno (Dechsel) 70, 86, 90 Kłodawa (Kladow) 77, 78, 81 Fontanna Pauckscha 30 Najstarsza kamienica miasta 31 Duże Wełminko jezioro 99 Kłodawka rzeka 66, 78 Fontanna w Parku Górczyńskim zob. naj- Największa miejska fontanna 48 Glinik jezioro 71, 90 Kłodawskie jezioro 77, 78 większa fontanna miasta Neogotycka kaplica 38 Glinik (Altensorge) 70, 90 Krzyszczyna 62 Głaz Egometa Brahtza 52 Oddział PTTK Ziemi Gorzowskiej i Klub Spor- Gorzów Wielkopolski 60, 63, 69, 72, 78, Kwiatkowice 62 Herb Landsberga – Gorzowa 33 towy Admira 43 92, 95, 97 Lipy 66

112 113 indeKSy

Lubie jezioro 67 Puszcza Barlinecko-Gorzowska 66 Lubieszewko jezioro 66 Racław (Ratzdorf) 61, 84 Lubno (Liebenow) 80 Racze jezioro 100 Łośno (Lotzen) 66, 90 Santocko (Zanzin) 64, 78 Łupów (Loppow) 85, 95 Santoczna rzeka 67, 76 Małyszyn Wielki 94 Santoczno (Zanzhausen) 67, 76, 97, 99 Marwice (Marwitz) 78, 83 Santok (Zantoch) 73, 89, 99 Marwicko jezioro 79 Srebrna rzeka 68, 81, 96 Marzęcin (Marienspring) 65, 79 Stanowice (Stennewitz) 81, 84 Maszewo (Massow) 90 Strzelce Krajeńskie 76 Mironice (Himmelstädt) 78, 79 Suche jezioro 66 Mrowinko jezioro 67 Sulenińskie jezioro 79 Mrowino jezioro 67 Ulim (Eulam) 87 Mszaniec 66 Warta rzeka 62, 66, 72, 73, 74, 83, 85, 89, 90 Niwica 72 Wawrów (Lorenzdorf) 82 Noteć rzeka 74, 76, 90 Wełminko jezioro 99 Orzelec 71 Wieprzyce (Wepritz) 63, 82 Ostrowite jezioro 67, 89, 96 Wojcieszyce (Wormsfelde) 68, 90, 96 Pełcz rzeka 76 Wojcieszyckie jezioro 68 Płonica (Ploniotz) 71 Wysoka (Hohenwalde) 80, 84 Polka rzeka 76 Zdroiska (Zanzthal) 76, 89 Przecięte jezioro zob. Grzybno jezioro notAtKi notAtKi

Gorzów Wielkopolski 2007.2

Szanowni Podróżnicy! Zachęcamy gorąco do wstąpienia do Klubu Bezdrożnika. Członkostwo w Klubie daje możliwość nabycia przewodników, map, atlasów, rozmówek i książek podróżniczych w niższych cenach. Przystąpienie do Klubu pozwalaWam również brać udział w atrakcyjnych konkursach. Klub Bezdrożnika powstał dlaWas – ludzi podróżujących po świecie i poszukujących informacji przydatnych podczas plano- wania podróży. Informacje te są w zasięgu ręki, a znajdziecie je w przewodnikachWydawnictwa Bezdroża oraz Portalu Podróżnika www.bezdroza.pl Aby zostać członkiem Klubu wystarczy wypełnić niniejszą ankietę i wysłać ja na adres wydawnictwa. Można również dokonać rejestracji przez Internet, wypełniając ankietę na stronie www.klub.bezdroza.com.pl Ze swojej strony zapewniamy: • zniżki dla członków Klubu na zakup towarów dostępnych w Księgarni Podróżniczej www.bezdroza.pl • wysyłkę katalogu wydawniczego Wydawnictwa Bezdroża • udział w konkursach z cennymi nagrodami, przeznaczonych wyłącznie dla Klubowiczów • subskrypcję Informatora Podróżniczego www.bezdroza.pl z najnowszymi ciekawostkami z całego świata, wysyłanego drogą e-mailową (zainteresowanych subskrypcją prosimy o zaznaczenie pola krzyżykiem  oraz podanie adresu e-mail w ankiecie)

TWOJE PODRÓŻE

1. Jakie miejsca odwiedziłeś: odwiedzisz:   Europę Zachodnią (Niemcy,Austria,Włochy i wszystkie kraje na zachód od nich, z W. Brytanią i Irlandią)   Europę Północną (Norwegia, Szwecja, Finlandia, Islandia)   Europę Środkową i Południową (Czechy, Słowacja,Węgry, Rumunia, Bułgaria, kraje b. Jugosławii, Grecja)   Europę Wschodnią (Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, europejska część Rosji)   Azję Północną i Środkową, w tym Chiny   Azję Wschodnią (Kamczatka, Sachalin, Korea Pn. i Pd., Japonia)   Bliski Wschód (Turcja i Iran oraz wszystkie kraje na południe od nich; bez Egiptu i Sudanu)   Azję Południową (od Afganistanu po Indie i Nepal)   Azję Południowo-Wschodnią (od Bangladeszu po Indonezję i Filipiny)   Afrykę Północną (od Maroka po Egipt)   Afrykę (wszystkie kraje poza czterema na północy kontynentu)   Amerykę Północną (USA i Kanada)   Amerykę Środkową, w tym Meksyk i Panamę   Amerykę Południową   Australię i Oceanię

2. Jak długo jesteś zwykle w podróży?  do 2 tygodni  do miesiąca  powyżej miesiąca

3. Jak często wyjeżdżasz za granicę na odpoczynek?  raz w roku  dwa razy w roku  więcej niż dwa razy w roku

4. W jaki sposób podróżujesz?  indywidualnie w grupach do 4 osób  indywidualnie w grupach powyżej 4 osób  w grupach zorganizowanych (wycieczki typowo objazdowe)  w grupach zorganizowanych (pobyt stacjonarny z możliwością uczestniczenia w wycieczkach)  w inny sposób ......

5. Z jakich środków transportu korzystasz podczas podróży (można zaznaczyć więcej niż jedną możliwość)?  kolej  wypożyczony samochód  żaglówka  autobus, minibus  motocykl / skuter  kajak / ponton / katamaran  samolot  rower  inne środki transportu ......  własny samochód  statek ......

6. Jakie są cele Twoich podróży (można zaznaczyć więcej niż jedną możliwość)?  poznawanie kultury i sztuki  aktywny wypoczynek  poznawanie i obserwacja przyrody  wyczyn sportowy  inne ...... 7. Gdzie zatrzymujesz się na nocleg podczas podróży?  schronisko  hotel średniej klasy  pensjonat, tani hotel  hotel wyższej klasy  kwatery u miejscowej ludności  pole namiotowe, kemping  inne miejsca ......

8. Planując wyprawę korzystasz z informacji (można wybrać kilka odpowiedzi):  w Internecie / jakie www: ......  w magazynach turystycznych / jakie tytuły: ......  w prasie codziennej / jakie tytuły i dodatki do gazet: ......  w przewodnikach / jakie wydawnictwa i serie: ......  od znajomych

TWOJE OPINIE

9. Uwagi i opinie o tym przewodniku: ......

10. Gdzie został zakupiony przewodnik? ......

11. Skąd dowiedziałeś/dowiedziałaś się o tym przewodniku? ......

12. Ile tytułów Wydawnictwa Bezdroża poznałeś/poznałaś do tej pory?  1 – 3  4 – 6  powyżej 6  jeszcze nie znam

TWOJE DANE

1. Imię i nazwisko ...... 2. Data urodzenia (dd – mm – rr) ...... 3. Adres do korespondencji (ulica, nr domu i mieszkania, kod pocztowy, miasto lub miejscowość, województwo) ...... 4. Telefon ...... 5. E-mail ...... 6. Wykształcenie:  podstawowe  średnie  wyższe

7. Sytuacja społeczno-zawodowa:  student, uczeń  nauczyciel, pracownik naukowy  wolny zawód (pracujący na własny rachunek, np. lekarz, prawnik, dziennikarz itp.)  pracownik najemny (np. pracownik biurowy, urzędnik, ekonomista, inżynier, sprzedawca itp.)  przedsiębiorca (właściciel firmy), menedżer w większej firmie  bezrobotny  inny zawód

Zgadzam się na przetwarzanie i wykorzystanie dla celów promocyjnych moich danych osobowych przez firmę „Bezdroża” zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych. PODPIS: ......

Wydawnictwo Bezdroża, ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków, tel./faks: (0-12) 269 29 61