Krystyna Kamińska Zbigniew Rudziński Gorzów Wielkopolski Miasto na siedmiu wzgórzach Autorzy: dr Krystyna Kamińska – rozdziały I (W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat), V oraz SPIS TREśCI współpraca przy rozdziale II Zbigniew Rudziński – rozdziały I (Jak Rzym – na siedmiu wzgórzach), II, III, IV, V i Mały Rozdział I. Część krajoznawcza 5 słownik pojęć architektonicznych Koordynator projektu z ramienia Urzędu Miasta: Anna-Katarzyna Plust Rozdział II. Trasy zwiedzania miasta 17 Redaktor prowadzący: Aurelia Hołubowska Redakcja: Robert Piotrowski Rozdział III. Turystyczne szlaki rowerowe 59 Korekta: Barbara Faron, Paweł Sondej Zdjęcia na okładkach: Rozdział IV. Turystyczne szlaki piesze 91 Okł. I – Bulwar nad Wartą, fot. Daniel Adamski Okł. IV – Zachodzące słońce nad Gorzowem, fot. Bartłomiej Nowosielski Rozdział V. Informacje praktyczne 101 Zdjęcia: Daniel Adamski, Tomasz Chwalisz, Tomasz Jocz, Bartłomiej Nowosielski Zdjęcia archiwalne: z kolekcji Roberta Piotrowskiego Mały słownik pojęć architektonicznych 110 Wykonanie map: Agnieszka Drapich, Patrycja Mikulska, Paweł Zabagło Projekt okładki: Konrad Rzędowski Koncepcja graficzna: Paweł Panczakiewicz Spis ramek 112 Skład: Katarzyna Leja, Paweł Kosmalski Druk: Drukarnia MAŁOPOLSKA POLIGRAFIA Indeks obiektów z rozdziału II 112 Publikacja jest efektem, ogłoszonego przez Prezydenta Miasta Gorzowa Wielkopolskiego – Indeks nazw geograficznych z rozdziałów III i IV 113 pana Tadeusza Jędrzejczaka, konkursu na treść przewodnika turystycznego po Gorzowie i okolicach. Konkurs ogłoszono w związku z obchodami jubileuszu 750-lecia Miasta. Skład komisji konkursowej: Roman Sondej – przewodniczący, Małgorzata Pera, dr Dariusz Rymar, Edward Jaworski, Wojciech Wyszogrodzki, Anna-Katarzyna Plust Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywi- stością. Jeśli jednak wnikliwe oko Czytelnika znajdzie błędy lub nieaktualne informacje, prosimy o kontakt: SPIS MAP Amistad Sp. z o.o. – Pion Wydawniczy Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków Gorzów Wielkopolski – centrum (przednia okładka) tel.: 012 2692961, 2677710, faks: 012 2677711 e-mail: [email protected], http://www.bezdroza.com.pl Trasa nr 1 19 oraz Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, Wydział Rozwoju i Promocji Miasta Trasa nr 2 29 ul. Sikorskiego 3-4, 66-400 Gorzów Wielkopolski tel.: 095 7216784, e-mail: [email protected] Trasa nr 3 42 Sprzedaż dla księgarń i hurtowni wyłącznie poprzez Biuro Handlowe „Amistad” Trasa nr 4 47 tel.: 012 2677710, faks: 012 2677711, e-mail: [email protected] http://www.dystrybucja.amistad.pl Szlaki piesze w okolicach Gorzowa Wielkopolskiego 93 Wydanie I, Kraków 2007 ISBN 978-83-60506-83-7 Okolice Gorzowa Wielkopolskiego – schemat szlaków rowerowych Copyright © by Amistad & Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego, 2007 (tylna okładka) Ten przewodnik powstał w ramach Programu PolskaTurystyczna.pl, świadczącego usługi wydawniczo-karto- graficzno-multimedialne w zakresie promocji i rozwoju turystyki. Zapraszamy na portal http://www.polskatu- rystyczna.pl. Informacje dodatkowe: [email protected], tel.: 012 2692961. Szanowni Państwo! Każdy jubileusz – zarówno w życiu człowieka, jak i miasta – jest okazją do spojrzenia na lata, które przeminęły i na obecny wize- runek jubilata. Nasze miasto ma swoją 750-letnią historię, własną architekturę, wyjątkową przyrodę, trwałą pamięć o ludziach, którzy je zamiesz- kiwali lub byli tu tylko przez dni kilka. Znajdziemy tu dawne ślady chwały i dobrobytu, poniżenia i klęsk, piękna i szpetoty, wydarzeń, o których chcielibyśmy zapomnieć i dni wspominanych z dumą. O tym wszystkim opowiada ten przewodnik, prowadzący trasami pieszymi i rowerowymi po naszym mieście i jego okolicach. Dedy- kujemy go gorzowianom, by umieli odkrywać ciągle na nowo nasze miasto, i turystom, którzy tu przybędą, by je poznali tak dobrze, jak ono na to niewątpliwie zasługuje. Witajcie w naszym Gorzo- wie Wielkopolskim /Landsbergu/ ! Nasze miasto nie jest Wenecją, którą można pokochać od pierw- szego wejrzenia. Nasze miasto wymaga dojrzałej miłości, ale dzięki temu nie mija ona po tygodniu, a pozostaje na całe życie. Jeszcze brzmią w uszach dźwięki naszego Dzwonu Pokoju, aby- śmy pamiętali o przeszłości z intencją czynienia dobra w przyszło- ści. Dlatego ośmielamy się zacytować na koniec słowa przewod- Część niczącej stowarzyszenia dawnych mieszkańców naszego miasta, pani Urszuli Hasse-Dresing: krajoznawcza „Niech to miasto rozwija się dalej i rozkwita w pokoju, niech będzie Jak Rzym – na siedmiu wzgórzach . 6 radością dla swych dawnych i dzisiejszych mieszkańców”. W Landsbergu, czyli Gorzowie przez 750 lat . 7 Gdzie.Kłodawka.wpada.do.Warty. 7 Reformacja,.czarownice.i.wielka.zgoda. 8 Krystyna Kamińska i Zbigniew Rudziński Miasto.parków.i.przemysłu. 9 Nowe.Miasto. 11 Ostatnie.dni.miasta.L .. 11 Bez.respektu.dla.przeszłości. 12 Lata.następne. 13 Symbole . 13 Pokochajcie ją tak, jak myśmy ją kochali . 14 1 CZęść KRAJOZNAWCZA GORZÓWOKOLICE WIEL GKORZOWOPOLskAI 1 Jak Rzym – Warta z nadrzecz- szeć możemy liczne ptaki (90 gatunków), Miasto zajęło płaskie wzniesienie wyzna- – na siedmiu wzgóRZACH nymi bulwarami, ale m.in. zimorodka, srokę, sójkę, drozda śpie- czone przez trzy odnogi Kłodawki, wpada- też zakola Kłodawki waka czy drapieżną pustułkę. Dzięki nim jące do Warty. Dostępu z lądu broniły także Gorzów Wielkopolski, jedna z dwóch stolic widoczne wśród jego miasto posiada swą „melodykę”, a nie tylko mokradła i rozlewiska obu rzek. Taka lokali- województwa lubuskiego, to obecnie 126-ty- zielonych parków miejski gwar i hałas. zacja umożliwiała stosunkowo łatwą obronę sięczne miasto położone (szer. geogr. 52° 44’ pn. i ogrodów. Gorzów leży na skrzyżowaniu ważnych miasta przed słowiańskimi sąsiadami z pół- i dł. geogr. 15° 14’ wsch.) nad rzeką Wartą na Klimat Gorzowa, ze względu na wpływ szlaków handlowych i turystycznych. Dwa nocy i wschodu, którzy również rościli sobie granicy dwóch krain geograficznych: Równiny zarówno klimatu morskiego (Atlantyk), jak główne biegną na kierunkach Berlin – Po- prawo do tych ziem. W tym miejscu kupiecki Gorzowskiej i Kotliny Gorzowskiej. i kontynentalnego, jest klimatem przejścio- znań, oraz Szczecin – Wrocław, a w prze- szlak z Poznania przez Santok dzielił się Równina, wbrew swej nazwie, wcale tu równa wym strefy umiarkowanej i cechuje go duża szłości biegł przez miasto historyczny szlak na odnogi prowadzące przez Myślibórz na nie jest – wręcz przeciwnie. Liczne wzgórza zmienność pogody. Średnia roczna tempe- Akwizgran (Aachen) – Berlin – Landsberg/ Pomorze i przez Kostrzyn do Brandenburgii. Jak Rzym – na siedmiu wzgórzach Jak morenowe (o wysokości 50–80 m n.p.m.) spra- ratura powietrza z wielolecia (1971–2000) Gorzów – Królewiec (Königsberg/Preussen, Jednak rozwój miasta, bardziej niż z lądem, wiły, że wielu mieszkańców miasta podtrzy- wynosiła 8,5°C, co czyni z Gorzowa jedno Kaliningrad). łączył się z kapryśną Wartą, bo nią przewo- muje legendę o położeniu Gorzowa na siedmiu z najcieplejszych miejsc w Polsce. Ponadto żono towary do Polski lub z Polski do miast wzgórzach. Wiele z tych wzgórz to dosko- notuje się tu relatywnie mniej opadów W LANDSBERGU, Europy Zachodniej. Wolna żegluga po Warcie czyli Gorzowie przez 750 lat W Landsbergu, nałe punkty widokowe. Kotlina Gorzowska w stosunku do reszty kraju (średnio poniżej CZYLI GORZOWIE PRZEZ 750 LAT i prawo składu towarów przewożonych lądem, w południowej części miasta „dla kontrastu” 550 mm w powyższym wieloleciu). dawały miastu gwarancję rozwoju. osiąga zaledwie 15–20 m n.p.m. Zróżnicowa- Gorzów jest miastem wyjątkowym ze Gorzów Wielkopolski ma 750-letnią trady- Stare Miasto miało kształt owalu o średni- nie rzeźby terenu miasto zawdzięcza zlodo- względu na dużą (ok. 130 ha) ilość terenów cję, ale historia obeszła się z nim brutalnie, cach 400 × 600 m. Od południa broniła go waceniom, szczególnie bałtyckiemu, które zielonych w 9 parkach – na 1 mieszkańca niszcząc wiele budynków i innych pamiątek Warta, a półkoliste mury biegły w obrębie zakończyło się „zaledwie” przed 10 000–12 000 miasta przypada ok. 10,6 m2. Wśród drzewo- przeszłości dawnego Landsbergu an der War- dzisiejszych ulic: na wschodzie – w pobliżu lat. Natomiast uroku krajobrazowi miasta stanu parkowego, opisanego szerzej w dal- the. W 1945 r. zmienili się jego mieszkańcy, ulic Dzieci Wrzesińskich i Fornalskiej, a na dodaje nie tylko przepływająca przez nie szej części przewodnika, napotkać i usły- a nowi – głównie ze względów politycznych – zachodzie – równolegle do ulic Młyńskiej chcieli je zbudować od podstaw, nie licząc się i Strzeleckiej. Do miasta można było wje- Widok miasta w 1860 r., fot. z kolekcji z przeszłością. Na szczęście ten etap mamy chać lub wejść przez dwie bramy: Santocką R. Piotrowskiego dawno za sobą. i Młyńską, znacznie później wybudowano Bramę Mostową i furtę w murze północnym. Gdzie Kłodawka wpada do Warty Centrum zajmował duży rynek o wymiarach Gorzów Wielkopolski jest jednym z nielicz- 120 na 80 m, a główna ulica (współczesna nych miast, które mają dzienną datę lokacji: ulica gen. Sikorskiego) wiodła ze wschodu na 2 lipca 1257 r. margrabia Jan I z rodu Askań- zachód, czyli od Bramy Santockiej do Bramy czyków nadał Albertowi de Luge prawo zało- Młyńskiej. Równolegle do niej poprowadzono żenia miasta Neu Landsberg (łacińska wersja dwie łukowate ulice na osi wschód – zachód Landisberch Nuova) u ujścia rzeki Kłodawki (obecna ulica Obotrycka i Łużycka oraz Pocz- do Warty. Miało być ono wówczas najważ- towa i Wełniany R ynek). Przecinały je wąskie niejszym