We willen het anders We staan voor een keuze. Blijven we leven in het verleden of stappen we in de toekomst? Houden we krampachtig vast aan 20e eeuwse verworvenheden of gaan we zelfbewust de uitdagingen van de 21e eeuw aan? En dat zijn er nogal wat. Niet alleen de financiële crisis. Ook klimaat, energie, voedsel en armoede. Blijven we navelstaren en achterom kijken of staan we op en pakken we aan?

In de loop van de vorige eeuw kreeg de overheid door de politiek steeds meer maatschappelijke verantwoordelijkheden toebedeeld. Zo raakten we gewend aan een overheid die voor ons zorgt. Dat noemden we de verzorgingsstaat. Met die verantwoordelijkheid groeide ook de macht van de overheid. En de verwachtingen over die overheid: als er een probleem is lost zij het wel op. Terwijl zij daar vaak helemaal niet toe in staat is. Daardoor groeit in de samenleving de machteloze woede over een overheid die niet doet wat ze zou moeten doen: voor ons zorgen. Zo ontstaat bij mensen het beeld dat de overheid niet te vertrouwen is.

Voor D66 staan vrije individuen aan de basis van onze samenleving. Tegelijkertijd kan geen mens zonder de ander. We hebben elkaar nodig. We leven samen, we ondernemen met elkaar. ‘Geen ik zonder wij.’ Dat wil niet zeggen dat we niet voor onszelf kunnen zorgen. De meeste mensen kunnen goed voor zichzelf zorgen. En voor hun omgeving. Veel van die verantwoordelijk- heid ligt nu bij de overheid. Dat willen we veranderen. We leggen verantwoordelijkheid terug bij de mensen. Natuurlijk hebben we de overheid ook nodig. Voor overstijgende zaken als klimaat, energie en veiligheid. Wanneer de verantwoordelijkheid bij de overheid ligt willen we daar dan wel echt invloed op. De macht bij de mensen.

D66 wil vernieuwen, hervormen en investeren. Transformeren naar een nieuw zelfbewustzijn, persoonlijk en maatschappelijk. Want wat gebruikelijk en gewoon is werkt niet meer. We willen dat mensen hun eigen kracht ontdekken. Zoveel mogelijk zelf doen. En het dan pas aan een ander of aan de overheid vragen. Zo ontwikkelen we ons van een verzorgingsstaat naar een ontplooiings- maatschappij.

D66 is van nature optimistisch. We vertrouwen op de eigen kracht van mensen. Het beste onderwijs en volop ruimte voor ondernemerschap zijn de sleutels naar meer werk, welvaart en geluk. D66 wil dat elk mens een eerlijke kans krijgt om mee te doen. We willen dat mensen weerbaarder en zelfstandiger worden. Dat maakt de samenleving sterker.

We willen onze samenleving menselijk en duurzaam maken. Een kwestie van beschaving. Sociaal en rechtvaardig. Schoon en veilig. Met meer verbondenheid en zorg voor elkaar, in Nederland en daarbuiten. Met onderwijs waarin elk kind tot zijn recht komt. Genoeg werk voor jong en oud. Voldoende woningen voor elke levensfase. Schone energie in een duurzame economie. Met een bescheiden maar krachtige overheid die ruimte geeft aan creativiteit en ondernemerschap. We willen het anders.

P3

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Inhouds opgave

03 We willen het anders

22 Anders verdienen en verdelen

32 Anders leren en ontwikkelen

40 Anders leven en wonen

50 Anders energie opwekken en gebruiken

56 Anders besturen en beïnvloeden

62 Anders zorgen en verzorgen

70 Anders veilig en samen leven

76 Anders kijken en creëren

84 Anders handelen in de wereld

90 Financieel kader: Plan 2020 D66 P5 94 Colofon

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Wat willen we anders? En waarom? Er is een scheiding tussen mensen die het goed voor elkaar hebben en mensen die het minder goed voor elkaar hebben. Mensen voor wie het goed geregeld is, en mensen voor wie het niet goed geregeld is. Het is een scheiding die door alle rangen en standen heen loopt, nationaal en internationaal. Er is lang genoeg gepraat en hard genoeg gestudeerd. Het is nu tijd om iets te gaan doen.

Wat kan er anders?

• Onderwijs. Er is zoveel onaangeboord potentieel. Talent komt niet genoeg tot bloei. Niet alleen bij kinderen, ook bij volwassenen

• Werk. Veel te veel mensen doen niet mee. Opgeborgen in zogenaamd sociale regelingen, of opgesloten in een gouden kooi

• Wonen. Kom er als starter maar eens tussen. Eenvoudige koopwoningen zijn te duur, goedkope huurwoningen zijn niet beschikbaar

• Duurzaamheid. Grondstoffen raken op en de verspilling gaat door. De aarde warmt op, het klimaat verandert en de lucht vervuilt

• De overheid. De overheid is te aanwezig en blijft uitdijen. Er zijn D66 teveel regels. Die remmen ondernemerschap en belemmeren P7 economische ontwikkelingen

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Anders leren We willen onderwijs waarin elk kind tot zijn recht komt. Onderwijs dat het beste in ieder kind boven laat Dat kan anders / Onderwijs komen, kinderen hun talenten helpt ontdekken en In het onderwijs heeft niet iedereen een ontwikkelen, waardoor ieders potentieel ten volle gelijke kans. Het gaat niet om witte en wordt benut. Onderwijs waarin tijd en aandacht is voor zwarte scholen. Die zijn alleen maar elk kind. Het beste onderwijs is de beste investering in afspiegelingen van de buurten waarin ze onze toekomst. staan. Het gaat om kinderen die te laag opgeleid van school komen. Ze kunnen Daarom: meer en beter maar het onderwijs is er niet • 2,5 miljard euro investeren in het onderwijs op ingericht om hun potentieel naar boven te laten komen. Wat tientallen jaren • Vanaf 2,5 jaar recht op school om achterstand en geleden blanke arbeiderskinderen -gebeur- schooluitval te voorkomen de, overkomt nu ook kinderen van immigranten: stelselmatige onderschatting • Betere beloning voor leraren op achterstandsscholen en van hun mogelijkheden. Deze kinderen in exacte vakken komen al met taalachterstanden op school en halen die niet meer in. • Doorstroombonus: bij een volgend diploma wordt de vorige school beloond In het onderwijs is ook te weinig aandacht voor de individuele kwaliteiten en talenten • Brede scholen, voor onderwijs, opvang en talent-ontwik- van bijzondere kinderen. Als je hoog- keling begaafd, zeer sensitief of bijzonder creatief bent, pas je niet in het systeem en kom je • Topinstituten door concentratie van kennis en onderzoek niet tot je recht. Deze kinderen gaan onderpresteren, ze krijgen stigmatiserende labels of ze vallen uit. Terwijl het vaak juist deze creatieve kinderen zijn die Nederland zo broodnodig heeft als het een werkelijk innovatieve economie wil zijn.

Ook de middenmoters kunnen meer dan nu zichtbaar wordt. Het onderwijs is ingericht op kinderen die uit zichzelf en makkelijk leren. De rest past zich aan en hobbelt mee, presteert onder haar kunnen (vooral jongens, onvoldoende uitdaging) of valt voortijdig uit (veel immigrantenkinde- ren). Hun talent komt niet tot zijn recht. P9

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Anders werken We willen een open arbeidsmarkt waarin mensen met hun tijd meegaan en zich blijven ontwikkelen. Een Dat kan anders / Werken arbeidsmarkt waarin het nemen van verantwoorde- Voor mensen met een diploma, een vaste lijkheid voor je eigen werkende leven centraal staat. baan, een CAO-contract en een bedrijfs- Waarin mensen hun baan niet tot hun pensioen pensioen is het goed geregeld. Goed uitzitten maar zich actief om- en bijscholen, met georganiseerd willen ze koste wat kost inbegrip van een goede beheersing van de taal. We vasthouden aan hun comfort. Ze weten zich willen meer ruimte en steun om het leven in eigen gesteund door 20e eeuwse wetgeving die hand te kunnen nemen, te groeien en te ontplooien. haar doel voorbij is geschoten (dichtgetim- Langer leven, langer werken, langer leren. merde CAO’s, rigide ontslagbescherming, LastIn/FirstOut bij reorganisaties) en Daarom: achterhaalde instituten (UWV WERKbedrijf). • De AOW-leeftijd versneld verhogen Deze gevestigden hebben geen belang bij de noodzakelijke veranderingen zoals de • Kortere maar hogere WW om mensen sneller van werk geleidelijke verhoging van de AOW-leeftijd naar werk te helpen en de vereenvoudiging van het ontslag- recht. De bescherming die ze genieten • Ontslag zonder bureaucratische omwegen geeft hen weinig reden om hun professio- nele en persoonlijke ontwikkeling zelf ter • Belastingverlaging voor de lagere inkomens want hand te nemen. werken moet lonen Voor starters en nieuwkomers is er weinig • Leer/werk-contracten zodat werknemers hun leven lang geregeld. Mensen met kortlopende, losse kunnen blijven leren contracten. Mensen met weinig of geen diploma’s. Mensen waarvoor geen bedrijfs- • Stoppen met dure en ineffectieve re-integratietrajecten pensioen wordt opgebouwd. Deze mensen hebben geen belangenbehartigers die voor • Niet thuiszitten: afschaffen kostwinnersbeginsel en hen opkomen, er zijn geen wetten die hen ‘aanrechtsubsidie’ beschermen. Onder hen zijn naar verhou- ding veel jongeren, mensen met een lage opleiding, vaak ook immigranten. Dat is de D66 nieuwe onrechtvaardigheid van deze tijd. Anders wonen We willen een woningmarkt waarin mensen een betaalbare woning kunnen vinden die past bij hun Dat kan anders / Wonen levensfase, vooral voor starters. Een woningmarkt Voor mensen met een hoog inkomen en waarin koophuizen betaalbaar zijn en mensen geen een hoge hypotheek op hun huis is het huurwoningen bezet houden die niet voor hen bedoeld goed geregeld. Niet aflossen wordt zijn. We willen wonen naar inkomen. gesubsidieerd. Voor mensen die al jaren voor een lage huur in hetzelfde huis wonen Daarom: is het ook goed geregeld. Ze wonen • Geleidelijke beperking hypotheekrenteaftrek gesubsidieerd terwijl ze meer kunnen betalen. Zittende huurders blokkeren de • Inkomenstoets: wie het kan betalen, betaalt ook wat de doorstroming en verstoppen het systeem: huurwoning waard is blijf zitten waar je zit en verroer je niet. De financiële voordelen van de gevestigde • Kleinere woningcorporaties richten zich op goede en kopers en huurders worden door hen betaalbare huurwoningen beleefd als verworven rechten. Redelijke hervormingen van de woningmarkt in zijn • Meer en gevarieerdere nieuwbouw geheel zoals het stapsgewijs beperken van de hypotheekrenteaftrek en huur naar • Meer groen in en om de stad draagkracht zijn voor hen geen optie.

Voor wie is het niet goed geregeld? Voor mensen die, als ze een eerste huis willen kopen, geen startkapitaal kunnen ophoes- ten of de financiële zekerheid van een vaste baan niet kunnen aantonen. Voor mensen die geen starterswoning kunnen kopen door de prijsopdrijvende werking van de hypotheekrenteaftrek. Mensen die op de wachtlijsten staan voor een goedko- pe huurwoning die nu bezet wordt door mensen voor wie die woning niet meer bedoeld is. Jonge mensen komen er gewoon niet tussen. P13

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Anders omgaan met energie We willen een schone wereld waarin geen spanningen en oorlogen zijn om energie. De verspilling stoppen en Dat kan anders / Duurzaamheid verantwoord omgaan met alles wat schaars is. Een Er is inmiddels voldoende kennis en wereld waarin duurzaamheid en hergebruik de uit- ervaring om over te schakelen op schone gangspunten zijn bij wonen, werken en ondernemen. energie. Zon, water, wind en biomassa Waarin duurzaam ondernemen lonend is en duurzaam- kunnen ons binnen afzienbare tijd voorzien heid een bron van innovatie en economische ontwik- in wat we nodig hebben om te kunnen keling. verwarmen en verkoelen, te bewegen en te produceren. Maar schone energie produce- Daarom: ren loont nu niet genoeg omdat vervuilende • Vaste vergoeding voor leveren van groene stroom aan fossiele brandstoffen als olie, kolen en gas het net (Feed-in tarief) nog steeds goedkoop beschikbaar zijn. Die zorgen voor fijnstof (luchtvervuiling), ze • Belasten van alle milieuschade zodat de vervuiler betaalt warmen de aarde op (CO2, broeikaseffect) en er worden oorlogen over gevoerd. De • Energiebelasting omhoog, geen specifieke vrijstellingen kosten van de schoonmaak en het herstel sectoren van de schade aan het milieu zijn te vaak niet in de prijs inbegrepen. Het probleem is • Woningcorporaties investeren in energiebesparing van niet dat schone energie te duur is. Fossiele huurwoningen brandstoffen zijn te goedkoop. En ze raken op. • Investeren in openbaar vervoer als aantrekkelijk alterna- tief voor de auto Pas als de werkelijke kosten van fossiele brandstoffen worden doorberekend zal het • Bezit van een auto goedkoper, gebruik ervan duurder lonend worden om schone energie te produceren. En dan zijn er ook geen • Vuil moet duurder zijn dan schoon subsidies meer nodig. Dan hebben de huidige energieproducenten alle reden om actief en massaal te investeren in onder- zoek naar en het ontwikkelen van nieuwe productie- en distributiemethoden. Pas op een gelijk speelveld kan schone energie D66 gaan bloeien. Anders besturen We willen een overheid die alle ruimte en kansen biedt aan zoveel mogelijk mensen. Een overheid die nie- Dat kan anders / Overheid mand uitsluit. Een overheid die niet in de weg loopt We zijn te ver doorgeschoten in de maar juist de weg wijst. Die ruimte geeft zodat mensen behoefte alles onder controle te krijgen en zelf verantwoordelijkheid en initiatief nemen. Een elk risico uit te sluiten. We kunnen de overheid die zich dienstbaar en terughoudend opstelt. overheid niet vragen alle problemen te Een overheid die zijn plaats kent en door minder voorkomen of op te lossen. Daar is de bureaucratie vanzelfsprekend beperkt van omvang is. overheid niet voor en de politiek mag die Bescheiden, krachtig en slagvaardig. illusie niet wekken. De overheid heeft teveel taken gekregen en reikt met haar macht te Daarom: ver in het leven van de individuele burger • Eén overheidsloket voor ondernemers en het samenleven van de burgers onderling. Er is een herschikking van de • Niet tijdig teruggehoord van de overheid betekent macht nodig, een herschikking naar het verzoek goedgekeurd niveau van de mens en mensen onderling.

• Minder taken bij het rijk, meer taken bij de gemeenten De overheid is een sta in de weg gewor- den. Het aantal ambtenaren blijft groeien • Minder middenbestuur: Waterschappen en provincies en met hen het aantal regels. Formulieren integreren invullen is voor ondernemers een dagtaak geworden. Wie begrijpt hoe het werkt doet • Samenvoegen van departementen tot zeven ministeries mee, maar wie het niet meer kan volgen doet niet meer mee en is voortaan • Overheidsdocumenten zijn openbaar, geheimhouding uitgesloten – van subsidies, regelingen, wordt verantwoord voordelen, aanbestedingen etc. P17

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 ‘We waren ongerust. Over de politieke situatie in ons land. Over de verwarring en de ondoorzichtigheid. Over de tanende invloed van de kiezers.’ – Hans van Mierlo (1967)

Integratie anders bekeken Schooluitval, overlast en jeugdcriminaliteit: autoch- toon of allochtoon doet er niet toe. Want schooluitval kent vele oorzaken, niet alleen de culturele of sociale achtergrond van de scholier. En wie overlast veroor- zaakt of een misdaad pleegt moet worden aangepakt en gestraft, ongeacht zijn afkomst.

Integratie is een zaak van mensen onderling. Het vindt plaats op het werk en in de klas, op straat en in de buurt. Daar tref je mensen met andere omgangsvormen. Integratie betekent manieren vinden om met elkaar om te gaan. Niet dat je met iedereen bevriend moet zijn. En al helemaal niet dat je alles van een ander maar leuk moet vinden of moet overnemen.

Integratie begint met participatie. Daarom wil D66 investeren in onderwijs, en taalachterstanden en schooluitval terugdringen. Daarom wil D66 de arbeidsmarkt toegankelijk maken en de We willen het anders: woningmarkt in beweging krijgen. En vanzelfsprekend overlast aanpakken en criminaliteit bestrijden, maar zonder onderscheid. • het allerbeste onderwijs waarin elk kind tot zijn recht komt en elk Want het zijn de daden van mensen die tellen, niet hun achter- talent zich kan ontwikkelen Hand in eigen boezem grond, kleur of geloof. Wij gaan uit van individuen. En mensen Een betrouwbare overheid vraagt om behoren tot meerdere groepen en hebben meerdere identiteiten. • een flexibele arbeidsmarkt waarin voor iedereen plek is en je transparante politiek, met politici die eenvoudig van werk kunt veranderen voorbeelden zijn van wijsheid en Tolerantie is de sleutel. Tolerantie betekent niet dat je alles maar beschaving. Het mag niet normaal goed moet vinden. Het is ook nodig om grenzen te stellen en daar • een toegankelijke woningmarkt waarin met elke portemonnee en worden dat nota bene de minister-presi- volstrekt duidelijk over te zijn. Over integratie blijven praten lost niets in elke levensfase wat te kiezen valt dent niet eerlijk is – en daarop ook niet op. D66 heeft oplossingen. Voor op het werk, in de klas, op straat aanspreekbaar is. We willen niet dat het en in de buurt. Want wie participeert die integreert. • duurzaamheid als uitgangspunt, schone energie en hergebruik parlement wordt gebruikt als podium om standaard en lonend mensen weg te zetten en groepen tegen elkaar op te zetten. En we vinden het • een overheid die dienstbaar en betrouwbaar is, die mogelijk een gebrek aan innerlijke beschaving om maakt en de weg wijst mensen die je niet eens kent willens en wetens te krenken. Daar kun je niet In Nederland woedt al jaren een heftig debat over integratie. Een debat dat gaat over echte problemen. duidelijk genoeg over zijn. Dat zijn we Toch vindt u in ons programma geen apart hoofdstuk hierover. Integratie is voor D66 geen geïsoleerd D66 aan onszelf verplicht. vraagstuk. Het is een integraal onderdeel van onze agenda voor onderwijs, werken, wonen en veiligheid.P19 In die hoofdstukken vindt u onze voorstellen. Zonder onderscheid. De toekomst telt, niet de afkomst.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 De wereld is groter Anders organiseren van financiële systemen We willen een doorzichtig en controleerbaar financieel systeem. We willen zicht op de internationale geldstro- Dat kan anders / Internationale men. We willen dat de macht over het geld bij de geldstromen mensen ligt. Omdat het ons geld is – we verdienen het De kredietcrisis toont aan dat de markt met elkaar. van zichzelf niet genoeg moraal heeft. De financiële wereld kan niet zonder internatio- Daarom: nale wettelijke kaders. Internationale • Versterking internationaal toezicht op de financiële wereld, met zakelijke machtsconcentraties onttrekken name in Europees verband zich nu aan democratische controle en kunnen ongestoord hun gang gaan – • Transparante bancaire producten omdat het internationale toezicht niet goed genoeg is georganiseerd. • ‘Staatsbanken’ zodra het kan weer verkopen

Anders omgaan met arme landen We willen een wereld waarin we eerlijk met elkaar omgaan. We willen een wereld waarin arme landen de Wat kan anders / Internationale kans krijgen om mee te doen en niemand wordt machtsverhoudingen buitengesloten. We willen de invloed van het Westen De hegemonie van het rijke Westen gaat juist gebruiken om te delen en samen te werken. voorbij. Des te pijnlijker zijn achterhoede- gevechten die we nog voeren om onze Daarom: invloed te laten gelden. • Bij voorkeur steun aan operaties onder de vlag van de Verenigde Naties Uit eigenbelang ontzeggen we arme landen de vrije toegang tot onze markten • Ontwikkelingssamenwerking beter en effectiever – maar ondertussen overspoelen we hen wel met onze producten, diensten en • Afschaffen beschermende maatregelen die arme landen cultuur. Zo maken we geen vrienden in de benadelen wereld. Vrienden die we hard nodig hebben nu de internationale machtsver- D66 houdingen ingrijpend veranderen. P21

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 AOW-leeftijd versneld verhogen / WW korter maar hoger / ontslag zonder bureaucratische omwegen / lagere belasting voor lagere inkomens / een leven lang leren

randvoorwaarden vormen voor een vitale, toekomst- moet het ontslagrecht worden hervormd. De arbeids- Anders verdienen en verdelen bestendige economie. Een sterke markt vraagt om overeenkomst moet zonder tussenkomst van derden een sterke overheid die heldere voorwaarden schept kunnen worden ontbonden, de preventieve toets bij het Nederland is één van de beste plekken ter en transformeert zich naar kennisland. De Verenigde en daadkrachtig toezicht houdt. De vraag is niet of UWV Werkbedrijf kan worden geschrapt. De redelijk- wereld om te leven en te werken. De kracht Staten, en dichterbij huis landen als Duitsland en er meer marktwerking of juist meer overheidsingrij- heid van het ontslag (en eventuele vergoeding) kan van de Nederlandse economie ligt al sinds de Denemarken, investeren structureel meer in kennis pen nodig is, maar vooral wanneer wel en wanneer indien nodig achteraf door de kantonrechter worden Gouden Eeuw buiten onze landsgrenzen. Wij en onderwijs. niet. vastgesteld. verdienen het grootste deel van onze welvaart in het buitenland. D66 kijkt met vertrouwen en Nederland kan niet achterblijven, urgentie is gebo- Van baanzekerheid naar werkzekerheid • Gelijke rechten voor alle werknemers. D66 wil één een open blik naar de wereld. Omdat we door den. D66 werkt langs drie lijnen: investeren, hervor- Werk is een belangrijke manier om voor jezelf te kunnen arbeidsrecht voor alle werknemers. ons verleden weten dat daar de kansen liggen men en bezuinigen. De overheidsfinanciën moeten zorgen, jezelf te ontplooien en mee te doen in de voor de toekomst. Nederland moet in 2020 binnen twee kabinetsperiodes weer op orde zijn. Dat maatschappij. Arbeidsparticipatie zorgt voor economi- • Kortere maar hogere WW. D66 wil mensen effectief nog steeds tot de beste economieën van de vraagt om duidelijke keuzes. En dat biedt kansen. sche zelfstandigheid en is de belangrijkste motor van stimuleren om te werken. De duur van de werkloos- wereld behoren. De kans ons te onderschei- Kansen om het nu echt anders te gaan doen. integratie in de samenleving: voor jong en oud, voor man heidsuitkering kan worden ingekort tot maximaal één den ligt daarbij in kennis en innovatie. Door de Kansen om Nederland weer in z´n vooruit te zetten. en vrouw, voor ‘oude’ en ‘nieuwe’ Nederlanders. Voor jaar. Daarentegen kan de uitkering in de eerste maan- stilstand van de afgelopen jaren zakken we Kansen om onze economie duurzaam te vernieuwen D66 heeft ‘werk voor iedereen’ dus de hoogste prioriteit. den hoger worden dan nu het geval is, waarna deze weg uit de internationale kopgroep. Dat moet en onze arbeidsmarkt en woningmarkt te hervor- Helaas is vooral onder de ‘outsiders’ in de samenleving geleidelijk wordt afgebouwd. Mensen worden op deze anders. Geen middelmaat, maar een topposi- men. Kansen om het vertrouwen in de financiële de werkloosheid vaak nog hoog. Soms door eigen manier beter geactiveerd om snel terug te keren op de tie op het gebied van kennis en innovatie. sector te herstellen. Kansen om met investeringen in beperkingen, maar vaak ook door bestaande beperken- arbeidsmarkt, waardoor ze minder lang afhankelijk van kennis en onderwijs ons potentieel beter te benutten de structuren en instituties. de overheid zijn. Dit systeem werkt effectiever dan Een open economie vraagt ook om een flexibele en daarmee onze positie in de wereld te verbeteren. kostbare re-integratietrajecten. arbeidsmarkt met gelijke kansen voor iedereen. Een De Nederlandse arbeidsmarkt sluit sommige mensen arbeidsmarkt waar je een leven lang meedoet. Dat is In die wereld staat voor D66 het individu centraal. De structureel uit van deelname (‘outsiders’). Werklozen • Belastingverlaging. Meer werken moet meer lonen. van groot belang voor ieders persoonlijke ontwikke- mens is en blijft de basis van onze economie. Hij of komen maar moeilijk aan een baan, zo verlaten oudere D66 wil de belastingtarieven voor met name de lagere ling. Want werk is integratie, werk is emancipatie, zij werkt, woont, onderneemt en consumeert. D66 werknemers de arbeidsmarkt vaak te vroeg. De participa- inkomens verlagen, via het belastingtarief in de 1e en werk is zelfstandigheid. Werk moet maximaal gelooft in de creativiteit en vindingrijkheid van tie van vrouwen is de laatste decennia sterk gegroeid, 2e schijf en de inkomensafhankelijke arbeids- en gestimuleerd worden, dus werk moet lonen. mensen en bedrijven, en meent dat de overheid maar in uren nog relatief laag (veel deeltijdwerk) waardoor combinatiekorting (voor mensen die arbeid en zorg zoveel mogelijk ruimte moet bieden voor eigen economische zelfstandigheid niet wordt bereikt. De combineren). Juist door werk vanaf minimumloonniveau Solide overheidsfinanciën vormen een voorwaarde verantwoordelijkheid en keuzes. Uitgaan van de werknemer met een vast contract is goed beschermd, te stimuleren, kunnen we ook de huidige ‘outsiders’ voor economische ontwikkeling. We moeten de kracht van het individu beperkt zich niet tot het hier heeft een hoge ontslagbescherming, een lage baanmobi- - de mensen die nu nog niet actief zijn op de arbeids- lasten van de crisis eerlijk verdelen over verschillen- en nu. D66 streeft naar een maatschappelijke liteit en een hoge mate van baanzekerheid. Maar ook de markt - een prikkel geven om zich aan te bieden. de generaties. D66 streeft naar een duurzame en dus consensus tussen werkgevers, werknemers en vermeende zekerheid van een vaste baan is in de snel toekomstbestendige economie. Dit betekent ook dat andere belanghebbenden. Wederkerigheid, gedeelde veranderende globale economie een schijnzekerheid Iedereen is nodig! mensen zich bewust worden van de werkelijke waarden en waardecreatie staan centraal. Met gebleken. Wat overblijft, is een starre arbeidsmarkt die • Hervormen WAJONG. Steeds meer jongeren missen kosten van economische activiteiten voor ons milieu goede arbeidsverhoudingen tussen werkgevers en mensen uit- en niet insluit. Voor D66 is er op de moderne de aansluiting met de participatiemaatschappij. Het en onze leefomgeving. Vergroening van het belas- vakbonden en met respect voor belangen die de arbeidsmarkt voor iedereen een plek waar prestaties accent van de WAJONG moet worden gelegd op tingstelsel zorgt ervoor dat de vervuiler betaalt. individuele ondernemingen overstijgen. beloond worden. De broodnodige zekerheid is er voor ondersteuning bij het verkrijgen en behouden van een àlle burgers, niet uitsluitend voor groepen insiders. baan in plaats van op het verstrekken van de uitkering. Nederland staat voor een moeilijke opgave. We Wij hebben de dure plicht de potentiële kracht van Hervormingen van de arbeidsmarkt zijn daarom nodig. Eén op de twintig jongeren stroomt de WAJONG in, kampen met een enorme staatsschuld en met een volgende generaties niet bij voorbaat al te verzwak- vaak om er voorgoed in te blijven. D66 wil deze jaarlijks tekort op de begroting: de Nederlandse ken. Wanneer we de staatsschuld niet verantwoord Om de doorstroming op de arbeidsmarkt te verbeteren jongeren niet afschrijven en afkopen. Dat is geen staat geeft ruim 30 miljard meer uit dan zij binnen- terugbrengen, wanneer we de begroting niet op orde en een hogere participatie te bewerkstelligen is volgens sociaal beleid. Slechts een kwart van de Wajongers krijgt. Bovendien zullen de kosten voor AOW en zorg brengen, wanneer we de vastgelopen systemen op D66 een omslag nodig in de welvaartstaat: van baanze- werkt, vaak in sociale werkplaatsen, terwijl de inschat- de komende jaren fors stijgen, terwijl de aardgas-in- arbeidsmarkt en woningmarkt niet hervormen, zullen kerheid naar werkzekerheid. Niet de verzekering tegen ting is dat 60% best zou willen en kunnen werken, al komsten geleidelijk wegvallen. Daarbij hebben de onze kinderen en kleinkinderen op de blaren moeten inkomensverlies moet centraal staan, maar de zekerheid dan niet met ondersteuning. D66 stelt voor de WA- afgelopen drie jaren van besluiteloosheid ons land zitten. dat mensen die hun baan verliezen weer aan het werk JONG verder te herijken zoals met de WAO is gedaan. stil gezet. De durf en ambitie om problemen echt aan komen en blijven. De afhankelijkheid van betuttelende De toegang wordt dan beperkt tot de volledig en te pakken ontbraken, terwijl juist nu hervormingen Uitgaan van de kracht van het individu betekent ook regelingen en instanties moet worden verminderd, en het duurzaam arbeidsongeschikten, mensen die voor 80% nodig zijn om ons land weerbaar te maken in een een beperkte rol voor de overheid, juist om dat aloude sociale vangnet moet worden omgebouwd tot tot 100% arbeidsongeschikt zijn en een beperkte kans veranderende wereld. Andere landen ontwikkelen individu alle ruimte te geven. D66 staat voor een een springplank. op herstel hebben. D66 gaat uit van wat mensen nog zich razendsnel. In India studeren nu jaarlijks meer overheid die presteert op haar kerntaken, zoals het wel kunnen en wil op grond van dat uitgangspunt D66 jongeren af aan universiteiten dan in heel Europa. reguleren van markten. Voor D66 geldt dat goed • Ontslagrecht hervormen. De doorstroming op de ondersteuning voor hen organiseren. P23 China is een economische wereldmacht geworden functionerende markten nog altijd de belangrijkste arbeidsmarkt moet worden gestimuleerd. Hiervoor

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Gelijkwaardige rolverdeling. Hoewel vrouwen de • Kennismigranten krijgen ‘Blue Card. Niet alleen is naar 67 jaar en in de verdere toekomst koppelen aan loopt in Europese samenwerking op het gebied van laatste decennia in groten getale tot de arbeidsmarkt iedereen nodig, we komen op termijn zelfs mensen de stijging van de gezonde levensverwachting, met onderzoek en ontwikkeling. zijn toegetreden, is de arbeidsparticipatie van vrouwen tekort. Daarbij past ook een selectief immigratiebeleid gelijktijdig aanpassing van de fiscale behandeling van (vooral in uren) internationaal gezien nog steeds laag. (kenniswerkers). Korte uitwisseling van werknemers van aanvullende pensioenen. We worden steeds ouder, en Innovatie en ondernemerschap zijn volgens D66 de Bovendien zijn er nog steeds erg weinig vrouwen in de buiten de EU ten bate van scholing is onnodig proble- dus is het logisch dat mensen langer doorwerken. sleutels tot welvaartsverhoging. De laatste jaren verdwijnt hogere managementfuncties. Vrouwen werken matisch. ‘Expats’ lopen bij het verlengen van hun Bovendien worden de lasten op deze manier meer Nederland uit de kopgroep van meest innovatieve landen. voornamelijk in kleine deeltijdbanen. Achterhaalde contract of het veranderen van baan binnen Nederland evenredig over de generaties verdeeld. Het is voor D66 Het Nederlandse innovatiebeleid is te versnipperd, en principes in het arbeidsmarktbeleid (kostwinnersbegin- onnodig risico op het verliezen van een verblijfsvergun- essentieel dat de verhoging van de AOW-leeftijd investeringen in R&D leveren te weinig op. Teveel sel, aanrechtsubsidies) moeten worden losgelaten om ning. Geschoolde Chinezen moeten onnodig lang op gepaard gaat met de broodnodige modernisering van verschillende terreinen zijn aangewezen als economische een gelijkwaardiger rolverdeling tussen werk en zorg te een visum wachten. D66 streeft naar snelle invoering de arbeidsmarkt voor ouderen. Vanzelfsprekend prioriteit. Om Nederland in de top van innovatieve landen stimuleren. Daarom bepleit D66 uitbreiding van van een Europees ‘blue card’ systeem, vergelijkbaar hebben we daarbij extra aandacht voor de 50-plusser. te brengen, moeten heldere keuzes worden gemaakt vaderschapsverlof. In dit kader past ook de verhoging met het Amerikaanse ‘green card’ systeem. D66 wil Discriminatie op basis van leeftijd wordt uiteraard niet door marktpartijen die daar door de overheid in worden van de combinatiekorting in de belastingen. Daarnaast een volwaardige Blue Card, met minder beperkingen getolereerd. gefaciliteerd. De overheid draagt zorg voor een excellent strijdt D66 tegen inkomensongelijkheid tussen mannen dan nu. onderwijssysteem (Zie ook hoofdstuk ‘Anders leren en en vrouwen bij gelijk werk. Door deze maatregelen • Afschaffen ontziemaatregelen. Om de arbeidsparti- ontwikkelen’), en stimuleert innovatief ondernemerschap. wordt het ook - of zelfs juist - voor vrouwen aan de • Armoedebestrijding door participatie. Voor D66 is cipatie van ouderen te verhogen, is het volgens D66 Echte innovatie komt uiteindelijk tot stand door MKB-on- onderkant van de arbeidsmarkt lonend om meer uren participatie het meest effectief bij bestrijding van noodzakelijk om leeftijdsgebonden ‘ontziemaatregelen’ dernemers en ZZP-ers die met hun flexibiliteit bijdragen te gaan werken. armoede: scholing en werk leiden tot een duurzame in CAO’s af te schaffen, en terugschakelen bespreek- aan een dynamische ontwikkeling van de economie. D66 vindt het in principe in het belang van het kind dat weg uit de armoede. Voor mensen die echt niet aan het baar te maken, zowel in loon als in uren. Op een ouders in geval van echtscheiding via een ouder- werk komen in een reguliere baan, is er een beschaafd moderne arbeidsmarkt kunnen ouderen dan langer aan • Centres of excellence. D66 wil dat er meer samen- schapsconvenant tot co-ouderschap komen. D66 zet sociaal vangnet. Omdat aan armoedeproblemen vaak het werk blijven omdat hun beloning in overeenstem- hang, continuïteit en samenwerking in innovatiebeleid zich in voor gelijke kansen voor mannen en vrouwen in schulden ten grondslag liggen, moet financiële educatie ming is met hun bijdragen op dat moment. Ook geeft komt. Top clusters worden versterkt onder directe de opvoeding en zorg van hun kinderen tijdens en na een hoeksteen zijn bij het bestrijden van armoede. D66 dit vooral bij zware beroepen tijdig de mogelijkheid naar begeleiding van het Rijk. Kennisinstellingen worden afloop van een relatie. Hierbij dient wel de wens van vindt dat bij de schuldenproblematiek het individu en alternatieve bezigheden op latere leeftijd te kijken en te aangemoedigd tot bundeling van krachten en speciali- ieder individu qua levensinrichting gerespecteerd te niet de schuld centraal moet staan. voorkomen dat deze mensen – noodgedwongen – af- satie (b.v. voeding rond Wageningen, biotechnologie worden. scheid nemen van de arbeidsmarkt. rond Leiden, materialen in Twente, mechatronica in • Re-integratie effectiever. Veel re-integratie gelden en Eindhoven en waterbouw in Delft). • Voldoende kinderopvang. D66 vindt het belangrijk subsidies helpen nauwelijks bij het begeleiden van • Leven lang leren. Om mensen aan het werk te helpen dat er voldoende aanbod is van kinderopvang. De mensen naar het verkrijgen van werk. D66 wil over- en houden, moeten we blijven investeren in de inzet- • Meer publiek-private samenwerking. D66 wil dat besteding van gelden dient echter kritisch te worden heidsgelden zo effectief en efficiënt mogelijk inzetten en baarheid van werknemers door op tijd bij en om te publiek en privaat meer samenwerken op het gebied bezien op effectiviteit en proportionaliteit, met name schrapt daarom een deel van de re-integratiegelden en scholen. Een ‘leven lang leren’ moet volgens D66 dan van innovatie. Dit kan bijvoorbeeld door het stimuleren naar de kinderopvangkosten gedeclareerd door loonkostensubsidies. Om de re-integratie een nieuwe ook het uitgangspunt zijn voor iedere werknemer én van publiek-private samenwerking en het delen van grootouders moet goed worden gekeken. De regelge- impuls te geven wil D66 dat nieuwe experimenten met ondernemer. D66 pleit voor fiscale stimulering van faciliteiten. Vooral het toepassen van nieuwe weten- ving omtrent kinderopvang moet vereenvoudigd de uitvoeringspraktijk op gemeentelijk niveau op korte levenslang leren, en het benutten van de sectorale schappelijke inzichten in de praktijk (valorisatie) moet worden. D66 streeft naar een ‘leerrecht’ vanaf tweeën- termijn mogelijk worden gemaakt, met als oogmerk dat scholingsfondsen. verder uitgebouwd worden door betere verbindingen half jaar waarbij een combinatie kan worden gevonden de re-integratie in de nabije toekomst doeltreffender tussen kenniscentra en de dagelijkse vernieuwers van voorschoolse educatie, kinderopvang en onderwijs. wordt uitgevoerd dan nu het geval is. • Scholingsafspraken. Werkgevers en werknemers (tuinders, dijkenbouwers, sporters en gamers). Iedere Hiermee kan een oplossing worden gevonden voor de leggen wederzijds scholingsafspraken vast in het kennisinstelling moet over een centrale kennishelpdesk bestaande belemmeringen voor toegang tot de Langer leven, langer werken, langer leren arbeidscontract en zien toe op de naleving ervan. beschikken waar relatief eenvoudige vragen beant- arbeidsmarkt wegens ontoereikende of te dure Het aantal 65-plussers verdubbelt bijna van 2,4 miljoen Uitgangspunt hierbij is dat er meer zeggenschap over woord kunnen worden tegen een kleine vergoeding. kinderopvang. (Zie ook het hoofdstuk ‘Anders leren en nu naar ca. 4,5 miljoen in 2040. De toenemende scholing bij de individuele werknemer komt te liggen. ontwikkelen’.) vergrijzing legt een extra druk op de arbeidsmarkt. Op • Van subsidie- naar garantieregeling. Om focus te dit moment is de werkloosheid nog hoog, maar dit gaat Innovatie en ondernemerschap realiseren in het innovatiebeleid wil D66 minder • Certificering uitzendbureaus. Het aantal migranten de komende jaren veranderen. De beroepsbevolking zal Nederland is een land van ondernemen, handel en collectieve subsidieregelingen. D66 wil meer werken uit EU-landen als Polen en Bulgarije neemt toe. In teruglopen waardoor er juist tekorten ontstaan, in het bedrijvigheid. De ‘parels’ van onze economie zijn met garantieregelingen. De overheid controleert niet Nederland verblijven nu meer dan 100.000 arbeidsmi- bijzonder in de zorg en het onderwijs. Ook nemen de waterbeheer en innovatieve voeding, maar ook hightech meer zelf, maar laat dit over aan experts die minder op granten uit deze landen. Velen zijn hier maar kort en kosten van de vergrijzing aanzienlijk toe en moeten die materialen en -systemen en creatieve producten. En formaliteiten letten en meer op de intrinsieke kwaliteiten blijven daardoor buiten het zicht van de overheid. Ze door een steeds kleinere groep werknemers worden tegenwoordig ook nano-technologie, gaming en industri- van de (startende) MKB-ondernemers of het innovatie- zijn afhankelijk van uitzendbureaus, ook voor hun opgebracht. We zullen daarom langer moeten werken. ële design producten. Deze sterktes van ons land kunnen ve project. Zo wordt het ook aantrekkelijker voor huisvesting. D66 pleit voor verplichte certificering van Dat kan alleen door een leven lang te leren. en moeten we in de toekomst uitbouwen. Daar gaan we investeerders om risicovol kapitaal in innovaties te uitzendbureaus. Hiermee kan uitbuiting worden ons geld mee verdienen in de toekomst. Nederland als steken. De overheid kan meefinancieren in de eerste D66 voorkomen. • AOW-leeftijd in 12 jaar naar 67. D66 wil de AOW- onmisbaar knooppunt in het internationale bedrijfsleven. groeifase van jonge bedrijven (‘venture capital’). P25 leeftijd versneld (met 2 maanden per jaar) verhogen D66 wil dat Nederland weer volop participeert en voorop

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Overheid als startklant. De overheid moet innovatie • Faillissement is een leermoment. D66 wil de onvoldoende afgestemd op deze groeiende en in belang van de deeltijdpensionering minder abrupt te laten stimuleren als afnemer van producten en door innova- positieve houding tegenover ondernemerschap toenemende groep (pensioen, zwangerschapsregelingen, plaatsvinden. Voor de benodigde aanpassingen binnen tief inkoopbeleid. bevorderen door successen te vieren en de faillisse- starterskrediet, levensloop.) Startende ondernemers en de pensioenregelingen hebben de sociale partners de mentswet aan te passen. Failliet gaan moet geen jonge bedrijfjes worden door onnodige of hoge eisen van verantwoordelijkheid. • Informatie toegankelijk. D66 wil innovatie stimuleren schande en juridische ellende zijn, maar een leermo- overheidsinstellingen benadeeld. Bovenwettelijke eisen in door ‘open source’ en modern patent- en auteursrecht. ment, gevolgd door kansen op herstel, verbetering en aanbestedingen staan innovatie in de weg. • Herziening levensloopsparen. Binnen het fiscaal Modern auteursrecht moet de vrijere toegankelijkheid vernieuwing. gunstige levensloopsparen kunnen zowel de pensioen- van informatie bevorderen. Dit helpt bedrijven snel • Urencriterium verruimen. Het urencriterium moet voorziening als voorzieningen voor training en opleiding toegang te krijgen tot voor hen relevante technische • Ondersteunen jonge ondernemers. D66 wil ‘jonge worden verruimd waardoor zelfstandigen sneller in of ouderschapsverlof worden opgebouwd. Door dit kennis en versnelt het innovatieproces. ondernemerscentra’ bevorderen. Op deze plekken aanmerking komen voor een belastingaftrek en er meer onder eenzelfde fiscaal gunstig regime te brengen kunnen jonge bedrijven de infrastructuur delen, mogelijkheid komt voor bijscholing. wordt mensen geen keuze voor het een of tegen het • Ondernemen in de creatieve sector. De creatieve netwerken bouwen en makkelijker toegang vinden tot ander opgedrongen en kunnen de middelen flexibel sector is van belang voor een aantrekkelijk vestigings­ experts. • Microfinanciering breed beschikbaar. D66 wil dat worden ingezet. klimaat, een innovatieve economie en een tolerante de mogelijkheid van microfinanciering zo breed mogelijk leefomgeving. Deze industrie is een voortrekker van • Makkelijker bedrijf oprichten. D66 pleit voor beschikbaar wordt. Door deze financiering komen • Financiële alfabetisering. Volgens D66 moeten de nieuwe innovatieve ontwikkelingen in multimedia, eenvoudiger regels en meer deskundigheid bij uitke- kleine ondernemers, waaronder ZZP-ers, makkelijker pensioenfondsen waarmaken wat ze beloven en helder (product-)design en vormgeving, duurzaamheid en ringsinstanties met betrekking tot het oprichten van aan een startkapitaal. aangeven wat de spaarders wel en niet kunnen (kunst-)export. Huisvesting van kleine culturele MKB- nieuwe bedrijven. Wie vanuit de bijstand een eigen verwachten. D66 is een voorstander van het makkelij- ondernemers verdient meer aandacht en ondernemen bedrijf opricht, heeft te maken met ingewikkelde regels. • Levensloopregeling voor zelfstandigen. D66 wil dat ker overdraagbaar maken van pensioenvorderingen moet een onderdeel worden van creatieve opleidingen. Het duurt erg lang voordat starters weten hoeveel ze de levensloopregeling ook voor zelfstandigen wordt naar andere pensioenfondsen. Daarnaast zou in het on- moeten terugbetalen en er is te weinig kennis bij deze opengesteld. De huidige regeling zorgt voor ongelijke derwijs en via buurtcentra gewerkt moeten worden aan Geef ruimte aan ondernemerschap instanties om deze ondernemers te helpen. behandeling: nu kunnen alleen werknemers er gebruik financiële alfabetisering. Loonstrookjes, verzekeringspo- van maken, terwijl het voor alle werkenden zou moeten lissen en pensioenprognoses zijn voor teveel mensen • Toegankelijke overheid. De overheid moet (startende) • Belastingstelsel bevordert lange termijn investe- gelden. niet begrijpelijk. Pensioenuitvoerders moeten worden MKB-ondernemers alle ruimte geven. Te veel, te gedetail- ringen. De vennootschapsbelasting wordt zo geheven verplicht de uitleg in simpele bewoordingen ter beschik- leerde en tegenstrijdige regels zijn een obstakel voor dat de relatieve positie van eigen vermogen ten • Simpel van loondienst naar zelfstandig onderne- king te stellen. ondernemerschap. De druk van administratieve lasten en opzichte van vreemd vermogen versterkt wordt. men. De overstap van loondienst naar zelfstandig regels moet verder omlaag. Hier is nog een forse slag te Disproportionele aftrek van rente wordt hierbij tegenge- ondernemen moet worden versoepeld. Voor ZZP-ers in • Ouderen in pensioenbesturen. D66 wil dat de maken, niet alleen door regelgeving te vereenvoudigen, gaan. Belastingsregelingen ter bevordering van de situatie van werk naar werk zullen faciliteiten moeten besturen van de pensioenfondsen deskundig zijn en maar ook door de (internet-) dienstverlening vanuit de innovatie en duurzame investeringen worden gehand- worden gecreëerd, zodat zij gebruik kunnen maken van zoveel mogelijk een afspiegeling zijn van de deelne- overheid verder te verbeteren. Dit kan bijvoorbeeld door haafd. kinderopvang en aftrekbaarheid van kosten van mers. Daarom moeten gepensioneerden, evenals één gemeenteloket te creëren. Ondernemers in het MKB bedrijfsruimten. werknemers, een wettelijk recht hebben op vertegen- moeten met al hun vragen over en aanvragen voor • Koopzondag zelf bepalen. Winkelbedrijven moeten in woordiging in de besturen van hun fonds. Daarnaast vergunningen bij dat ene gemeente-loket terecht kunnen. overleg met gemeenten de mogelijkheid krijgen zelf te Betaalbare Pensioenen moet er naar gestreefd worden meer jongeren en bepalen of winkels ook op zondag open mogen zijn. Nu Voor D66 is een goed, betaalbaar, solidair en solide vrouwen in deze besturen op te nemen. Daarvoor • Betrouwbare overheid. D66 wil dat de overheid op mogen ze dat nog niet. Met ruimere openingstijden pensioenstelsel van groot belang. Ons aanvullende behoort de wet gewijzigd te worden volgens het tijd aan haar verplichtingen voldoet en rekeningen aan worden nieuwe banen gecreëerd en wordt tegemoet pensioenstelsel stelt mensen in staat om – naast de AOW initiatiefwetsvoorstel van de Tweede Kamerleden Koser ondernemers binnen een maand betaalt. Vooral voor gekomen aan wensen van onder meer alleenstaanden – te sparen voor de oude dag. Om het Nederlandse Kaya (D66) en Blok (VVD). kleine ondernemers is dit van groot belang. Verder wil en mensen met een drukke baan. D66 wil hiertoe een stelsel toekomstbestendig te maken is het nodig de D66 dat de overheid tijdig reageert op aanvragen van initiatiefwetsvoorstel indienden. ambities en het stelsel aan te passen. Op dit moment is Een betrouwbare financiële sector ondernemers. Dit op basis van het zogenaamde ‘lex er namelijk niet voldoende geld in kas om in de toekomst De kredietcrisis heeft het vertrouwen in de financiële silencio positivo principe’– als je (binnen de vastgestel- • Fiscale vrijstelling kleine diensten. Om administra- de koopkracht van pensioenen te garanderen. Bovendien sector ernstig ondermijnd. Een betrouwbare, stabiele de termijn) niets terughoort is het goedgekeurd. tieve lasten te verminderen zijn kleine diensten nu wordt ons pensioenstelsel gevoeliger voor schokken in financiële markt is van cruciaal belang voor een gezonde, fiscaal vrijgesteld tot €600,- per maand. Deze regel de economie omdat er meer gepensioneerden komen en toekomstbestendige economie. D66 meent dat een sterk, • Overheidsdeelnemingen blijven van de overheid. geldt echter alleen voor mensen tot 23 jaar. D66 wil die minder werkenden. Ook zorgt de stijgende levensver- internationaal georiënteerd verzekerings- en bankwezen Het beheer van - en overheidsdeelnemingen in - onder- vrijstelling leeftijdsonafhankelijk maken. wachting voor een constante druk op de pensioenfond- Nederland veel kennis, welvaart en banen kan opleveren. nemingen die over collectieve goederen gaan, wordt sen. Om het vertrouwen in de sector te herstellen, is striktere gebaseerd op de lange termijnontwikkelingen van deze Zelfstandigen/ZZP-ers Daarom zal het onontkoombaar zijn dat ook bij de regulering van deze sector noodzakelijk. Een sterk voorzieningen voor ons land. De overheid verkoopt deze Zelfstandig ondernemen hoort bij een vrije en flexibele aanvullende pensioenregelingen, net als bij de AOW, bankwezen kan niet zonder een sterke overheid en sterke in beginsel niet en streeft daarbij niet naar maximaal economie die innoveert en snel kan reageren op nieuwe langer wordt doorgewerkt. De hierdoor verkregen toezichthouders. Omdat de financiële markt zich niet aandeel-houders-rendement maar naar duurzame omstandigheden. D66 wil dat er meer aandacht komt besparingen voor de pensioenfondsen kunnen dan beperkt tot nationale grenzen, bepleit D66 een Europese D66 vermogensgroei ten behoeve van de publieke taken en voor ZZP-ers; zelfstandigen die zonder personeel worden gebruikt voor de vereiste financiering van de (en liefst mondiale) aanpak. Een zorgvuldige ‘governance’ P27 naar maximaal maatschappelijk nut. ondernemen. De inrichting van voorzieningen is nu nog pensioenen. Daarnaast is het wenselijk de mogelijkheden van financiële instellingen is noodzakelijk.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 In deze sector is het vertrouwen op eigen kracht van voorkeur zo snel mogelijk weer worden verkocht. De -zoals het onderwijs, de zorg en de AOW - in stand te moet meer betalen. Door verder te gaan met het ‘vergroe- mensen duidelijk overschreden. Slechte risico-inschattin- overheid dient zeer terughoudend te zijn bij het kunnen houden, ook voor de jongeren en de toekomstige nen’ van het belastingstelsel en door de aanpak van de gen, niet transparante onderlinge afhankelijkheden, soms plaatsnemen op de stoel van de bankier. Banken generaties. Het is duidelijk dat Nederland een financieel hypotheekrente, gaan de belastingtarieven op arbeid de falend toezicht op ondernemingsniveau en gewoon moeten niet worden gedwongen om meer geld uit te probleem heeft. We hebben een fors tekort op de komende jaren naar beneden en wordt scholing gestimu- hebzucht speelden een rol. Herwaardering van de rol van lenen. Zij moeten een verantwoordelijk kredietbeleid begroting en de schuld is mede door de ingrepen in de leerd. andere belanghebbenden (werknemers, ondernemings- voeren met oog op de risico’s en kapitaalvereisten. banken de afgelopen jaren hard gestegen. Een deel van raad, klanten, publiek) ten opzichte van alleen aandeel- onze welvaart zijn we structureel verloren door de crisis. • Europese gemeenschappelijke grondslag voor de houders en de terugkeer naar een fatsoenlijk en gematigd • ‘Governance’ financiële instellingen scherper. De overheidsinkomsten en –uitgaven moeten hier nog op vennootschapsbelasting. D66 streeft naar de beloningsbeleid, transparantie en verantwoording zijn de Toetsing van deskundigheid van bestuurders en worden aangepast. Op dit moment bedraagt de rente op invoering van een Europese gemeenschappelijke bouwstenen van herstel van vertrouwen. commissarissen van financiële instellingen moet de overheidsschuld al €15 miljard per jaar; de helft van de grondslag voor de vennootschapsbelasting. Dit beperkt scherper, met name het risicobeheer. De code van de totale uitgaven aan onderwijs, cultuur en wetenschap in administratieve lasten voor bedrijven en burgers zonder • Europese toezichthouder banken. Er moet één Nederlandse Vereniging van Banken is een minimum- Nederland. Als we nu niks doen, lopen de rente-uitgaven de vrijheid van lidstaten om de hoogte van de belastin- Europese toezichthouder komen die noodzakelijke norm. D66 vindt dat ook verzekeringsmaatschappijen de komende jaren alleen maar op. Dit betekent dat de gen te bepalen aan te tasten. instrumenten kan inzetten zonder politieke inmenging. hun verantwoordelijkheid moeten nemen en een uitgaven voor belangrijke collectieve voorzieningen onder Banken acteren op internationaal niveau en op dat dergelijke code moeten ontwerpen. druk komen te staan. Meer hierover staat in het D66 • Verlaging tarief eerste belastingschijven. D66 wil (Europese) niveau moet dan ook het toezicht worden Plan2020, zie bijlage achter in dit verkiezingsprogramma. de belastingtarieven voor – in het bijzonder - de lagere georganiseerd. Wanneer overheidsingrijpen noodzake- • Beloning naar prestatie. Goede prestatie moet inkomens verlagen, via het belastingtarief in de eerste lijk is om een bank die op Europees niveau ‘too big to worden beloond. Dit kan personeel een positieve prikkel • Financiële duurzaamheid. We hebben oog voor een twee schijven en via de inkomensafhankelijke arbeids- fail’ is overeind te houden, dienen de kosten hiervan geven. Het moet echter bij variabele beloning duidelijk rechtvaardige verdeling van lusten en lasten over en combinatiekorting. Daarmee wordt het besteedbaar verdeeld te worden tussen de EU-lidstaten volgens een zijn aan welke prestatie de beloning gekoppeld is, liefst generaties. Nu ingrijpen, betekent dat we jongeren en inkomen in deze categorie vergroot. Juist door werk systeem van vooraf gemaakte, duidelijke afspraken. bezien op de lange termijn. Inmiddels is voldoende toekomstige generaties niet opzadelen met onbetaalde vanaf het minimumloonniveau te stimuleren, kunnen we Noch het opsplitsen van banken tot nationaal behapba- bekend welke desastreuze gevolgen bonussen kunnen rekeningen. D66 wil daarom binnen twee kabinetsperio- ook de huidige ‘outsiders’ (mensen die nu nog niet re organisaties, noch het scheiden van retailbanken van hebben voor de eigen motivatie van mensen, voor hun des weer solide overheidsfinanciën hebben. Uitgangs- actief zijn op de arbeidsmarkt) een prikkel geven om investeringsbanken is volgens D66 de oplossing. vermogen om complexe afwegingen te maken en voor punt is dat de overheidsfinanciën in 2020 weer gezond zich aan te bieden. de verleiding om vals te spelen. Als algemeen principe zijn. Daarbij moet het zwaartepunt van de verbetering • Europese regels financiële instellingen. Op geldt voor personeel hetzelfde als voor een ondernemer: liggen op de eerste jaren: de begroting in 2015 weer • Afschaffen overdraagbaarheid van de algemene Europees niveau moet worden gestreefd naar adequate de beloning (bonus) is verbonden aan het risico dat de richting evenwicht zijn gebracht, ook met het oog op de heffingskorting. D66 is voor levensvorm neutraal kapitaalbuffers voor financiële instellingen. Hierdoor is er ontvanger loopt. D66 vindt dat mensen in de top van het afspraken die Nederland in Europa heeft gemaakt overheidsbeleid. Daarom wil D66 de overdraagbare meer zekerheid voor de consument en burgers dat het zakenleven hiervoor verantwoordelijkheid dragen: (stabiliteits- en groeipact). Voor de jaren na 2015 moet, heffingskorting afschaffen, zonder uitzonderingen. Het spaargeld ook echt veilig is. Het verhogen van de ‘noblesse oblige’. De bonus is dus geen automatisme en met het oog op de kosten van de vergrijzing, verder geeft geen pas om in de 21ste eeuw fiscale voordelen kapitaalbuffers kan alleen geleidelijk en internationaal moet een werkelijke afspiegeling van het risico zijn. Bij worden gegaan met het gezond maken van de over- voor het kostwinnersmodel in stand te houden ten om een gelijk speelveld te creëren voor alle financiële falen is er geen bonus. heidsfinanciën zodat richting 2020 een overschot kan koste van andere, steeds vaker voorkomende vormen instellingen. Financiële instellingen moeten daarnaast worden gerealiseerd. D66 streeft een jaarlijks overschot van samenleven. Voor D66 staat het individu centraal, ook transparanter maken welke risico’s ze lopen, zowel • Spaargarantie hervormen. D66 wil het deposito-ga- van de overheidsbegroting na, opdat er structureel ook in de belastingheffing. op als buiten de balans. rantiestelsel (de garantie dat spaarders tot een maxi- gewerkt kan worden aan het verlagen van de staats- mum bedrag hun spaartegoed terugkrijgen als de bank schuld. • Scholingsaftrek. D66 is van mening dat juist het • Meer zekerheid voor burger/consument. D66 wil omvalt) hervormen. D66 denkt daarbij aan een systeem investeren in menselijk kapitaal gestimuleerd moet meer zekerheid en veiligheid voor burgers/consumen- waarbij vooraf een risicoafhankelijke premie betaald • Trendmatig begrotingsbeleid. D66 is voorstander worden. Als mensen gedurende hun leven investeren in ten in de financiële markt. D66 is voorstander van meer wordt en het risico van de bank zodoende al in de van het handhaven van het trendmatige begrotingsbe- hun inzetbaarheid, dan blijven zij aantrekkelijk op de transparante bancaire producten, bijvoorbeeld via het rentetarieven tot uitdrukking komt. Uitgangspunt daarbij leid: er is een vast plafond voor de overheidsuitgaven arbeidsmarkt. Daarom is D66 voorstander van het aanbieden van een standaard betaalrekening, spaarre- is dat de Nederlandse markt toegankelijk blijft voor en de overheidsinkomsten ademen mee met de uitbreiden van fiscale regelingen voor scholing. kening en hypotheek. buitenlandse concurrentie zonder dat dit veiligheid van conjunctuur. Hierdoor heeft de overheid een stabilise- ons betalingsverkeer en bankenstelsel in gevaar brengt. rende werking op de economie. • Vergroenen belastingstelsel. D66 is voorstander van • Overstappen tussen banken moet worden D66 wil het deposito-garantiestelsel (de garantie dat het verder vergroenen van het belastingstelsel. Door de vergemakkelijkt. Net zoals klanten hun telefoonnum- spaarders tot een maximum bedrag hun spaartegoed Belastingen: Van arbeid naar vergroening BTW op de consumptie van vlees (de kiloknallertax) en mer moeten kunnen behouden bij het overstappen naar terugkrijgen als de bank omvalt) hervormen tot een D66 is terughoudend met lastenverzwaring. Dit betekent de energiebelasting te verhogen, wordt duurzaam een andere aanbieder, moet een klant ook zijn reke- Europees stelsel dat minder negatieve effecten heeft niet dat D66 helemaal niks wil veranderen aan de belastin- gedrag beloond en milieuvervuilend gedrag bestraft. ningnummer kunnen behouden bij het overstappen voor de banken die het goed doen. gen. D66 wil dat werken meer loont, dynamiek op de Daarnaast wil D66 ook een stap zetten in het in naar een andere bank binnen de EU. arbeidsmarkt wordt bevorderd en dat de kosten voor rekening brengen van de ‘echte’ kosten voor milieuver- De overheidsfinanciën duurzaam op orde milieuvervuilend gedrag worden doorberekend aan de vuilend gedrag bij de producenten. Daarom wil D66 • Terugbetalen overheidssteun. De overheidssteun D66 streeft naar duurzame en houdbare overheidsfinan- gebruiker. Daarom is D66 voorstander van het verschuiven bestaande vrijstellingen voor energieheffingen voor de D66 aan de financiële sector moet worden terugbetaald. De ciën. Binnen de overheidsfinanciën moet er voldoende van de belastingdruk van arbeid naar consumptie en landbouwsector en lagere accijns op ‘rode diesel’ P29 staatsbanken moeten op een gepast moment en bij ruimte zijn om de noodzakelijke collectieve voorzieningen vervuiling. Werken moet meer lonen en wie meer vervuilt afschaffen.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Leefvorm-neutraal beleid. De overheid mag bepaal- in relatie tot de geleverde functionaliteit. Een label voor belang. De maatschappelijke kosten van het gebruik • Stimulering van de Nederlandse handel van groot de leefvormen niet bevoordelen ten opzichte van dierenwelzijn wordt verplicht. van natuurlijke hulpbronnen moeten in de prijs van economisch belang. D66 vindt het van groot belang andere door middel van belastingen. Geen gezinspoli- producten opgenomen worden. dat de sterke exportpositie van Nederland op (duurza- tiek maar een leefvormneutraal beleid. De belastingdruk • Schoon produceren. D66 pleit voor Europees beleid me) gebieden waarin het voorop loopt, zoals water, voor alleenstaanden is gemiddeld hoger dan die voor ten aanzien van schone technologie en het verduurza- Nederlandse economie in internationaal milieutechnologie en afvalmanagement, gestimuleerd gezinnen. D66 wil deze verschillen zo veel mogelijk in men van producten en productieprocessen, uitgaande perspectief moet worden om er voor te zorgen dat op Europees en evenwicht brengen. D66 wil het surplus van de van de gehele keten. D66 wil dat alle lagen van de Geen welvaart zonder buitenland. D66 werkt consequent mondiaal niveau het klimaat, het milieu en de gezond- zorgtoeslag voor samenwonenden afromen. Alleen- overheid voorop lopen in duurzame aankopen. aan verdere integratie en vervolmaking van de interne heidssituatie verbeterd wordt. staanden krijgen nu minder dan de helft van de Europese markt. Op zeer veel terreinen zal de grensover- zorgtoeslag voor samenwonenden. D66 wil deze • Energietransitie. D66 wil een transitie naar een schrijdende samenwerking moeten worden geïntensi- onrechtvaardigheid recht trekken. duurzame energiehuishouding. (Zie ook hoofdstuk veerd ten behoeve van burgers en bedrijfsleven. Zo is er ‘Anders energie opwekken en gebruiken’). bijvoorbeeld nog veel te winnen op het gebied van milieu, • Leefvorm-neutrale successiewet. D66 wil de in­for­matietechnologie, onderzoek en onderwijsuitwisse- successiewet zo veranderen dat iedereen iemand kan • ‘Cradle to cradle’. Innovatie in afvalinzameling en lingen. aanwijzen om tegen het partnertarief te erven. De verwerking moet meer ruimte krijgen. Afval bestaat uit overheid is niet in de positie om te oordelen over de afgedankte grondstoffen en moet ook zo worden • Europese kenniseconomie. De Europese Unie moet relaties tussen mensen, of ze nu wel of niet getrouwd gekwalificeerd. Ambitieuze hergebruikdoelstellingen en haar inspanningen intensiveren om een mondiaal zijn of samenwonen is niet van belang. het verbeteren van de recycling van grondstoffen is een concurrerende, dynamische en innovatieve kenniseco- zaak waarop de producent meer moet worden nomie te worden. D66 is voorstander van een sterke Duurzame productie: Groene economie aangesproken vanuit ketenverantwoordelijkheid. Met samenwerking en meer middelen voor Europa op het D66 wil onze economie vergroenen. Economisch succes kleine aanpassingen kan het bestaande systeem van gebied van onderzoek en ontwikkeling. Internationale wordt niet alleen aan macro-economische grootheden statiegeld worden uitgebreid om ook kunststof verpak- programmering en samenwerking wordt bevorderd zoals het Bruto Binnenlands Product (BBP) en groei kingen, blikjes en glazen flessen te omvatten, zoals in zowel in strategische prioriteiten, als in grensstreken en gemeten, maar ook aan andere factoren zoals levens- andere EU-landen al het geval is. Naast technische voor het MKB. Er worden realistische doeleinden kwaliteit en duurzaamheid. innovaties zijn er ook institutionele innovaties nodig. geformuleerd waarop de lidstaten elkaar kunnen We gebruiken grondstoffen en energie in een volume en D66 is voorstander van het ontwikkelen van hoogwaar- aanspreken. tempo dat niet lang meer houdbaar is. We handelen alsof dige methoden om eiwitten rechtstreeks uit speciaal middelen oneindig beschikbaar zijn en tasten daarmee daarvoor geschikte reststromen te halen ter vervanging • Stabiliteit- en groeipact afdwingbaar. De Economi- belangrijke natuurlijke systemen aan. De effecten daarvan van dierlijke eiwitten. sche en Monetaire Unie heeft een sterkere politieke zijn steeds beter merkbaar. Of het nu gaat om vis, inbedding en een grotere begrotingsdiscipline nodig. In tropisch hardhout of metalen, op allerlei punten stuiten • Groene open source. D66 ziet in de ontwikkeling van tijden van economische groei moeten de landen werken we op grenzen en ongewenste neveneffecten. Door een biotechnologie en nieuwe gewassen kansen voor aan een begrotingsoverschot om voorbereid te zijn op snel groeiende mondiale vraag naar voedsel, energie en duurzamere en productievere landbouw. D66 wil haast slechtere tijden. De afspraken in het stabiliteits- en grondstoffen neemt de beschikbaarheid verder af, stijgen maken met de ontwikkelingen op het gebied van de groeipact moeten juridisch afdwingbaar worden. De EU de prijzen en neemt de verstoring van de natuurlijke zogenaamde eiwittransitie, dat wil zeggen het winnen en Eurozone moeten zo snel mogelijk werk maken van omgeving en het risico op gewapende conflicten toe. - en toegankelijk maken voor de consument - van de een eigen Europees instrumentarium voor crisismanage- Door ons verbruik te verminderen, grondstoffen te noodzakelijke eiwitten uit planten ter vervanging van ment, zo nodig op basis van een verdragswijziging. hergebruiken en alternatieven te zoeken, zijn we efficiën- vleesconsumptie. Onderzoek en ontwikkeling op dit ter en minder afhankelijk van grondstoffenpolitiek en vlak moeten mogelijk blijven. • Tegen protectionisme. De EU-lidstaten waken ervoor prijsstijgingen. Dit creëert kansen voor nieuw onderne- om uit elkaar gespeeld te worden. D66 wil bescher- merschap. Niet afwachten, maar nu slim innoveren. Onze • Duurzame grondstoffen. D66 wil dat Nederland een mende maatregelen die de eigen markt bevoordelen en ecologische voetafdruk verkleinen. Dat maakt onze voortrekkersrol speelt in de internationale problematiek ontwikkelingslanden schaden afschaffen door onder economie veerkrachtig en internationaal competitief. rondom soja, hout, palmolie en biomassa door actief andere Europese landbouwsubsidies en importheffin- mee te denken over internationale normen in samen- gen af te bouwen. • Duurzaamheidscertificatie. D66 wil bedrijven werking met het bedrijfsleven. Productie van plantaardi- stimuleren om te gaan werken volgens de duurzaam- ge alternatieven voor vlees en kunststoffen wordt van • EU2020 niet vrijblijvend. D66 wil dat Nederland heidnorm. Dat wil zeggen dat er inzicht wordt gegeven groot belang. Handel in illegaal gekapt hout wordt proactief positie kiest in het plan EU2020 en bij het in de maatschappelijke impact van productie, volgens verboden. eigen economisch beleid optimaal gebruik maakt van een certificeerbaar proces. de kansen die dit voor Nederland biedt. EU2020 kan • Biodiversiteit. De natuur met alle natuurlijke hulpbron- alleen een succes worden met bindende afspraken. • Productlabeling. D66 wil transparante productinfor- nen die het voortbrengt, vormt de basis van veel Dus geen vrijblijvendheid meer, maar gebruik maken D66 matie voor de consument verplicht stellen. Hierbij wordt menselijk handelen én van onze economie. Bescher- van bindende wetten en regels, meetbare targets, die P31 gekeken naar milieueffecten over de hele levenscyclus ming daarvan is dus ook van cruciaal economisch publiekelijk worden geëvalueerd.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 2,5 Miljard euro extra / leerrecht vanaf tweeënhalf jaar / beter loon voor leraren op achterstands- scholen en in exacte vakken / doorstroombonus voor goede scholen / brede school is de norm / ­concentratie van kennis en onderzoek

het onderwijs, samen met ouders en leerlingen, in • Internationale vaardigheden ontwikkelen. Op de Anders leren en ontwikkelen te richten. We moeten professionals de ruimte internationale arbeidsmarkt en in de samenleving van geven. Onderwijsinstellingen zijn zelf verantwoor- morgen zal het met gemak kunnen gebruiken van D66 gaat uit van de kracht van onderwijs als potentieel. In onze samenleving worden leraren delijk voor de invulling van hun onderwijs. De verschillende talen en begrip van andere culturen motor van ieders persoonlijke ontwikkeling en onvoldoende op waarde geschat. Daardoor kampen overheid is eindverantwoordelijk voor het niveau. steeds belangrijker worden. Daarom wil D66 onderzoe- geluk. We hebben onderwijs en kennis nodig we met een tekort aan goede docenten, terwijl zij Met minder bureaucratie en regels van bovenaf ken of het leren van Engels op de basisschool daaraan om ons te ontwikkelen tot mondige, kundige een cruciale rol spelen in het overbrengen van zorgen we ervoor dat scholen en leraren hun vak een significante bijdrage levert en zo ja, op welke wijze en wilsbekwame burgers. Goed onderwijs is kennis aan en de begeleiding van de ontwikkeling met trots en plezier kunnen uitoefenen. dit kan worden ingevoerd. Op jonge leeftijd leren de sleutel tot de zelfontplooiing van ieder van onze kinderen. Ons onderwijs dreigt achterop kinderen een taal haast spelenderwijs terwijl het later individu. Onderwijs moet de ongewenste te raken bij het niveau van vergelijkbare landen in Gelijke startkansen in het onderwijs veel moeite kost. Daarnaast moet het leren van andere verschillen tussen mensen kleiner maken, en Europa en de rest van de wereld, terwijl kennis de D66 zet zich in voor gelijke toegangskansen tot onderwijs talen worden aangemoedigd. Talen zouden zoveel de gewenste verschillen juist groter. Goed kurk is waar onze welvaart in de toekomst op moet voor alle kinderen. mogelijk door ‘native speakers’ moeten worden onderwijs en een leven lang leren geeft men- drijven. We investeren te weinig in onderwijs, gedoceerd. Het spreken van vreemde talen is geen sen de kans een leven lang mee te doen en onderzoek en innovatie. • Eerder naar school. D66 wil een ‘leerrecht’ vanaf 2,5 overbodige luxe, maar vergroot de kansen en keuzevrij- het beste uit zichzelf te halen. jaar introduceren en daarmee ouders stimuleren hun heid van iedereen. Het Nederlandse bedrijfsleven vraagt Onderwijs is voor D66 dus absolute topprioriteit. kind te laten deelnemen aan voor- en vroegschoolse om werknemers die een e-mail kunnen versturen naar D66 gaat uit van de kracht van onderwijs als motor Daarom wil D66 Ä2,5 miljard investeren in onder- educatie (VVE) van hoge kwaliteit. In omringende Spanje, een telefoongesprek kunnen voeren met de van de samenleving. Onderwijs draagt bij aan wijs, onderzoek en innovatie. Daar is te lang alleen landen zijn hiermee goede resultaten bereikt want in de vestiging in Frankrijk en die een bestellijst kunnen burgerschapsvorming en maakt jongeren bewust maar over gepraat, nu moet het ook echt gebeuren. eerste levensjaren wordt de basis gelegd voor de controleren van een vracht uit Duitsland. Twintig talen van hun omgeving en van democratische normen Alleen het allerbeste onderwijs en onderzoek is verdere ontwikkeling. Met VVE kunnen talenten in de leren hoeft niet maar basiskennis van Engels, Frans en en waarden. Door goed onderwijs ontstaat een goed genoeg, zowel aan de top als aan de basis. breedte worden ontdekt en gestimuleerd en eventuele Duits is geen overbodige luxe. D66 wil stages en studie maatschappij waarin burgers verantwoordelijkheid Mensen zelf, bedrijfsleven en overheid zullen meer (taal-)achterstanden vroeg worden gesignaleerd en in het buitenland stimuleren voor leerlingen en studen- willen en kunnen nemen, voor zichzelf, voor hun middelen moeten vrijmaken voor kennis en onder- aangepakt, spelenderwijs in één groep. Onder verant- ten van alle onderwijsniveaus. omgeving en voor de samenleving als geheel. Goed wijs. woordelijkheid van de basisschool zorgt dit geïntegreer- onderwijs is de basis voor een samenleving waarin Denken over onderwijs begint bij het individu, niet de educatieve programma in samenwerking met de • Natuur en duurzaamheid in het onderwijs. D66 wil mensen elkaar in hun waarde laten. bij het systeem. Het individu volgt onderwijs dat kinderopvang en peuterspeelzalen voor een betere start kinderen al op jonge leeftijd bewust leren omgaan met hem of haar bewust maakt van zijn of haar talenten in het voltijdse basisonderwijs. natuur en duurzaamheid. Daartoe wil D66 de kerndoe- D66 gaat uit van de kracht van onderwijs als motor en die talenten ook ontwikkelt. De toekomst is geen len in het basisonderwijs moderniseren, waardoor elke van onze economie. Investeren in onderwijs en gegeven, als individu geef je daar zelf mede vorm • Acceptatieplicht bijzonder onderwijs. D66 vindt het school natuur- en milieueducatie geeft. De relatie met kennis is investeren in de basis waarop de welvaart aan. huidige artikel 23 van de Grondwet op termijn niet voedselproductie in de landbouw ziet D66 daarbij als en economische groei in Nederland in de toekomst houdbaar voor het onderwijs. D66 wil dat scholen niet een wezenlijk element. gebouwd is. Onderwijs, onderzoek en innovatie zijn Ieder individu heeft recht op een minimumniveau langer kinderen mogen weigeren vanwege hun geloof de pijlers onder een sterke kenniseconomie, die van onderwijs dat zoveel mogelijk mensen in staat of achtergrond. Streng religieuze scholen mogen Minder uitval zich internationaal met de beste kan meten. stelt hun leven zelfstandig en onafhankelijk in te vrijzinniger leerlingen én leraren niet weigeren. Teveel kinderen beginnen aan het basisonderwijs met een richten en hen de kans geeft het beste uit zichzelf taalachterstand die in latere jaren niet meer ingehaald In ons onderwijs is er te weinig aandacht voor te halen. Uitgaan van het individu betekent ook: dé • Gelijke kansen op plaatsing. Ouders moeten hun wordt. Een taalachterstand betekent een extra drempel taal- en rekenachterstanden. Teveel leerlingen leerling bestaat niet. Ieder mens ontwikkelt zich op kinderen soms al direct na de geboorte aanmelden voor vervolgonderwijs en leidt uiteindelijk tot een moeilijke betreden én verlaten de basisschool met onvol- zijn eigen wijze en moet daarin keuzevrijheid voor een populaire school. D66 wil een vast aanmeld- start op de arbeidsmarkt. Door spijbelen en vroegtijdig doende kennis van de Nederlandse taal. Die hebben. Het onderwijssysteem, als samenhangend moment (bij 2 jaar) en een vast aanmeldpunt, zodat schoolverlaten verspelen jongeren hun kans om mee te achterstand lopen ze niet meer in. In ons onderwijs geheel, faciliteert en begeleidt deze ontwikkeling. ouders gelijke kansen hebben op plaatsing van hun doen in onze maatschappij. De schatting is dat er in breken teveel leerlingen hun opleiding voortijdig af. Elke leerling verdient gelijke kansen op goed kind op de school naar keuze. Nederland nog steeds bijna anderhalf miljoen laaggelet- Die schooluitval is niet alleen schadelijk voor ieders onderwijs. Met ‘leerrechten’ voor jonge kinderen terden zijn. Dit is onacceptabel. D66 wil deze achterstan- persoonlijke ontwikkeling – zonder startkwalificatie voorkomen we taalachterstanden en schooluitval • Kleinschalige en effectieve basisscholen. De den adresseren en de uitval tegengaan door een aanpak beperk je de kansen op de arbeidsmarkt – maar en geven we ieder individu een vergelijkbare kwaliteit van het basisonderwijs is gebaat bij een van voorkomen én genezen. D66 wil dat Nederland in het ook voor onze economische groei en voor onze uitgangspositie. D66 wil optimale talentontwikke- kleinschalig, lokaal karakter met keuzevrijheid voor Nationale Actie Plan voor EU2020 hoge einddoelen zet samenleving. In ons onderwijs valt de slagboom ling en diversiteit in het onderwijs. Ieder individu ouders. D66 wil geen verdere schaalvergroting van de voor het terugdringen van voortijdig schoolverlaten. D66 van selectie voor sommige leerlingen te vroeg. moet zich op zijn eigen niveau, op zijn eigen manier grote individuele basisscholen en scholengroepen. is voorstander van meerdere concrete onderwijsdoelstel- Kinderen worden niet genoeg geholpen om te en in zijn eigen tempo kunnen ontwikkelen. Mensen lingen in de EU2020-strategie. ontdekken waar ze goed in zijn en wat ze leuk hebben verschillende talenten en verschillende • Eenvoudiger nieuwe scholen starten. Ook wil D66 vinden. Een verkeerde keuze maken en omwegen capaciteiten. D66 wil startverschillen minimaliseren het makkelijker maken om een nieuwe school te • Wegwerken taalachterstanden. D66 wil dat iedereen bewandelen is niet erg, als je er maar achter komt en talentontwikkeling optimaliseren. Dat vraagt om starten, onder andere door het begrip ‘richting’ te die dit nodig heeft de kans krijgt te werken aan een D66 wat je wilt en kunt. Teveel laatbloeiers die gevangen maatwerk. verruimen naar andere dan alleen religieuze grondslag. betere beheersing van de Nederlandse taal. Geen kind P33 zitten in het systeem betekent teveel onbenut D66 wil meer vrijheid voor scholen en docenten om gaat van de basisschool af voor het behoorlijk Neder-

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 lands kan lezen en schrijven. Verbetering moet bereikt schapsvorming. Dat maakt kinderen en jongeren bewust • Meer flexibiliteit in vakanties. D66 wil meer flexibili- beroepsorganisatie, een beroepsregister en nascholing. worden door extra taalles, het creëren van schakelklas- van hun omgeving en leert hen met elkaar samenleven. teit in de invulling van vakanties en waar nodig belem- D66 is blij met de aangescherpte toelatingseisen voor sen of ‘kopklassen’, of desnoods een zomercursus. De brede school is voor ons de norm, niet de uitzonde- meringen wegnemen. De keuze om van de de Pabo op gebied van rekenen en taal (havo-niveau). D66 wil dat ook scholen in het voortgezet onderwijs ring. mogelijkheden gebruik te maken is aan de school in Daarnaast moet de Pabo een specialisatie bieden op stoomcursussen Nederlands aanbieden. In sommige overleg met de medezeggenschapsraad. het jonge en het oudere kind. Bevoegdheidseisen gevallen moet zo’n cursus een verplicht karakter • Betere schoolgebouwen. Sommige schoolgebouwen moeten in het MBO worden ingevoerd en in alle hebben, bijvoorbeeld als leerlingen door gebrekkige verkeren in slechte staat. Door achterstallig onderhoud • Burgerschap in het onderwijs. In het onderwijs sectoren strenger worden gehandhaafd. Bijscholings- beheersing van de Nederlandse taal niet mee kunnen kan het binnenklimaat zo slecht zijn dat het de leerpres- moeten onderwerpen aan bod komen die belangrijk zijn mogelijkheden voor aanvullende bevoegdheden komen. Voor volwassenen wil D66 ruimte geven aan taties van leerlingen beïnvloedt en zelfs gezondheids- voor het functioneren van een individu in onze moderne moeten versneld uitgebreid worden. thuislessen (in de vertrouwde omgeving), buddyprojec- problemen veroorzaakt. D66 wil verouderde scholen zo samenleving - zoals de Universele Rechten van de ten en taalcoaches om de toegankelijkheid van snel mogelijk renoveren of herbouwen. Gemeenten Mens, de rechtsstaat, gelijke behandeling, seksuele • Minder bureaucratie op school. Een betere kwaliteit taalonderwijs te vergroten. moeten het geld dat hiervoor bestemd is niet oppotten, diversiteit en de evolutietheorie. D66 wil dat deze en positie van leraren vraagt een professionelere school maar aan de scholen die het nodig hebben ter beschik- onderwerpen op elke school worden onderwezen, ook met meer tijd en ruimte voor onderwijs. Gediplomeerde • Huisbezoek aan spijbelaars. Als leerlingen spijbelen, king stellen. als zij niet in lijn zijn met de religieuze opvattingen van docenten moeten zo veel mogelijk uren kunnen moet de school ouders daar meteen van op de hoogte de school. Hetzij als onderdeel van het vak maatschap- besteden aan het geven of ontwikkelen van onderwijs stellen per telefoon, sms, of e-mail. Nemen de ouders • Conciërges op school. Conciërges leveren een pijleer, hetzij als het vak ´burgerschap´. en niet aan vergaderingen, voorschriften en rapporta- geen maatregelen, dan gaat een vertegenwoordiger belangrijke bijdrage aan de sociale cohesie en tegen- ges. De vereenvoudiging van bekostiging die D66 van de school of leerplichtambtenaar op huisbezoek gaan van geweld en pesten op de school. Daarnaast Nog meer investeren in leraren voorstelt moet hieraan bijdragen. (Zie ‘Slimmer financie- om te zorgen dat het kind terug gaat naar school. Bij ondersteunen ze de school in administratieve taken Docenten zijn bepalend voor het onderwijsresultaat. ren voor betere kwaliteit’.) herhaling moeten instanties als de Raad voor de zoals verzuimregistratie. D66 heeft in haar tegen-begro- Onbevoegde docenten, lesuitval en ‘ophokuren’ zijn in de Kinderbescherming, Jeugdzorg en Justitie in de buurt ting (2009) al een voorstel opgenomen om € 100 ogen van leerlingen en hun ouders terecht grote knelpun- • Innovatie in lesgeven. Vanwege het aankomende snel worden ingeschakeld. Soms zijn het juist ouders miljoen vrij te maken voor conciërges. ten. Bovendien staat Nederland aan de vooravond van lerarentekort is het belangrijk om studenten, oud-leerlin- die hun kinderen van school houden. D66 vindt dat een groot tekort aan goede leraren door pensionering. In gen, onderzoekers, opgeleide ouders, praktijklectoren daartegen streng moet worden opgetreden. De • Brede school als norm. De brede school biedt het voortgezet onderwijs gaat in de komende zes jaar en bedrijven meer bij het onderwijs te betrekken. D66 leerplichtambtenaar en het Openbaar Ministerie moeten kinderen een aaneensluitend totaalpakket van ontwik- 60% van alle docenten met pensioen. Als antwoord wil dat scholen meer ruimte krijgen om specifieke taken in zulke gevallen een actief vervolgingsbeleid instellen. kelingsmogelijkheden: kinderopvang, voorschoolse hierop is het ‘Actieplan Leerkracht’ opgesteld, dat zich door anderen te laten uitvoeren. Dit zal ook het aantal educatie, sport, toneel, muziek en naschoolse opvang richt op versterking van het leraarsvak, een betere zij-instromers en herintreders vergroten door scholen • Afhaken MBO-ers ontmoedigen. Om goed te samen met en in aansluiting op het normale onderwijs. beloning en een professionelere school. De ambities van meer ruimte te geven om specifieke taken door functioneren op de arbeidsmarkt is het voltooien van De brede school kan beter inspelen op de individuele dit plan gaan voor D66 echter niet ver genoeg. D66 wil anderen te laten uitvoeren. Daarnaast pleit D66 voor een MBO-opleiding op ten minste het niveau van een behoeften van een kind: van meer aandacht geven aan een aantal nog niet uitgevoerde aanbevelingen van de een grotere inzet van digitale leermiddelen en –metho- startkwalificatie van groot belang. D66 stelt voor om het talenten tot en met het adresseren van taal- en Commissie Rinnooy Kan implementeren en dringt aan op den, omdat kinderen op verschillende manieren leren. halverwege verlaten van een MBO-opleiding financieel rekenachterstanden. Dit bevordert de ontwikkeling van de volgende aanvullende maatregelen: te ontmoedigen. Op die manier zullen MBO-studenten kinderen én de arbeidsparticipatie van hun ouders. • Bescherming van homodocenten. D66 komt met minder snel in de verleiding komen om zonder diploma Onder aanmoediging van D66 zijn brede scholen op • Meer gedifferentieerde beloning. Voor D66 is een een initiatiefwetsvoorstel waarbij de Algemene Wet van school te gaan. De school speelt een cruciale rol in veel plekken al succesvol opgezet, zowel in het betere beloning van het leraarsvak een randvoorwaarde Gelijke Behandeling zo wordt aangepast dat scholen in het binden en boeien van leerlingen en zodoende het basisonderwijs als in het voortgezet onderwijs. D66 wil voor kwaliteitsverhoging. Ook willen we differentiëren: het bijzonder onderwijs niet langer het recht hebben om terugdringen van schooluitval. Zowel de inhoud van deze ontwikkeling versnellen, en heeft met succes een een hogere beloning voor leraren op achterstandsscho- indirect openlijk homoseksuele leerlingen en docenten lesprogramma’s als het aantal daadwerkelijk gegeven motie ingediend in de Tweede Kamer om de komende len en in exacte vakken, die verder gaat dan het van school te sturen. contacturen zijn hiervoor bepalend. De onderwijsin- 4 jaren nog 1000 brede scholen te realiseren. ‘Actieplan Leerkracht’ nu voorschrijft, om de structurele spectie ziet hierop toe. tekorten daar weg te werken. En een leraar die zich Onderwijskwaliteit omhoog • Betrokken ouders. Ouders blijven de eerst verant- bijschoolt mag dat merken in zijn salaris. Dit stimuleert De kwaliteit van ons onderwijs kan en moet veel beter. Samen naar school: investeren aan het begin woordelijke voor hun kind, niet de school. Scholen docenten om zichzelf en hun onderwijskwaliteit te We houden leerlingen een beetje voor de gek: vaak is De school vervult een spilfunctie in onze samenleving, mogen van ouders verwachten dat zij betrokken zijn bij blijven verbeteren en vergroot de aantrekkingskracht een zes eigenlijk een vijf. D66 vindt dat de overheid maar de verschillen in kwaliteit van onderwijs en voorzie- het wel en wee van hun kind. Burgerschap wordt ook van het leraarsvak. Om jonge leerkrachten voor het landelijke kwaliteitsnormen moet vaststellen, samen met ningen en in ‘kleur’ zijn groot. De discussie over ‘zwarte’ bevorderd door de organisatie van betrokkenheid van basisonderwijs te behouden wanneer de economie scholen, docenten en deskundigen. De lat moet omhoog of ‘witte’ scholen raakt echter niet de kern van het ouders en leerlingen. De school is een gemeenschap weer aantrekt, moeten volgens D66 de eerdere voor alle vakken, en ook de bijdrage aan talentontwikke- probleem. Niet de kleur is het probleem, maar het feit dat die kan bijdragen aan leefbaarheid van buurten. De Dittrich-gelden verlengd worden. Daarnaast hoeven de ling moet worden gemeten. Alle scholen worden door de sommige scholen zeer zwak zijn, slecht geleid worden, bevoegdheden van ouders en leerlingen in het mede- leraren in de jaren dat zij lesgeven geen studielening Onderwijsinspectie getoetst en de norm is gelijk voor elke met teveel onbevoegde leraren voor de klas en een zeggenschap worden uitgebreid. Budgetten voor terug te betalen: deze wordt proportioneel kwijtge- school, ongeacht de locatie of de samenstelling. oververtegenwoordiging van kinderen uit kansarme ouders en leerlingen om effectief te participeren in scholden. D66 wil centrale examens in het basis-, voortgezet en be- gezinnen. Kinderen op zulke scholen hebben minder medezeggenschap worden uitgebreid. Ouders krijgen roepsonderwijs, als objectieve garantie voor het niveau D66 contact met en kennis van de Nederlandse samenleving. reële invloed op de samenstelling van het schoolbe- • Leraarsvak verder versterken. D66 wil nog meer en een succesvolle doorstroom naar vervolgopleidingen. P35 D66 wil gemengd onderwijs, met aandacht voor burger- stuur in het basisonderwijs. investeren in het vak van leraar. Wij steunen een sterke Ook de talentontwikkeling van de individuele leerling

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 moet beter inzichtelijk worden. Hoe scholen hun onder- en kinderen hebben recht op inzicht in de ontwikkeling wereld heeft dit systeem geïllustreerd dat opleiden te kunnen garanderen. Ze kunnen stagebedrijven een wijsprogramma willen inrichten om de kwaliteitsnormen én vervolgens op extra inspanning van de school om loont. verantwoordelijkheid geven in het leerproces. Door te realiseren, laat D66 over aan de scholen zelf: de achterstanden weg te werken. Sommige leerlingen, bedrijven een deel van de toetsen te laten afnemen, professionals in het onderwijs moeten hiervoor alle ruimte vooral jongeren met taalachterstand, krijgen een te laag • Basis- en kaderleerweg op het VMBO. D66 wil een creëert de school betrokkenheid bij de leerling en zijn krijgen. schooladvies dat niet aansluit op hun werkelijke duidelijker scheiding tussen de basis- en kaderleerweg opleiding. intelligentieniveau. D66 is daarom voorstander van op het VMBO. Leerlingen die minder theoretisch • Centrale kwaliteitsnorm scholen. D66 wil in het regelmatige toetsing van leerlingen in verschillende ingesteld zijn worden opgeleid tot vakmensen. Tegelij- Betere aansluiting hoger onderwijs, onderzoek basis-, voortgezet en beroepsonderwijs de kwaliteits- fasen van hun schoolcarrière. D66 wil naast de kertijd moet het niveau van de kaderleerweg worden en innovatie normen vastleggen en verhogen. Dit geldt niet alleen Cito-toets in groep 8 ook objectieve toetsen voor het verhoogd. De gemengde leerweg moet worden ge­- Innovatie en ondernemerschap zijn de motor van onze voor taal en rekenen, maar ook voor burgerschap, basisonderwijs aan het einde van groep 2, 4 en 6. Ook staakt. In plaats daarvan kunnen leerlingen een extra economie. De aanvoerleiding van kennis, kenniswerkers kennis van de Nederlandse rechtstaat en de ontwikke- in het vervolgonderwijs moet tussentijdse toetsing beroepsgericht vak volgen bij de theoretische leerweg. en ondernemers is echter dichtgeslibd. Er zijn veel goede ling van talenten bij kinderen. Zwakke scholen zullen mogelijk worden, zoals een centrale rekentoets in het maar weinig excellente studenten, vele maar kleine vaker worden beoordeeld, besproken en begeleid door tweede jaar van VMBO, HAVO en VWO. Dit biedt • VMBO moet beter voorbereiden op MBO. D66 onderzoekfondsen, talrijke maar weinig effectieve een versterkte Onderwijsinspectie. scholen en leerlingen de mogelijkheid om tijdig bij te steunt initiatieven waarbij VMBO en MBO intensief subsidieregelingen voor innovatief ondernemerschap en sturen en eventuele doorstroming naar een hoger samenwerken, zodat deze beide onderwijsvormen veel aanbodgerichte maar weinig vraaggedreven • Zeer zwakke scholen na één jaar sluiten. D66 wil onderwijsniveau mogelijk te maken. beter op elkaar aansluiten. Het aantal examenrichtingen bestuurs- en beleidsorganen en instellingen. Versnippe- dat zeer zwakke scholen die binnen één jaar niet op het VMBO kan omlaag: elke examenrichting moet ring en nivellering belemmeren het kennispotentieel. D66 verbeterd zijn sluiten. De Tweede Kamer nam hiertoe • Eindexamen per vak. D66 wil dat leerlingen zich duidelijk relateren aan een van de zestien MBO-richtin- wil dat hoger onderwijs, onderzoek en het bedrijfsleven reeds de motie Pechtold aan. Om sluiting te voorkomen kunnen richten op waar ze sterk in zijn en makkelijker gen. Zo kunnen VMBO-leerlingen eenvoudiger door- beter op elkaar gaan aansluiten en dat excelleren wordt wordt een zwakke school onder curatele gesteld en kunnen doorstromen naar vervolgonderwijs. Naast de stromen naar het MBO en wordt de kans dat leerlingen gestimuleerd. verplicht een investeringsplan te schrijven. Een school- huidige mogelijkheid van meer vakken, komt er de afhaken kleiner. Bij tekortschieten mogen leerlingen een bestuur dat er een puinhoop van maakt moet zo snel mogelijkheid voor het doen van een eindexamen in een jaar langer blijven en hoeven zij in dat jaar niet alle • Afschaffen van de opleidingsnumerus fixus voor mogelijk weg. MBO-opleidingen die niet aan de vak op een hoger niveau.. vakken opnieuw te doen, maar worden ze gericht toelating tot universiteiten. Individuele opleidingen kwaliteitseisen voldoen moeten snel verbeteren. Als de bijgeschoold in de probleemvakken met behoud van kunnen echter besluiten een instellingsnumerus fixus te opleiding na een jaar niet is verbeterd mag ze geen • Eerst de Klas. Jonge talenten die als nieuwe leraren een volledig programma. Op het VMBO moet het handhaven om de kwaliteit van de opleiding te waar- nieuwe studenten aannemen. deelnemen aan het initiatief ‘Eerst de Klas’ worden wat mogelijk zijn om de studiekeuze langer uit te stellen. borgen. D66 betreft ingezet op achterstandsscholen zoals dat Scholen moeten meer aandacht besteden aan begelei- • Sterke onderwijsinspectie met gedifferentieerd ook succesvol gebeurt in de Verenigde Staten en het ding. • Bredere bachelors opleidingen. D66 pleit in het oordeel. D66 wil een sterkere onderwijsinspectie, die Verenigd Koninkrijk. hoger onderwijs voor een clustering naar brede de hogere kwaliteitsnormen gaat toetsen en handha- • Eén ruimte voor Europees hoger onderwijs. D66 bachelors opleidingen, waarin meer afstudeerspeciali- ven. Daarnaast pleit D66 ervoor dat de Onderwijsin- • Speciaal onderwijs meer ruimte. Sommige jongeren wil dat studenten en onderzoekers in heel Europa saties en verschillende afstudeerniveaus (bijvoorbeeld spectie haar oordeel differentieert naar uitstekend, hebben een speciale leeromgeving nodig om het terecht kunnen. D66 wil daarom naar een eenduidige Honours programma’s) worden aangeboden. Met goed, voldoende, zwak en zeer zwak. Dat werkt voor maximale uit hun talenten te halen. D66 wil meer ruimte classificatie zodat onderwijsstelsels beter op elkaar bredere opleidingen kan het aantal teleurgestelde iedereen motiverend. voor het voortgezet speciaal onderwijs, voor leerlingen aansluiten. Intensievere Europese samenwerking bij het switchers of afhakers wordt beperkt. En talentvolle die extra aandacht nodig hebben en die niet terecht accrediteren van opleidingen en het waarborgen van studenten krijgen de mogelijkheid te excelleren in hun • Inzicht voor ouders in schoolkwaliteit. D66 wil dat kunnen in het VMBO of MBO. kwaliteitseisen zijn hier logische onderdelen van. vakgebied, door talentklassen, verdieping en specialisa- alle ouders bewust een keuze kunnen maken voor de tie. beste school voor hun kinderen. De Onderwijsinspectie Betere doorstroming beroepsonderwijs • Stimuleer bevoegdheden leraren. Voor veel moet de prestaties van scholen ten opzichte van de Goed beroepsonderwijs dat ieders talenten optimaal beroepsopleidingen zijn nu geen speciale bevoegdhe- • Meer mogelijkheden voor uitblinkers. Uitblinkers centrale kwaliteitsnorm inzichtelijk en vergelijkbaar ontwikkelt is voor Nederland van groot belang. Het levert den vereist. D66 wil stimuleren dat scholen hun leraren worden in het huidige systeem vooral uitgedaagd in de bekend maken, op gemeentelijk niveau (bij voorkeur via vakmensen af voor de arbeidsmarkt en is via doorstroom in staat stellen deze bevoegdheden wel te behalen. Dit breedte: meer vakken op de middelbare school of een internet). naar het HBO een belangrijke potentiële bron voor vraagt wel om een verkort, aangepast programma voor tweede studie. D66 vindt het bieden van uitdagingen in toekomstige hoger opgeleiden. Op dit moment zijn er mensen die nu in het MBO praktijklessen geven of de breedte op de basisschool een goede zaak, die • Centrale eindtoetsen. D66 wil naast de centrale honderden opleidingen, die niet altijd even goed aanslui- ondersteunen. vooral gestimuleerd dient te worden bijvoorbeeld in de examens in het voortgezet onderwijs ook centrale ten op vervolgopleidingen. De doorstroming moet beter vorm van het lesgeven in een extra taal of het bieden eindtoetsen in het basisonderwijs en het MBO invoeren. en het niveau omhoog. • MBO internationaal. Voor D66 beperkt internationali- van een speciaal programma. In het voortgezet Voor het basisonderwijs betekent dit dat elke school sering van het onderwijs zich niet tot het hoger onderwijs wil D66 echter juist in de diepte: excellente mee moet doen aan de Cito-eindtoets en dat daar • Doorstroombonus voor scholen. (V)MBO scholen onderwijs. Ook in het MBO moeten leerlingen de moge- studenten uitdagen om hun talent te ontwikkelen door geen leerlingen van mogen worden uitgesloten.Op moeten het potentieel in iedere leerling willen ontdek- lijkheid krijgen via internationale stages, uitwisselingen specialisatie. D66 denkt hierbij op termijn aan invoering MBO-opleidingen die doorstroommogelijkheden bieden ken en ontwikkelen en de leerling klaarstomen en en opleidingen hun horizon te verbreden. van een Associate Degree, uitbreiding van de HBO- tot het HBO, wil D66 centrale examens voor Neder- aanmoedigen voor de volgende stap. Daarom wil D66 masters, Honours programma’s en University Colleges, lands, Engels en wiskunde. een doorstroombonus: (VMBO scholen ontvangen een • Meer stages. Scholen moeten een structurele band verlenging van WO-masters naar twee jaar, invoering D66 bonus wanneer hun leerlingen – nadat ze van school ontwikkelen met bedrijven en overheidsinstellingen om van research masters, meer onderzoekerbanen en het P37 • Leerlingvolgsysteem: tussentijdse toetsing. Ouders zijn – hogere en andere diploma’s halen. In de voetbal- zo meer stageplaatsen voor de leerlingen te creëren en invoeren van een Professional Doctorate voor werken-

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 den. Hiervoor zijn in de toekomst grote investeringen • Geld voor onderwijs, niet voor management. D66 wil • Schoolkosten geen drempel. Steeds hoger worden- • Leerplicht verlengen. D66 is voorstander van een nodig, die mogelijk kunnen worden opgebracht door als eis stellen dat scholen binnen de lumpsum een de ouderbijdragen zijn sluipende barrières die gelijke leeftijdsonafhankelijke leerplicht. Dat betekent dat invoering van een sociaal leenstelsel. (Zie ‘Studiefinan- minimumpercentage uitgeven aan onderwijs (personeel kansen op onderwijs naar keuze in de weg staan. D66 iedereen, op het moment dat hij of zij geen werk heeft, ciering’.) en materialen). Dit zorgt ervoor dat uitgaven aan manage- wil daarom een maximum stellen aan de vrijwillige verplicht is om door te leren voor een startkwalificatie. ment en huisvesting niet ten koste gaan van waar het bijdrage die scholen kunnen vragen van ouders. Op die manier wordt gewaarborgd dat mensen • Samenwerking onderwijs, onderzoek en bedrijfs- eigenlijk om gaat: het geven van onderwijs. Fusieprikkels Incidenteel kunnen ouders op individuele basis meer aansluiting vinden bij de arbeidsmarkt. Er wordt een leven. D66 wil de samenwerking tussen opleidingen, in het voortgezet onderwijs worden afgeschaft. Voor bijdragen. Daarnaast wil D66 dat alle schoolbesturen mogelijkheid ingebouwd om personen vrij te stellen van onderzoeksinstellingen en bedrijven versterken, om de samenwerkende schoolbesturen moet dienstverlening de Gedragscode Schoolkosten voor het voortgezet deze eis. aanwezige kennis beter te benutten en kennisontwikke- aan scholen centraal staan. Schooldirecties moeten onderwijs onderschrijven. ling te versnellen (‘open innovatie’). Dit kan voor het samen met medezeggenschapsraden om de drie jaar • Vrijwillige bijscholing verruimen. D66 wil de HBO via RAAK/kenniscentra en in het wetenschappelijk kunnen besluiten over te stappen naar een ander • Hoger onderwijs: meer geld bij kwaliteit. D66 mogelijkheden om vrijwillig bij te scholen verruimen. onderwijs op aangewezen nationale campussen via samenwerkend schoolbestuur indien zij ontevreden zijn steunt het advies van de Commissie Sorgdrager om Daarvoor is een goed en flexibel aanbod van avond- en Tech Transfer Offices/Portals. over de geboden dienstverlening. kwaliteit van opleidingen zwaarder te laten wegen in weekendonderwijs van groot belang. Juist in achter- toekenning van het onderwijsbudget. D66 wil dat het standssituaties moeten mensen voortdurend de kans • Financiering onderzoek en innovatie vereenvoudi- • MBO en hoger onderwijs breder en beter door hoger onderwijs meer financiële prikkels krijgt om de hebben zich op te werken door nog een diploma te gen en bundelen. D66 wil een eind maken aan de schaaldrempels. D66 pleit voor minder, maar bredere kwaliteit te verbeteren. HBO- en WO-instellingen die halen op een avond- of weekendschool. versnippering van onderzoeksgelden. De onderzoeks- opleidingen in het MBO en hoger onderwijs. Bredere zich onderscheiden door een hogere onderwijskwaliteit gelden van alle ministeries moeten worden gebundeld opleidingen – met een groter budget – kunnen meer en minder uitval van studenten moeten hiervoor extra • Faciliteren leven lang leren. Voor volwassenen en via één loket verdeeld, op basis van een centraal mogelijkheden bieden voor specialisatie en verdieping en worden beloond. moeten er aangepaste lesroosters, toetsmomenten en vastgesteld onderzoeksbeleid, dat ook de kansen op maken studiekeuze eenvoudiger. In het MBO maken specifieke afspraken voor praktijkervaring worden (co)financiering uit de EU maximaliseert. Ook de bredere opleidingen de aansluiting op vervolgonderwijs • Studiefinanciering. D66 wil dat onderwijs voor gemaakt. D66 wil dat mensen op latere leeftijd dezelfde overheidssubsidies voor ontwikkeling en overdracht van eenvoudiger. Om verbreding te stimuleren wil D66 een iedereen toegankelijk is. Tegelijkertijd moet de kwaliteit leerrechten hebben als mensen onder de dertig jaar. technologie en kennis moeten worden gebundeld. schaaldrempel instellen voor het minimum aantal van het onderwijs verbeterd worden en talent meer Hoger onderwijs-instellingen worden aangemoedigd Deze gelden kunnen worden aangewend als cofinan- studenten in MBO- en hoger onderwijsopleidingen. Er gestimuleerd. D66 wil op termijn de basisbeurs een zo groot mogelijk deel van hun curriculum ook aan ciering voor onderzoek (verdeling via het centrale loket) wordt een halt toegeroepen aan het aantal kleine vervangen door een sociaal leenstelsel, onder voor- te bieden als e-learningmodules om leren op afstand of als belastingvrijstelling voor met name MKB-onder- studierichtingen tenzij er sprake is van inhoudelijk unieke waarde dat de vrijgekomen gelden worden geïnves- eenvoudiger te maken. nemers. studies. Kleine studierichtingen die de drempel niet halen teerd in verbetering van de kwaliteit van het hoger worden gebundeld in één opleiding, met behoud van onderwijs. Maatregelen waar D66 aan denkt zijn • Twinning-2 fonds. D66 wil een publiek-privaat fonds budget. Het grotere budget kunnen ze besteden aan bijvoorbeeld meer docenten, talentprogramma’s, opzetten (Twinning-2), dat startende MKB-onderne- breder en beter onderwijs of onderzoek. Nieuwe masters en meer onderzoeksbanen. Kinderen die mers professionele begeleiding kan geven om de brug opleidingen moeten zich eerst ‘bewijzen’ als afstudeer- jonger zijn dan 17 en willen deelnemen aan hoger te slaan van onderzoek naar werkelijke productie en richting binnen een bestaand programma. onderwijs, zoals hoogbegaafden, moeten ook in markt, en van startkapitaal naar groeifinanciering door aanmerking kunnen komen voor studiefinanciering of ‘venture capital’ en banken. • Overtollige reserves investeren: meer brede scholen andere financiële ondersteuning ook al zijn zij volgens en achterstallig onderhoud. D66 steunt de voorstellen de huidige wetgeving te jong. D66 stelt voor de Slimmer financieren voor betere kwaliteit van de Commissie Don voor beter financieel beheer en terugbetalingstermijn van studieschulden te verlengen De bestaande onderwijsfinanciering is gecompliceerd, gescheiden toezicht bij instellingen in het primair en tot twintig jaar, waardoor afgestudeerden maandelijks wat leidt tot regeldruk en bureaucratie. Bovendien voortgezet onderwijs. Scholen moeten meer ruimte krijgen minder hoeven terug te betalen. Dat scheelt voor worden de onderwijsinstellingen door de financierings­ om geld te lenen, maar beleggen wordt verboden. Te hoge mensen die net beginnen met werken. regels niet geprikkeld om de onderwijskwaliteit te reserves worden gekort op het jaarlijkse onderwijsbudget. verbeteren. D66 wil het onderwijsbudget slimmer en D66 wil de bestaande hoge reserves bij scholen eenmalig • Wettelijk collegegeld voor tweede studie. D66 wil dat prestatiegericht besteden om te bereiken waar het geld terugbrengen. Het geld dat hierbij vrij komt wil D66 inzetten ambitieuze studenten voor het wettelijke collegegeld een voor is bedoeld: het geven van excellent onderwijs. voor versnelde uitbreiding van het aantal brede scholen en tweede studie kunnen volgen. Hogescholen en universi- voor het aanpakken van achterstallig onderhoud. In ruil teiten moeten ook een beloning ontvangen voor studen- • Onderwijsfinanciering bundelen en rationaliseren. voor de korting op de reserves kan een centraal Waarborg- ten die tweede bachelor of master afronden. D66 wil dat de onderwijsuitgaven van de verschillende fonds voor onderwijsinstellingen worden gecreëerd. ministeries worden gebundeld: in het budget en de Een leven lang leren lumpsumfinanciering van OCW of de bijdrage van de • Gerichte financiering voor scholen. D66 wil dat de Om als werknemer flexibel te blijven in een wereld die gemeente. Er moet een einde komen aan de projectfi- kwaliteit en mate van achterstand van scholen maatge- verandert, is voortdurende om- en bijscholing nodig. nanciering en ‘geoormerkte’ gelden: scholen krijgen de vend zijn bij de verdeling van gelden, niet de vraag of een Leren is een levenslang proces: wat je op je twintigste vrijheid hieraan zelf invulling te geven. De maatschap- school openbaar of ‘bijzonder’ onderwijs aanbiedt. De leert, kan op je dertigste al achterhaald zijn. Een leven D66 pelijke stage wordt gestopt, en godsdienstlessubsidie gemeente kan het geld dan gericht besteden aan de lang leren houdt je een leven lang scherp en aantrekkelijk P39 beperkt. scholen die het echt nodig hebben. op een arbeidsmarkt in beweging.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014

hypotheekrenteaftrek beperken / inkomenstoets voor sociale huurwoningen / woningcorporaties terug naar publieke taken / gebruik, niet bezit van auto kost meer / duurzame diervriendelijke landbouw

Ruimte en infrastructuur van vormen van duurzame mobiliteit en het ontzien van Anders leven en wonen Goede inrichting van ruimte en infrastructuur is belangrijk gebieden met natuurwaarde voorop staan. Binnenstede- voor de economie. Ons netwerk van steden functioneert lijk bouwen, bouwen in de buurt van OV-knooppunten D66 streeft naar een schoon en leefbaar land. Om deze uitdagingen het hoofd te bieden, wil D66 als een uitgestrekte metropool, en vormt een hoofdschakel en bouwen nabij belangrijke bestemmingen zijn de Een land waar het prettig leven is, waar een samenhangende ruimtelijke aanpak. Samen- tussen Europese, trans-Atlantische en Aziatische markten. speerpunten van het ruimtelijk ordeningsbeleid. Ook is mensen plezierig kunnen wonen, zich vrij en hang tussen wonen, werken, recreëren, bewegen, Om deze pijlers voor onze welvaart en positie in de wereld de decentralisatie van de ruimtelijke inrichting (te) ver snel kunnen bewegen en kunnen genieten van produceren en consumeren. Met goede afstemming sterk te houden en duurzamer te maken zijn grote doorgeschoten. De concurrentie tussen gemeenten het landschap om hen heen. In een dichtbe- tussen het lokale, regionale en (inter-)nationale ruimtelijke investeringen nodig in stedelijke netwerken, moet beteugeld worden door een meer sturende volkt land als Nederland is een effectieve niveau. Want een goede inrichting van onze ruimte vervoerssystemen, zakencentra, industriegebieden en ruimtelijke ordeningshiërarchie waarin de landsdelen inrichting van onze leefomgeving cruciaal, en infrastructuur is belangrijk voor de economie. energieknooppunten. De huidige structuurpolitiek is echter (provincies) regie kunnen voeren over het bestemmen zodat wonen, werken en recreëren goed met Op lokaal en regionaal niveau gaat het om inrich- te zeer versnipperd en gericht op kwantiteit. Ook het van grond voor bijvoorbeeld bedrijventerreinen, waarbij elkaar kunnen worden gecombineerd. ting van onze steden enerzijds en ons landelijk structuurbeleid voor de transportsector vraagt een de regio als geheel wordt betrokken in een duurzame gebied anderzijds. D66 wil dat het goed wonen is in kanteling van kwantiteit naar kwaliteit. ‘Nederland Distribu- maatschappelijke afweging. D66 streeft naar een duurzame samenleving, waarin elke stad en wijk. Met voldoende groen, betaalbare tieland’ verlangt een integraal ontwikkelingsprogramma in stad, land en natuur niet los van elkaar worden en goede woningen en goede verbindingen binnen plaats van vele losse projecten voor de transportsector, de • Meer en slimmer groen in de stad. D66 wil meer gezien. Heldere keuzes zijn nodig. Wat doen we en buiten de stad. D66 heeft ook aandacht voor de zeehavens, luchthavens, achterlandverbindingen en groen in steden. Bij de bouw van elke woning moet waar wel en waar niet? problemen in steden, vooral in achterstandswijken. logistieke centra. De koers moet worden verlegd naar worden gestreefd naar een betere verhouding tussen D66 streeft naar een samenleving waarin mensen Daar werken overheid, bedrijfsleven, corporaties en kwaliteit en samenhang, naar innovatie, duurzame energie gebouwen en groen per (nieuwe) woning. Dat betekent zich voortdurend bewust zijn van de gevolgen van onderwijs samen aan de leefbaarheid voor mensen. en hoogwaardige dienstverlening. meer stadsparken en meer groen, in kwantitatief - en als hun keuzes. Gevolgen voor henzelf, voor de In landelijke gebieden ziet D66 in bevolkingskrimp dat niet mogelijk is - kwalitatief opzicht. Meer groen zal mensen om hen heen en voor toekomstige genera- ook kansen. Kansen om diverser te bouwen, met Voor de strategie voor Nederland als aantrekkelijke vanuit het oogpunt van duurzaamheid en ruimtebeslag in ties. Ook onze kinderen en kleinkinderen hebben meer groen. Kwaliteit in plaats van kwantiteit. stadsdelta in Europa moeten nu stappen worden gezet. combinatie met hogere stedelijke dichtheden gereali- recht op een schone en leefbare omgeving. De waterveiligheid van Nederland maakt daarvan onder- seerd moeten worden rekening houdende met de lokale Om ‘Nederland Distributieland’ in beweging te deel uit. karakteristiek. Bij nieuwe woonwijken mag er niet worden Onze leefwijze heeft veel invloed op de omgeving. houden en tegelijkertijd onze leefomgeving niet bezuinigd op de groenvoorzieningen en moeten Het besef dat we onze natuurlijke omgeving verder aan te tasten, kiest D66 voor duurzame • Dynamische steden en leefbare buurten. Onze speelvoorzieningen en trapvelden gestimuleerd worden. uitputten, dringt steeds meer door. In sneltreinvaart mobiliteit. Dat wil zeggen: goed openbaar vervoer steden zijn de motoren van de economie en een bron raken we door onze natuurlijke hulpbronnen heen. en een kilometerbeprijzing voor weggebruikers. van innovatie en verandering. D66 wil dat het goed • Samenwerken om achterstandswijken aan te De negatieve effecten daarvan worden steeds beter De landelijke overheid staat daarbij garant voor wonen is in elke stad en buurt, met voldoende groen, pakken. Voor het geven van financiële steun aan merkbaar. Voor ons milieu, onze natuur, onze richtinggevende investeringen in bijvoorbeeld het betaalbare en goede woningen, een rijk cultuurgoed en achterstandwijken wordt samenwerking vereist tussen waterhuishouding, kortom: onze leefomgeving. In hoofd(spoor)wegennet, stedelijke ontwikkeling en goede verbindingen binnen en buiten de stad. De steden lokale overheden, corporaties, het onderwijs en de het relatief kleine en dichtbevolkte Nederland de ruimtelijke economische structuur. De overheid kennen grote problemen, vooral in achterstandswijken. zorgsectoren en participatie van burgers, bedrijven en ervaren we ook dat er grenzen zijn aan de groei van biedt verder bescherming van waardevol land- Een tweedeling is ontstaan tussen dynamische groeiwij- verenigingen. Diversiteit in de samenstelling van de onze mobiliteit. We kennen grote drukte op de schap, ruimte voor duurzame energieopwekking en ken en stagnerende probleemwijken. bevolking geeft onze steden levendigheid en variatie. wegen en op het spoor. Met als gevolg: op teveel beveiliging tegen het water. En om onze landbouw Variatie mag echter geen tweedeling worden. De momenten op de dag lange files en overvolle toekomstbestendig te maken, moeten we ons • Woonservicewijken in grote steden. D66 steunt de overheid heeft wel een rol bij het aanpakken van treinen. Vooral in de Randstad en rond de grote inzetten voor een duurzame, diervriendelijke plannen voor woonservicewijken in grote steden en ook achterstand, zwak onderwijs en zwakke sociale verban- steden elders. voedselketen en alternatieven voor vleesconsump- de bouw van aanleunwoningen bij verzorgingscentra. den. tie. Tegenover teveel drukte rond de steden staat de • Rechtvaardige financiering van stedelijke ontwik- • Veranderende publieke rol bij stedelijke plan­ leegloop in veel landelijke gebieden. Regio’s in Een mooi, leefbaar en duurzaam land is in de eerste keling. Het huidige grondbeleid werkt vertragend en ontwikkeling. D66 wil dat regelgeving rondom bijvoorbeeld Oost-Groningen, Zeeland en Zuid-Lim- plaats een grote verantwoordelijkheid voor de heeft tot gevolg dat winsten op plaatsen komen waar ze multifunctionele projecten – op bijvoorbeeld het gebied burg hebben te kampen met bevolkingskrimp en mensen die er zelf wonen. Wijzelf dus. Ieder niet horen. De herstructurering, verdichting, maar ook de van wonen en zorg, wonen en onderwijs of wonen en teruglopende voorzieningen. De veranderende individu streeft ernaar werken, wonen en recreëren vergroening die nodig zijn om onze steden dynamisch en werken- wordt vereenvoudigd, zodat ontwikkelingstra- bevolkingsamenstelling en -spreiding vragen om zo goed mogelijk in te vullen, maar heeft daarbij de aantrekkelijk te houden verlangen grote investeringen. jecten korter worden. Stedelijke planontwikkeling moet een intelligente herziening van de wijze waarop we plicht om weldoordacht om te gaan met zijn of haar Hervorming van de grondpolitiek is daarom onontkoom- veel meer ruimte bieden aan initiatieven van burgers en onze steden en ons landelijk gebied inrichten. In leefomgeving. Een mooi, leefbaar en duurzaam land baar. Middelen moeten daarvoor aan woningcorporaties bedrijven zelf. Hier hoort een faciliterende, voorlichtende dat kader is het ook nodig om de woningmarkt is immers niet alleen bedoeld voor wie nu leeft. We kunnen worden onttrokken. Het zelfrealisatieprincipe, dat en initiërende overheid bij. beter te laten functioneren: starters kunnen zich hebben de dure plicht toekomstige generaties niet grondeigenaren bij bestemmingswijziging het alleenrecht nauwelijks een passend koop- of huurhuis veroor- op te zadelen met de gevolgen van de manier geeft op ontwikkeling, moet worden heroverwogen. De • Publiek private samenwerking. Bij de ontwikkeling loven en het huidige belasting- en huursubsidie waarop wij nu leven. Sterker nog, wij hebben een bouwopgave in de groeiende delen van Nederland moet van ruimtelijke plannen ziet D66 een belangrijke rol voor D66 regime staan doorstroom op de woningmarkt in de opdracht naar de toekomst: je laat je land achter zo worden vormgegeven en gerealiseerd dat het marktpartijen. Daarvoor moeten de overheden eerst de P41 weg. zoals je het aantrof en liefst iets beter. beperken van de woon-werkafstanden, gebruik maken kaders uitzetten (publiek-publiek) en daarna is er een

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 optimale rol voor het bedrijfsleven weggelegd (publiek- belangrijke maatschappelijke functie. D66 wil de op innovatieve sanitatie en snellere herinrichting van Het systeem van de hypotheekrenteaftrek leidt er toe dat de privaat). mainportfunctie van Schiphol duurzaam versterken. watergangen in het landelijk en stedelijk gebied. D66 wil fiscale bevoordeling door de overheid –relatief en absoluut- Hiertoe dient Schiphol zich selectief te ontwikkelen. Een zich concentreren op het goed uitvoeren van bestaande toeneemt met de stijging van het inkomen. Tegelijkertijd • Leegstand bestrijden. Onroerend goedeigenaren nieuw milieustelsel waarbinnen de luchtvaart duurzaam plannen. We gaan in Nederland verstandig om met zorgt het ervoor dat Nederlandse gezinnen hoge hypo- moeten via regelgeving en financiële prikkels worden kan groeien is hiervoor een randvoorwaarde. Dit stelsel, water, en het is van groot belang dat te blijven doen. theekschulden hebben en weinig aflossen. D66 wil het aangespoord tot een actieve bijdrage aan de benodigde dat op hoofdlijnen gereed is, moet operationeel uitvoer- Bescherming van Nederland tegen de gevolgen van de systeem hervormen zodat het weer doet waarvoor het is stedelijke vernieuwing. D66 wil ook dat zij nog actiever baar, hinder beperkend, innoverend, eenvoudig en klimaatverandering is en blijft in de komende decennia bedoeld: het stimuleren van het kopen van een eigen huis. leegstand tegengaan en investeren in de omzetting van voorspelbaar zijn. D66 hecht eraan dat de doelstelling belangrijk. D66 steunt dan ook de huidige verbetermaat- De fiscale aftrek zal echter meer gericht worden ingezet, ongebruikte ruimtes (bijvoorbeeld boven winkelpanden) van Schiphol wordt waargemaakt; dat de luchthaven regelen, zoals het Hoogwaterbeschermingsprogramma, waardoor vooral starters profijt hebben van de regeling. in woningen. Starters, senioren en mogelijk ook andere klimaatneutraal wordt voor de eigen activiteiten, energie- het programma Ruimte voor de rivier en de WB-21 woningzoekenden krijgen daarmee meer kans om een besparing doorvoert en het aandeel duurzame energie maatregelen. Wel wil D66 de planning voor deze Bij dit alles past wel een kanttekening: hervormingen op de woning te vinden. Bovendien draagt bewoning bij aan de vergroot. Lokale omstandigheden, zoals de kwetsbaar- programma’s flexibeler maken tot na 2015, om de woningmarkt kunnen alleen voorzichtig en geleidelijk. sociale veiligheid. De middelen die de overheid heeft om heid van natuur en landschap, de nabije aanwezigheid kosten beter te spreiden en mogelijkheden voor Daarom is D66 voorstander van zorgvuldige overgangster- leegstand te voorkomen zijn nog niet toereikend. Zolang van buitenlandse luchthavens en draagvlak in de regio, maatschappelijke meerwaarde en besparende innovaties mijnen. Hierbij zal D66 rekening houden met de verwach- deze middelen niet toereikend zijn, vindt D66 het te en niet het capaciteitsgebrek op Schiphol, moeten de kans te geven. D66 heeft op voorhand bezwaren tingen en de daarop aangegane verplichting van huidige vroeg om het kraakverbod in te voeren. Kraken mag niet leidend zijn voor een eventuele afwenteling van de druk tegen een verhoging van het IJsselmeerpeil met woningbezitters. gecriminaliseerd worden. van Schiphol op regionale luchthavens maximaal 1,5 m. zoals voorgesteld door de Deltacom- missie. Dit vooral vanwege de aantasting die dit zou In onze voorstellen hanteren wij een aantal uitgangspun- • Bedrijventerreinen beter benutten. De ruimte op de • Verduurzamen luchtvaart. De toenemende mobiliteit veroorzaken aan de historische steden, dorpen en ten: allereerst voeren wij wijzigingen geleidelijk en voorspel- bestaande bedrijventerreinen moet beter worden benut moet niet ten koste gaan van de duurzaamheid van onze landschappen langs de voormalige Zuiderzeekust. D66 baar door om onrust op de woningmarkt te voorkomen. en nieuwe terreinen kunnen alleen bij hoge uitzondering samenleving. De CO2-uitstoot in de verkeer- en ver- wil eerst zoeken naar alternatieve oplossingen, zoals het Ten tweede willen wij af van de perverse prikkel om met zo worden aangelegd; alleen als is aangetoond dat het voerssector groeit harder dan in welke andere sector dan tegengaan van verspilling via het hoofdwatersysteem en veel mogelijk schulden en een zo laag mogelijke aflossing onmogelijk is de behoefte te accommoderen op één van ook. Verduurzaming van de luchtvaart is voor D66 een het terugdringen van watergebruik bij de grootverbrui- een huis te financieren. Ten derde willen we de bevoorde- de bestaande terreinen of als daarmee verplaatsing van voorwaarde voor verdere groei, dit heeft echter alleen zin kers. In het Groene Hart zijn vormen van bosteelt en ling van mensen met hoge inkomens geleidelijk afbouwen. bedrijven uit de stad mogelijk wordt en er daardoor in Europese context. Daarom wil D66 alleen een vliegtax tuinbouw ingevoerd die zeer hoge eisen stellen aan de De hypotheekrenteaftrek is niet bedoeld voor inkomenspo- nieuwe woningen kunnen worden gebouwd. Een op Europees niveau, en één Europees luchtruim waterkwaliteit. D66 pleit voor onderzoek naar teelten die litiek. Tenslotte streven wij uiteindelijk naar een versimpe- uitwisseling tussen terreinen is vanzelfsprekend ook invoeren. De werkelijke kosten moeten in de vluchtprijs een hoger zoutgehalte kunnen verdragen. Pas als ling van de regels. mogelijk. Verder wordt gestimuleerd dat gemeenten doorberekend worden. genoemde alternatieven geen soelaas bieden en regionaal meer gaan samenwerken bij het ontwikkelen gekeken is naar de effecten op het totale Deltagebied, is Daarom stelt D66 een geleidelijke hervorming van de van bedrijventerreinen. Veel mensen ervaren de bedrijfs- • Geen doorstart van Luchthaven Twente. D66 blijft een verhoging van het IJsselmeerpeil acceptabel. hypotheekrenteaftrek voor. Uitmondend tenslotte in een gebouwen op zichtlocaties als ‘lelijke dozen’ die de tegen een doorstart van Luchthaven Twente. Voor een stelsel waarbij we fiscaal uitgaan van een aflossing van ruimtelijke kwaliteit en aantrekkelijkheid van het land- commerciële luchthaven is de beoogde lokatie onge- Anders wonen: Woningmarkt van het slot elke hypotheek in 30 jaar en waarbij alle inkomensgroepen schap aantasten en het gevoel van ‘volte’ versterken. schikt. Daarnaast past een nieuwe luchthaven niet Een goede woning voor iedereen. De woningmarkt is de tegen hetzelfde percentage van 30% de hypotheekrente D66 vindt het de hoogste tijd deze aantasting tegen te binnen de duurzaamheidsgedachte. afgelopen decennia volledig op slot geraakt. Dit geldt mogen aftrekken. gaan. zowel voor de huur- als voor de koopmarkt. Hierdoor • Transparantie milieugezondheid op locatie. Fijnstof, krijgen starters op de woningmarkt geen kans om een • Hypotheekrenteaftrek gaat uit van een lineaire • Ruimtegebruik toekomstvast. Bouwen en de ruimte slechte luchtkwaliteit, geluidsbelasting, slaapverstoring, goed huis te huren of te kopen en zitten mensen vast in aflossing. Op dit moment is er een ‘boete’ op het inrichten doen we voor de zeer lange termijn. Trends en hoge voltages hoogspanning zijn bewezen risicofac- hun woning. De prijzen van koopwoningen zijn in de aflossen van een hypotheek. Met elke aflossing daalt kunnen snel veranderen. Daarom moeten we wijken, toren voor de gezondheid, met verhoogde kans op afgelopen decennia fors gestegen en de gemiddelde immers de hoofdsom waarover fiscaal aftrekbare rente buurten en gebouwen van hoge kwaliteit, lange levens- ziekte op latere leeftijd. De overheid moet actief het starter kan zich geen koophuis veroorloven. Daarnaast wordt betaald. D66 wil zich niet mengen in de wijze duur, energiezuinig en met zoveel mogelijk flexibiliteit initiatief nemen tot monitoren van luchtkwaliteit, geluids- kampt Nederland met een woningvoorraad die niet voldoet waarop mensen hun hypotheek structureren. Maar wil ontwikkelen. overlast en andere vormen van milieubelasting op die in kwantiteit en kwaliteit. Het gebrek aan toegang en aan wel af van prikkels die leiden tot minder aflossen of tot lokaties waar een hoge waarde en mogelijke normover- doorstroming leidt niet alleen tot maatschappelijke hypotheekvormen met maximale schulden. Bij de • Bevorderen structurele alternatieven voor wegver- schrijding verwacht kan worden, zoals bijvoorbeeld bij de onvrede, maar ook tot economische schade. renteaftrek gaat D66 daarom uit van een aflossing in voer. D66 wil het gebruik van spoor- en vaarwegen voor geluidsproductie van vliegbewegingen in de ruime dertig jaar. Elk jaar daalt de som waarover rente afgetrok- goederen en personen stimuleren, onder meer door omgeving rond Schiphol. Waarbij ‘meten is weten’ Om de woningmarkt structureel van het slot te halen, zijn ken mag worden met 3,3%. Fiscaal neemt D66 daarmee stimulering van het gebruik van de Betuweroute voor voorop staat, boven schattingen van ingewikkelde volgens D66 grootschalige hervormingen noodzakelijk. een lineaire aflossing in dertig jaar aan. Dit stimuleert goederen vanuit vooral de Rotterdamse en Amsterdam- rekenmodellen en waarbij open, transparante communi- Zowel de huur- als de koopmarkt moeten worden sparen en niet het hebben van schulden. Voor bestaan- se havens. catie over de metingen naar burgers een actieve plicht is hervormd. Dus niet alleen de hypotheekrenteaftrek en de de hypotheken begint deze lineaire afbouw van het van de overheid. overdrachtsbelasting, of alleen de huurtoeslagen en de aftrekken van de hypotheekrente bij de inwerkingtreding • Mainport Schiphol duurzaam versterken. De huurregulering, maar het geheel. Het vergt eveneens een van deze regeling. De betrouwbaarheid van de overheid internationale bereikbaarheid van Nederland is essentieel • Duurzame en veilige waterhuishouding. D66 wil de ander ruimtelijk ordeningsbeleid, een beleid dat gericht is staat aan terugwerkende kracht in de weg. Voor zover voor onze positie als internationaal zaken- en innovatie- Nederlandse waterhuishouding voortvarend op een op minder overheidsingrijpen. Opdat vraag en aanbod onder deze maatregel geen rente meer mag worden D66 centrum. De luchthaven Schiphol is een vitale schakel in duurzame wijze herinrichten. Onder andere door het beter op elkaar aansluiten en doorstroming op de woning- afgetrokken verhuist het corresponderende deel van de P43 de Nederlandse economie. Het is een bedrijf met een grootschaliger afkoppelen van regenwater, meer inzetten markt wordt bevorderd. schuld naar de sparen en beleggen box (nu box 3).

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Gelijk trekken hoogste belastingtarieven voor De gevolgen zijn bekend: stagnatie op de woningmarkt, ‘normale’ bedrijven kunnen worden die commercieel makkelijker wordt gemaakt. Bestaande woningen hypotheekrenteaftrek. Om de fiscale bevoordeling van lange wachtlijsten, illegale onderverhuur en tegelijkertijd het werken, gewoon belasting betalen over hun winsten en moeten makkelijker gerenoveerd kunnen worden. Omdat huizenbezitters met hoge inkomens geleidelijk te achterblijven van de bouw van nieuwe en goede (sociale) bovendien een prikkel hebben om meer en goede dit leidt tot beter passende woonruimte, maar ook verminderen wordt over een periode van tien jaar het huurwoningen. Voor de starters op de huurmarkt (de woningen te bouwen. Door deze maatregelen blijft een omdat dit een bijdrage levert aan de verhoging van de toptarief waartegen kan worden afgetrokken, nu 52%, ‘outsiders’) is het heel lastig om een goede woning te kleinere sociale huursector over en wordt de doorstroming kwaliteit en duurzaamheid van bestaande woningvoor- jaarlijks met een procent verminderd. Over tien jaar is vinden. Maar ook de mensen die al huren, kunnen hun bevorderd. Dan komt eindelijk ook de huurmarkt weer in raad. De bureaucratische remmingen om woningen te daarmee het maximale belastingtarief waartegen positie maar moeilijk verbeteren en stromen niet door naar beweging en zullen de wachtlijsten korter worden. splitsen en samen te voegen moeten worden beperkt. hypotheekrente kan worden afgetrokken teruggebracht betere woonruimte. tot 42%. Deze geleidelijke aanpassing draagt bij aan • Terug naar de kerntaak. Woningbouwcorporaties • Meer short-stay huisvesting. D66 wil hervormingen in duurzame overheidsfinanciën op de langere termijn, • Huurtoeslag blijft. D66 wil dat de huurtoeslag blijft voor moeten hun belangrijke gemeenschapstaak (nog) beter de huisvesting voor tijdelijke werknemers. Niet-gecertifi- maar voorkomt ongewenste korte termijn effecten voor diegenen die het echt nodig hebben. en transparanter verrichten. De principes zijn: schoen- ceerde uitzendbureaus stoppen tijdelijke werknemers de financiën van woningbezitters. maker hou je bij je leest en gelijke monniken gelijke vaak weg in te kleine woningen. Wij willen dat de • Andere waardering gesubsidieerde woningen. Bij kappen. De kerntaak is het bouwen en beheren van gemeente meer initiatieven neemt voor zogenoemde • Hypotheekrenteaftrek naar zijn eerlijkste vorm. Als de waardering van gesubsidieerde woningen wordt beter betaalbare huurwoningen. Alle activiteiten moeten daar short-stay huisvesting. Daarmee kan erop worden na tien jaar de woningmarkt inderdaad gezonder is, volgt gekeken wat het woongenot is van de woning en aan gerelateerd zijn. Het corporatiesysteem wordt meer toegezien dat de problemen zich niet in één wijk een laatste verandering. In twaalf opvolgende jaren daalt woon­omgeving. Het puntenstelsel wordt hervormd, sociaal en meer transparant. -concentreren. het hoogste aftrektarief van 42% telkens met een zodat meer rekening kan worden gehouden met de procent, tot uiteindelijk (vanaf nu na 22 jaar) 30%. Een lokale marktomstandigheden. Als huren stijgen dan • Kleinere sociale huursector. D66 wil dat de omvang Duurzame mobiliteit tarief dat dan geldt voor iedereen, waarna overwogen gebeurt dit geleidelijk en wordt als principe de koop- van de sociale huursector meer in lijn wordt gebracht Nederland kenmerkt zich door een dicht netwerk van kan worden om de gehele hypotheekschuld naar box 3 krachtontwikkeling van modale huishoudens gevolgd. met de doelgroep. Dit kan door corporaties de mogelijk- steden en dorpen en daarbij horende verplaatsingen op over te brengen. Daarmee wordt de fiscale behandeling heid te bieden om uit te treden uit het bestel van korte afstand. Door het groeiend aantal auto’s en gereden nog eerlijker en simpeler uit te voeren. Deze hervormin- • Jaarlijkse inkomenstoets. Een groot deel van de toegelaten instelling. Aangezien de corporaties vooral kilometers bereiken we de grenzen van ons wegennet. gen gelden voor bestaande en nieuwe hypotheken. Dat sociale huurwoningen wordt bewoond door mensen vermogen hebben opgebouwd dankzij de actieve steun Voor een duurzame samenleving is goed openbaar vervoer moet, want anders gaat de woningmarkt op slot. voor wie deze woningen niet bedoeld zijn. Dit ‘scheef- van de overheid, moeten uittredende corporaties dat onontbeerlijk. De reistijden in het openbaar vervoer moeten wonen’ wordt veroorzaakt doordat alleen op het moment vermogen wel afdragen aan de overheid. concurrerend zijn met die van de auto. Trein, tram, lightrail, • Overdrachtsbelasting en eigen woningforfait van toetreden wordt gekeken naar het inkomen. Bij veel bus en OV-fiets moeten samen zorgen voor een aantrek- verdwijnen geleidelijk. D66 is van mening dat bij mensen verbetert gedurende hun carrière de inkomens- Kwaliteit van het woningaanbod kelijk snel, hoogfrequent en eenvoudig toegankelijk geleidelijke afbouw van de hypotheekrenteaftrek uiteinde- positie. Om scheefwonen tegen te gaan, voert D66 een Naast verbetering van de markt voor koop- en huurwonin- transportnetwerk. Goed openbaar vervoer is meer dan een lijk ook de overdrachtsbelasting en het eigen woningforfait jaarlijkse inkomenstoets in die voor iedereen geldt. Op gen zijn maatregelen nodig om de kwantiteit en kwaliteit verzameling lijnen, het is een systeem en moet dus veel moeten verdwijnen. Om starters te helpen wordt de het moment dat mensen in staat zijn om een hogere van het woningaanbod beter aan te laten sluiten bij de meer dan nu in samenhang worden bekeken. overdrachtsbelasting voor hen met ingang van 2011 huur te betalen, kan ook de subsidie op de woning behoeften. afgeschaft. Gezien de huidige financiële ruimte wordt worden verlaagd. Deze aanpassing wordt geleidelijk Openbaar Vervoer: de reiziger centraal tijdelijk gewacht met het afschaffen van overdrachtsbelas- ingevoerd en dient in verhouding te staan tot koop- • Meer en gemengd bouwen. D66 wil af van de rigide ting en eigen woningforfait. Het definitieve moment en kracht-ontwikkeling en het deel van het netto huisinko- quota voor sociale woningen bij nieuwbouw. De • Betere aansluiting. Voor D66 heeft een goede tempo van afschaffen wordt uiterlijk in 2014 bepaald. men dat besteed wordt aan huur. Zo komen we woningbouw ligt achter op schema. Het aanbod blijft aansluiting van trein, metro, tram, bus en fiets prioriteit. In Geleidelijke afschaffing zal in ieder geval niet later plaats- geleidelijk tot een meer rechtvaardige situatie, die achter bij de vraag. Vooral starters kunnen moeilijk een de dienstregeling maar ook op terreinen als betaling, vinden dan gelijktijdig met de verlaging van de hypotheek- bovendien meer stimulansen geeft om nieuwe betaalba- geschikte woning vinden. D66 wil dat falen herstellen tarieven en marketing. De tarieven van het openbaar renteaftrek van 42% naar 30%. De eigen woning blijft re huurwoningen te bouwen. door bij de verkoop van bouwgrond als voorwaarde te vervoer moeten niet uit de pas lopen met autokosten. gedurende deze transitieperiode fiscaal in Box 1. stellen dat binnen een vaste termijn werkelijk wordt Woningcorporaties gebouwd. Daarbij moet veel aandacht zijn voor de • Hogere frequenties. Om meer (spits-)reizigers naar het Anders huren: betere -doorstroming, minder Op dit moment is de positie van de woningcorporaties kwaliteit van de bouw. Vooral in achterstandswijken wil openbaar vervoer te lokken is D66 voor het tot stand ‘scheefwonen’ onduidelijk: zijn het private of publieke organisaties? D66 is D66 dat er divers wordt gebouwd zodat ook mensen brengen van hoogwaardige, hoogfrequente ‘metro-achti- Door de grote regulering en de doelstellingen die aan de van mening dat de woningcorporaties een maatschappelij- met hoge en middeninkomens er een passend huis ge’ treinverbindingen tussen de (grote) steden. Met sociale huursector zijn verbonden, is ook de huurmarkt op ke taak hebben en beschouwt hen als publieke organisa- kunnen vinden. Segregatie in het onderwijs en achter- hogere frequenties worden vertragingen als minder slot gegaan. Sociale huurwoningen zijn gesubsidieerd, ties. D66 vindt dat het aandeel van corporaties in de totale standen op de arbeidsmarkt nemen toe als buurten hinderlijk ervaren. Dit betekent een snelle uitvoering van waardoor mensen niet de werkelijke prijs betalen voor hun huur- woningvoorraad te groot is (75% van alle huurwonin- eenzijdig zijn samengesteld. D66 wil vergroting van de het programma ‘frequent spoor’ en prioriteit voor woning. Dit betekent bijvoorbeeld dat een sociale huurwo- gen). sociale samenhang en leefbaarheid in dorpen, wijken, spoorverdubbeling op trajecten zoals tussen Den Haag ning in het gewilde centrum van Amsterdam net zo duur is buurten en straten, door invulling te geven aan het en Rotterdam. Voor alle grote steden wordt ingezet op als een zelfde woning in de buitenwijken van de stad. Door te hervormen blijven minder corporaties bestaan die woonaspect van de Wet Maatschappelijke Ondersteu- snelle onderlinge openbaar vervoer verbindingen, Daarnaast bestaat er in Nederland nauwelijks een zich werkelijk richten op hun kerntaak: het aanbieden van ning (WMO). evenals uitbreiding van het NS-nachtnet. De trein nemen huurmarkt voor huizen in de vrije markt; of er zijn sociale goede en betaalbare sociale huurwoningen voor de lagere kan ook op andere manieren aantrekkelijker gemaakt D66 huurwoningen of er zijn heel dure huurwoningen. Het inkomens. Voor de corporaties die uittreden uit het bestel • Makkelijker splitsen en samenvoegen woningen. worden, onder andere door bijvoorbeeld gratis internet P45 middensegment ontbreekt in Nederland. van toegelaten instelling geldt dat ze geleidelijk meer D66 wil dat splitsen en samenvoegen van woningen aan te bieden en te zorgen voor schone treinen.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Snelle internationale verbindingen. Ook in het elektrische auto’s (en andere voertuigen), omdat het werkfaciliteiten, autodelen, bevordering van fietsgebruik • Verbreden bedrijvigheid rondom landbouw. Veel internationaal treinvervoer dient geïnvesteerd te leidt tot het versneld schoner maken van het Neder- en combi’s met OV, moet worden versneld en binnen agrarische ondernemers zoeken naar verbindingen worden. Verbindingen met de hogesnelheidsnetwerken landse wagenpark. bereik van grotere groepen mensen worden gebracht. tussen agrarische productie en ander bedrijvigheden in het zuiden en in Duitsland vormen hier een onderdeel zoals recreatie, zorg of educatie. Dit zijn belangrijke van. Nederland moet zich internationaal hard maken • Biobrandstoffen. In de zoektocht naar alternatieven • Verbetering bestaande wegen. Voor D66 is verbete- ontwikkelingen. Ze dragen bij aan de verbinding tussen voor een rechtstreekse HSL-verbinding tussen Amster- voor olie en het terugdringen van de CO2-uitstoot en ring van bestaande wegen eerste keus, en nieuwe stad en land, genereren extra inkomsten voor meer dam-Brussel-Londen en Amsterdam-Groningen-Ham- fijnstof spelen biobrandstoffen een belangrijke rol. D66 wegen mogen alleen als deze echte meerwaarde voor kleinschalige landbouw in de buurt van steden en dragen burg-Berlijn, zo veel mogelijk over bestaand HSL-spoor. onderschrijft het advies dat de Commissie Duurzaam- het functioneren van netwerken opleveren. Concreet creatieve en duurzame oplossingen aan voor problemen heidsvraagstukken Biomassa (ook wel de Commissie betekent dit dat D66 kiest voor vergroten van de van de grote stad. D66 wil deze ontwikkelingen onder- • Toegankelijkheid voor minder validen. Het open- Corbey genoemd) heeft uitgebracht.. Het blijft daarbij capaciteit van het bestaande hoofdwegennet en steunen door flexibilisering van overheidsgelden en het baar vervoer moet voor iedereen toegankelijk zijn. D66 van belang kritisch te kijken naar de nadelen van de opwaarderen van belangrijke regionale wegen. Hierbij wegnemen van belemmerende regels, bijvoorbeeld op wil toegankelijkheid van haltes en opstapplaatsen voor winning van biobrandstoffen, zoals de gevolgen van wordt rekening gehouden met de effecten van kilometer- het gebied van kampeervoorschriften. minder validen. Dit toegankelijk maken en houden moet landverschuivingseffecten. Voor biomassa en biobrand- beprijzing op de behoefte aan wegen. D66 wil aan de worden versneld. Wij willen geen plafond voor het stoffen moeten scherpe, bindende duurzaamheidscrite- slag met creatieve en andere echt ontlastende oplossin- • Realistisch omgaan met krimp. Vergrijzing en goedkoop reizen per OV voor gehandicapten en ria worden vastgelegd. De Cramer-criteria (2007) zijn gen, zoals tunnels, waarbij in een vroeg stadium gelet inkrimping van de bevolking in de landelijke gebieden chronisch zieken. hiertoe een goede eerste aanzet. In 2020 moet wordt op het ontzien van natuur en mens. heeft consequenties voor bouwplannen en bereikbaar- minimaal 50% van alle biobrandstoffen gewonnen heid. Bouwplannen met te forse ambities moeten • Reizigerbelang heeft hoge prioriteit. Bij NS en bij worden uit afval (tweede generatie) en uit algen (derde • Ontlasting rijkswegennet. Het rijkswegennet wordt in worden bijgesteld. Er moet diverser worden gebouwd, ­vervoerders in het stads- en streekvervoer moet het generatie). D66 steunt het besluit dat in 2020 10% van Nederland intensief gebruikt voor relatief korte lokale en het accent moet van kwantiteit naar kwaliteit. Er moet reizigersbelang een prominente plaats innemen. De de brandstoffen in de transportsector op een duurzame interlokale verplaatsingen. Daarom wil D66 het rijkswe- regionale afstemming komen over bouwafspraken. D66 overheid stimuleert klantgericht ondernemerschap bij manier verkregen moet zijn. Deze doelstelling moet gennet ontlasten door aan betere benutting op netwerk- vindt daarnaast dat de bereikbaarheid van het landelijk deze vervoerders door het stellen van de juiste kaders leiden tot een transitie naar een duurzame transport- niveau te werken: regionaal verkeer meer over het gebied op peil moet blijven. Slechte ontsluiting vormt een en door de inzet van sterke financiële prikkels op sector met een belangrijker plaats voor elektrische regionale netwerk, doorgaand verkeer over doorgaande knelpunt voor bedrijven en werknemers. Ook moet reizigersgroei en klanttevredenheid. voertuigen. routes. Verbeteringen in het netwerk die dit ondersteu- deeltijdwonen worden benut, werp geen belemmeringen nen krijgen voorrang. op - zoals sommige gemeenten doen - met specifieke • Ruim baan voor de fiets. D66 wil het netwerk van • Kilometerbeprijzing invoeren. D66 houdt vast aan verordeningen voor tweede woningen. fietsverbindingen verbeteren. Ook moeten er meer het voornemen dat mensen betalen voor het gebruik, • Parkeren op strategische locaties. D66 wil meer P+R stallingvoorzieningen komen, in stadcentra, bij algeme- niet voor het bezit van een auto en ziet mogelijkheden voorzieningen op strategische locaties in het wegennet- Landschap en natuur ne voorzieningen en bij bedrijven. D66 wil blijven voor een slimme, groene en eerlijke kilometerheffing werk waar goede overstapmogelijkheden beschikbaar In een dichtbebouwd land als Nederland is het makkelijk te investeren in de gouden combinatie fiets-trein door het zonder dat daarbij de privacy van de autorijder in het zijn (naar trein, metro of snelle bus), zodat de toegangs- vergeten dat ons land ook weidse landschappen en aantal fietsparkeerplekken bij stations verder uit te geding komt. D66 wil daartoe de bestaande belasting wegen tot de kerngebieden van het stedelijk netwerk schitterende natuur kent. De uitdaging is om op korte en breiden (100.000 erbij in komende 10 jaar) en het op auto’s verlagen zodat mensen minder betalen voor kunnen worden ontlast en goed bereikbaar blijven. lange termijn voldoende ruimte te kunnen bieden aan succes hiervan te verbreden naar het regionaal het bezit, maar meer voor het gebruik er van. D66 wil Daartoe wil D66 één aanpak van rijk, stadsregio’s en economische groei én aan waardevol landschap en natuur. openbaar vervoer. zo snel mogelijk een kilometerbeprijzing invoeren. Het in steden ontwikkelen. Verder wil D66 de verbetering en te voeren systeem moet vooral simpel en doeltreffend onderhoud van belangrijke corridors als één geheel • Nieuwe economische dragers voor het landelijk • Verkeersveiligheid fietsers verbeteren. D66 wil de zijn. Daartoe moet vooral dicht aan de bron worden aanpakken, waarbij uitwisseling met OV extra aandacht gebied. D66 pleit voor nieuwe economische dragers verkeersveiligheid voor fietsers verbeteren door het belast. Dus gebruik van drukke wegen op drukke tijden. krijgt. voor het landelijk gebied, waar mogelijk gekoppeld aan stimuleren van inrichtingsmaatregelen en technische Extra toeters en bellen als differentiatie naar milieube- de klimaatopgave van Nederland. In een aantal gebieden hulpmiddelen in vrachtauto’s en personenauto’s. lasting, schade aan wegen of inkomenseffecten kunnen Omgaan met krimp in de landelijke gebieden staat de economie en de leefbaarheid toenemend onder elders worden geïmplementeerd en leiden in de Veel plattelandskernen hebben of krijgen te maken met druk. D66 ziet daar mogelijkheden voor combinaties van Verstandig met auto’s kilometerheffing alleen maar tot vertraging, complicatie bevolkingskrimp. Net als in het stedelijk gebied, heeft ook windenergie, waterberging, verbetering van de water- Een gebalanceerde mix van uitbreiding van wegennet, en verlies aan effectiviteit. Daarnaast gaan vuile auto’s het landelijk gebied te maken met achterstandssituaties. kwaliteit, biomassaproductie, aanlevering van schoner oplossing van knelpunten, beprijzen van weggebruik en per kilometer meer betalen dan schone auto’s. Doordat Een adequate ruimtelijke en sociaal-economische ontwikke- grondwater, vervening, duurzame recreatie en nieuwe terugdringen van milieubelasting is noodzakelijk. vaste belastingen – de motorrijtuigenbelasting en de lingsstrategie is nodig. Dat is in eerste instantie een natuur. Deze ontwikkelingen kunnen op maat plaatsvin- BPM op de aanschaf van auto’s - worden verminderd, verantwoordelijkheid voor het lokaal bestuur, maar het rijk den in de regio’s, zoveel mogelijk ‘business based’, en • Schonere auto’s. D66 wil dat transport en mobiliteit in blijven de totale lasten voor de automobilisten gelijk. Bij moet hen daarin bijstaan. Met investeringen in de economi- waar nodig met ondersteuning van publieke middelen. Nederland veel schoner en zuiniger wordt (brandstof- ieder systeem van kilometerbeprijzing dient de privacy sche structuur, zoals in ecologische landbouw en toerisme, Hiermee worden kosteneffectief meerdere duurzaam- fen, slimme technologie, elektrisch, het nieuwe werken). van de automobilist gewaarborgd te zijn. en door het stimuleren van innovatie, zoals vervoer op maat heids- en leefbaarheidsdoelen gediend. In het landelijk D66 wil in Europese wet- en regelgeving een helder en slimme netwerken voor zorg en onderwijs. Krimpgebie- gebied ziet D66 ook de mogelijkheid het aandeel van de stappenplan voor schonere auto’s. Milieudifferentiatie/ • Thuiswerken. Een andere belangrijke manier om de den moeten voldoende verbinding houden met vitale biologische voedselproductie te verhogen. vergroening in belastingen voor auto’s, en straks in de filedruk in de spits te verminderen is slimmer om te groeigebieden. Krimp is overigens lang niet altijd erg. Krimp D66 kilometerprijs, is succesvol en dient te worden doorge- gaan met woon-werk verkeer. De ingezette trend naar is ook een kans. Er is minder druk op schaarse goederen, • Helderheid over Natura 2000. D66 is voorstander van P47 zet. Datzelfde geldt voor het gebruik van hybride en het ‘nieuwe werken’, met flexibele werktijden, thuis- en meer fysieke ruimte voor bouwen en groen. het project Natura 2000, een Europees samenhangend

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 netwerk van beschermde natuurgebieden. De interpreta- versterkt de stad-land relatie, waaraan het oprichten van koeien met roomblanke of mokkabruine dijen in de wei of grote intensiteit van vee voor de volksgezondheid en tie van Natura 2000 brengt echter veel onrust teweeg stadsboerderijen ook bijdraagt. D66 is voorstander van rietvelden. Daarnaast zijn er nog vele andere eco-sys- diergezondheid. D66 wil dat de resultaten van dit onder alle betrokkenen bij de ontwikkeling van nieuwe het aanleggen van nieuwe bossen, vooral ten behoeve teemdiensten, zoals biodiversiteit, biobrandstoffen, onderzoek zwaar worden meegewogen bij het formule- natuur. D66 wil helderheid voor de vele ondernemers in van recreatie in stedelijke gebieden. Bos heeft daarnaast CO2-opslag of waterbeheer. D66 wil boeren belonen als ren van de landbouwmaatregelen. Omdat agroparken de buurt van Natura 2000-gebieden. D66 wil daarom dat waarde op het gebied van natuur, CO2-opslag, fijnstof ze deze maatschappelijke functies combineren met hun zich slecht verhouden tot woonkernen moet op zoek conform onze Europese verplichtingen de natuurgebie- en als buffer tussen steden en groen. werk. Er zijn veel nieuwe duurzame verdienmodellen en worden gegaan naar meer passende locaties, bijvoor- den in Nederland dit jaar nog definitief worden aangewe- rood-voor-groen financieringen in ontwikkeling. D66 wil beeld in de buurt van havens of bedrijventerreinen. zen. • Tegengaan overbevissing. Niet alleen de natuur op dat, naast de bestaande fiscale faciliteiten omtrent het land behoeft bescherming. Ook de waternatuur staat investeringen in milieuvriendelijke aanpassingen, ook • Dierenwelzijn verbeteren. D66 is tegen het dierenleed • Nationale parken beschermen. D66 wil de bestaande onder druk. Om haar te beschermen moet de visserij ingrepen ten behoeve van de diervriendelijkheid fiscaal in de bio-industrie. D66 wil concrete verbeteringen in de nationale parken en landschappen, zoals de Veluwe, De verduurzaamd worden en is het nodig de meest aantrekkelijk worden. Om toekomstige generaties niet op veelteelt, zoals het fors vergroten van de hokken voor Biesbosch en De Utrechtse Heuvelrug, nadrukkelijk kwetsbare, en belangrijkste, gebieden te beschermen. te zadelen met de manier waarop wij leven, is het dieren, het buiten laten grazen van runderen, het beschermen tegen versnippering en verstedelijking. Bij D66 wil binnen de EU een strenger Gemeenschappelijk noodzakelijk om onze voedselketen te verduurzamen en verbieden van onverdoofd castreren van varkens en het het beheer is vooral aandacht nodig voor verzuring, over- Visserij Beleid voor het drastisch terugdringen van de de groei van vleesconsumptie te remmen. aan banden leggen van diertransporten langer dan vier bemesting en natuurlijk waterbeheer. De Nationale bevissing van kwetsbare vissoorten zodat deze soorten uur of verder van 300 kilometer. Boeren moeten voor Parken zijn parels van de Nederlandse natuur, waar zich kunnen herstellen. Als deze afspraken niet gehand- • Europees landbouwbeleid. In het verlengde hiervan deze verbeteringen gebruik kunnen maken van een duurzame recreatie en toerisme bij uitstek passen. haafd worden, dreigt er een economische en ecologi- pleit D66 voor vernieuwing van het Europees landbouw- aftrekregeling om hun gelijk speelveld te behouden. De sche ramp. De principes van het Gemeenschappelijk beleid, waarbij Europese gelden worden gekoppeld aan jacht op en handel in beschermde diersoorten moet • Ecologische hoofdstructuur (EHS). D66 wil extra Visserij Beleid zijn ook daar waar Europese schepen en maatschappelijke diensten in de landbouw. Dit betekent worden aangepakt. investeren in de kwaliteit van de ecologische hoofdstruc- bedrijven vissen buiten Europese wateren van toepas- dat boeren worden betaald op basis van de maatschap- tuur. D66 geeft daarbij prioriteit aan het verwerven van de sing. pelijke prestaties die ze leveren, zoals landschap, • Aanpak dierenmishandeling. D66 wil dat mensen die ontbrekende schakels tussen natuurgebieden. Natuurge- cultuurhistorie, koeien in de wei, weidevogels, biodiversi- dieren mishandelen, hoge boetes, een houdverbod en bieden zijn van belang voor het herstel van de biodiversi- • Zeereservaten instellen. Om de visstand of de teit, waterbeheer, energie, klimaat, educatie of recreatie. eventueel een celstraf opgelegd kunnen krijgen. teit. De overheid moet ruilgronden in haar bezit inzetten natuurwaarden te herstellen, worden sommige gebieden waar het kan, maar bereid zijn om te onteigenen waar voor langere tijd voor alle visserij gesloten. In overleg met • Innovatieve landbouwsector. D66 wil de bestaande • Welzijnslabel op alle dierlijke producten. Een dat moet. D66 wil waar mogelijk natuur combineren met onze partners in de EU en daarbuiten stellen we kracht van de Nederlandse land- en (glas)tuinbouw beschaafde samenleving behoort fatsoenlijk en veilig om andere doelen, zoals waterberging en duurzaam zeereservaten in om de kraamkamers en meest verder versterken door duurzame oplossingen te te gaan met dieren. D66 wil dat op alle dierlijke produc- toerisme. Door de realisatie van natuur aan maatregelen kwetsbare gebieden (zoals delta’s, zandbanken, wadden bevorderen zoals de inzet van aardwarmte voor ten een label komt waarop eenvoudig af te lezen is wat uit het Delta-programma te koppelen kan geld bespaard en riffen) te beschermen. In onze nationale wateren ­energieneutrale kassen. de graad van dierenwelzijn is geweest. Zo worden worden. D66 wil de huidige snelheid van realisatie wijzen we deze gebieden versneld aan en zien er op toe consumenten in staat gesteld een verantwoorde keuze vasthouden. dat er stevige maatregelen worden genomen. Ook bij • Biotechnologie als kans. D66 ziet in de ontwikkeling te maken. Hierbij kan worden ingespeeld op de vele andere activiteiten in de Noordzee, zoals de aanleg van van biotechnologie en het veredelen van gewassen initiatieven waar supermarkten, veehouderijbedrijven en • Maatschappelijke initiatieven steunen. D66 wil windparken, wordt rekening gehouden met de zeena- kansen voor innovatie en verduurzaming. De introductie dierenbescherming al mee bezig zijn. investeren in Nederlands Landschap. D66 steunt tuur. Alle financiële middelen van het visserij-beleid van nieuwe gewassen moet niet meer afhankelijk zijn van initiatieven, zoals het Deltaplan voor het landschap en worden aangewend om te investeren in de visbestanden een Europees veto. Wel is het van belang dat individuele • Jacht op en handel in beschermde diersoorten het Akkoord van Apeldoorn van het Landschapsmanifest en niet in het vistuig. consumenten zelf de keuze kunnen maken om wel of aanpakken. Veel dieren worden met uitsterven bedreigd voor de verbetering en instandhouding van de kwaliteit niet genetisch gemodificeerde producten te kopen. door vernietiging van hun leefgebied, overbejaging en en kwantiteit van de landelijke gebieden in Nederland. Landbouw en Dierenwelzijn dierenhandel. D66 wil een strengere controle op - en Biodiversiteit, cultuurhistorie en recreatieve ontsluiting De Nederlandse landbouwsector is zeer gevarieerd: met • Duurzame en diervriendelijke landbouw. Voor D66 is handhaving van - de handel in Nederland en Europa. vormen daarbij richtsnoeren om de eigenaren en kennisintensieve agribusinesses en biologische veeteelt, in Nederland alleen toekomst voor duurzame, diervrien- beheerders in staat te stellen (bijvoorbeeld door de instel- maar ook met meer traditionele intensieve veeteeltbedrij- delijke voedselproductie. De producenten kunnen ling van een fonds) deze extra landschapszorg duurzaam ven. D66 wil innovatie van agribusiness de ruimte geven, variëren van kleinschalige biologische bedrijven tot voor hun rekening te nemen. maar stelt grenzen aan ontwikkelingen die ten koste gaan high-tech agroparken waar verschillende agrarische van volksgezondheid, dierenwelzijn, natuur en landschap. bedrijvigheden op een innovatieve, duurzame en • Groen rond steden. De aanleg van groene recreatiege- D66 wil dit bereiken door haar visie te vertalen in landelijke diervriendelijke wijze gecombineerd worden. Milieuwinst bieden rondom steden (en dorpen) blijft achter. Een forse regie op agrarische bedrijvigheid. Het dier, een levend ontstaat door gebruik te maken van elkaars afvalstro- inhaalslag is nodig. Dat geldt ook voor de toegankelijk- wezen waar respectvol mee omgegaan dient te worden, men. D66 staat in principe niet negatief tegenover heid van deze voorzieningen die met name voor fietsers lijkt nu productiemiddel of schadepost te zijn geworden, agroparken en wel negatief tegenover megastallen en wandelaars achterblijft. Daartoe dienen eigenaren en iets wat D66 afkeurt. zonder extra garanties voor de volksgezondheid en beheerders van het landelijke gebied in deze gebieden investeringen in dierenwelzijn en milieu. Ook het land- actief benaderd en gestimuleerd te worden om aaneen- • Combineren van functies. Veel functies van natuur en schappelijke effect van megastallen is ongewenst gezien D66 gesloten netwerken van groene corridors en toeristisch- landschap zijn van groot belang voor onze samenleving. het schaarse open landschap dat Nederland kent. Het P49 recreatieve routes over boerenland vorm te geven. Dit We genieten van mooie houtwallen, natuurlijke oevers, RIVM doet op dit moment onderzoek naar risico’s van

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 feed-in tarief voor groene stroom / geen nieuwe kolencentrales / de vervuiler betaalt / OV als alternatief voor auto / energiezuinige woningen / in 2050 zonder fossiele brandstof

eigen verantwoordelijkheid voor de omgeving gang brengen. Voor nieuw te bouwen woningen en Anders energie opwekken en waarin hij of zij leeft. Het is daarom belangrijk dat kantoren zullen strenge normen gelden, maar met alleen fors wordt geïnvesteerd in de verdere bewustwor- het verduurzamen van nieuwbouw gaat de transitie te gebruiken ding van consumenten, in kennis over energiebe- langzaam. Er staan ongeveer 7 miljoen woningen en sparing, en in gedragverandering. gebouwen in Nederland; het is noodzakelijk om de D66 wil dat energie schoon, betrouwbaar, inconsistent. Het gevolg is investeringsonzeker- bestaande woningvoorraad prioriteit te geven. betaalbaar en voor iedereen toegankelijk is. heid, doordat de overheid geen betrouwbare Dit alles kan niet gerealiseerd worden zonder Om dat te bereiken moeten we nu durven te partner is voor burgers en bedrijven. bindende klimaatdoelstellingen over grenzen heen. • Energiezuinige sociale woningen. Ongeveer 35% kiezen voor een radicale omslag voor over- D66 ziet dat onze huidige welvaart en economische Nu is de kans om, vanuit de kleine gebaren, de van de bestaande woningvoorraad in Nederland is gang naar een duurzame energiehuishouding. ontwikkeling vooral gebaseerd zijn op de goedkope grote slagen te maken. Als het aan D66 ligt wacht sociale woningbouw en is in bezit van woningcorpora- Nederland dient zich hier ook in Europa voor beschikbaarheid van olie, kolen en gas. Wij naderen Europa niet langer op de Verenigde Staten en ties. D66 wil de woningmarkt hervormen: het verduur- in te zetten. Onze samenleving moet in 2050 het punt waarop deze belangrijke fossiele energie- China, maar nemen we de vlucht naar voren: zamen van de sociale woningbouw is daar een geheel zonder fossiele brandstoffen kunnen bronnen uitgeput raken. Bovendien brengen we met Europa-breed kiezen voor schone energie. Wind, belangrijk onderdeel van. D66 wil daarom een CO2--re- (‘Verklaring van Utrecht’). het gebruik van deze brandstoffen onomkeerbare water en zon in plaats van olie, kolen en gas. ductieverplichting vaststellen voor woningcorporaties. en onherstelbare schade toe aan ons leefmilieu, D66 wil de sociale huursector verplichten om in de Deze omslag levert Nederland vele voordelen op: aan het klimaat en aan de biodiversiteit op onze D66 is voor het principe ‘de vervuiler betaalt’. Dat periode tot 2020 de woningen met de laagste ener- langere termijn zekerheid van betaalbare energie, aarde. Toenemende schaarste van essentiële geldt op alle niveaus: voor het individu, voor gielabels met drie labelklassen te verbeteren. Ook hier prijsstabiliteit, terugdringen van onze afhankelijk- fossiele energiebonnen zal ook leiden tot grotere bedrijven en voor overheden. Het creëren van een geldt dat op niet-naleving sancties staan. Een probleem heid van het energie-infuus vanuit instabiele regio’s politieke instabiliteit. gelijk speelveld voor ‘vuile’ en ‘schone’ technolo- is dat wanneer woningcorporaties investeren in de als het Midden-Oosten en een drastische verminde- D66 ziet dat Nederland bij de ontwikkeling van een gieën betekent onder meer dat de maatschappelij- isolatie van huizen, zij dit niet eenvoudig kunnen ring van onze broeikasgasuitstoot en andere duurzame energiehuishouding al jaren achterblijft ke terugverdienen door de huur te verhogen. Het is vervuiling. bij een groot aantal andere Europese landen, zoals (ecologische) kosten van energieproductie en –ge- hierdoor voor hen niet rendabel om deze investeringen Deze omslag levert ook nieuwe werkgelegenheid Duitsland, Denemarken, Spanje en Portugal. bruik moeten worden toegerekend aan de bron. te doen. D66 wil deze problematiek oplossen door de op door innovatie in de energiesector. Met nieuwe Nederland zal alles uit de kast moeten halen om in D66 is voor een actieve rol voor de overheid om de introductie van een ‘totale woonlasten’ aanpak. In dat kansen voor bedrijven om opgedane kennis en 2020 het - in Europa afgesproken - verplichte transitie in goede banen te leiden en de economie geval kunnen woningcorporaties de investeringen in ervaring te exporteren. Daarmee bereiken we aandeel van minimaal 14% hernieuwbare energie te structureel te verduurzamen. We moeten weg van energiebesparing verrekenen met het verhogen van de duurzame welvaart, die niet ten koste gaat van verwezenlijken. De breed gedragen Nederlandse de vrijblijvende convenanten en intentieverklarin- huur, terwijl de totale woonlasten voor de bewoner niet toekomstige generaties. ambitie van 20% vereist dat echt alle zeilen bij gen, en met meer durf en ambitie dwingender omhoog gaan omdat de energiekosten dalen. Om de worden gezet. D66 ziet dat de wereld er niet in afspraken maken. D66 staat voor de belangen van besparingen te realiseren moeten woningcorporaties D66 is in de regel voor een bescheiden overheid, slaagt gezamenlijk bindende afspraken te maken. volgende generaties. De aarde is niet van ons. meer samenwerken met energiebedrijven voor techni- maar hier zal de overheid de regie in handen In een houdgreep van besluiteloosheid strompelden Energiebesparing, duurzame energieproductie en sche ondersteuning, met gemeenten voor snelle moeten nemen. De ‘markt’ kan en zal deze proble- we naar de klimaattop in Kopenhagen om daar, na vergroening van onze economie zijn niet alleen uitvoering en met banken om de investeringen te matiek namelijk niet alleen oplossen. De overheid weken onderhandelen, zonder tastbaar resultaat noodzakelijk om de aarde in de nabije toekomst financieren. Tevens moet de wet aangepast worden zorgt voor een stimulerend en richtinggevend weer uit elkaar te gaan. Dat falen heeft de nood- leefbaar te houden. Ook de kinderen van de zodat huurders deze investeringen niet kunnen investeringsklimaat, zodat investeringen in her- zaak van harde, internationale overeenkomsten met toekomst hebben recht op een schone wereld. blokkeren. nieuwbare energie voor lange tijd kunnen worden betrekking tot duurzame energieproductie verder gerealiseerd. De overheid stelt scherpe eisen en vergroot. D66 pleit ervoor duidelijke langjarige randvoorwaar- • Energiezuinige koopwoningen. Ook koopwoningen strenge normen, in combinatie met redelijke den voor een succesvolle versnelde omslag naar moeten energiezuiniger worden. Ieder huis dat aange- termijnen, waaraan de markt moet voldoen. De Het realiseren van een duurzame energiehuishou- volledig hernieuwbare energie in 2050 vast te kocht wordt is reeds verplicht om een energielabel te overheid zorgt voor een gelijk speelveld, waardoor ding is van groot belang. Daarvoor is nodig: direct leggen in een Deltawet Nieuwe Energie, Binnen die hebben. D66 stelt voor kopers van een huis te verplich- valse concurrentie geen belemmerende rol kan spe- en aanzienlijk beperken van onnodig energiege- voorwaarden krijgen overheid, burgers en bedrijven ten de energiehuishouding van hun nieuwe woning te len. De overheid zorgt voor vergroening van ons bruik, versneld gebruik gaan maken van hernieuw- volop ruimte voor initiatieven en innovaties. verbeteren tot ten minste energielabel B. Deze verplich- belastingsysteem. bare energiebronnen en - waar fossiele energie nog ting geldt alleen als de daarvoor noodzakelijke investe- onvermijdelijk is - deze zo efficiënt en duurzaam Energiebesparing in de gebouwde omgeving ring binnen 7 jaar kan worden terug verdiend. Met D66 ziet dat de gewenste energietransitie tot op mogelijk opwekken. Volgens D66 gaat dit gepaard Veel energiebesparingsmaatregelen in en rond woningen name slecht geïsoleerde woningen (G-label) moeten zo heden te langzaam op gang komt. Er is bij consu- met een omslag van centrale naar duurzame lokale verdienen zichzelf snel terug. Vaak zonder subsidies. snel mogelijk naar het B-niveau worden getild. De extra menten nog te weinig bewustzijn over het belang opwekking. Toch worden veel verbeteringen niet doorgevoerd en investeringen kunnen (‘groen’) gefinancierd worden via van energiebesparing en te weinig kennis over hoe blijven veel subsidies ongebruikt. D66 wil energiebespa- de hypotheek. Voor bijzondere gebouwen zoals dat te bereiken. Slim omgaan met energie krijgt te Behalve overheid en bedrijfsleven heeft ook het ring als hoogste prioriteit stellen. Geld ter beschikking monumenten kan een uitzondering worden gemaakt. weinig prioriteit, ook doordat er vanuit de overheid individu een rol in de transitie naar een duurzame stellen alleen is niet voldoende: om energiebesparing onvoldoende over de lange termijn wordt nage- samenleving. Sterker nog, juist consumenten echt een succes te laten worden moet de overheid op • Makkelijker isoleren. Particuliere huiseigenaren D66 dacht. Daardoor is het huidige systeem te ambte- hebben directe invloed op het bewerkstelligen van een breed front inzetten en door een combinatie van stuiten vaak op administratieve en organisatorische P51 lijk, subsidies te zeer versnipperd, en beleid werkelijke veranderingen. Ieder individu draagt een financiële prikkels en verplichtingen investeringen op lasten bij het isoleren van hun huis. D66 pleit voor

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 instappaketten waarbij huiseigenaren eenvoudig toegekend. Momenteel vallen de zware industrie en dat stelt dat verbranden alleen nog mag als niets van consument naar producent van groene elektriciteit, kunnen intekenen en waarbij de overheid de adminis- energiebedrijven onder het Europese emissiehandels- anders meer kan. Hergebruik en upcycling is de norm, hen de groene stroom aan te laten kopen tegen een tratieve lasten en vergunningen overneemt. systeem (ETS). Het ETS zet een plafond op de uitstoot het gaat om het langdurig behouden van grondstoffen technologie-specifiek basistarief dat voor 20 jaar vast van CO2; indien een bedrijf meer wil uitstoten dan dit in de gebruiksfase. Uiteindelijk is het tekort aan ligt. Dit geeft een investeringszekerheid, die bijvoor- Energiebewustzijn bij consumenten plafond, moet het emissierechten kopen van een bedrijf grondstoffen zelfs voor de energievoorziening de beeld in Duitsland tot een sterke groei van groene Onze huidige consumptiemaatschappij heeft een groot dat teveel heeft, bijvoorbeeld omdat dat bedrijf grootste bedreiging. stroom heeft geleid. Het goedkoper worden van de effect op ons energieverbruik. Juist de burger/consument geïnvesteerd heeft in schonere productie. Het grote technologie maakt het de overheid mogelijk om de heeft directe invloed om werkelijke veranderingen te nadeel van emissiehandel is dat de prijs volatiel is. Dit Verduurzaming van grootschalige en basistarieven voor elektriciteit uit nieuwe investeringen bewerkstelligen: het is daarom belangrijk dat fors wordt schrikt investeringen in schone technologieën af, omdat kleinschalige energieopwekking jaarlijks naar beneden bij te stellen. De regeling moet geïnvesteerd in de verdere bewustwording van consu- deze gebaat zijn bij een stabiele CO2-prijs. D66 wil D66 zet in op decentrale energieopwekking. Hier is veel een open einde kennen zodat burgers en vooral menten. De uitdaging is om mensen als consument en daarom dat Nederland zich inspant om in Europees potentieel en als bijkomend effect raken burgers en fabrikanten en installateurs die projecten bouwen meer burger te betrekken bij het energievraagstuk. Gedrags- verband te pleiten voor een prijsvloer voor emissierech- bedrijven zo meer betrokken bij energieproductie en – zekerheid hebben. In eerste instantie is de regeling veranderingsprogramma’s zoals EcoTeam, of Global ten, al dan niet in combinatie met een CO2-belasting. consumptie. Daarnaast blijft grootschalige energieopwek- bedoeld voor zonne-energie, wind-op-land, en biogas, Action Plan sorteren effect en verdienen navolging. king nodig, maar moet deze duurzamer. D66 kiest voor maar nieuwe veelbelovende technologieën moeten in • Nivelleren van tarieven. D66 wil dat de energiebelas- grootschalige energieopwekking met wind op zee, voor de toekomst ook kunnen profiteren. • Duurzaamheidscertificering. D66 is voorstander van tingtarieven van klein- en grootverbruikers worden grootschalige zonne-energie en voor flexibele gascentra- certificering van bedrijven op het gebied van duurzaam- gelijkgetrokken door schijf twee en drie gelijk te stellen les als overgangsbrandstof. Van de eindige fossiele • Locaties voor opwekking duurzame energie. Veel heid en maatschappelijk verantwoord ondernemen, aan schijf één. Tevens moet een betere differentiatie brandstoffen vindt D66 aardgas de meest geschikte duurzaam potentieel, bijvoorbeeld in wind-op-land, analoog aan bestaande ISO-systemen. naar CO2-uitstoot plaatsvinden. Nu gelden nog fiscale “transitiebrandstof” als tijdelijke overbrugging naar een wordt niet gerealiseerd doordat projecten vastlopen in kortingen voor met name de energie-intensieve volledig duurzame energiemix. D66 heeft een ambitieuze vergunningverlening of afstemming met lokale overhe- • Kiloknallertax. Via het BTW-tarief kan de overheid industrie, bijvoorbeeld voor bedrijven die zich aangeslo- energieagenda en wil de Nederlandse ambitie niet den. Veel mogelijke opwekkingslocaties worden niet gericht de groei in de consumptie van bepaalde ten hebben bij een meerjarenafspraak. D66 wil deze loslaten. Om deze ambitie te verwezenlijken voor de ontwikkeld. De overheid dient een meer sturende rol te belastende producten zoals vlees ontmoedigen. (Zie uitzonderingen geleidelijk en gefaseerd afschaffen. energiemix warmte, transport en elektriciteit, moet spelen, met concrete doelstellingen. D66 pleit verder ook het hoofdstuk ‘Anders verdienen en verdelen’). elektriciteit de grootste transitie realiseren. Om hernieuw- voor één vergunningenloket met een bepaling dat als • Europese afstemming. Voor alle bedrijven die niet bare energie te stimuleren, moeten alle energieleveran- de aanvraag voor een vergunning niet binnen drie • Transparante energierekening. D66 wil dat energie- onder het Europese emissiehandelssysteem vallen, ciers in Nederland wettelijk verpicht worden een maanden na indiening is behandeld, de vergunning rekeningen eenvoudiger worden. De wildgroei aan dient de aangepaste energieheffing te gelden en toenemend minimum aandeel hernieuwbaar opgewekte automatisch goedgekeurd is. gecompliceerde energiecontracten moet worden daarnaast een CO2-component te worden berekend. elektriciteit in hun energiemix te hebben, met als targets: verminderd door in samenspraak met de sector het De vergroening van de belastingen mag echter niet tot 10% in 2010, 15% in 2015, 30% in 2020, 95% in 2040 • Wind-op-zee. Nederland moet voorop lopen in de aantal contractvormen te beperken. Zo kunnen te grote negatieve concurrentie-effecten leiden. Daarom en 100% in 2050. Daarnaast is energiebesparing een ontwikkeling van wind-op-zee. De procedures voor consumenten makkelijker aanbiedingen vergelijken en is Europese afstemming noodzakelijk, of compensatie belangrijk onderdeel van het energietransitiebeleid, met locaties/kavels, inclusief vergunningen en subsidies, bewuster omgaan met hun energieverbruik. binnen de CO2-boekhouding waarbij bedrijven die als doelstelling 3% besparing per jaar. moeten geïntegreerd uitgegeven worden door één teveel CO2 produceren rechten moeten kopen van hen departement. De veiligheidsvoorschriften en milieure- Gelijk speelveld en de vervuiler betaalt die beneden de norm werken. • Financiering duurzame energie. Meer dan de helft gels voor wind-op-zee zijn aan herijking toe. Door starre D66 wil de belasting op arbeid verlagen en de belasting van de Nederlandse energiesubsidies blijft onbenut. en achterhaalde regels worden windparken nu onnodig op milieubelastende consumptie verhogen. De Neder- • Vergroening van Onroerende Zaak Belasting Potentiële investeerders worden afgeschrikt door een ver uit de kust gerealiseerd. Nederland moet volop landse industrie is goed voor een derde van ons totale (OZB). D66 wil de hoogte van de OZB mede afhanke- onaantrekkelijke combinatie van rendement en risico, gaan deelnemen aan het North Seas Countries energieverbruik. Wat D66 betreft valt hier nog veel te lijk maken van het gebouw toebedeelde Energielabel, bureaucratie en onvoorspelbaarheid van de overheid. Offshore Grid Initiative voor de aanleg van een grens- winnen als het gaat om energiebesparing. Daarbij zullen waardoor deze belastingen gediversifieerd worden in Met name kleine projecten vinden geen doorgang. De overschrijdend netwerk in de Noordzee en de kuststa- wij nadrukkelijk rekening moeten houden met de zuinigheidscategorieën. Gezien de lokale diversiteit van financiering van duurzame energie moet voorspelbaar, ten. concurrentiepositie van deze bedrijven. D66 wil deze de hoogte van de OZB, kunnen steeds vanuit het lokaal transparant en simpel zijn en worden losgekoppeld van bedrijven de prikkels geven om zo zuinig mogelijk met vastgestelde middentarief de overige categorieën de rijksbegroting. D66 wil een zogeheten Feed-in tarief • Grootschalige zonne-energie. D66 wil dat de energie om te gaan, maar hen daarbij niet benadelen ten tarieven berekend worden op basis van een landelijk instellen met het volgende doel: het betrekken van Europese Unie een verdrag sluit met Noord-Afrikaanse opzichte van concurrenten die zonder beperking mogen geldende staffel met procentuele toeslagen en kortin- burgers en ondernemers bij deze energietransitie en het landen over investeringen in zonne-energie daar en vervuilen of verspillen. gen. De invoering hiervan is afhankelijk van een efficiënt stimuleren van innovatie van kleinschalige projecten. Dit terugleververgoedingen van zonnestroom aan het Het huidige systeem van energieheffing is niet eerlijk. Wie en effectief administratief systeem. Als alternatief kan houdt in dat de kleinverbruiker die zelf energie opwekt, elektriciteitsnet. Deze zonnestroom kan via hoogspan- het minst gebruikt, betaalt het meest. Voor bedrijfstakken het eigen woningforfait mede afhankelijk worden bijvoorbeeld met zonne-panelen, zijn overtollige stroom ningsnetten op basis van gelijkstroom efficiënt naar die internationaal opereren worden lastenverzwaringen in gemaakt van het energielabel. tegen een tevoren vastgesteld tarief terug mag leveren Noordwest-Europa getransporteerd worden. Nederland Europese context ingevoerd, of in Nederland ingevoerd aan het net. Dat tarief wordt jaarlijks door de overheid moet actief gaan deelnemen aan het Zonne-Energie met compensatie via andere belastingen. • Recycling gaat voor energie uit afval. Verbranding vastgesteld op basis van de dan geldende tarieven voor Plan van de Mediterrane Unie en Nederlandse bedrijven werd lange tijd gezien als dé oplossing voor het grijze stroom en geldt voor een periode van 20 jaar. dienen te worden gestimuleerd om deel te nemen aan D66 • Veilen van emissierechten. D66 wil dat emissierech- afvalprobleem in Nederland. D66 stelt zich achter het Stroomleveranciers moeten wettelijk verplicht worden het DESERTEC consortium voor de toekomstige bouw P53 ten zo snel mogelijk worden geveild in plaats van gratis nieuwe Landelijk Afvalbeheerplan, het zogeheten LAP2 om, wanneer hun particuliere klanten overschakelen van tot 100 GW aan zonnecentrales in Noord-Afrika.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Gas als transitiebrandstof. Voor D66 is aardgas de • Stimuleren innovatie. D66 verwacht van de overheid • Slimme netten. De transitie van centrale naar meer Duurzaamheid en bestuurlijke vernieuwing meest geschikte ‘transitiebrandstof’ in de overgang een stimulerende rol in het opbouwen van nieuwe lokale en ook lange afstandsopwekking van elektriciteit, Meer daadkracht en minder bureaucratie vragen ook om naar een echt duurzame energiehuishouding. Aardgas industriesectoren in duurzame energie. De overheid kan zal gevolgen hebben voor de optimale inrichting van het bestuurlijke vernieuwing. D66 wil dat Energie en Klimaat- stoot ruim de helft minder CO2 uit dan kolen en kan een faciliterende rol spelen in vergunningverlening, in elektriciteitsnet. Netwerkbedrijven zullen de netwerken beleid in één hand komt, zoals in landen als Denemarken, bovendien in toenemende mate bijgestookt worden het steunen en opstarten van kleinschalige pilots en moeten aanpassen. Een (geleidelijke) transitie naar Verenigd Koninkrijk, en Duitsland. Door bundeling van met biogas. Dit is belangrijk wanneer de betekenis van door het bevorderen van de kennisinfrastructuur rond ‘slimme’ netten zal nodig zijn. Daarbij speelt ook de werkvelden en de daaruit volgende bestuurlijke slag- weersafhankelijke energiedragers (vooral wind en zon) WO/HBO/MBO. keuze tussen gelijkstroom en wisselstroom als techno- kracht kan de centrale overheid de transitie maken van toeneemt. Een belangrijk voordeel van gasgestookte logie. In overleg met de (inter-)nationale netbeheerders het formuleren naar het realiseren van ambities. centrales is de grote flexibiliteit. • Biogas uit mest en andere biomassa. Op basis van wil D66 verder onderzoeken of het op de langere biogas uit mestvergisting, in combinatie met vergisting termijn verstandig is over te stappen op gelijkstroom. • Interregionale regulering. D66 vindt dat het tijd is om • Beperk kolen. D66 wil geen vergunningen meer van andere reststromen, heeft de Nederlandse veehou- Voor elektriciteitstransport via hoogspanning- en het toezicht en de regulering van de energiemarkten verlenen aan de nieuwbouw van energiecentrales die derij een potentie van circa 10 % van ons nationale laagspanningnetten biedt gelijkstroom waarschijnlijk naar een hoger niveau te brengen. Leveranciers en meer dan 350 gram CO2 per kWh elektriciteit uitstoten. aardgasverbruik. Mestvergisting levert ook een een beter alternatief ten opzichte van wisselstroom, dat netbeheerders opereren in de praktijk al op Noordwest Vanaf 2020 zullen bovendien alle in operatie zijnde belangrijke bijdrage aan het verduurzamen van de voor middenspanningnetten de meest economische Europese schaal. energiecentrales bij wet verplicht worden om aan deze veehouderij, o.a. door beperking van diverse emissies oplossing blijft. Juist voor energie uit hernieuwbare 350 gram norm te voldoen, eventueel door – indien en een betere mineralenhuishouding. D66 bepleit dan bronnen (zoals bij windparken op zee en grootschalige • Transitieplan 2050. D66 wil dat in de komende bewezen veilig en rendabel – het afvangen en opslaan ook adequate feed-in regelingen die rendabele zonne-energie uit Zuid Europa of Noord Afrika) zijn ‘high kabinetsperiode een concreet en integraal transitieplan van CO2. Voordat langjarige ervaring met de onder- exploitatie van vergisters mogelijk maken. voltage direct current’-HVDC-verbindingen uitstekende wordt geformuleerd met als doel in 2050 geen fossiele grondse opslag van CO2 opgedaan is, vindt geen oplossingen. D66 wil op korte termijn nadere pilots brandstof meer te gebruiken. opslag onder woongebieden plaats. Vanuit het principe • Opheffen belemmeringen duurzame ontwikkelin- organiseren om de besparingsmogelijkheden van dat de vervuiler betaalt, zal de overheid na de beginfase gen. Bij ontwikkelingen en valorisatie van duurzame, gelijkstroom op laagspanning niveau te ontwikkelen. De geen subsidie meer verstrekken voor de ontwikkeling vernieuwende ontwikkelingen vormen bestaande overheid moet met netbeheerders investeren in pilots van CO2-opslagtechnologie. Vanwege consequente wet- en (subsidie)regelgeving regelmatig een belemme- met gelijkstroomnetten, beginnend op lokaal niveau, fiscale vergroening dient ook het vrijstellen van accijn- rende factor. D66 wil vernieuwing en verduurzaming om uiteindelijk een betrouwbare structuur op te zen voor kolen afgeschaft te worden door stapsgewijze versnellen door tijdelijke ontheffing van die belemme- bouwen. Door de inrichting van actieve ‘slimme netten’ invoering van een jaarlijks stijgende kolenaccijns. In rende regelgeving te verlenen. kunnen netbeheerders ook de opwekking en het eerste instantie in Europees verband, mocht dit verbruik van elektriciteit bij consumenten bijsturen. mislukken dan neemt Nederland zijn eigen verantwoor- Energieleverantie, opslag en transport delijkheid hierin. Omdat de opwekking van energie zowel ‘grootschalig • Nederland als gasrotonde. Nederland speelt een centraal’ als ‘kleinschalig decentraal’ zal plaatsvinden, belangrijke rol in transport, opslag en distributie van gas • Geen nieuwe kerncentrales. Kernenergie kan alleen wordt de behoefte aan intelligent transport en slimme in Noordwest-Europa. Middels pijplijnen en LNG-facili- een optie worden in een samenhangend plan voor opslag groter. Er moeten in de komende decennia teiten kan deze rol uitgebouwd worden tot die van een energietransitie, pas nadat Nederland tot het uiterste is miljarden euro’s geïnvesteerd worden in onze verouderde zogenaamde gasrotonde. D66 onderschrijft deze gegaan in energiebesparing en bovendien hernieuwba- netwerken. Met de inzet van netwerktechnologie en ambitie omdat deze verder bijdraagt aan energie-zeker- re energiebronnen niet of onvoldoende in de resterende informatietechnologie moeten we de energiesystemen heid en energie-onafhankelijkheid. Daarbij blijft de energievraag kunnen voorzien. Energieoverschotten uit ‘slimmer’ maken. D66 wil met het lokale bestuur afspra- ambitie van D66 om Nederland in 2050 volledig ons omringende landen moeten daarbij nadrukkelijk ken maken over de besteding aan dit soort slimmere onafhankelijk van fossiele brandstoffen te maken meegewogen worden. Vanwege problemen met netwerken van de opbrengsten van de vervreemding van uiteraard wel overeind. nucleair afval, de zeer lange bouwduur (meer dan 15 de aandelen in NUON en Essent. jaar), de hoge base-load, eindige uraniumvoorraden en • Internationale energiemarkt. Europa wordt steeds het verdringen van duurzame energie, is kernenergie • Slimme meters. D66 is voor het gebruik van slimme belangrijker, ook als het gaat om energie - en milieu-be- geen goede transitiebrandstof. Mocht onverhoopt, na meters. Consumenten krijgen met deze meters meer leid. D66 spant zich in voor een snellere ontwikkeling alle andere inspanningen, kernenergie toch noodzake- controle over hun eigen energieverbruik. In plaats van van één Europese energiemarkt, mede omdat de lijk zijn, dan kan dit alleen als het zich in een ‘fair level alleen een piek- en een daltarief zijn er dan meerdere omslag naar duurzame energie door samenwerking playing field’ kan handhaven. Dus in concurrentie met tarieven en tariefperioden. De investering voor ‘slimme efficiënter gerealiseerd kan worden.. De energiemarkt is alternatieven en alleen in combinatie met wettelijke meters’ is betrekkelijk gering in verhouding tot de totaal allang niet meer nationaal georiënteerd; onze gas- en afspraken over verduurzaming van de overige energie- benodigde investeringen in de elektriciteitssector. Deze elektriciteitsnetwerken zijn sterk verweven met andere voorziening. D66 is daarbij tegen elke vorm van investering zal zichzelf terugverdienen: netcapaciteit zal landen in Noordwest-Europa. D66 wil zich inzetten om verkapte staatsteun aan kernenergie. Ook de kosten beter worden benut en investeringen in extra elektrici- meer inter-connecties, zoals de NorNed-kabel van voor bijvoorbeeld de beveiliging, de verzekering van teitsproductie zullen worden verminderd. D66 wil Noorwegen naar Nederland, te krijgen. Europa moet risico’s voor de samenleving,en de kosten van trans- voldoende garanties voor de waarborging van de internationale samenwerkingsverbanden creëren om D66 port, verwerking en opslag van nucleair afval dienen privacy van afnemers. ook investeringen in grootschalige energieopwekking P55 volledig door de exploitant gedragen te worden. uit hernieuwbare bronnen buiten de EU te stimuleren.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 grotere gemeenten / waterschappen en provincies integreren / provincies worden landsdelen / minder ministeries / bestuurders direct gekozen

rijksoverheid kan sterk worden afgeslankt en moet zich • Eigen gemeentelijk belastinggebied. In de lokale Anders besturen en beïnvloeden richten op strategische vraagstukken van nationale en democratie moet ook een goede afweging tussen internationale aard. belastingheffing en voorzieningenniveau kunnen worden D66 gaat uit van een samenleving die ge- mogelijk neer te leggen bij de burger. D66 staat gemaakt. Vergroting van het eigen gemeentelijke bouwd is op vertrouwen. Vertrouwen in men- voor een democratisch gelegitimeerd en dienstbaar • Slagvaardige gemeenten voorwaarde voor belastinggebied is daarom gewenst, zeker met het sen, in de keuzes die zij maken en in de openbaar bestuur. Mensen geven bestuurders decentralisatie. Kleine gemeenten hebben vaak te oog op de voorgenomen decentralisatie. verantwoordelijkheden die zij kunnen dragen. verantwoordelijkheid, maar ook de bevoegdheden weinig bestuurskracht om de uitdagingen van de Een maatschappij voor en door mensen zelf. en middelen om maatschappelijke problemen echt toekomst aan te gaan. D66 wil een aanzienlijke • Provincies worden landsdelen. D66 wil een beperkt Een maatschappij, waarin mensen zoveel aan te pakken. Het toezicht en de controle daarop decentralisatie van Rijkstaken naar gemeenten. takenpakket van de provincies en beperkte bevoegdhe- mogelijk zelf bepalen hoe hun leven en hun organiseren mensen ook zoveel mogelijk zelf. Daarvoor is versterking van de bestuurskracht noodza- den in medebewind. D66 wil deze provincies nieuwe land worden ingericht. En dat betekent dat we kelijk. Dan is wel een aanzienlijke opschaling nodig. stijl in deze kabinetsperiode opschalen tot een beperkt mensen vaker dan eens in de vier jaar om hun D66 gaat uit van een overheid, die haar beperkin- Gemeenten krijgen maximaal 2 jaar de tijd om hiervoor aantal landsdelen, waarvan het randstedelijk gebied - mening vragen. gen kent, maar goed presteert op kerntaken. zelf met adequate voorstellen te komen. Ook grote de vierhoek Amsterdam - Den Haag - Rotterdam - Daarvoor is een grondige herziening van de steden, vooral die met een regiofunctie, hebben een Utrecht - er een zal zijn . Hierna volgen andere De overheid heeft een dienende rol. Zij is er voor de omvang en de taken van de verschillende bestuur- tekort aan bestuurskracht. Daarvoor kan schaalvergro- landsdelen. Binnen de landsdelen moet aandacht burgers, niet andersom. De overheid moet een slagen noodzakelijk. Wat lokaal kan, doen we ting eveneens een oplossing zijn. De huidige constructies blijven voor de culturele eigenheid van de oorspronkelij- betrouwbare partner zijn, transparant en overzich- lokaal. Wat nationaal moet, voeren we nationaal uit. op basis van de Wet Gemeenschappelijke Regelingen en ke provincies. De waterschappen gaan op in deze telijk. De overheid als hulp, niet als belemmering. Wat in Europa kan, doen we Europees. Dit heeft WGR-plus kunnen in de nieuwe opzet fors worden landsdelen. En als het fout gaat, dan erkent de overheid dat en gevolgen voor de omvang van de rijksoverheid. verminderd of bij ruimtelijk-economische taken worden is zij aanspreekbaar. Al deze democratische structuren zijn continu overgebracht naar de provincies nieuwe stijl. Daarin • Rijkstaken decentraliseren. Zoveel mogelijk Rijksta- In zo’n samenleving hebben burgers en overheid betwistbaar. Deelbelangen mogen nooit de over- worden ook gedeconcentreerde Rijksdiensten onderge- ken moeten worden verlegd naar decentrale niveaus, een gedeelde verantwoordelijkheid om – met hand krijgen. En bovenal geldt, voortdurend: bracht en ZBO’s op regionaal niveau. De noodzaak moet met name de gemeentes en het middenbestuur. Dit duidelijke afbakening van taken – de grote -proble- burgers bepalen en bestuurders zijn aanspreek- steeds opnieuw worden bewezen. De besluitvorming betekent dat er lokale verschillen zullen ontstaan die men van deze tijd aan te pakken. baar. over deze ingrijpende operatie dient binnen de komende decentrale overheden aan hun eigen burgers moeten kabinetsperiode te worden afgerond. Binnen-gemeente- verantwoorden. De rijksoverheid richt zich op strategi- Burgers worden vaak teleurgesteld in een overheid Vrije en verantwoordelijke mensen staan aan de lijke decentralisatie naar dorpen, wijken en buurten kan sche vraagstukken van nationale en internationale aard. die belemmeringen opwerpt, in plaats van weg- basis van een samenleving die gebaseerd is op de aanspreekbaarheid en zichtbaarheid van het bestuur Ze houdt zich minder bezig met inrichting en controle neemt. Teleurstelling over politieke partijen die vertrouwen, niet op wantrouwen. Zij organiseren vergroten, mits daarvoor vanuit de lokale bevolking van lagere bestuursniveaus. Dit leidt tot afslanking van verwachtingen scheppen, maar deze niet inlossen. macht en tegenmacht, de transparantie van macht voldoende draagvlak bestaat. Hervorming van de het rijksapparaat. Teleurstelling over politici die van alles beloven, en de controle op die macht. Die mensen kiezen financiële verhouding tussen Rijk en gemeenten moet maar hun beloftes niet nakomen. hun vertegenwoordigers. Democratisch. Die aansluiten bij de beoogde taakverzwaring en opschaling. Minder ministeries, met heldere vertegenwoordigers vormen namens de burgers Uitbreiding van het gemeentelijk belastinggebied kan hier verantwoordelijkheden D66 maakt zich zorgen over een overheid die haar het bestuur. Niet ver weg van die burgers achter deel van uitmaken. status als betrouwbare partner verloren heeft. gesloten deuren, maar dicht bij de mensen, toegan- • Minder/kleinere ministeries. D66 wil het aantal Verloren, door stuntelende, niet afrekenbare kelijk en transparant. • Meer gemeentelijke taken. Het lokale bestuur vormt ministeries verminderen. Ook worden ministeries bestuurders, door onbereikbare loketten en door de primaire bestuurslaag. Veel meer taken dienen te afgeslankt. Dit kan omdat D66 kiest voor minder een ondoordringbare bureaucratie. Een bureaucra- Nieuwe schaal en taakverdeling bestuur worden gedecentraliseerd naar dat niveau, zoals de overheidsinterventie en meer eigen verantwoordelijkheid tie, in stand gehouden door teveel bestuurslagen. Het bestuur in Nederland is versnipperd, ondoorzichtig, AWBZ (welzijnsbeleid), (langdurige) zorg, sociale voor burger. Vertrouw op de eigen kracht van mensen. Daardoor zijn verantwoordelijkheden versnipperd inefficiënt en niet aanspreekbaar. D66 wil een bestuur dat woningbouw, grote stedenbeleid, jeugdzorg en de Vermindering van de controlelast is hiervan een geraakt. Er wordt zelden of nooit iets afgeschaft in dienstbaar en wendbaar is, en zich richt op het aanpak- sociale zekerheid. Dit biedt ook ruimte om taken en exponent. Verbetering van de prestaties van rijkstaken, Nederland. ken van de maatschappelijke problemen van deze tijd. bevoegdheden van ZBO’s (Zelfstandige Bestuurs-orga- zoals de uitvoering van grote projecten, ICT projecten, D66 maakt zich zorgen over de verouderde staat Dat vraagt een grondige herziening van de omvang, nen, zoals het UWV) geheel of gedeeltelijk over te dienstverleningprojecten, is nodig. van onze democratie. De spelregels van onze schaal en taken van alle bestuurslagen. hevelen naar de versterkte gemeenten. democratische rechtstaat zijn geschreven met de D66 vindt dat de gemeente het eerste gezicht moet zijn • Beperken tot kerntaken. Ministeries dienen zich ganzenveer en moeten zien te overleven in de tijd van de overheid. Dit betekent decentralisatie van taken: • Meer ruimte en vrijheid voor gemeenten. Gemeen- enkel bezig te houden met hun primaire kerntaken. van internet. Met als gevolg: kiezers die zich niet wat lokaal kan, lokaal doen. Om dit mogelijk te maken is ten krijgen meer beleidsvrijheid en financiële middelen. Secundaire of ondersteunende taken van ministeries, meer vertegenwoordigd voelen door bestuurslicha- gemeentelijke opschaling nodig en een versterking van Alle verticale toezichts- en verantwoordingsrelaties en zoals het ontwikkelen en beheren van ICT, facilitaire men die daar door de jaren heen voor zijn opge- de lokale democratische structuur. Daarnaast streeft D66 de daaruit voortvloeiende verplichtingen voor decentra- werkzaamheden en administratieve afhandeling, richt. naar een effectief en efficiënt werkend middenbestuur. De le overheden worden drastisch gesaneerd waarbij ook worden rijksbreed centraal georganiseerd, dan wel provincies moeten zich concentreren op een goede en de nog resterende specifieke uitkeringen moeten uitbesteed aan de markt. Lopende initiatieven hiertoe D66 wil onze democratische rechtstaat vernieuwen; efficiënte uitvoering van taken op ruimtelijk-economisch worden meegenomen. Bestuurders moeten niet worden doorgezet en versterkt. D66 niet als doel op zich, maar als middel. Een middel en milieugebied. D66 wil de provincies deze kabinetsperi- voortdurend verantwoording aan elkaar afleggen, maar P57 om de macht – en de controle daarop – zoveel ode samenvoegen tot een beperkt aantal landsdelen. De vooral aan de burgers. • Minder ministers. Ook het aantal ministers wordt

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 beperkt tot maximaal het geslonken aantal ministeries. • Afschaffen dubbelmandaat. D66 wil dat een einde overstijgen geen departementen en versterken zo de king vindt alleen plaats op verzoek. Het gevolg: bestuur Ministers kunnen naast het beheer van een beleidsveld wordt gemaakt aan het dubbelmandaat van volksverte- verkokering. Het huidige commissiestelsel moet worden en burgers touwtrekken over de openbaarheid van van een ministerie ook de politiek verantwoordelijke genwoordigers op verschillende niveaus. Het lidmaat- vervangen door themacommissies - jeugd, kenniseco- overheidsinformatie. De openbaarheid van overheidsin- worden voor een horizontaal project of programma. schap van Tweede of Eerste Kamer, Provinciale Staten nomie etc. – die de departementen overstijgen. formatie is de laatste vijftien jaar niet aangepast. Ontoe- Daarin kan de samenhang van vraagstukken van een en Gemeenteraad dient de aandacht te krijgen die het gankelijkheid blijft overheersen. Een bestuur dat zich bestuurlijke aanpak worden voorzien. De departementale verdient en niet te worden gecombineerd met een • Meer zeggenschap Tweede Kamer bij belangrijke verhult is niet aanspreekbaar. D66 wil de wet Openbaar- organisatie moet deze verantwoordelijkheidstoedeling vol- tweede vertegenwoordigende functie. De Gemeente- benoemingen. D66 pleit voor instemmingsrecht van heid van Bestuur aanpassen. Ook wil D66 een verbete- gen en ondersteunen. Ook de financiële organisatie moet wet en Provinciewet worden op dit punt aangescherpt. de Tweede Kamer bij de benoeming van bestuurders ring in de openbaarheid van de Europese instellingen hieraan worden aangepast. Bij de organisatie en van uitvoeringsgerichte, zelfstandige bestuursorganen (Eurowob). taakverdeling van staatsecretarissen is het van belang dat • Inspraak en referendum. Bestuurders moeten er voor (ZBO’s). Ook de publieke verantwoording door ZBO’s Nederland zich in de Raad van Ministers van de Europe- zorgen dat burgers op meer manieren dan alleen via de dient te worden verbeterd: de Kamer moet directeuren • Verminderen regeldruk. Burgers, grote bedrijven en se Unie in elke raad kan vertegenwoordigen. verkiezingen betrokken zijn bij beslissingen die zij van ZBO’s kunnen horen. Grote uitvoerings-ZBO’s MKB-ondernemingen moeten minder last van regels nemen. Dit versterkt het draagvlak voor beleid. De krijgen burgerraden met ruime controlerende en krijgen door onder meer de dienstverlening te verbete- Democratischer bestuur betrokkenheid van burgers kan ook leiden tot kwalitatief initiërende bevoegdheden. ren. Wel zal de overheid de rol van marktmeester Naast dienstbaar, efficiënt en resultaatgericht moet het betere besluiten. Daarom wil D66 dat burgers op alle steviger moeten invullen om te toetsen of de werking bestuur in Nederland ook democratisch zijn. D66 hecht niveaus in een vroeg stadium worden betrokken bij • Kamer neemt initiatief bij formatie. D66 vindt dat de van markten publieke belangen schaadt. Ook consu- daarom aan een democratische verankering van dit besluitvorming. Die inspraak moet geschieden met de Tweede Kamer na de verkiezingen het initiatief moet mentenbelangen moeten aldus worden geborgd. nieuwe bestuurlijke bestel. Actieve democratische nieuwste communicatiemiddelen. Ook kunnen via nemen bij het formatieproces. Niet het staatshoofd, controle moet worden gewaarborgd. D66 wil dat burgers raadplegende middelen burgers met eigen initiatieven maar bij voorkeur het parlement zelf moet een informa- • De overheid is dichtbij en servicegericht. D66 vindt meer bij het openbaar bestuur betrokken worden: één of alternatieven komen voor beleid (bijvoorbeeld door teur of formateur voordragen. Het staatshoofd bekrach- servicegerichtheid, bereikbaarheid en dienstbaarheid stem per vier jaar schept onvoldoende basis voor een meerkeuzereferenda en preferenda). Hiermee kan tigt deze voordracht. Wanneer in de toekomst de belangrijke criteria in de opstelling van de overheid gezaghebbend en stabiel bestuur. D66 streeft ernaar dat vooral lokaal recht worden gedaan aan de betrokken- minister-president rechtstreeks wordt gekozen, heeft richting burgers. Openingstijden, bereikbaarheid via op termijn bestuurders op alle niveaus door burgers heid en creativiteit die onder burgers bestaat. Als het deze zelf de verantwoordelijkheid voor het formatiepro- telefoon en internet en een snelle afhandeling van gekozen worden. hele democratisch proces is doorlopen, moet als ces. vragen zijn hierin belangrijke graadmeters. Waar noodrem de mogelijkheid van het correctief referendum mogelijk wordt dienstverlening van de overheid ook via • Kiesstelsel hervormen. D66 wil het kiesstelsel bestaan. • Ambtenaren gehoord door volksvertegenwoordi- internet aangeboden. De mogelijkheden voor contact hervormen. De sterk wisselende stembusuitslagen en ging. Ambtenaren moeten door de volksvertegenwoor- zonder internet blijven gehandhaafd. de moeilijker geworden meerderheidsvorming geven de • ICT en burgerparticipatie. D66 vertrouwt erop dat diging kunnen worden gehoord. Dit is een nuttig D66-analyse van de gebrekkige legitimiteit van onze inwoners van Nederland prima in staat zijn om te aanvullend instrument voor informatievoorziening aan • Normen dienstverlening concreet en meetbaar. democratie hernieuwde geldigheid. Bovendien onder- beslissen wat nodig is in hun directe leefomgeving. de Tweede Kamer. De overheid moet zichzelf dwingende mechanismen streept deze problematiek het belang van een ander Sterker nog, het uitwisselen van meningen en het opleggen. Servicenormen bij dienstverlening moeten kiesstelsel dat de binding tussen kiezer en gekozene vinden van gedeelde grond versterkt de sociale binding • Ceremonieel Koningschap. D66 wil dat het staats- concreet en meetbaar zijn. Goede dienstverlening versterkt. in buurten. Het is aan de overheid om met behulp van hoofd een ceremoniële rol speelt in ons staatsbestel. betekent ook dat de overheid op eigen initiatief de ICT mensen in staat te stellen zelfbestuur vorm te Het staatshoofd moet geen deel meer uitmaken van de burgers moet wijzen op mogelijkheden of voordelen. • Spreiding verkiezingen lokale overheid. Om de geven. Die inzet van ICT is ook bruikbaar voor het regering. Daarmee kan zijn onschendbaarheid worden band te versterken tussen de lokale overheid en de verzamelen van input voor lokaal beleid. afgeschaft. Ondertekening van wetten en ‘Koninklijke’ • Archieven transparant. D66 wil, naar Brits voorbeeld, kiezer wil D66 dat lagere overheden zelf kunnen besluiten is dan overbodig. De formateur wordt niet geheime archieven transparanter maken. Er moet een bepalen wanneer verkiezingen gehouden worden, met • Alle overheidswebsites dienen toegankelijk te zijn langer door de Koning aangewezen maar door de inventarislijst komen van geheime stukken, zodat bij handhaving van de termijn van vier jaar waarna in ieder voor visueel beperkten. Tweede Kamer, of liever nog: direct gekozen door de uiteindelijke ontsluiting van de stukken er gericht naar geval verkiezingen worden uitgeschreven. burgers. Leden van het Koninklijk Huis zijn niet vanzelf- documenten kan worden gevraagd. Nu is de inhoud • Minderheidsenquêterecht. De gang van zaken rond sprekend lid van de Raad van State. De Koning regeert van de archieven volstrekt ondoorzichtig, zelfs wanneer • Gekozen bestuurders op alle niveaus. Politici en de parlementaire enquête over de Irak-kwestie laat zien ook niet meer ‘bij de gratie Gods’. geheime stukken worden vrijgegeven. bestuurders moeten bereid zijn verantwoording af te dat het enquêterecht tekort schiet. Het is te gemakkelijk leggen over bereikte resultaten. Daarom vindt D66 dat voor een kabinet en aanverwante coalitiefracties om Transparant en dienstbaar bestuur Nederland als onderdeel van Europa de belangrijkste politieke bestuurders rechtstreeks mogelijk pijnlijke enquêtes te blokkeren. D66 pleit Naast het versterken van de democratie wil D66 meer Denken over bestuurlijke vernieuwing blijft wat D66 moeten worden gekozen door enkelvoudige overdraag- daarom voor de invoering van een minderheidsenquê- openheid en transparantie in het openbaar bestuur: betreft niet beperkt tot onze landsgrenzen. De rol van bare stem (burgemeester, commissaris van de Konin- terecht. Indien ten minste een derde deel van de beslissen en besturen dient niet plaats te vinden buiten Nederland in Europa moet niet door Buitenlandse Zaken gin, minister-president, voorzitter Europese Commissie). Tweede Kamer dat wenst, moet een parlementaire het zicht van de burgers, maar in de openbaarheid. maar door Algemene Zaken worden gecoördineerd. Dit Deze gekozen bestuurders kunnen vervolgens hun enquête worden gehouden. Openbaarheid en transparantie zijn ook van groot belang ligt voor de hand, vooral nu in het Lissabon-verdrag de eigen kabinet of college samenstellen. Overigens vindt voor goede nieuwsgaring. Alleen als overheidinformatie positie van de Europese Raad is versterkt en daarmee de D66 dat de minister-president alleen meer macht krijgt • Huidig commissiesysteem Tweede Kamer hervor- vrij beschikbaar is, kan de pers haar controlerende doorslaggevende rol van de premier voor de positie van D66 (zoals een aanwijzingsbevoegdheid) als deze direct men. D66 wil een hervorming van het huidige commis- functie uitoefenen. De huidige praktijk is nog weinig trans- Nederland in Europa. Bovendien kunnen zo de standpun- P59 verkozen wordt. siesysteem van de Tweede Kamer. De commissies parant. Geheimhouding is de standaard en openbaarma- ten van de ministers in de verschillende EU-Raadsforma-

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 ties beter op elkaar worden afgestemd, wat de Punten voor de toekomst dat wil zeggen een rechtstreeks democratisch mandaat samenhang tussen de verschillende beleidsterreinen zou In 2009 is de Staatcommissie Grondwet ingesteld. D66 van de kiezer. In een consistent systeem van ‘checks vergroten. Een grotere samenhang van beleid zal ervoor wil de ruimte die ontstaat naar aanleiding van het advies and balances’ behoort het zo te zijn dat de regering zorgen dat Nederlands positie in Europa wordt versterkt. van de commissie voor eventuele wijzigingen van de regeert en de volksvertegenwoordiging de wetten Grondwet aangrijpen om de volgende punten te realise- maakt. • Europa transparant. D66 streeft naar verbetering van ren: de huidige regelingen voor Openbaarheid van Bestuur • Eerste Kamer afschaffen. De Eerste Kamer is ooit in de EU (“Eurowob”). D66 is daarom bezorgd over de • Aanpassen procedure grondwetswijziging. ingesteld om als ‘chambre de réflection’ de wetsvoor- voorstellen om Openbaarheid van Bestuur juist te Wetsvoorstellen worden door een gewone meerderheid stellen uit de Tweede Kamer nogmaals te bestuderen. beperken. in de Tweede en Eerste Kamer aangenomen. Grond- In de werkelijkheid van alledag is het politieke karakter wetswijzigingen echter behoeven twee lezingen met echter gaan overheersen, terwijl de Eerste Kamer niet • Grotere betrokkenheid van de Tweede Kamer bij verkiezingen ertussen met respectievelijk een gewone direct wordt gekozen. Daarom wil D66 de Eerste totstandkoming van EU-regelgeving. De betrokken- en een tweederde meerderheid. Dit is een zware en Kamer afschaffen. Het beoordelen van de kwaliteit en heid van de Tweede Kamer bij de totstandkoming van tijdrovende procedure die niet langer houdbaar is in een uitvoerbaarheid van wetgeving laten we dan over aan EU-regelgeving is noodzakelijk. Betrokkenheid bij tijd waarin veranderingen zich bijzonder snel voltrekken. hen die ervoor toegerust zijn: juristen en praktijkdes- supranationale regelgeving bevordert de democratische De procedure voor een grondwetswijziging moet kundigen. Hun beoordeling is zowel een uitvoerings- legitimatie ervan. De Tweede Kamer moet zich daarom daarom worden vereenvoudigd. Daarbij wil D66 echter toets als een toets op kwaliteit van wetgeving. Totdat tijdig en intensief bemoeien met Europese besluitvor- niet voorbijgaan aan het feit dat de verandering van de de Eerste Kamer is afgeschaft dient zij een eenmalig ming. grondwet van een andere orde is dan die van een terugzendrecht te krijgen. Een volledig en volwaardig gewone wet en er waarborgen moeten bestaan voor systeem van constitutionele toetsing dient te zijn Koninkrijksrelaties wijziging door een toevallige meerderheid. Daarom is ingevoerd voor de Eerste Kamer kan worden afge- D66 stoort zich aan het dominante, negatieve beeld over D66 van mening dat een grondwetswijziging in één schaft. Aruba en de Nederlandse Antillen en wil dat Nederland kabinetsperiode moet kunnen worden afgerond (slechts een betrouwbare partner binnen het koninkrijk is. Het één lezing dus), maar dat in die kabinetsperiode dan proces van staatkundige verandering is inmiddels wel een tweederde meerderheid (in beide Kamers of in vergevorderd. Curaçao en Sint Maarten worden, onder een verenigde vergadering) moet bestaan voor het voorwaarden, zelfstandige landen binnen het Koninkrijk voorstel. Daarnaast zou een nader te bepalen categorie der Nederlanden. Bonaire, Saba en Sint-Eustatius (de van fundamentele wijzigingen vervolgens door een BES-eilanden) worden ‘bijzondere’ gemeenten van referendum moeten worden bezegeld. Nederland. In 2010 wordt de gefaseerde overdracht van taken van het land Nederlandse Antillen naar de nieuwe • Afschaffen verplichte advisering Raad van State. landen en Nederland voortgezet. D66 blijft voorstander Nederland is één van de weinige landen waar een van een nieuw statuut dat kansen biedt op economische adviesorgaan dient te adviseren over alle wetsvoorstel- ontwikkeling van en door de eilanden in een nieuwe len. Om de snelheid van het beleidsvormingsproces te staatkundige verhouding tot Nederland. versnellen, wil D66 afschaffing van deze verplichte advisering door de Raad van State. Alleen wanneer het • Herfinanciering staatsschuld. D66 is voor herfinan- kabinet dat wenselijk acht of op verzoek van de Tweede ciering van de staatsschuld onder voorwaarde dat er Kamer, wordt nog het advies van de Raad ingewonnen. plannen komen voor de opbouw van de economie, Dat laat onverlet dat de Raad van State ongevraagd perspectief voor de ontwikkeling van de democratie, advies kan uitbrengen. verbeterde wetgevingskwaliteit, een goed functioneren- de rechtstaat en integer bestuur. De rijkswetgeving op • Wetgevende macht bij het parlement. De Neder- het terrein van veiligheid en politie en de staatkundige landse bestuurscultuur kenmerkt zich traditioneel door vormgeving van het bestuur van de BES-eilanden een veelheid aan benoemde ambten, vormen van verdienen hiervoor steun. collegiaal bestuur en samengestelde organen. De regering bijvoorbeeld bestaat uit het staatshoofd en de ministers, en de wetgevende macht bestaat uit regering (staatshoofd en ministers) en Staten-Generaal (Tweede en Eerste Kamer). Dit past historisch goed in onze polderconstitutie, maar niet bij een moderne machten- scheiding. Een volwassen democratie gaat uit van een D66 stelsel waarin de belangrijkste bevoegdheden worden P61 uitgeoefend door organen met de zwaarste legitimatie,

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 meer aandacht voor zorgnetwerken / sparen voor voorzienbare zorgkosten / verantwoorde zelfbeschikking over het levenseinde

Met het Elektronisch Patiënten Dossier (EPD) is de patiënt • Deskundigheidscentra bundelen expertise. D66 is Anders zorgen en verzorgen eigenaar van zijn eigen medische informatie.D66 steunt tegen versnippering van expertise over te veel locaties en de ontwikkeling van het EPD, mits de privacy van de pleit voor het samenbrengen van specialistische kennis De patiënt vindt in Nederland zorg van hoog Waarbij de relatie tussen vragers, aanbieders en patiënt volledig gegarandeerd is en mits nut en noodzaak en professionals. niveau. Maar het kan altijd beter. Goede zorg- financiers in balans is. voldoende zijn aangetoond. .De technische oplossing van verlening is volgens D66 opgebouwd langs drie een EPD voor heel Nederland, dat een nationale commu- • Nieuwe vormen van zorginstellingen. D66 vindt dat lijnen: zorgzaam, zinnig en zuinig. De kwaliteit Voor D66 staat, zeker in de zorg, de mens centraal. nicatiestandaard voor de zorg zet, is noodzakelijk. D66 de overheid geen rol heeft in het ‘redden’ van zorginstel- van de zorg is een belangrijke graadmeter van Het individu neemt waar mogelijk zelf beslissingen wil eerst een succesvolle proef evalueren van delen van lingen, wel in het borgen van cruciale zorg. Ziekenhuizen onze beschaving en toegang tot goede basis- over zijn of haar lichaam en psychisch welzijn. Het het EPD, zoals het Elektronisch Medicatiedossier. De zijn niet zonder meer het antwoord op de curatieve zorg is een onvervreemdbaar recht. Ook illega- zelfbeschikkingsrecht van ieder mens staat voor D66 patiënt is de enige die kan bepalen wie daar toegang toe zorgvraag van morgen. D66 pleit voor nieuwe vormen len, gedetineerden, daklozen, chronisch hoog in het vaandel. Dat houdt ook in dat mensen krijgt. De patiënt moet altijd kunnen traceren wie wanneer van zorg(instellingen) tussen eerste en tweede lijn in; psychiatrische patiënten en asielzoekers zelf de consequenties dragen van hun keuzes en zijn gegevens heeft ingezien. ’anderhalfdelijnsinstellingen’ voor onder andere de hebben recht op noodzakelijke zorg. leefstijl. Opvoeden is een eigen verantwoordelijkheid chronische zorg en inloopcentra in de wijken. van ouders. Als er problemen ontstaan die niet door • Patiëntenorganisaties bundelen krachten. Patiënten- De patiënt, het individu, staat te allen tijde centraal in de opvoeders kunnen worden opgelost, moet organisaties dragen bij aan zelfbewustzijn en autonomie • Goede, patiëntgerichte en betaalbare zorg. Zorg­ de zorgverlening. D66 pleit voor meer regie van het professionele hulp voorhanden zijn. Gericht op het van patiënten en zorggebruikers. De patiëntenbeweging verzekeraars zijn verantwoordelijk voor goede, patiënt­ individu over de keuze van zorg en zorgverleners. Zo versterken van de eigen kracht. is financieel nog te afhankelijk van subsidies en is ook te gerichte en betaalbare zorg voor al hun verzekerden. D66 kunnen mensen bewuster hun eigen keuzes voor versnipperd. Zij moet haar krachten bundelen en betaald wil door met de ZVw maar wil wel een aantal verbeterin- gezondheid, zorg en zorgkosten maken. Mensen Met onderzoek en innovatie valt nog veel winst te worden uit de zorgpremies. gen aanbrengen. Zo moet het langjarig contracten voelen zich in ons complexe zorgsysteem te vaak behalen. Zowel op het gebied van kwaliteit van de afsluiten met verzekerden mogelijk worden en de ex-post onmachtig. Ouderen voelen zich onzeker over hun zorg als van arbeidsproductiviteit en kostenbeheer- Kwaliteit van de zorg risicoverevening worden afgeschaft (compensatie voor de oudedagsvoorzieningen. Kinderen, die aangewezen sing. Concurrentie biedt ruimte voor initiatief, De kwaliteit van de zorg kan verder worden verhoogd door extra kosten die een patiënt met een hoog gezondheids- zijn op jeugdzorg, vallen tussen wal en schip. innovatie en keuzevrijheid, met voldoende prikkels een combinatie van het organiseren van zorg dicht bij risico met zich meebrengen) en wil deze meer baseren op Ouders zien instellingen verantwoordelijkheden op voor efficiëntie en verbetering. De overheid houdt patiënten en door het gericht specialiseren. Vaak gaan goede zorgresultaten. Dat maakt zorgverzekeraars elkaar afschuiven. haar algemene verantwoordelijkheid voor kwaliteit deze kwaliteitsverhogingen gepaard met toenemende kritischer over de kwaliteit van zorg en stimuleert een en toegankelijkheid van de noodzakelijke gezond- doelmatigheid. D66 pleit voor het meten van kwaliteit van langdurige band met de verzekerden. De houdbaarheid en betaalbaarheid van de zorg zijn heidszorg. Ondernemen met zorg, met zorg onder- zorg door het gebruik van objectieve criteria met betrekking in het geding. Door de vergrijzing leven we gemid- nemen. tot de resultaten van zorg (kwaliteitsindicatoren), opgesteld • Eén kwaliteitsinstituut. D66 wil meer onderlinge deld steeds langer. Dat is prachtig, maar het brengt in nauw overleg met patiëntenorganisaties. afstemming en concentratie van de sectorspecifieke ook met zich mee dat steeds meer ouderen steeds De patiënt centraal toezichthouders in de zorg. Ook het bestuur en gover- meer zorg nodig hebben. Een dreigend tekort aan Patiënten kunnen doorgaans prima zelf keuzes voor zorg • Huisarts als poortwachter. D66 wil de poortwachterrol nance in de zorgsector moeten verbeteren. Om te zorgprofessionals en gebrekkige transparantie van maken, al dan niet met behulp van een persoonsgebonden van de huisarts versterken. De toegankelijkheid van de voorkomen dat cruciale zorg wegvalt, is een ‘early-war- en toezicht op de kosten van zorg dragen bij aan budget (PGB). Soms is aanvullend advies en begeleiding huisarts moet worden verbeterd. D66 stimuleert flexibele ningsysteem’ nodig. Alle zorgorganisaties die zich met stijgende kosten. In de Algemene Wet Bijzondere van de zorgverlener nodig, maar wel in een zo gelijkwaardig openingsuren van huisartsenpraktijken die aansluiten bij kwaliteit en transparantie bezig houden moeten opgaan Ziektekosten (AWBZ) gaan miljarden om, zonder dat mogelijke relatie. Voor kwetsbare patiënten geldt: regie een eigentijdse dagindeling waarin ouders vaak allebei in één gezaghebbend kwaliteitsinstituut. iemand precies weet waar het geld aan uitgegeven waar het kan, ondersteuning waar het moet. Meebeslissen werken. Iedere huisartsenpraktijk is bijvoorbeeld minimaal wordt. In een tijd dat de betaalbaarheid van de zorg kan hier middels geïnformeerde toestemming (‘informed één werkdag per week in de avonduren open. Gaan Zorg: Zinnig en Zuinig onder druk staat, is dat onverantwoord. De groei in consent’). mensen op eigen initiatief naar duurdere zorg als De zorg moet zinnig, zuinig en toekomstzeker zijn. Zonder zorguitgaven kan niet onbegrensd blijven, waardoor bijvoorbeeld de Eerste Hulp, dan betalen zij zelf het aanvullend beleid zullen de kosten van de zorg de komen- doelmatigheid vereist is. • Informatie over kwaliteit. D66 kiest voor onlinekeuze- verschil. de jaren sterk stijgen. Net als andere beleidsterreinen, zal platforms waarbij de patiënt onafhankelijke informatie ook de zorg geconfronteerd worden met druk op beschik- D66 wil patiëntgestuurde zorg. Met keuzevrijheid en krijgt over prestatie, kwaliteit en kosten om zo een • Uitbreiden zorgnetwerken. In plaats van verdere bare middelen. De groei in zorguitgaven moet de komende het zelf beheren van de toegang tot je eigen zorg- zorgaanbieder te kunnen kiezen. D66 investeert mede in schaalvergroting en fusies van instellingen en verzeke- jaren worden geremd. De beschikbare middelen moeten dossier. Patiënten sparen zelf, in tijden dat zij geen het kader van emancipatie van de patiënt in E-health en raars wil D66 een snelle uitbreiding en financiering van doelmatig en zinnig worden besteed. Ook met bewustere zorg nodig hebben, voor de periode dat er wel zorg ‘mobile-health’. Innovatieve inzet van internet leidt tot zorgnetwerken rondom specifieke zorgvragers en hierin eigen keuzes over gezondheid, zorg en zorgkosten en door nodig is. De zorg moet zinnig, zuinig en toekomstze- transparantie over diagnoses, behandelmogelijkheden en gespecialiseerde experts, zoals nu bij Parkinsonpatiënten. innovatie is nog veel winst te behalen. ker zijn. En biedt ook ruimte aan professionals. Zij kosten. D66 wil de toepassing van Gezondheid 2.0 leveren zorg op maat en organiseren die naar versnellen door ook het aanbieden van digitale zorg te • Zorgservicepunten creëren. D66 pleit voor de • Reële prijzen in de zorg. Reële prijzen voor zorgpresta- vereiste deskundigheid. Zorgaanbieders en zorgver- financieren en door patiëntenorganisaties gericht te combinatie van zorg- en dienstverleningsservicepunten in ties (prestatiebekostiging door DBC- en ZZP-systeem) zekeraars nemen hun verantwoordelijkheid om de subsidiëren voor het ontwikkelen en in stand houden van wijken waar daar behoefte aan is. Ook gemeentelijke zijn leidend. D66 vindt dan ook dat vóór 2012 de zorg transparant te organiseren. En dit alles met digitale platforms. diensten, woningcorporaties en zorginstellingen kunnen planbare zorg in het ziekenhuis (het B-segment) in D66 minder administratieve lasten, waardoor er meer tijd hier een plaats krijgen. stappen via 50% tot het maximum (ongeveer 70%) kan P63 over is voor de directe zorgverlening aan de patiënt. • Elektronisch Patiënten Dossier onder voorwaarden. worden uitgebreid.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Afschaffen eigen risico, invoeren eigen bijdrage. onderzocht of in Nederland een constructie vergelijkbaar schap. Andere vrouwen ontdekken dat het te laat is om hoe groot het risico op de aandoening moet zijn om voor Met eigen bijdragen worden mensen zich beter bewust met het gemeentelijk compensatiefonds kan worden eenvoudig zwanger te worden. In beide gevallen moeten ze PGD in aanmerking te komen. van hun eigen keuzemogelijkheden, gerelateerd aan opgezet. bij een arts terecht kunnen. kwaliteit en kosten. D66 wil dat iedereen 10% van elke • Zinvolle prenatale screening aanbieden. D66 wil dat zorgrekening zelf betaalt, met een inkomensafhankelijk Ruimte voor de professional • Preconceptiezorg verbeteren. D66 verbetert de zinvolle prenatale screening wordt aangeboden én maximum per jaar. Hiervan worden de kosten van D66 wil meer ruimte bieden aan zorgprofessionals om de preconceptiezorg, onder andere door de vorming van een vergoed aan alle zwangeren, ook aan vrouwen onder de huisartsenbezoek uitgesloten. Voor chronisch zieken zorg te organiseren en te verlenen naar deskundigheid van laagdrempelig preconceptiespreekuur, vooral voor 35 jaar. De screening kan uitgebreid worden naar wordt een reële, praktische en passende fiscaal financiële henzelf en van collega professionals. De registratie binnen allochtone vrouwen en kwetsbare groepen meisjes. De pil specifieke aangeboren afwijkingen. D66 handhaaft het tegemoetkoming gevonden. Daarnaast voert D66 de zorg moet vereenvoudigd worden met minder adminis- blijft in het basispakket. Voorkomen van ongewenste aanbieden van structureel echoscopisch onderzoek zorgsparen in. Wie een tijd geen zorg nodig heeft, spaart tratieve lasten waardoor er meer tijd over is voor de directe zwangerschap blijft noodzakelijk. (SEO) op 20 weken aan alle zwangere vrouwen. Ook voor de tijd dat er wel zorg nodig is. Dit maakt mensen zorgverlening aan de patiënt. daarbij is goede voorlichting vooraf essentieel. keuze- en kostenbewust en stimuleert een gezonde • Abortus en overtijdbehandeling in overleg met arts. levensstijl. • Meer gespecialiseerde verpleegkundigen. D66 wil D66 is voor het afschaffen van de wettelijke bedenktijd • Babysterfte terugdringen. Het sterftecijfer van baby’s het verpleegkundig beroep versterken, mede door een voor abortus van 5 dagen. Als een vrouw ongewenst tijdens of kort na de geboorte is in Nederland te hoog. • Toelaten privaat kapitaal. Om de financiële positie van goede samenhang tussen onderwijs, zorg en arbeid. zwanger raakt beslist zij in samenspraak met de arts of D66 is van mening dat de aanbevelingen van het rapport zorginstellingen zo te verbeteren dat noodzakelijke D66 vindt dat de verpleegkundige meer medische en zij haar zwangerschap wil voortzetten of niet. Goede van de Stuurgroep Zwangerschap en Geboorte moeten investeringen kunnen worden gedaan, wil D66 privaat organisatietaken over kan nemen (substitutie) en informatie is van belang voor een afgewogen beslissing. worden opgevolgd. kapitaal, door middel van lange-termijn beleggers, in de stimuleert het opleiden en inzetten van meer gespeciali- D66 ziet geen reden de overtijdbehandeling onder de zorg mogelijk maken. De door het vorige kabinet voorge- seerde verpleegkundigen en verpleegkundig specialis- abortuswet te laten vallen. D66 wil dat de toegankelijkheid Midden in het leven stelde juridische inbedding van een instelling als ‘maat- ten. Dat zal leiden tot meer tevredenheid onder van medicamenteuze abortus verbetert, bijvoorbeeld Het voorkomen van gezondheidsproblemen bij mensen is schappelijke onderneming’ biedt geen meerwaarde en is patiënten, betere kwaliteit van de zorg en lagere kosten. doordat de huisarts de abortuspil voor kan schrijven. cruciaal. D66 wil veel aandacht voor goede voeding, het in internationaal verband onlogisch. Wel vindt D66 dat er Het vergroot ook de carrièremogelijkheden van de belang van bewegen en sport. Wetenschappelijk onder- een verantwoorde norm moet komen voor het rendement verpleegkundigen; zij blijven op deze manier behouden • Invriezen eicellen mogelijk. Indien bewezen veilig en zoek toont aan dat een aantal veelvoorkomende ziekten is op het geïnvesteerde vermogen. voor de zorg en de deskundigheid aan het bed gaat effectief, ziet D66 in principe geen bezwaar tegen het (op te voorkomen, te beheersen of uit te stellen door een niet verloren. eigen kosten) invriezen van eicellen op sociale indicatie. gezondere levensstijl. Een gezonder consumptie- en • Scheiden zorg en service in zorgbudget. D66 schaft Deze procedure moet plaatsvinden na zorgvuldige beweegpatroon moet gestimuleerd worden met informatie de ‘kaasschaaf’ als bezuinigingsmiddel af. Zorg die niet • Ruimte voor de wijkverpleegkundige. De wijkver- voorafgaande informatie over de gezondheidsrisico’s van en voorlichting, maar ook met financiële prikkels. noodzakelijk is, gaat uit het basispakket. D66 wil wonen, pleegkundige wordt weer de centrale figuur voor de het moederschap op hogere leeftijd. Vrouwen beslissen zorg en service onderscheiden: de zorg wordt vergoed; patiënt. Managers zullen hier een stap terug moeten zelf over het invriezen van eicellen. D66 wil wel de • Belonen gezond gedrag. D66 steunt financiële wonen, verblijf en service worden niet uit het zorgbudget doen: hun werk is faciliterend voor de professional en niet maatschappelijke drempels voor het ‘op tijd’ krijgen van beloningen van gezond gedrag in de zorgverzekerings- betaald. andersom. kinderen afbreken. D66 stimuleert de mogelijkheden voor wet. vrouwen om het moederschap te combineren met een • Ruimte voor innovatieve toetreders. D66 is er van • Doorstroom basisartsen en specialisten. Door maatschappelijke carrière (Zie ook het hoofdstuk ‘Anders • Roken ontmoedigen. D66 steunt het tabaksontmoedi- overtuigd dat de nieuwste wetenschappelijke inzichten, drempels in de opleiding te verminderen komt er een verdienen en verdelen’). gingsbeleid en is voor het rookverbod in de horeca. toegepast op zowel het voorkomen als behandelen van grotere in- en doorstroom van basisartsen en medisch ziekten, de kwaliteit van zorg zal verhogen en de kosten specialisten. D66 wil de numerus fixus voor de studie • Wetenschappelijk onderzoek embryo’s onder • Screenen borstkanker. D66 wil snel laten onderzoeken zal verlagen. Om nieuwe initiatieven de ruimte te geven wil geneeskunde afschaffen. voorwaarden. Voor D66 is wetenschappelijk onderzoek of de screeningsleeftijd voor borstkanker moet worden D66 de ‘Wet marktordening zorg’ aanpassen van een met embryo’s onder voorwaarden aanvaardbaar, ook als veranderd. ‘nee, tenzij’-regime naar een ‘ja, mits’-regime. Innovatieve • Management en beloning passend. De aansturing deze embryo’s speciaal gekweekt moeten worden voor zorgaanbieders kunnen zo makkelijker toetreden. door bestuurders in ziekenhuizen van medische specialis- wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld naar ernstige Jeugd en opvoeding ten schiet tekort en beantwoordt vaak niet aan algemeen genetische aandoeningen. D66 pleit voor afschaffing van Tussen het consultatiebureau en de eerste schooldag zit • Investeren in innovatie. D66 wil innovatie in biomedi- geldende bedrijfsmatige principes. De beloning van zowel het verbod hierop. Voorwaarden hiervoor zijn: toestem- veel tijd. Voor die periode wil D66 dat gemeenten laag- sche ontwikkelingen zoals biobanken, nanotechnologie en bestuurders als medische specialisten moet passen in de ming van de donoren, groot wetenschappelijk of maat- drempelige opvoedingsondersteuning ter beschikking stamcelonderzoek ruim baan geven door een ruimhartig beloningsstructuur en daar niet totaal los van staan. schappelijk nut en de onmogelijkheid om hetzelfde stellen. Ouders kunnen hier terecht voor advies, maar ook beleid en door onderzoeks- en implementatiegelden ter Medische maatschappen lopen weinig ondernemersrisi- onderzoek op een andere manier uit te voeren. voor actieve hulp bij het bevorderen van een gezond beschikking te stellen. Zorgconsumenten moeten nauw bij co en maken vaak kosteloos (en daarmee onbelast) eetpatroon, de motorische ontwikkeling en een goede innovaties betrokken zijn. gebruik van de faciliteiten van een ziekenhuis. • Embryoselectie: arts en ouders bepalen. D66 geeft taalkennis van hun kind. Ook kan hier actief op de mogelijk- mensen met een kinderwens die het risico lopen een heden van voor- en vroegschoolse educatie worden • Europese afstemming. In de zorg wordt nu geen BTW Begin van het leven ernstige genetische aandoening door te geven aan hun gewezen. Indien nodig kan zwaardere hulp ingeroepen betaald. Dat geeft verstorende effecten en de schatkist D66 vertrouwt erop dat vrouwen heel goed zelf weten nageslacht de mogelijkheid om in samenspraak met de worden van collega’s van de jeugdzorg. loopt inkomsten mis. Omdat de regels over BTW wanneer er in hun leven en dat van hun partner de wens en arts te bepalen of pre-implantatie genetische diagnostiek D66 vastliggen in een Europese verordening wil D66 dat dit in de ruimte is voor het opvoeden van een kind. Sommige (‘embryoselectie’) zinvol kan zijn. Het is niet aan de • Avond- en weekendbereikbaarheid instellingen. D66 P65 Brussel aan de orde wordt gesteld. Intussen wordt vrouwen worden te vroeg overvallen door een zwanger- overheid om vast te stellen hoe ernstig de aandoening, of wil dat instellingen voor jeugd en gezin niet alleen

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 overdag, tijdens schooltijd, open zijn. D66 wil stimuleren • Meer keuze. D66 vindt dat ook in de geïndiceerde zelfregulering is daarvoor ontoereikend. Direct op de den om de werkdruk op mantelzorgers te verlichten. Met dat artsen en geestelijke hulpverlening meer in de jeugdzorg meer keuzemogelijkheden moeten komen. gebruikers gerichte (sluik)reclame van receptgeneesmid- mantelzorg investeer je in sociale cohesie en worden avonden en het weekend bereikbaar zijn. Indicatieaanvragen moeten lokaal en in dialoog worden delen en het problematiseren van kleine kwalen (bijvoor- tegelijkertijd kosten bespaard in de zorg. afgegeven door een indicatieorgaan voor de jeugdzorg beeld schimmelnagels) moeten verboden blijven. • Seksuele voorlichting verplicht. Het geven van met steekproefsgewijze toetsing achteraf. Ouders • Opvang na AWBZ. D66 wil dat de gemeente een seksuele voorlichting op school wil D66 nu echt verplich- moeten hierbij kunnen kiezen voor het inzetten van een • Medicinale cannabis in basispakket. D66 wil de actieve rol speelt bij het opstarten en ondersteunen van ten. Informeren over seksuele diversiteit – zoals homosek- PGB of PVB voor jeugdzorg. Ook in de jeugdzorg lonen beschikbaarheid van medicinale cannabis vergroten door vrijwilligersinitiatieven voor mensen die niet meer onder de sualiteit – is nu min of meer verplicht, maar gebeurt vaak preventie en vroegbehandeling. het op te laten nemen in het basispakket. Ook moeten er AWBZ vallen. Zij zijn nu aangewezen op hun eigen, soms niet. D66 ondersteunt intiatieven/programma’s voor meer soorten worden gekweekt. Op dit moment kunnen beperkte, netwerk. vergroting van seksuele weerbaarheid en - omgangsvor- • Zorg op maat - ook voor allochtonen. Allochtone patiënten met MS, Kanker, HIV en spierziekten gebruik men bij jongens en meisjes. Daarnaast is er te weinig jeugdigen zijn oververtegenwoordigd in de gesloten maken van legaal geproduceerde medicinale cannabis. • Kwaliteitscriteria thuiszorg. De selectie van thuiszorg- aandacht voor de seksuele zelfstandigheid van meisjes. jeugdzorg. Vaak komen zij daar terecht zonder dat zij De kosten hiervan zijn hoog en de diversiteit beperkt. aanbieders moet ook gebeuren op basis van prijs, maar D66 heeft een voorstel ingediend waarin deze eisen bekend waren bij, of gebruik hebben gemaakt van, de vooral op basis van kwaliteit. D66 wil dat iedere gemeen- worden aangescherpt en zorgde in de Tweede Kamer vrijwillige jeugdzorg. D66 wil dat jeugdzorgaanbieders een AWBZ en WMO: beperkt, maar sociaal te expliciete kwaliteitscriteria opstelt bij het aanbesteden voor meer geld om lokale projecten te financieren. vrijwillig zorgaanbod ontwikkelen dat aansprekend is voor De AWBZ (Algemene wet bijzondere ziektekosten) is niet van thuiszorgcontracten. allochtonen, zodat gebruik van de gesloten jeugdzorg langer betaalbaar als er geen fundamentele keuzes • Niet bezuinigen op schoolarts. Het is van groot belang minder vaak nodig is. gemaakt worden. D66 brengt de AWBZ terug naar de Eind van het leven dat, vooral op scholen met veel leerlingen uit sociaal-eco- kern; zware langdurige zorg. Wat daar niet onder valt gaat nomisch zwakkere gezinnen, de schoolarts regelmatig • Toezicht naleving omgangsregelingen. Procederen ofwel naar de ZVw ofwel naar de WMO. Zo blijft een • Consultatie ouderen. Naast de bekende consultatiebu- langskomt. Hier mag niet op worden bezuinigd. D66 vindt over ouderschap moet teruggedrongen worden ten ‘andere’ AWBZ over, beperkt, maar sociaal. reaus voor jonge kinderen wil D66 meer consultatiemoge- dat leerlingen makkelijk maatschappelijke zorg moeten faveure van mediation en omgangsbegeleiding. D66 is er lijkheden voor ouderen. Klachten en vragen die te maken kunnen krijgen op school. Dat ontlast ook leraren die hier voorstander van dat de naleving van omgangregelingen • Steekproefsgewijs en achteraf toetsen. D66 pleit hebben met het ouder worden kunnen daar eenvoudig niet deskundig in zijn. indien nodig rechtens kan worden afgedwongen. voor het steekproefsgewijs achteraf toetsen van indicaties worden neergelegd en verdere hulpverlening kan er voor AWBZ-zorg. Dit moet door een onafhankelijk orgaan worden ingeschakeld. • Jeugdzorg: het kind centraal. Opvoeden is de • Duo ouderschap. Het ouderschap wordt van rechtswe- gebeuren (wellicht het CIZ in zeer afgeslankte vorm) waar verantwoordelijkheid van ouders. Als er problemen ge opengesteld voor de lesbische duomoeder en partijen ook voor beroep terechtkunnen. • Palliatieve zorg beter. D66 geeft ruim baan aan de ontstaan die niet door de opvoeders kunnen worden homoseksuele duovader. ondersteuning van wetenschappelijk onderzoek naar opgelost, moet professionele hulp voorhanden zijn. D66 • Persoonsgebonden budget. D66 pleit voor verdere betere vormen van palliatie en ondersteuning in de laatste vindt dat die ondersteuning altijd gericht moet worden op Genees- en hulpmiddelen uitbouw van de regie van het individu over de keuze van fase van het leven. Er moet meer en beter worden het versterken van de eigen kracht. Indien noodzakelijk Verschaffing van geneesmiddelen dient passend, zorgvul- zorg en zorgverleners en maakt zich daarom sterk voor voorgelicht over de mogelijkheid van het sterven in een voor de kinderen, kan de hulp bij verstoorde omgangsre- dig en kostenbewust te zijn. persoonsgebonden en persoonsvolgend budget (PGB/ hospice. gelingen verplicht worden opgelegd. PVB). Indicatiestelling voor PGB/PVB moet daarbij • Generieke geneesmiddelen voorschrijven. Op basis plaatsvinden op functionele basis en niet naar zorgzwaar- • Euthanasie blijft keuzemogelijkheid. Met de protocol- • Geen Elektronisch Kinddossier (EKD). Het binnenkort van door de beroepsgroep ontwikkelde richtlijnen wordt tepakketten. Fraude wordt krachtig bestraft. Deze lering van palliatieve sedatie dreigt het gevaar dat dit voor door minister Rouvoet ingevoerde landelijke Elektronisch gebruik van generieke geneesmiddelen gestimuleerd. De maatregel versterkt de positie van de patiënt en stimuleert artsen een alternatief wordt voor euthanasie. Euthanasie Kinddossier voor alle kinderen tot 19 jaar moet worden Regieraad ziet hierop toe. De geadviseerde medicatie is innovatieve en goedkopere oplossingen binnen de is echter een andere praktijk. Daarom moet euthanasie afgeschaft. Op basis van risicoprofielen, die zogenaamd leidend en een arts wijkt alleen gemotiveerd hiervan af. AWBZ. een reële keuzemogelijkheid voor patiënten blijven. Ook goed burgerschap zouden moeten bepalen, zullen vele Om het gewenste voorschrijfgedrag verder te bevorderen niet-lichamelijke aandoeningen kunnen een grond voor ouders onterecht verdacht worden gemaakt. D66 kiest wil D66 ondersteuning geven aan de ontwikkeling van • De WMO is geen zorgwet. D66 bepleit ook tussen euthanasie of hulp bij zelfdoding zijn. De huidige euthana- voor verdergaande digitalisering van dossiers, maar is beslissingsondersteuning, bijvoorbeeld binnen een Zvw en WMO een helder onderscheid: zorg, welzijn en siewet en -regelgeving, met melding en toetsing, voldoet zeer terughoudend als het om koppelingen en toegang elektronisch dossier. Dit zal ook de veiligheid van het vervoer. Op het gebied van hulpmiddelen betekent dit en hoeft niet worden aangepast. Voortzetting van de gaat. De focus moet liggen op de probleemgevallen, niet voorschrijven van geneesmiddelen bevorderen. dat middelen ter ondersteuning van de zelfredzaamheid steun en consultatie aan artsen door middel van ‘Steun op de 95% van de kinderen waarmee het goed gaat. binnen de WMO horen en middelen die met zorg of en consultatie bij euthanasie in Nederland’ (SCEN) is • Zorg apotheek actiever. D66 vindt dat de apotheek zijn verpleging te maken hebben bij de Zvw. Indicatiestelling gewenst omwille van zorgvuldigheid en het voor artsen • Regie bij gemeente. D66 wil dat de taken van het rol van zorgverlener actiever moet invullen, onder andere moet eenvoudiger, sneller en daadwerkelijk klantgericht. zeer belastende karakter van de handeling. Centrum voor Jeugd en Gezin en een deel van de taken door bij patiënten die verschillende medicijnen slikken in Gemeenten moeten worden gesteund om maatwerkop- van het Bureau Jeugdzorg (de vrijwillige jeugdzorg) onder afstemming met de huisartsen en medisch specialisten lossingen te leveren. Daarbij pleit D66 voor een integrale • Voltooid leven. Zelfbeschikking strekt zich voor D66 uit één regie worden gebracht en door één instelling worden een reguliere medicijn-check te doen. De veiligheid en context voor de WMO in combinatie met andere tot het einde van het eigen leven. D66 wil voor alle wilsbe- uitgevoerd. Om versnippering van middelen en zorgaan- therapietrouw worden hiermee verhoogd en verspilling beleidsterreinen. Dit vergt grote deskundigheid en kwame volwassenen zoeken naar verantwoorde wegen bod tegen te gaan moeten verantwoordelijkheid en van medicijnen tegengegaan. vindingrijkheid van de gemeente(ambtenaren) en kan waarlangs die zelfbeschikking gerealiseerd kan worden, financiering in handen komen van één overheidslaag: de worden gerealiseerd in gecombineerde loketten. zonder direct een verantwoordelijkheid of claim te leggen D66 gemeente. Dat geldt ook voor de provinciaal gefinancier- • Beperken reclame. Reclamerichtlijnen voor geneesmid- bij artsen. D66 staat open voor een volwassen debat over P67 de jeugdzorg en de AWBZ-gefinancierde jeugdzorg. delen dienen veel strikter te worden gehandhaafd: • Mantelzorgers verlichten. D66 stimuleert mogelijkhe- hulp bij zelfdoding aan mensen die een hardnekkige en

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 invoelbare doodswens hebben. Daarbij dient de straf- zodat ze sluimerende problemen bij kinderen op tijd Zorg voor iedereen • Dierproeven tot uiterste beperken. Dierproeven baarheid van helpers en begeleiders betrokken te worden kunnen identificeren. Ook jongeren moeten extra Wie in Nederland verblijft, heeft recht op noodzakelijke dienen tot het uiterste worden beperkt, bijvoorbeeld tot in lijn met eerdere uitspraken van D66. geïnformeerd worden op school en feesten over de medische en psychische zorg. Dat geldt voor illegalen, onderzoek naar ernstige aandoeningen waarvoor schadelijke gevolgen van overmatig alcoholgebruik. maar ook voor gedetineerden, daklozen, chronisch uitsluitend via dierexperimenteel onderzoek therapie kan • Pasgeborenen lijden soms ook ondraaglijk. Ernstig, Eventueel kunnen alcohol- en drugspoli’s op scholen wor- psychiatrische patiënten en asielzoekers. Wat ‘noodzakelijk’ worden ontwikkeld. Alternatieven en onafhankelijke ondraaglijk en uitzichtloos lijden komt sporadisch voor bij den ingericht. is, moeten uitsluitend artsen in deze gevallen bepalen. De voorlichting daarover moeten actief gestimuleerd worden. pasgeborenen. Soms is er sprake van zo’n ernstige en overheid moet hulpverleners in staat stellen om deze zorg D66 wil het publiek/privaat fonds ‘Alternatieven voor uitzichtloze aandoening dat ouders en neonatologen in • Handhaven leeftijdsgrens alcohol en medicijnen. te geven en hen daarvoor een passende vergoeding dierproeven’ opzetten, waarmee Nederland ook in samenspraak kunnen besluiten tot actieve levensbeëindi- D66 wil strenger toezien op de handhaving van de garanderen. Europees verband het voortouw neemt. ging. leeftijdsgrens voor verkoop van alcohol en medicijnen aan kinderen onder 16 jaar. • Betere zorg in achterstandswijken. D66 wil dat • Transgenders. D66 wil dat transgenders ook de • Actief donorregistratiesysteem (ADR). Ondanks dure informatie over gezondheid beter aansluit bij bewoners behandeling van secundaire geslachtskenmerken overheidscampagnes sterven jaarlijks 150 mensen op de Geestelijke gezondheidszorg van achterstandswijken. Als voorlichting in een andere vergoed krijgen. Transgenders moeten nu nog voldoen wachtlijst voor orgaandonatie. Er zijn dus meer donoren Stigmatisering van psychiatrische patiënten moet voorko- taal frequent nodig blijkt, zal die beschikbaar worden aan de onvruchtbaarheidseis. D66 wil aan deze eis zo nodig. D66 wil het ADR invoeren. Dit is een systeem van men worden en chronisch psychiatrische patiënten moeten gesteld. Wijkverpleegkundigen moeten bijscholing krijgen snel mogelijk een eind maken. orgaandonatie waarin iedereen die zich na herhaalde worden verleidt hulp te accepteren (bemoeizorg). Het in effectieve maatregelen om gezondheidsproblemen in oproepen niet laat registreren in het Donorregister, als bevorderen van de GGZ verdient zich direct terug in de achterstandwijken aan te pakken. Hulpverleners van de • Onderzoek onderbelichte groepen. D66 wil dat donor geregistreerd wordt. Daarbij wordt een onder- kwaliteit van leven en op financieel en sociaal-maatschap- GGZ krijgen een specifieke training. medisch wetenschappelijk onderzoek meer gericht wordt scheid gemaakt tussen mensen die zich actief als donor pelijk terrein. D66 pleit voor een vroegtijdige en adequate op tot nu toe onderbelichte groepen: kinderen, zwangere hebben geregistreerd en donoren die geen bezwaar diagnostiek en behandeling. • Overlast daklozen en verslaafden voorkomen. vrouwen, ouderen, en mensen met zeldzame of psychia- hebben gemaakt. Als een actief geregistreerde donor Overlast moet bij de kern worden aangepakt. D66 is trische aandoeningen. D66 wil ook medisch onderzoek overlijdt, hoeven artsen geen toestemming te vragen aan • Behandelen probleemjongeren. D66 wil een betere voorstander van het creëren van gebruikersruimten en het stimuleren dat onvoldoende interessant is voor commer- de nabestaanden. Nabestaanden hebben geen vetorecht investering in de geestelijke gezondheid van jongeren. Dat medisch verstrekken van harddrugs binnen een afkick- ciële financiering. over de autonome keuze van hun dierbare, maar worden voorkomt onnodig schoolverlaten, verval in crimineel programma. Het medisch verstrekken van drugs uiteraard wel respectvol betrokken. Daarnaast moet gedrag, langdurige afhankelijkheid van een (Wajong-) voorkomt ook veel criminaliteit. Door goede afstemming • Goede voorlichting over alternatieve geneeskunde. levende nierdonatie, binnen Nederland, eenvoudiger uitkering of een hoge zorgconsumptie bij volwassenheid. met omwonenden over de locatie kan overlast effectief D66 wil dat burgers in vrijheid kunnen kiezen voor worden. Vroegtijdig opsporen en behandelen is cruciaal. worden vermeden, zo blijkt uit ervaring. Door goede alternatieve genezers, maar hecht aan een duidelijk opvang te bieden met medische en psychologische zorg, onderscheid tussen het reguliere en het alternatieve • Gelijke behandeling bij donoren. Ongelijke behande- Ambitieus in sport wordt de omgeving veiliger en verbetert het leven van circuit en aan goede objectieve voorlichting. Zorgverzeke- ling van homo- en biseksuele mannen bij bloed- en Sport verbindt mensen, stimuleert zelfvertrouwen, ambitie verslaafden. raars moeten alternatieve geneeswijzen duidelijk in aparte orgaandonatie moet zoveel mogelijk worden voorkomen. en een gezonde levensstijl. Sporten op school en sportver- modules aanbieden. Hiermee kunnen verwarrende enigingen moet vroeg gestimuleerd worden. Overige voorstellen voor de zorg signalen aan verzekerden worden voorkomen. • Homovriendelijke zorginstellingen. D66 wil dat ook onder ouderen en in de ouderenzorg aandacht is voor • Gymles belangrijk. Gymles moet een vast onderdeel • Zorg in buitenland mogelijk. D66 maakt zich hard voor tolerantie voor homo’s en lesbiennes. Zorginstellingen zijn van de Pabo-opleiding. Scholen moeten voldoende grensoverschrijdende gezondheidszorg in Europa, zowel moeten worden gestimuleerd te investeren in een en gekwalificeerde gymles geven en naschools beter voor patiënten als voor zorgaanbieders. Daarom streeft homovriendelijke omgeving. samenwerken met sportverenigingen. D66 naar een zo breed mogelijke EU-Richtlijn voor Patiëntenrechten in Grensoverschrijdende gezondheids- Drugs, alcohol en medicijnen • Financieel steunen sportdeelname. Gemeenten zorg. Het recht van patiënten om zorg en medische D66 gaat zich in internationaal verband inzetten voor moeten burgers die door geldgebrek niet kunnen sporten handelingen te zoeken binnen de EU mag alleen beperkt verschuiving van de focus op criminalisering van drugs naar hiervoor financieel steunen. Zorgverzekeraars moeten een worden in noodzakelijke en goed onderbouwde gevallen. een focus op beperking van gezondheidsschade als gevolg deel van hun budget reserveren voor het stimuleren van Aanbieders van zorg- en medische diensten moeten op van drugsgebruik. Alcohol-, drugs- en medicijngebruik ziet bewegen. grond van vrij verkeer van diensten en werknemers D66 allereerst als een kwestie van volksgezondheid. Het binnen de EU kunnen werken. D66 wil een flinke impuls beperken van gezondheidsschade, zeker bij jongeren, vindt • Steun WK18 en het Olympisch Plan. D66 steunt het geven aan de Europese samenwerking op gebied van D66 belangrijker dan de strafrechtelijke kant. De repressie streven van Nederland om in 2018 het Wereldkampioen- Onderzoek & Ontwikkeling, e-Health, informatieverstrek- van de ene drug kan een aanmoediging zijn om een schap Voetbal naar Nederland en België te halen. Ook king aan patiënten en zorgverstrekkers en het verder andere, soms schadelijker drug juist meer te gebruiken. De steunen wij het Olympisch Plan en het streven om in ontwikkelen van medische verslaglegging en kwaliteits- nadruk moet liggen op het bestrijden van overmatig 2028 de Olympische Spelen hier te organiseren. D66 normen. Patiënten en zorgverleners moeten eenvoudig alcohol-, drugs- en medicijngebruik bij jongeren. investeert geen belastinggeld in betaald voetbalclubs kunnen nagaan of medicijnen of behandelaars toelating maar liever in de brede ontwikkeling van sportinfrastruc- hebben in een andere EU Lidstaat, of dat ze verboden D66 • Voorlichting verbeteren. D66 wil specifieke voorlichting tuur voor internationale sportevenementen. zijn, respectievelijk geen vergunning hebben. P69 over alcohol- en drugsgebruik voor ouders en docenten

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 politie achter bureau vandaan / rechtzaken sneller behandelen / pakkans vergroten / sterke ­bescherming privacy / geweld tegen homo’s onacceptabel

• Betere opsporing na aangifte. Het is goed als heeft niet de voorkeur.De oplossing voor het gevoel van Anders veilig en samen leven aangifte wordt gedaan. Maar het is minstens zo onveiligheid op straat ligt voor een belangrijk deel bij belangrijk dat er vervolgens ook echt actie komt, hoe mensen onderling met elkaar omgaan en zelf Te veel mensen voelen zich soms onveilig. In waarvan wordt uitgegaan. Dáár moet iedereen zich daders opgespoord worden en vervolging plaatsvindt. nadenken over wat zij kunnen doen. De overheid kan ons land is het vertrouwen in organen die met aan houden. De Nederlandse taal, onderwijs en Daarvoor moet worden geïnvesteerd in politie en zijn niet alles voorkomen en oplossen. D66 wil daarom rechtshandhaving zijn belast – de rechtspraak, concrete kansen zijn daarbij de beste garantie voor onder andere meer rechercheurs en forensisch investeren in het informeren van mensen over hun het openbaar ministerie en de politie – tanen- zelfredzaamheid, participatie en ontplooiing. deskundigen nodig. mogelijke eigen bijdragen aan de veiligheid van zichzelf de. De politieagent is zijn natuurlijk overwicht Voor D66 moet het Nederlandse asielbeleid sporen en hun omgeving. verloren, het gezag van de rechter is niet meer met de Europese richtlijnen. Het recht op bescher- • Agenten meer op straat. Voor degenen die strafbare vanzelfsprekend, zélfs, helaas, niet meer bij ming, en Europese solidariteit moeten centraal feiten begaan, moet het strafrecht snel, consequent en • Identificatieplicht alleen bij wettelijke overtreding. bestuurders en volksvertegenwoordigers. staan. D66 ziet in de herziening van de Vreemdelin- streng worden gehanteerd. Niet door superzware D66 wil dat identificatieplicht alleen ingeroepen wordt genwet een positieve ontwikkeling, al valt er met straffen, maar wel door veel daders op te pakken en bij aantoonbare overtreding van de wet. Uiteraard Voor D66 is de rol van de politie cruciaal in het name op het terrein van het Europese asielbeleid, zichtbaar, snel en consequent op te treden. Daarvoor zonder discriminatie. bewaken en beschermen van de veiligheid van nog veel te verbeteren. moeten agenten meer op straat zijn. Dit verhoogt individu en samenleving. De aanpak van criminele immers de pakkans en een snellere reactie na het • Veroorzaakte schade zelf vergoeden. D66 meent en overlastgevende jeugd is een samenspel van Als zich een probleem aandient, moet als eerste de delict. dat vergoeding van aangerichte schade door daders of repressie en preventie. Bovenal geldt: je houdt je vraag gesteld worden: is het een taak van de hun ouders vanzelfsprekend moet zijn. aan de wet. Waar die wet wordt overtreden, wordt overheid om dit probleem aan te pakken? En zo ja, • Georganiseerde criminaliteit is niet altijd zicht- opgetreden. Zonder onderscheid. Voor het overige hoe? Als wetgeving de oplossing kan bieden, moet baar, maar ondermijnt de samenleving. D66 meent • Geweld tegen publieke diensten niet tolereren. zijn opvoeding, onderwijs en werk de sleutels naar deze zo worden ingericht dat de regels helder, goed dat de aandacht voor overlast gevende jongeren niet Mishandeling van professionals die hun werk doen in minder criminaliteit. D66 wil blijven investeren in de toepasbaar en te handhaven zijn. Ongenuanceerd ten koste moet gaan van de aanpak van georganiseer- het belang van de samenleving moet stevig worden kwaliteit van de politie en niet bezuinigen op ‘blauw praten over ‘te veel regels’ is zinloos. Tegelijkertijd de criminaliteit. aangepakt. Er moet consequent meer toezicht komen op straat’. Op die manier moet vertrouwen herwon- hebben politiek en bestuurders de reflex om teveel in het openbaar vervoer. Verbetering van de kwaliteit nen worden. Van de rechterlijke macht mag ver- zaken vast te leggen in regels. Bij voorkeur in • Prostitutie niet verbieden, mensenhandel hard van de openbare ruimte, waaronder trein-, bus- en wacht worden dat zij midden in de samenleving regels die op elke uitzondering voorbereid zijn. D66 aanpakken. D66 is tegenstander van het verbieden metrostations, draagt ook bij aan preventie. staat, transparant is en van hoge kwaliteit. Een wil regeldruk terugdringen. Daarom is het goed om van prostitutie. Een legale prostitutiebranche is uitspraak van de rechter moet boven elke kritiek bij nieuwe wetgeving, waarvan het effect onzeker is noodzakelijk om de grote misstanden in deze sector • Geen minimumstraffen. Opgelegde straffen moeten verheven zijn. of die bedoeld is voor een tijdelijk probleem, een effectief te bestrijden. D66 wil mensenhandel hard gerelateerd zijn aan daad, persoon en omstandighe- einddatum te bepalen, waarna de noodzaak van de aanpakken, hoge eisen stellen aan gezondheid en den. Daarvoor geeft de wet maximumstraffen. D66 is In ons land heeft het individu de afgelopen jaren wet opnieuw bekeken wordt. hygiëne en criminele inmenging in de branche voorko- tegenstander van de invoering van minimumstraffen. steeds meer persoonlijke gegevens af moeten men. Het moet prostituees makkelijk worden gemaakt Daarmee zou de rechter de mogelijkheid ontnomen staan aan de nationale of internationale overheid. Criminaliteit en veiligheid uit hun beroep te stappen als zij dat wensen. Verdwij- worden om in het individuele geval een passende straf Die privégegevens worden vaak lang bewaard en Het is voor D66 onaanvaardbaar als er in Nederland ‘no nen in sectoren met beperkt toezicht, zoals escort- en op te leggen. D66 is ook tegen hoge vrijheidsstraffen, zijn kwetsbaar voor diefstal. De overheid dringt go areas’ zouden zijn waar gewone mensen niet meer internetservices, moet voorkomen worden. Gemeenten vanwege de ongewenste effecten. Hoge straffen schrik- steeds verder binnen in de privésfeer van haar durven te komen uit angst voor hun veiligheid. Wij moeten streven naar geharmoniseerde eisen die ken niet sterker af, kosten wel veel geld, bemoeilijken burgers. Het kleine individu lijkt zijn identiteit accepteren het ook niet dat er gebieden of specifieke nageleefd worden. het reïntegratieproces en hebben geen positief effect steeds meer te moeten prijsgeven aan een grote gebeurtenissen zijn waar een groep mensen de macht op het voorkomen van recidive. overheid. Voor D66 is bescherming van de persoon- overneemt en de overheid wijkt. Natuurlijk zijn gebeurte- • Preventieve maatregelen krijgen prioriteit. lijke levenssfeer van groot belang. In Nederland en nissen als de rellen op het strand van Hoek van Holland Criminaliteitsbestrijding, ook van georganiseerde • Taakstraffen en boetes. De taakstraf heeft zich daarbuiten. onaanvaardbaar. Wij willen een politie- en justitieapparaat misdaad en terrorisme, kan niet zonder preventie. Het gaandeweg steeds meer ontwikkeld tot een boete in dat aanpakt, oppakt, vervolgt, straft, maar ook voorkomt. bieden van kansen, het serieus nemen van problemen, natura: uren in plaats van euro’s. D66 wil dat bij een Nederland is een democratische rechtsstaat, Zonder onderscheid. D66 wil consequenter optreden bij voor en van iedereen, in werken, leren en wonen, zijn taakstraf herstel voorop staat of in elk geval een waarin alle burgers rechten en plichten hebben. De wetsovertredingen: verhoging ophelderingspercentage, van onschatbare waarde in het voorkomen van zichtbare positieve bijdrage aan de samenleving, waar overheid staat garant voor de grondrechten van elk snellere berechting, aangerichte schade vergoeden. criminele carrières. Teruggeleiden van gedetineerden in nodig en mogelijk aangevuld met het verwerven van individu. Het is volgens D66 zelfs de eerste voor- de samenleving hoort daar ook bij. D66 wil dat de vaardigheden voor een delictvrij bestaan. Waar louter waarde om ontwikkeling en ontplooiing voor ieder Daarom doen wij concrete voorstellen voor meer blauw in overheid prioriteit geeft aan preventieve maatregelen bestraffing als normbevestiging aan de orde is, kan een individu mogelijk te maken. De Nederlandse de buurt en een stijging van oplossingspercentages. Wij waarvan de werking onderzocht en onderbouwd is. strafrechtelijke boete naar draagkracht een reëel samenleving is een mozaïek van culturen met geloven hierbij vooral in het investeren in meer en betere D66 geeft de voorkeur aan de aanpak van verloedering alternatief zijn. Bijvoorbeeld in de vorm van een burgers van verschillende herkomst. Van iedere mensen en zijn voorzichtiger in het uitbreiden van en onveilige plekken en de inzet van politiemensen en dagboete, zoals dat in ons omringende landen wordt burger wordt naar vermogen een bijdrage aan de machtsmiddelen of het invoeren van symboolmaatrege- andere handhavers zoals stadswachten op straat, maar toegepast. samenleving gevraagd, zonder daarbij uit te gaan len. Honderd procent veiligheid kan niet worden gegaran- legt anderzijds geen taboe op de inzet van instrumen- D66 van een éénvormige identiteit. Het zijn de waarden deerd. Van het strafrecht kan niet alle heil verwacht ten zoals cameratoezicht. Dit kan soms nuttig zijn. • Regulering cannabisteelt. Handel in en kweek van P71 van de Nederlandse democratische rechtsstaat worden. Verdere uitbreiding van repressieve bevoegdheden cannabis zijn belangrijke bronnen van criminaliteit. D66

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 wil dat de teelt van cannabis wordt gereguleerd, zodat Rechtshandhaving wil dat er onafhankelijke commissies (per ressort) managementprincipes gebaseerd op prestatie-indicato- teelt en verkoop worden geregeld via een gesloten Een democratische rechtsstaat staat en valt niet alleen komen waar burgers met klachten over de rechterlijke ren om het werk van de politie te sturen. Het gaat er keten, waaruit criminelen worden geweerd. Het met een vitale democratie, maar ook met het vertrouwen macht terecht kunnen. niet om een bepaald aantal verdachten aan te leveren, grootste probleem van het Nederlandse sofdrugsbeleid van burgers in het recht en de rechtshandhaving. het gaat erom het werk te doen dat op dat moment vormen de illegale dealers die aan minderjarigen Handhaving van het recht is bij uitstek een taak van de • Loopbaan rechters. De carrièrekansen in de professie nodig is. verkopen en ook harddrugs verkopen. Door teelt en overheid, evenals de zorg voor de kwaliteit van de moeten vergroot worden; niet meer alleen promotie bij verkoop verder te reguleren kan de kwaliteit van de organen die met rechtshandhaving zijn belast: de beleid en management, maar ook als inhoudelijk • Flexibilisering van de CAO. Flexibilisering van de cannabis worden verbeterd en de hoogte van de rechtspraak, het openbaar ministerie en de politie. Het specialist. In financiële en milieustrafzaken worden de CAO is nodig om aan de noden van de tijd tegemoet te hoeveelheid THC in de cannabis worden gereguleerd. vertrouwen van burgers in de rechtspraak en rechtshand- rechtbanken uitgebreid met niet−juridische deskundi- komen. Belonings-differentiatie moet mogelijk zijn. Tevens levert het reguleren een besparing en belasting- having wordt op de proef gesteld. Het gezag van de gen, zoals bijvoorbeeld bij de penitentiaire kamer bij het inkomsten op. D66 zet verder in op effectieve preven- rechter is niet meer vanzelfsprekend, zélfs, helaas, niet gerechtshof in Arnhem. • Politie in Europese context. D66 streeft naar tieve maatregelen voor de groep van risicogebruikers, meer bij bestuurders en volksvertegenwoordigers. versterking van de politie- en justitiesamenwerking zoals kinderen onder 18 jaar. • Mediation bevorderen. D66 wil dat alternatieve binnen de EU. De EU moet een rechtsruimte worden. • Kerntaken prioriteit voor OM. D66 wil dat het geschillenbeslechting bevorderd wordt (mediation, Daartoe moet nog veel gebeuren op het gebied van Jongeren Openbaar Ministerie zich weer richt op haar kerntaak: geschillencommissies). gemeenschappelijke regels, maar ook en vooral op het Grenzen verkennen hoort bij opgroeien, net zo goed als het leiding geven aan de opsporing en het vervolgen gebied van wederzijds vertrouwen. Samenwerking grenzen stellen bij opvoeden hoort. Vooral als het gaat van strafbare feiten. Alle andere taken die er in de Politie tussen Nederland, Europol en Eurojust moet hiervoor in om jongeren zal steeds een tweesporenbeleid gevoerd laatste jaren zijn bijgekomen moeten kritisch tegen het De politie is cruciaal als het gaat om veiligheid. De politie, de komende periode worden gemaximaliseerd. moeten worden: preventie en repressie moeten hand in licht worden gehouden en waar mogelijk afgebouwd. met zijn geweldsmonopolie, is een publiek orgaan, onder hand gaan. Opvoeding, onderwijs en hulpverlening aan democratische controle. Het gezag over de politie berust Bescherming persoonlijke levenssfeer probleemgezinnen en –jongeren zijn essentieel. Maar • De schaal van de rechtspraak. D66 ondersteunt de bij de burgemeester als het gaat om openbare orde en Het recht op de bescherming van de persoonlijke daar waar de wet wordt overtreden, moet ook duidelijk bestuurlijke opschaling van de gerechten. De ontwikke- hulpverlening; het openbaar ministerie heeft het gezag bij levenssfeer is een grondrecht, onder meer vastgelegd in zijn dat dit niet wordt getolereerd, waarbij overigens ling naar minder gerechtsbesturen leidt tot minder de strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde. Dit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. vermeden moet worden kattenkwaad te criminaliseren. kwetsbare organisaties. Wel wil D66 dat in de plaatsen duaal gezag is de kern van de organisatie van de politie. D66 maakt zich al langer sterk voor dit recht: ze verzette De pedagogische doelstelling blijft leidend beginsel in het waar nu de rechtbanken zijn gevestigd, rechtspraak Het beheer van de politie dient te worden hervormd. Dat zich tegen het verstrekken van passagiersgegevens aan jeugdstrafrecht. aanwezig blijft. Hiermee wordt voldoende dicht bij de vraagt opschaling van alle belangrijke beheersbeslissin- de Verenigde Staten, en ze bepleit het invoeren van een burger recht gesproken. Een efficiënte inzet van digitaal gen en het beheer van alle voorzieningen tot nationaal Europees Meldpunt Identiteitsdiefstal. Privacy is ook een • Alternatieve opvang voor gedragsgestoorde dataverkeer is geboden. niveau. Landelijke en regio-overstijgende beleidsprioritei- publiek goed. Een aantasting van privacy tast dus ook jongeren. Jongeren die geen strafbare feiten hebben ten kunnen aan de politieorganisatie worden opgedra- het weefsel van de samenleving aan. begaan moeten niet in één groep worden geplaatst met • Snelle behandeling. D66 wil dat rechtszaken binnen gen. Dit mag echter niet ten koste gaan van veiligheid en Bescherming van de persoonlijke levenssfeer is bij uitstek veroordeelde jongeren. Ook niet als er een capaciteits- een redelijke termijn worden behandeld en dat de van de rol van de lokale democratische controle. een probleem dat nationale grenzen overschrijdt. D66 zet probleem in de reguliere gezondheidszorg is. procedures toegankelijk en betaalbaar zijn. D66 wil blijven investeren in de kwaliteit van de politie. zich daarom in voor het Europees en ook mondiaal Nieuwe expertise is nodig om problemen als digitale vastleggen van maatregelen die persoonsgegevens • Agenten ’s avonds op straat. Om overlast en • Geen belangenverstrengeling. Elke schijn van criminaliteit aan te pakken en de ondermijnende financië- beschermen. crimineel gedrag effectief aan te pakken zijn voldoende belangenverstrengeling moet worden tegengegaan, dus le criminaliteit het hoofd te bieden. Internationale handhavers op straat nodig, niet alleen tijdens kantoor- moet zorgvuldig worden bezien welke rechter op welke samenwerking is een voorwaarde voor de bestrijding van • Privacy impact analyses. Projecten waarbij de opslag uren, maar juist ook ’s avonds als het wangedrag het zaak wordt gezet. Intervisie en collegiale toetsing georganiseerde en grensoverschrijdende misdaad. van persoonlijke informatie een rol speelt, moeten meeste voorkomt. binnen de rechterlijke macht zijn noodzakelijk. worden onderworpen aan ‘privacy impact analyses’. • Blauw op straat. D66 wil dat er niet bezuinigd wordt Programma’s van gegevensopslag voor veiligheid en • Ouders betrekken. Als een jongere wordt aangehou- • Begrijpelijke taal. Aan de rechtspraak moeten op ‘blauw op straat’. wetshandhaving moeten aan een grondige evaluatie den voor een delict worden de ouders betrokken en voldoende middelen ter beschikking worden gesteld worden onderworpen en herzien. Bovendien moet aangesproken. Bijvoorbeeld door de verplichting hun waardoor gerechtelijke uitspraken goed gemotiveerd • Aangifte eenvoudiger. Het doen van aangifte kan ‘privacy by design’ het uitgangspunt zijn bij grote aangehouden kind op te komen halen op het politiebu- blijven. In de externe communicatie mag van de volgens D66 eenvoudiger en met meer aandacht en informatiseringsprojecten: rechtsbescherming en reau en door aanwezig te zijn bij een eventuele rechtspraak een minder terughoudende houding service. Bij zoveel mogelijk misdrijven wordt het controle moeten integraal onderdeel zijn van systemen. rechtszitting of OM-afdoening. Ouders worden worden verwacht. Vonnissen moeten in begrijpelijke taal mogelijk aangifte te doen via internet. Voor publieke partijen is dit verplicht (vergelijkbaar met medeverantwoordelijk voor het vergoeden van eventue- worden uitgelegd. een milieueffectrapportage). Private partijen moeten le schade. Met de ouders wordt in kaart gebracht wat • Meer tijd voor echt politiewerk. D66 is voor minder desgevraagd kunnen aantonen dat ze verantwoord met er nodig is om herhaling te voorkomen. • Klachten over de rechtspraak bij onafhankelijke bureaucratische verantwoording binnen de politie. risico’s omgaan en niet in strijd handelen met de Wet instantie. Klachten over de rechtspraak (niet over de Politiemensen die zijn opgeleid voor het echte politie- Bescherming Persoonsgegevens. • Gezinszorg betrekken. D66 wil dat er naast de straf inhoud van een uitspraak, maar over optreden van een werk, moeten dat ook doen. D66 wil niet dat politie ook meteen gezinszorg wordt opgestart. Zo kan het rechter bijvoorbeeld) moeten door een objectieve taken doorgeschoven krijgt van andere overheden. • Horizon wetgeving vaststellen. D66 wil dat wetten D66 probleem bij de bron worden aangepakt. instantie worden behandeld. Burgers met klachten over en regelgeving die op gespannen voet staan met de P73 de overheid kunnen terecht bij de Ombudsman; D66 • Geen perverse prikkels. D66 wil af van eenzijdige privacy van burgers na een van te voren vastgestelde

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 periode actief moeten worden verlengd en anders • Laagdrempelige klachtenregeling. Private partijen deling moet terug naar zijn land van herkomst. D66 wil doorzetten. Burgers van verschillende herkomst vormen worden stopgezet. D66 wil ook een geregelde evaluatie die persoonsgegevens gebruiken voor commerciële dat Nederland de succesvolle terugkeer van uitgepro- een mozaïek van culturen, die met elkaar deze samenle- en (eventuele) herziening van bestaande regelgeving die doeleinden moeten verplicht een eenvoudig toegankelij- cedeerde asielzoekers ondersteunt. ving gestalte geven. Van iedere burger wordt naar de privacy raakt. ke klachtenregeling opzetten. Hetzelfde geldt voor vermogen een bijdrage aan de samenleving gevraagd, publieke organisaties die persoonsgegevens gebruiken • Europese context. D66 vindt dat Nederland zich moet zonder daarbij uit te gaan van een éénvormige identiteit. • Niet van iedereen vingerafdrukken opslaan. D66 voor een efficiënte bedrijfsvoering. Dit betekent dat inzetten voor het ontwikkelen van een Europees Het zijn de waarden van de Nederlandse democratische wil de opslag van vingerafdrukken die verkregen burgers niet direct hoeven te kiezen voor een civiele Asielsysteem. De nadruk moet hierbij komen te liggen rechtsstaat waarvan wordt uitgegaan. Dáár moet worden bij de aanvraag van een nieuw paspoort procedure of voor het aankloppen bij de Autoriteit op een eerlijke verdeling van asielzoekers over de iedereen zich aan houden. De Nederlandse taal is het beëindigen. Dit is een vorm van onnodige inbreuk van Bescherming Persoonsgegevens. Oligopolies en lidstaten. Nu worden lidstaten aan de buitengrens van voertuig van de samenleving. Het is daarom belangrijk het recht op privacy van de burgers. Tevens weten we monopolies op het internet moeten krachtig worden Europa, zoals Italië en Griekenland, te zwaar belast. Dit dat iedereen die voor langere tijd hier woont zich de nooit waarvoor die vinderafdrukken in de toekomst aangepakt. leidt tot illegaliteit, mensenrechtenschendingen en Nederlandse taal eigen maakt. Niet omdat de taal in de wellicht ooit gebruikt gaan worden. onzichtbare migratiestromen. Ook moet er volgens D66 verdrukking dreigt te komen, maar omdat taalvaardigheid • D66 wil een Meldpunt voor Slachtoffers bij het bewaken van de buitengrenzen van Europa meer de beste garantie biedt voor zelfredzaamheid, participatie • Niet zonder toestemming koppelen dossiers. D66 Identiteitsfraude. aandacht komen voor het naleven van mensenrechten- en ontplooiing. meent dat verschillende dossiers niet zonder toestem- verdragen. D66 vindt dat het Nederlandse asielbeleid Op buurt- en wijkniveau leven mensen van verschillende ming gekoppeld mogen worden en dat burgers altijd hun Asielbeleid en internationaal burgerschap zich niet moet beperken tot Europese minimumnormen. herkomst en met uiteenlopende leefstijlen met elkaar en eigen data moeten kunnen inzien: persoonsgegevens zijn Als gevolg van conflict, oorlog en vervolging vluchten vele Dit betekent dat zoveel mogelijk moet worden voorko- accepteren zij elkaar, ondanks problemen, die in het eigendom van het individu, niet van de overheid. mensen landsgrenzen over op zoek naar een veilig men dat asielzoekers in detentie geplaatst worden. debat vaak de boventoon voeren. Problemen ontstaan heenkomen. D66 vindt de bescherming en opvang van wanneer er sprake is van overlast. Van hangjongeren, • Opslag en gebruik van gegevens. De bescherming deze mensen een teken van beschaving. • Kinderen niet in de cel. D66 wil geen kinderen in de lawaai, van mensen die dicht op elkaar wonen en elkaar van privacy dient altijd het uitgangspunt - en niet een De afgelopen kabinetsperiode is het beleid voor asielzoe- cel; voor hen moet altijd een alternatief gezocht het leven moeilijk maken. De kwaliteit van de openbare sluitpost - te zijn bij het ontwerp van grootschalige kers en vluchtelingen in Nederland verhard. Groepsbe- worden. ruimte is essentieel voor de leefbaarheid van stad, dorp informatiseringsprojecten. Deze systemen moeten niet scherming voor mensen uit oorlogslanden als Irak werd en buurt. Zowel burgers als overheid zijn daarvoor meer en langer informatie opslaan dan strikt noodzake- afgeschaft, het Europees Hof voor de Rechten van de • Duur van detentie maximaliseren. Asielzoekers verantwoordelijk en kunnen daarop worden aangespro- lijk en voor een vooraf beschreven doel, anoniem zijn Mens tikte Nederland regelmatig op de vingers en mogen, in afwachting van de uitkomst van hun ken. waar mogelijk en zo kort mogelijk worden opgeslagen. asielzoekers werden onnodig lang gedetineerd. Ook asielprocedure, niet langer dan vier weken aan de Er moet duidelijk worden vastgelegd wie toegang waren er onvoldoende opvangplekken voor asielzoekers. grens gedetineerd worden. • Gelijke behandeling. De fundamentele waarden van hebben tot de data. De kosten van opslag en gebruik D66 vindt dat veel asielzoekers en vluchtelingen onnodig Nederland staan in onze Grondwet. Daarin staat dat van persoonsgegevens voor wetshandhaving en lang in onzekerheid verkeren over het wel of niet in • Homoseksualiteit. In de inburgeringscursus moet mensen in gelijke situaties gelijk moeten worden veiligheid moeten worden gedragen door de vragende Nederland mogen blijven. De langdurige onzekerheid aandacht zijn voor de gelijke behandeling tussen behandeld. Ongelijke behandeling van mannen en instantie. heeft een negatieve invloed op zowel de integratie in de hetero’s en homo’s. vrouwen of racisme is niet toegestaan. Ook zijn mensen Nederlandse samenleving alsook de terugkeer naar het vrij in hun godsdienst, levensovertuiging of politieke • Meer bevoegdheden CBP. Het College Bescherming land van herkomst. D66 vindt dat het Nederlandse • Leges verlagen. De leges van verblijfsvergunningen gezindheid. D66 wil aan het eerste artikel van de Persoonsgegevens krijgt de bevoegdheid direct boetes asielbeleid moet sporen met de Europese richtlijnen. Het dienen op korte termijn verlaagd te worden naar een grondwet ook de gelijke behandeling van gehandicap- op te leggen bij het overtreden van de Wet Bescher- recht op bescherming en Europese solidariteit moeten bedrag dat in verhouding staat tot de aanvraag van een ten en van homo’s toevoegen. ming Persoonsgegevens en de bevoegdheid deze centraal staan. D66 ziet in de herziening van de Vreem- paspoort. Het heffen van leges mag er niet toe leiden overtredingen ook publiek te maken. Een lek of diefstal delingenwet een positieve ontwikkeling, al valt er dat het recht op gezinsleven beperkt wordt. • Vrijheid van meningsuiting. D66 vindt dat de van persoonlijke gegevens moet door de beheerder van voornamelijk op het terrein van het Europese asielbeleid, grenzen van de vrijheid van meningsuiting voor die gegevens bekend worden gemaakt. Het CBP wordt nog veel te verbeteren. • Gezinshereniging. D66 wil geen nieuwe obstakels iedereen gelijk moeten zijn, ongeacht de religieuze, omgedoopt tot de Nederlandse Data Autoriteit. D66 wil voor gezinshereniging en –vorming en afschaffing van culturele of maatschappelijke achtergrond. Haatzaaien de capaciteit van de Nederlandse Data Autoriteit • Snelle afhandeling procedures. D66 vindt dat de alle regels op dit punt die strijdig zijn met verdragsrech- en het oproepen tot geweld is strafbaar. Voor het vergroten om klachten over privacyschending in overheid uiterlijk binnen drie jaar moet beslissen over telijke verplichtingen. D66 wil deze regelgeving harmo- overige vindt D66 dat de botsing van meningen het behandeling te kunnen nemen en hulp te kunnen het verblijfsrecht van de asielzoeker. Een sanctie, niseren met Europese regelgeving. D66 ziet ook een maatschappelijk debat rijker kunnen maken. Vooringe- bieden aan slachtoffers van schending van de persoon- bijvoorbeeld in de vorm van een dwangsom, verschaft nieuwe groep internationalen en partners, die meerdere nomen opvattingen, religieuze dogma’s en politieke lijke levenssfeer. daarbij de nodige prikkels voor snelheid. Daarnaast keren in een decennium in Nederland komen om te stellingnames moeten altijd betwist kunnen worden. Er moet het voor asielzoekers in deze periode mogelijk zijn werken en wonen en dan weer ergens anders een mag dus een grote mate van incasseringsvermogen • Gezamenlijk procederen. Het schenden van privacy om te leren en te werken. Dit bevordert hun zelfstandig- project hebben. De papiermassa aan vergunningen worden verwacht van mensen. In het publieke debat levert bijna altijd immateriële schade op voor betrokke- heid en is tevens in het belang van de Nederlandse moet dus minimaal voor 10 jaar gelden en niet elke mag en moet men echter elkaar ook houden aan nen. Het optreden van burgers daartegen is helaas samenleving. keer opnieuw worden aangevraagd. ongeschreven beschavingsnormen en respect. D66 geen vanzelfsprekendheid. Zij zouden daarom de vindt dat de wettelijke regelingen die stellen dat mogelijkheid moeten krijgen om in groepsverband te • Succesvolle terugkeer uitgeprocedeerden. Als na Een pluriforme samenleving religieuze opvattingen beschermwaardiger zijn dan D66 procederen tegen onrechtmatig gebruik van persoons- een asielprocedure blijkt dat er geen recht op bescher- De Nederlandse samenleving is de laatste decennia in andere opvattingen moeten worden geschrapt. P75 gegevens. ming bestaat, moet de overheid duidelijk zijn: de vreem- snel tempo veranderd en die veranderingen zullen zich

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Scheiding kerk en staat. Voor D66 is de scheiding • Homohuwelijk niet weigeren. D66 vindt een nieuwe van kerk en staat een belangrijk richtsnoer. In een ambtenaar niet aanvaardbaar als deze weigert een samenleving die steeds veelzijdiger wordt, moet de huwelijk te sluiten tussen mensen van hetzelfde overheid staan voor de gemeenschappelijke waarden. geslacht. Hoe diverser het land, hoe neutraler de staat.

• Mensen zijn vrij in hun kledingkeuze. Echter, als het gaat om werk mogen eisen gesteld worden. Zo kan er kleding worden voorgeschreven omwille van de hygiëne, de veiligheid of de neutraliteit die een bepaalde functie moet uitstralen. Personen die door het dragen van uniforme kleding de neutraliteit van het overheids- gezag symboliseren ( zoals rechters, politiemensen, militairen) mogen geen religieuze symbolen dragen. Als iemand, bijvoorbeeld door het dragen van bepaalde kleding, zijn of haar religieuze opvattingen op een nadrukkelijke wijze naar buiten wil brengen en daardoor geen passende arbeid kan vinden, is de betrokkene zelf verantwoordelijk voor de gevolgen hiervan. Personen die door het dragen van uniforme kleding de neutraliteit van het overheidsgezag symboliseren (zoals rechters, politiemensen, militairen) mogen geen religieuze, of politieke symbolen dragen. Als iemand, bijvoorbeeld door het dragen van bepaalde kleding, zijn of haar religieuze opvattingen op een nadrukkelijke wijze naar buiten wil brengen en daarom geen passende arbeid kan vinden, is de betrokkene zelf verantwoordelijk voor de gevolgen hiervan.

• Radicalisering tegengaan. Radicalisering van religieuze groepen, extreem-rechtse en extreem-linkse groepen, moet op tijd worden opgespoord. Signalen van onderwijsinstellingen, politie en maatschappelijk werk moeten effectief worden samengebracht. Landelijke en lokale diensten moeten nauwer samenwerken.

• Geweld tegen vrouwen eerder signaleren. Het meeste geweld tegen vrouwen vindt plaats in de eigen familie. Scholen, zorginstellingen en de politie moeten nauwer samenwerken om dit geweld eerder op te sporen.

• Uithuwelijken strafbaar. D66 wil dat het gedwongen uithuwelijken strafbaar wordt.

• Geweld tegen ’minderheden’ onacceptabel. Verbaal of fysiek geweld tegen homo’s of lesbiennes of andere minderheden is voor D66 onacceptabel. Homofoob en racistisch geweld moet apart worden geregistreerd om daders beter te kunnen opsporen en vervolgen. Daarnaast wil D66 voorlichting rond D66 seksuele diversiteit op scholen, om homofoob geweld P77 te voorkomen.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 hervormen publieke omroepen / geen download verbod / privacybescherming op internet / register voor gestolen kunst en antiek / aanmoedigen ­particuliere investeringen

Media: gelijke kansen • Netwerkneutraliteit. D66 wil dat internetproviders Anders kijken en creëren Onder invloed van technologie en nieuwe business­ zich niet bemoeien met het internetverkeer van hun modellen is het aanbod van multimediale toepassingen abonnees. Providers mogen bijvoorbeeld niet innovatie- Kunst, cultuur en media dragen voor D66 in ontwikkeling van het individu, voor een aantrekkelijk groter geworden en toegankelijker gemaakt. De conver- ve diensten, zoals internettelefonie, blokkeren. Dat is belangrijke mate bij aan verhoging van de vestigingsklimaat en voor de (culturele) rijkdom van gentie van de media is onmiskenbaar. Diverse media belangrijk voor de economie, want dit gedrag van ISPs kwaliteit van leven. Een samenleving met een de samenleving als geheel. D66 staat voor een overlappen elkaar en de verschillen worden steeds leidt tot concurrentievervalsing. Het is ook goed voor bloeiende kunst- en cultuursector en een cultureel klimaat waarin talentvolle internationale kleiner. Kranten hebben ook videoreportages op hun sociale cohesie, want het zorgt ervoor dat iedereen belangrijke plaats voor de media kenmerkt individuen en toonaangevende creatieve onderne- websites, tv-zenders zijn ook online te zien, filmmaat- toegang heeft tot hetzelfde internet. zich door openheid en tolerantie. mingen zich willen vestigen. Talent moet zich kunnen schappijen verkopen ook direct aan kabelexploitanten, ontwikkelen en aansluiting vinden bij het internatio- telecombedrijven werken nauw samen met contentleve- Auteursrecht en digitale wereld Kunst geeft vorm aan onze beschaving. Nederland nale speelveld. De creatieve industrie en cultureel ranciers. En steeds vaker opereren bedrijven in dezelfde In het auteursrecht moeten de belangen van de makers moet een baken zijn in de internationale kunstwe- ondernemerschap worden gestimuleerd om zo branche vanuit verschillende landen met grote verschillen van audio, video, tekst en beeld die recht hebben op een reld. Met goede opleidingen. Met optimale kansen pluriformiteit en een hoogwaardig aanbod van kunst, in regelgeving. adequate vergoeding voor hun prestatie, in evenwicht voor talentontwikkeling. Met een gezonde financie- cultuur en media te bevorderen. worden gebracht met de belangen van gebruikers. De ring. Want kunst inspireert, biedt verdieping, ver- • Afschaffen onrechtvaardige regels. D66 wil keten tussen makers en gebruikers moet worden maak en verstrooiing. Kunst stemt tot nadenken, D66 is voor het ondersteunen van ‘onrendabele’ oneerlijke concurrentie tussen verschillende media vereenvoudigd. houdt je een spiegel voor en stimuleert je op een kunstvormen om zo het aanbod breed en gevarieerd bestrijden door onrechtvaardige regels voor toetreding andere manier te kijken. Nederland moet streven te houden. Een rijk cultureel veld maakt ons aantrek- af te schaffen en zorgvuldig omgaan met de posities • Samenwerken auteursrechtorganisaties. D66 wil dat naar een kwalitatief hoogstaand en divers cultureel kelijk voor anderen en het biedt de mogelijkheid van gevestigde spelers. Programma’s op het internet auteursrechtorganisaties als Buma/Stemra en Sena aanbod. Nederland ook buiten onze landsgrenzen op de kaart zijn grotendeels ongereguleerd, voor programma’s op samenwerken zodat er voor grote (groepen van) Cultuur heeft een wezenlijke invloed op het karakter te zetten. Ondanks het bestaan van private geldstro- televisie gelden grote beperkingen. gebruikers of één loket ontstaat waar de afdracht op en de kwaliteit van onze samenleving. Cultuur is men vormen subsidies nog altijd de ruggengraat van grond van heldere, liefst gezamenlijke criteria kan veelomvattend – van historische musea tot video- veel initiatieven en instellingen. Dat is nodig om een • Samengaan toezichthouders. D66 vindt dat geschieden. Deze samenwerkende organisaties moeten games. Cultuur geeft uitdrukking aan wat er in een breed aanbod te houden en verschraling te voorko- toezichthouders als het Commissariaat voor de Media, een onafhankelijke, transparante beroepsmogelijkheid samenleving leeft. Cultuur verbindt. men. En om kunst en cultuur ook voor lagere Opta en het Agentschap Telecom moeten samengaan kennen om onrechtvaardige afdrachten te voorkomen. Nederland moet een voorvechter zijn van een breed, inkomensgroepen toegankelijk te houden. om het volledige spectrum van de media te kunnen onafhankelijk en gevarieerd medialandschap, ook blijven beheersen. Dat is bovendien efficiënter en draagt • Harmonisatie regels. Nederland moet internationaal, buiten onze landsgrenzen. Media verbinden ideeën, D66 staat voor een significante rol voor kunst en bij aan een kleinere publieke sector. De NMA dient en in het bijzonder in Europa, sterk aandringen op een zo informatie en mensen. Ze zijn van groot belang voor cultuur in onderwijs. Momenteel bereikt kunst en separaat te blijven om te voorkomen dat partijen te groot mogelijke harmonisatie van auteursrechtelijke het goed functioneren van een democratie. In de cultuur onze jeugd maar mondjesmaat. Door dominant worden. regels. verhouding tussen macht, tegenmacht, transparan- kinderen al op jonge leeftijd in aanraking te laten tie van macht en de controle op macht, zijn komen met en bewust te maken van kunst en Internet: vrij en toegankelijk • E-boeken onder laag BTW-tarief. De komst van media – in het bijzonder de onderzoeksjournalistiek cultuur, bevorder je hun creativiteit en stimuleer je Internet is een infrastructuur voor communicatie en goedkopere e-boeken heeft veel impact op het aanbod – onmisbaar. hun denkvermogen. interactie, waar (de meeste) informatie open en vrij voor lezers, de positie van schrijvers en de omzet van toegankelijk is. boekhandels en uitgeverijen. D66 vindt dat de lezer Het belang van kunst en cultuur wordt niet altijd D66 staat voor een sterke onafhankelijke publieke bepaalt welk boek hij langs welke weg en tegen welke voldoende onderkend. Dit terwijl de toegenomen omroep met een hoogwaardige programmering en • Privacy bescherming. D66 wil dat de privacy op prijs afneemt. D66 vindt dat schrijvers en uitgeverijen complexiteit, technologisering en bureaucratisering gegarandeerde pluriformiteit. Ook binnen het internet wordt beschermd. Het vastleggen van surfge- zelf bepalen hoe zij voorzien in deze behoeften. Voor van onze samenleving de noodzaak tot en de publieke bestel moeten we echter wel durven drag, invullen van formulieren etcetera, dient beperkt te schrijvers mag het economisch niet uitmaken of hun behoefte aan kunstenaars die inspireren, ontroeren nadenken over wat wel en niet moet, wat beter en worden. boeken in druk of in e-versies worden verkocht. D66 wil of juist relativeren alleen maar sterker maken. efficiënter kan en waar samenwerking mogelijk is. nadrukkelijk waken tegen sterke marktpartijen die hun Kunst- en cultuurbeleid wordt te vaak gereduceerd • Tegen downloadverbod. D66 is tegen een download- positie als ‘portal’ zouden kunnen misbruiken. D66 wil tot een simpele kosten-batenanalyse. Het gaat om D66 staat voor een pluriforme pers. Op het speelveld verbod. D66 wil de vrijheid op internet garanderen. D66 dat e-boeken en audioboeken onder het lage BTW-ta- meer dan alleen de vragen wat het aan subsidie kost van de media gaat het nadrukkelijk om gelijke is dan ook tegen het ‘three-strikes-out’- principe rief vallen, net als papieren boeken. en wat het aan inkomsten oplevert. kansen voor zowel de geschreven en gedrukte pers, waarbij consumenten na drie vermeende inbreuken op In de onbegrensde mogelijkheden van de nieuwe als voor radio en televisie, internet en nieuwe media. het auteursrecht van het internet worden afgesloten. Publieke omroep media, internet voorop, schuilen ook gevaren. Veel Diversiteit moet gewaarborgd zijn. D66 beschouwt toegang tot internet als een grondrecht D66 is voor een sterke onafhankelijke publieke omroep informatie is niet juist, of niet controleerbaar. En D66 staat voor een open en democratisch Neder- voor elk individu. met een hoogwaardige programmering. Het is van groot onze privacy kan worden aangetast, doordat land. Daarvoor is nodig dat zoveel mogelijk informa- belang dat er in programmering een helder onderscheid eenmaal ingevoerde gegevens vaak moeilijk te tie voor burgers open en toegankelijk is. • Auteursrecht aanpassen. D66 pleit voor een bestaat tussen publieke en commerciële omroepen. Nu verwijderen zijn. Onafhankelijke, kritische geluiden zijn van groot beperking of aanpassing van het auteursrecht om betaalt de publieke omroep in feite mee aan de salarissen D66 belang. De ruimte daarvoor wordt nadrukkelijk daarmee vernieuwende businessmodellen kansen te van internationale topvoetballers en ligt de nadruk te veel P79 D66 hecht veel waarde aan kunst en cultuur. Voor de beschermd. geven. op vermaak.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Wat D66 betreft behoren programma’s met culturele of wil dat het Commissariaat voor de Media toeziet op de • Investeringen in kunst en cultuur stimuleren. lijkertijd publiek en privaat geld in een film kunnen inves- nieuwswaarde, onderzoeksjournalistiek en de orkesten naleving van de daarvoor geldende afspraken. D66 wil fiscaal vriendelijke instrumenten continueren of teren. tot de kerntaken van een publieke omroep voor iedereen. introduceren die het voor meer mensen en bedrijven De komende jaren valt echter ook binnen het publieke Pluriforme pers mogelijk maakt zelf in kunst en cultuur te investeren. • Verbeteren uitlenen museale collecties. D66 wil dat bestel niet aan bezuinigingen te ontkomen. D66 is voor een pluriforme pers, maar ziet die nadrukke- D66 wil meer gebruik maken van koppelsubsidies, en de overheid zich garant stelt voor de niet-verzekerde lijk breder dan alleen de gedrukte vorm. Radio en televisie cultureel beleggen kan worden uitgebreid. uitlening van museale objecten. Door een zogenoemde • Hervormen publieke omroep. Publieke middelen en ook websites en weblogs dragen eraan bij. indemniteitsregeling wordt het makkelijk voor musea om moeten efficiënter worden ingezet om de doelstelling • Investeringsfonds voor kunst en cultuur. D66 wil collecties uit te lenen en zelf tentoonstellingen te organise- van de publieke omroep te bereiken. Hervormingen • Openstellen stimuleringsfonds. Het stimulerings- een substantieel deel van subsidies omzetten in een ren. Dit werkt als een stimulans voor de (internationale) zijn onvermijdelijk. Taken van de Wereldomroep fonds voor de pers moet voor alle soorten media worden investeringsfonds voor kunst en cultuur waarbij uitwisseling van kunst en kennis en zelfs ook voor de kunnen bijvoorbeeld worden voortgezet door de NOS. opengesteld. toegankelijkheid en waardering bepalend zijn. Dit marketing van Nederland en Nederlandse kunstenaars. D66 streeft naar een verdere fusering van de bestaan- investeringsfonds participeert in kunstprojecten op Een uitwisseling van kunstwerken en erfgoed draagt bij de omroepen, waarbij een maximum van tien de • Samenwerking kranten. D66 is voor een nauwere sa- basis van het verwachte rendement in economische aan een (culturele) integratie van EU-lidstaten. gewenste pluriformiteit op de lange termijn waarborgt. menwerking tussen kranten mits deze de pluriformiteit maar ook in maatschappelijke en culturele zin. Dit fonds Ons omroepbestel is momenteel te versnipperd en niet aantast. D66 is voor een gezamenlijk distributiesys- dient met zo transparant mogelijke toekenningcriteria • Nationaal Historisch Museum. Een fusie met het nog teveel gestoeld op de verzuilde samenleving. Nu teem waarmee geld en het milieu worden gespaard. en zo weinig mogelijk bureaucratie te werken. Huis voor Democratie en Rechtsstaat versterkt de is het voor bestaande omroepen financieel ongunstig D66 wil innovatie kansen bieden en kranten en relevantie van beide musea. om te fuseren. D66 wil daarom de regels voor fusies tijdschriften - redactioneel onafhankelijk - stimuleren tot Cultuur verbindt… aanpassen om bestaande omroepen die inhoudelijk samenwerking bij nieuwe verdienmodellen met Cultuur is veelomvattend: het gaat over erfgoed, gebou- • Games als speerpunt. Nederland speelt een opval- veel gemeen hebben te prikkelen samen te gaan. D66 onafhankelijke berichtgeving. Websites, e-papers en wen, tuinen, musea, over immaterieel erfgoed, zoals lende rol bij het ontwikkelen van games. D66 wil het vindt dat de kleine levensbeschouwelijke omroepen e-readers zorgen voor een milieuvriendelijke versprei- muziek en theatertradities. Maar ook over nieuwe ontwikkelen van kunstzinnige games verder stimuleren. een meerwaarde hebben. Een eigenstandige organi- ding van content. ontwikkelingen in muziek, games, dans, mode en D66 ziet het tegelijkertijd niet als taak van de overheid satie is echter niet nodig. Deze omroepen moeten architectuur. Cultuur is van grote waarde voor onze om beleid te ontwikkelen voor de inhoud van games. organisatorisch aansluiten bij grotere omroepen. • Geen mediacode. Media moeten vrij zijn van censuur samenleving en heeft een wezenlijke invloed op het en midden in de samenleving kunnen staan. D66 is karakter en de kwaliteit ervan. Cultuur verbindt, en geeft • Mode en design stimuleren. D66 wil de financiering • Toegang fondsen voor commerciële omroepen. tegen een mediacode en wil de verantwoordelijkheid uitdrukking aan wat er leeft. van startende mode- en designondernemingen D66 wil dat commerciële omroepen net als de voor mediagedrag van minderjarigen bij ouders leggen stimuleren met fiscaal aantrekkelijke regelgeving. In het publieke toegang krijgen tot fondsen ter stimulering en niet vatten in verboden. D66 wil dat de Nederlandse creatieve industrie in 2020 mode- en designonderwijs is in de voorgaande periode van Nederlands drama en documentaire series. Deze tot de meest vooraanstaande van Europa behoort. wel ruim geïnvesteerd, maar dat was niet het geval bij zijn zeer gewild bij de kijker. Ook online-partijen Kunst en Cultuur Vrijheid van expressie is voor D66 het belangrijkste het doorontwikkelen van talentvolle jonge ontwerpers moeten hiervan gebruik kunnen maken. Toekenning D66 wil dat in alle maatschappelijke lagen wordt geïnves- uitgangspunt van haar cultuurbeleid. Cultureel onderne- tot succesvolle entrepreneurs. van fondsen dient bovendien zo transparant mogelijk teerd in kunst en cultuur. Het in stand houden van een merschap dient te worden ontdaan van blokkerende te gebeuren en in alle gevallen te kunnen worden culturele infrastructuur is een taak van zowel burgers, regels, gebrekkige vaardigheden en een tekort aan • Culturele aanwezigheid in buitenland sterker. Het betwist. bedrijven en overheid. ondersteuning. huidige beleid om Nederlandse kunst, cultuur en Wat van grote waarde is, maar economisch niet rendabel, historie te promoten is niet effectief genoeg. Bovendien • Digitale televisie. Om alle marktpartijen gelijk te kan door de overheid worden gesteund met subsidies, • Modern erfgoedbeleid. D66 is van mening dat er is het beleid versnipperd over verschillende ministeries. behandelen en ruimte te geven aan innovatieve leningen en investeringen. sprake moet zijn van een helder selectiebeleid voor ons D66 wil het internationaal cultuurbeleid bundelen en in projecten moet de analoge kabeldistributie op een cultureel erfgoed. Industrieel en naoorlogs cultureel een gericht aantal landen en steden inzetten, zodat de ruim van te voren duidelijk gecommuniceerd moment • Cultureel ondernemerschap. Het is van belang erfgoed verdient meer aandacht. D66 wil het evolueren culturele en economische potentie wordt benut. worden afgeschakeld. Hierdoor komt een derde van creatieven in voldoende mate in staat te stellen zich als en moderniseren van architectuur en landschap niet de beschikbare ruimte op de kabel vrij voor nieuwe ondernemer op de markt staande te houden. D66 is onnodig remmen. Aandacht voor jongeren initiatieven en HDTV. daarom onder meer voorstander van invoering van het D66 ziet creativiteit als cruciaal in de ontwikkeling van auteurscontractenrecht, zoals dat in de landen om ons • Filmindustrie stimuleren. De Nederlandse film en ieder mens. Daarom dient kunst en cultuur in het • Onafhankelijke nationale programmaraad. D66 heen reeds werd ingevoerd. Doel is een versteviging filmindustrie moet worden gestimuleerd. D66 wil dat er onderwijs en in de samenleving een significante rol te wil een onafhankelijke nationale programmaraad. Deze van de onderhandelingspositie van zelfstandige auteurs productiehuizen voor film komen die (beginnende) spelen. Zowel het jong kennismaken met kunstbeoefe- neemt de plaats in van de meer dan 50 regionale en uitvoerend kunstenaars ten opzichte van producen- filmmakers in staat stellen met minder rompslomp films ning als het leren van een kunstzinnig ambacht moet programmaraden en moet de pluriformiteit van het ten, uitgevers en omroepen. Daarnaast dient de te maken. Animatiefilmers hebben voor Nederland een toegankelijk zijn en van hoge kwaliteit. aanbod in het wettelijk basispakket garanderen. De overheid zich ook zelf als opdrachtgever (en als grote potentie en kunnen via coproducties met kijker moet zelf de volgorde van zijn voorkeurszenders subsidiegever van opdrachtgevers) rekenschap te omroepen worden versterkt. Er moet een apart fonds • Culturele vorming op school. D66 wil kinderen al op kunnen bepalen en niet de distributeur. geven van de rechten van creatieven. Onder meer de komen voor de maatschappelijke documentaire. jonge leeftijd bewust laten omgaan met kunst en publieke omroepen moeten zich bij het verkrijgen van Gemeenten moeten filmopnames beter faciliteren. cultuur. Op school moeten zij kennismaken met D66 • Onafhankelijke lokale omroep. Lokale omroepen zijn de noodzakelijke rechten bewust zijn van hun voor- Publieke filmfondsen moeten ook voor commerciële bijvoorbeeld performance, theater, beeldende kunst, P81 nu financieel onafhankelijk van de lokale politiek. D66 beeldfunctie in de markt. partijen toegankelijk zijn. Filmproducenten moeten tege- dans en muziek.

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Uitgaansleven voor jonge jongeren. Voor jongeren beter mogelijk worden om gestolen objecten terug te tussen de 12 en 16 jaar is er te weinig te doen. Vaak vinden en misdrijven op te lossen. kunnen zij nog nergens uit en dat leidt ertoe dat ze op straat gaan hangen. D66 wil investeren in activiteiten • Kunstarchieven toegankelijker. D66 wil dat deze voor juist deze leeftijdsgroep. Met name in kleine zoveel mogelijk worden gedigitaliseerd en met elkaar gemeenten moet meer aandacht komen voor uitgaan verbonden. Niet alleen vanwege de lagere kosten maar voor de groep kinderen onder de 16. vooral omdat het de toegankelijkheid vergroot.

• Nachtleven stimuleren. D66 wil dat het nachtleven • Tegengaan versnippering kunstonderwijs. Het is als een kans wordt gezien voor creatieve dynamiek en van groot belang strenge kwaliteitseisen aan opleiding een gunstig economisch vestigingsklimaat in steden. en studenten te stellen. Daarom moet het Toetsingscri- Vrijere sluitingstijden, aandacht voor cultureel nachton- terium Hoger Onderwijs worden geëvalueerd op dernemerschap en stimuleren van nachtelijke openstel- geschiktheid voor kunstopleidingen. De kwaliteit van ling van musea kunnen hieraan bijdragen. kunst-vooropleidingen moet worden verbeterd.

…Kunst spiegelt • Kunstvakonderwijs als HBO-apart. Eén bachelor en Kunst spiegelt, inspireert. De kunstenaar houdt ons voor één master systeem is zeer bedreigend voor (beeldend) wat wij zijn, waar wij vandaan komen en wat vóór ons kunstonderwijs, de internationale en academische ligt. Het beleven van kunst biedt vermaak, verstrooiing achtergrond sluit niet aan bij dit systeem. Aanpassing is maar ook verdieping, hernieuwd (veranderd) inzicht. wenselijk. Kunst is een teken van beschaving en komt voort uit een diep verlangen verbanden te leggen en universele • Flexibiliteit in CAO’s voor kunstonderwijs. De waarden te delen. Kunst ontregelt en vervoert. Stemt tot HBO-CAO maakt het moeilijk voor kunstacademies om nadenken en zet deelnemers en toeschouwers aan tot goede docenten aan te trekken. Deze CAO’s zijn die belangrijke, onmisbare menselijke eigenschap: gericht op bescherming en persoonlijke ontwikkeling creativiteit. van docenten. Dit is geen uitgangspunt bij kunstenaars die ook lesgeven. In de toekomst kijkt D66 uit naar Nederland als baken in de internationale kunstwereld. Met kunstopleidingen op het hoogste niveau, goede doorstroming, kansen voor (top-)talent, professionele ondersteuning, een heldere bestuurslaag en gezonde financiering.

• Kunstexport versterken. Nederland moet kunste- naars en kunstinstellingen die in het buitenland actief zijn beter begeleiden. Door meer samen te werken met internationale onderwijsprogramma’s, met Holland-mar- keting en met het bedrijfsleven. Subsidies moeten openstaan voor internationale besteding.

• Aanmoedigen particuliere investeringen. D66 wil particuliere investeringen in de kunst aanmoedigen. De overheid moet particuliere fondsenwerving stimuleren door middel van gunstige BTW-tarieven voor schenken, erven en sponsoring en door het beschikbaar stellen van koppelsubsidies en voordelen van cultureel beleggen.

• Een register voor gestolen kunst en antiek. Er moet een landelijk toegankelijk (digitaal) register komen voor gestolen kunst en antiek. In aansluiting op de D66 internationale registers moet het voor particulieren, P83 handelaren, houders van collecties en politie en justitie

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 meer invloed van Tweede Kamer op EU-regelgeving / meer Europese defensie samenwerking / gezamenlijke ambassades met EU-landen / versterking Europese Unie

landen op internationale fora. blijft voorstander van een robuust wapenhandelsver- Anders handelen in de wereld Voor D66 geldt: samen staan we sterk. Als land drag en voor een betere naleving van de wapenexport- alleen begin je niet zo veel in de wereld, bundeling code van de EU. Onze pensioengelden worden niet D66 denkt en handelt internationaal. Nationale onderdrukkende regimes brengen enorme vluchte- van krachten in verschillende verbanden versterkt meer belegd in wapens. Nederland moet een aanja- besluiten strekken zich bijna altijd uit tot over onze lingenstromen op gang. ook de positie van elk land op zich. gers- en makelaarsfunctie vervullen bij diverse ontwa- landsgrenzen. En wat elders beslist wordt, heeft peningsonderhandelingen die de komende jaren ook voor ons betekenis. De wereld beïnvloedt ons, Voor D66 staan mensenrechten altijd centraal, ook Een veilige wereld: EU, NAVO en VN starten. wij beïnvloeden de wereld. bij het bestrijden van terrorisme. Nederland dient Conflicten in de wereld zijn van alle tijden. De aard van de een actief beleid te voeren gericht op het nakomen veiligheidsrisico’s en dreigingen is de laatste jaren wel • Focus op fragiele staten. Nederland richt zich in haar Internationale samenwerking is de drijvende kracht van de Rechten van de Mens in de hele wereld. sterk veranderd. Er worden nieuwe ‘krijgsmethoden’ buitenland-, veiligheids- en ontwikkelingsbeleid sterk op achter veiligheid, welvaart en de transitie naar een D66 bepleit een hervormingsgerichte buitenlandse ontwikkeld: aanvallen op digitale netwerken waardoor fragiele staten en zet zich in voor een zo vroeg mogelij- duurzame samenleving. De kaders van het interna- politiek die inspeelt op de ingrijpende Europese en krijgsmachten of zelfs delen van samenlevingen kunnen ke internationale betrokkenheid bij deze staten, door tionale recht en een eerlijke en vrije wereldmarkt mondiale veranderingen. Ons land oefent via de EU worden ontwricht. ondersteuning van duurzame ontwikkeling, vredesdiplo- zijn voor D66 basisuitgangspunten. maximale invloed uit op die internationale hervor- Lang niet alle bedreigingen vragen om een militair matie en opbouw van maatschappelijke organisaties. D66 ziet binnen die internationale samenwerking mingsagenda. D66 wil de EU verder versterken, antwoord. Voor de bestrijding van terrorisme is met name een leidende rol voor Europa. Europa is ons politiek en economisch. Alleen een verenigd Europa nauwkeurig politie- en inlichtingenwerk van doorslagge- • Steun aan wederopbouw Afghanistan. D66 wil dat binnenland. De Europese Unie heeft ons vrede, is een machtsfactor, en kan zo bijdragen aan de vend belang. In sommige zwakke landen met een groot de NAVO de operatie in Afghanistan in samenspraak stabiliteit en welvaart gebracht. Een sterk Europa is oplossing van grote problemen in de wereld. veiligheidsrisico voor de omgeving zal dit niet zonder met de internationale partners geleidelijk afrondt. nodig, zodat lidstaten gezamenlijk kunnen optre- Nederland voert een actieve politiek voor verre- vredes- of stabilisatie- operaties kunnen. Nederland blijft wat D66 betreft wel bij Afghanistan den, zeker in tijden van economische neergang en gaande Europese krachtenbundeling, zowel civiel betrokken en levert een bijdrage op het gebied van (we- onveiligheid. Nederland speelt een actieve rol als militair. • Ontwikkel een Europese veiligheidsmacht. D66 wil der)opbouw, goed bestuur en opleiding van militairen binnen de Europese Unie (EU), maar ook binnen de D66 onderkent het belang van het in stand houden dat Nederland een actieve politiek voert om tot en politie. Verenigde Naties (VN) en NAVO. van de krijgsmacht. We zijn het verplicht aan onze Europese krachtenbundeling te komen, zowel civiel als Nederland deelt in de collectieve verantwoordelijk- internationale partners – en aan de rest van de militair. De defensie van Europese lidstaten moet • Conflict Midden-Oosten. Nederland moet in lijn met heid voor een veilige wereld en een wereld waarin wereld – een evenredig deel van de internationale drastisch worden hervormd ten behoeve van collectieve de EU een eenduidige politiek voeren in zake het voortdurend gewerkt wordt aan verbetering van het verantwoordelijkheid op ons te blijven nemen. slagvaardigheid en kosteneffectiviteit. Israelisch-Palestijns conflict, waarbij wordt toegewerkt lot van de zwaarst getroffenen. D66 pleit voor betere en meer doelgerichte ontwik- naar een twee staten oplossing. Uitbreiding van kelingshulp. Het lot van minder bedeelden in de • Rol van de NAVO. De NAVO zal zich, behalve op de Israëlische nederzettingen in Palestijns gebied (inclusief De internationale samenwerking wordt op de proef wereld gaat ons allen aan. Nederland draagt ook de veiligheid van haar lidstaten, vooral moeten richten op delen van Jeruzalem) is onacceptabel evenals de gesteld. De mondiale financiële crisis, het opraken komende jaren bij aan de ontwikkeling van arme stabilisatie-operaties, op verzoek en onder mandaat beperking van de Palestijnse economie en bewegings- van fossiele brandstoffen, de schaarste aan voedsel landen. Niet minder investeren, wel beter. D66 is van de VN. Er moet meer aandacht zijn voor de vrijheid in Gaza en op de Westelijke Jordaanoever. en water, ingrijpende demografische ontwikkelin- voor een fundamentele herziening van de taken en haalbaarheid en uitvoerbaarheid van militaire missies en Sancties in Europees verband kunnen niet uitgesloten gen, klimaatveranderingen en het internationale werkverdeling van mondiale (VN) en regionale (EU, voor de gemeenschappelijke exit-criteria. D66 wil dat worden. Europa moet zich inzetten voor humanitaire terrorisme hebben de noodzaak van gezamenlijk NAVO) organisaties. De wereld verandert, maar de lidstaten naar draagkracht meebetalen aan de NAVO en ondersteuning van Palestijnse burgers. D66 streeft een optrekken verder vergroot. Tegelijkertijd wordt die mondiale instituten zijn grotendeels hetzelfde EU-missies, ook als ze niet aan die missies deelnemen. veilig en vredig Israel na binnen de grenzen van 1967. collectieve verantwoordelijkheid nog onvoldoende gebleven. Dat betekent opheffing van de militaire en civiele omgezet in internationaal beleid – dat werd weer • Samenwerking tussen EU, NAVO en VN. D66 wil de bezetting van de “Westbank” (conform resoluties 242 eens bewezen bij de VN-klimaatconferentie in Voor D66 staan de rechten van het individu overal in samenwerking en afstemming tussen de EU, NAVO en en 383 van de VN). Dat vergroot de kans op een Kopenhagen. de wereld centraal. We moeten actief aansturen op de VN verbeteren. De EU en de NAVO zijn strategische politiek onafhankelijke, economisch levensvatbare, De machtsbalans in de wereld verschuift. Ook in het nakomen van het Verdrag voor de Rechten van partners en vullen elkaar aan in het gebruik van Palestijnse staat naast Israel, met Oost Jerusalem als Nederland ervaren mensen hiervan de consequen- de Mens wereldwijd. Bijzondere aandacht gaat diplomatie, ontwikkelingshulp en militaire middelen. De hoofdstad. D66 is voor opschorting van het EU-associ- ties en dat maakt onzeker over identiteit, baan of daarbij uit naar het recht op een schone omgeving, relatie tussen deze twee organisaties dient sterk te atieverdrag met Israel zolang het doorgaat met het toekomst. Er wordt met argwaan, en soms zelfs schoon en beschikbaar drinkwater, gelijke behan- verbeteren. bouwen van joodse huizen en nederzettingen in Oost angst, gekeken naar de opkomst van nieuwe deling tussen man en vrouw en tussen hetero en Jerusalem en de Westbank. En voor volledig gelijke mogendheden als China, India en Brazilië. In een homo. • Kernwapenvrije wereld. Kernwapens worden in de kansen en rechten voor alle bevolkingsgroepen in kleiner wordende wereld schept fysieke nabijheid volgende kabinetsperiode uit Nederland verwijderd. Israel. Ook met Hamas zal gepraat moeten worden; vaak mentale afstand. Voor D66 staat de eigen kracht van het individu D66 steunt initiatieven om ook in de rest van de wereld ondermeer om tot afspraken te komen die leiden tot Hoewel conflicten in de wereld van alle tijden zijn, voorop. Hulp aan anderen heeft steeds als uit- het aantal kernwapens sterk terug te dringen of volledig openstelling van de grenzen van Gaza. Europa moet is de aard ervan wel sterk veranderd. Aanvallen op gangspunt: het streven om mensen hun lot in eigen te verwijderen. Handhaving en versterking van afspra- bijdragen aan de bestrijding van wapenhandel in deze digitale netwerken kunnen samenlevingen ont- handen te laten nemen. Door middel van eerlijke ken over het non-proliferatie horen hier bij. Daarnaast regio en aan de bestrijding van terroristische netwerken wrichten, grensoverschrijdende criminaliteit is handelsbetrekkingen, educatieprogramma’s, bepleit D66 beperking van ontwikkeling en bezit van en geldstromen. D66 moeilijk aan te pakken, fragiele staten zijn een gezondheidszorg, bevorderen van de rechtsstaat en kleine wapens, clusterbommen en landmijnen en P85 gevaarlijk broeinest voor terrorisme, conflicten en door het geven van een stem aan ontwikkelende strenge maatregelen tegen wapensmokkel. Nederland

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Terrorismebestrijding expertise die Nederland heeft opgebouwd met het aantallen. In de discussie hierover moet de ontwikkeling nu het geval is, laten leiden door de vraag uit ontwikke- Het is in ons belang terrorisme en haar oorzaken te Nationaal Actieplan 1325 wordt ingezet via intensieve van onbemande vliegtuigen expliciet worden meegeno- lingslanden. Voor D66 geldt hierbij als uitgangspunt het bestrijden. Dit vraagt een gebalanceerde mix van partnerschappen met overheden en maatschappelijke men. streven dat mensen hun lot in eigen handen kunnen ingrijpen, ondersteuning van democratie en sociaal organisaties in fragiele staten. Daarnaast wordt de nemen door middel van eerlijke handelsbetrekkingen, en economische ontwikkeling. Nederlandse ‘pool’ van uit te zenden politiefunctionaris- • Verbetering veteranenzorg. D66 wil dat veteranen door het geven van een stem aan ontwikkelende landen sen uitgebreid, zodat er meer ingezet kunnen worden in binnen en buiten dienstverband ruimhartiger worden op internationale fora. • Terrorisme bestrijden en voorkomen. Internationale VN missies. begeleid. Verwerking van ervaringen bij missies moet terroristische netwerken vormen een bedreiging van de nadrukkelijke aandacht krijgen. Tevens wordt hierbij het • 0.8% van het BNP voor ontwikkelingssamenwer- stabiliteit en veiligheid in verschillende regio’s. Neder- • Functioneren krijgsmacht. De landmacht, lucht- thuisfront betrokken. D66 wil dat er ook op andere king handhaven. D66 wil dat Nederland dit percenta- land moet met de EU werken aan de vermindering van macht en marine moeten binnen een missie elkaar momenten dan Nationale Veteranendag ruimte is voor ge handhaaft voor het ontwikkelingsbudget. Dit die dreiging. Dit kan bijvoorbeeld door betere samen- kunnen aanvullen of ondersteunen. Nederland moet het eren van veteranen, bijvoorbeeld tijdens het percentage geldt als gemiddelde voor een vierjaarlijkse werking van inlichtingen- en veiligheidsdiensten, waarbij kiezen voor inrichting van de krijgsmacht ter ondersteu- Bevrijdingsdefilé in Wageningen. periode, om ongezonde bestedingsdruk aan het einde in acht wordt genomen dat de informatie die diensten ning van 3D (Development, Diplomacy & Defence)- be- van een begrotingsjaar te voorkomen. Bij de besteding uitwisselen op rechtmatige wijze is verkregen. Een leid. Nederland moet zich binnen de EU actief • Bescherming klokkenluiders. D66 wil zich sterk dient meer nadruk te liggen op het stimuleren van heldere diplomatieke strategie is vereist voor het inspannen om defensiestructuren aan te passen en maken voor bescherming van klokkenluiders binnen zelfredzaamheid in plaats van armoedebestrijding. omgaan met de huidige conflicten in Afghanistan, Irak, militaire middelen op een veel efficiëntere en effectieve- defensie. ten aanzien van Iran en ten opzichte van het Israëlisch- re wijze in te zetten. D66 wil door het Europese • Optimale donorcoördinatie. De regering stelt na Palestijns Conflict. In het kader van het voorkomen van veiligheids- en defensiebeleid substantiële intensivering • Diversiteit krijgsmacht. D66 meent dat de krijgs- grondige analyse - en in overleg met het ontvangende terrorisme is het van belang om meer diplomatieke en van de samenwerking, taakspecialisatie en ‘pooling’ macht een goede afspiegeling moet zijn van de land en met de andere donoren - haar specifieke humanitaire aandacht te schenken aan fragiele staten, van beschikbare capaciteit. Onnodige duplicaties samenleving. Tevens moet het een plaats zijn waar bilaterale ontwikkelingsbijdrage vast. Zo mogelijk wordt hun economische ontwikkelingen en de (politieke) worden in kaart gebracht en aangepakt. Er worden jonge mensen een gedegen opleiding kunnen genieten hierbij vooral specifiek Nederlandse deskundigheid participatie van hun burgers, zoals Somalië, Pakistan, gemeenschappelijke Europese defensiebudgetten die hen ook buiten de krijgsmacht van nut kan zijn. ingezet. Afstemming binnen de EU kan en moet nog Soedan en in Noord Afrika. ingezet voor onderzoek, technologische ontwikkeling, sterk worden verbeterd, met behulp van de nieuwe wapenaankoop en onderhoud van materieel. Internationale samenwerking Europese diplomatieke dienst. Ten behoeve van de • Burgerrechten centraal in bestrijding terrorisme. De armere delen van de wereld hebben de afgelopen effectiviteit wordt het aantal bilaterale relaties terug Bij de bestrijding van (internationaal) terrorisme moet • Strenge eisen aan militaire inzet. D66 wil dat er decennia een enorme ontwikkeling doorgemaakt. gebracht. De gecoördineerde hulp reageert op de voortdurend een evenwicht worden gevonden tussen strenge eisen worden gesteld aan Nederlandse militaire Honderden miljoenen mensen zijn ontsnapt aan de hulpvraag vanuit de bevolking. het beschermen van burgerrechten tegen terroristen, inzet. Nederlandse militaire inzet kan alleen onder diepste armoede en er is in veel landen voor veel mensen en het beperken van burgerrechten om terroristen te strikte voorwaarden plaatsvinden. Het toetsingskader is enorme vooruitgang geboekt in voedselzekerheid, • Verbeteren multilaterale hulp. D66 pleit voor het bestrijden. D66 meent dat het anti-terrorismebeleid te leidend, een mandaat in overeenstemming met gezondheidszorg, onderwijs en economische ontwikke- doorlichten en verbeteren van multilaterale hulp door de vaak doorslaat naar ineffectief beleid dat burgerrechten internationaal recht is noodzakelijk, inzet past alleen ling. De belangrijkste motoren achter deze vooruitgang VN en andere multilaterale instellingen. uitholt. D66 verzet zich daarom tegen ongecontroleerde binnen een heldere (internationale) strategie en lange zijn vrede en economische ontwikkeling, ingebed in uitwisseling van persoonlijke gegevens en de beperking termijn visie op het conflict of de dreiging, militaire inzet politieke stabiliteit en beter bestuur. Investeringen in • Goed bestuur en corruptiebestrijding integraal van bewegingsvrijheid van Nederlandse burgers. Het of politieke steun aan een conflictsituatie behoeft een ontwikkelingssamenwerking door onder andere Neder- onderdeel beleid. Het bevorderen van goed bestuur onrechtmatig vasthouden of vervoeren van burgers of ruime meerderheid in de Tweede Kamer en alle militaire land hebben zeker ook een bijdrage geleverd, maar deze en tegengaan van corruptie verdient een hoge prioriteit. verdachten wordt niet gesteund. D66 wil dat er of politieke steun aan een conflict (-operatie) moet is onvoldoende geweest. D66 deelt de analyse van het Scheiding van politieke, economische en militaire macht volstrekte helderheid wordt verschaft over de rol van worden geëvalueerd in de Tweede Kamer. recente WRR-rapport dat internationale samenwerking is van het hoogste belang. Ondersteuning van ontwik- Nederland, de EU en de EU-Lidstaten bij de illegale CIA breder is dan ontwikkelingshulp en vindt daarin goede keling naar een democratische rechtsstaat en onafhan- ‘extraordinary renditions en black sites’. • Parlementaire enquête Irak-oorlog. D66 blijft aanknopingspunten voor het moderniseren van een kelijke politieke partijen, ontwikkeling van een sterke en voorstander van een parlementaire enquête naar de internationale samenleving. Tegelijkertijd voelt D66 een vrije digitale sector versterking van het maatschappelijk Veiligheid en defensie: rol van Nederland Nederlandse betrokkenheid bij de Irak-oorlog. grote noodzaak om ook in de toekomst solidair te zijn middenveld, versterking van persvrijheid, en verbetering Nederland deelt in de collectieve verantwoordelijkheid met de kansarmen in de wereld. Zeker nu zij de grootste van juridische bescherming van het bedrijfsleven is vast voor een veilige wereld. Nederland stelt het militaire • Vervanging F16 op lange termijn. D66 wil de klappen van kredietcrisis, klimaatcrisis, en energiecrisis onderdeel van elke ontwikkelingsstrategie.. ambitieniveau bij. De krijgsmacht concentreert zich meer komende kabinetsperiode geen aanschaf van de JSF. zullen moeten verwerken. Daarnaast is in deze mondiale op stabilisatie- en normalisatiemissies, die volgen op een Nederland trekt zich terug uit het testprogramma. Het samenleving een stabiele, rechtvaardigere en duurzame • Ruimte voor innovatie. D66 wil binnen internationale eerste militaire interventiemissie. De taken die in stabilisa- moment van vervanging van de huidige F16’s kan wereld ook voor Nederland belangijker dan ooit. D66 samenwerking ruimte voor innovatie en doordacht en tie - en normalisatiemissies vervuld dienen te worden worden uitgesteld. D66 wil dat iedere mogelijke gebruikt de teleurstelling over resultaten uit het verleden vraaggestuurd experimenteren. Lastige interventies, bestaan onder meer uit het beschermen van de burger- vervanging van de F16 op lange termijn plaats vindt in niet als excuus voor een bezuinigingsoperatie. D66 wil bijvoorbeeld in moeilijke gebieden met weinig andere bevolking, trainen van politie, opleiden van militairen en gezamenlijk Europees verband. De vervanger van de wel grote verbeteringen doorvoeren in de doelmatigheid donoren, moeten op hun eigen merites beoordeeld bescherming van de rechtsstaat en goed bestuur. Bij F16 hoeft ook niet de JSF te zijn, er kan ook worden en effectiviteit van de investeringen in ontwikkelingssa- worden. vredesmissies wordt de rol van vrouwen versterkt gekozen voor een alternatief, afhankelijk van gestelde menwerking. Daarbij past een langere termijnvisie en D66 (conform Veiligheidsraadresolutie 1325). Resolutie 1325 eisen en ambities. In het verlengde hiervan dient nadere planning en evaluaties dienen daar sterk rekening mee te • Kennisontwikkeling bestuur. In de EU zal Nederland P87 word een prioriteit binnen defensie en de NAVO en de besluitvorming plaats te vinden over de benodigde houden. De bilaterale samenwerking zal zich, sterker dan zich hard maken voor een kennis en opleiding cluster

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Goed Bestuur binnen internationale samenwerking. het voornemen de subsidies tot 2013 af te schaffen. In • Europese integratie. D66 kiest voor een verdergaan- EU-missies terecht kunnen en de administratieve lasten Ontwikkelingslanden kunnen – buiten het bilaterale de onderhandelingen over de hervormingen van het de Europese integratie. De EU vraagt om sterke voor burgers voor deze hulp moeten worden terugge- beeld om- gebruik maken van deze Europese faciliteit. Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de EU vanaf democratische waarborgen. Daarom moeten de bracht. Waar mogelijk kunnen er bezuinigingen Relevante kennis en netwerken van bestaande 2013 zet Nederland zich in voor het verminderen van bevoegdheden van het Europees parlement verder gerealiseerd worden door missies samen te voegen en Nederlandse en Europese instellingen, aangevuld met het totaal aan handelsverstorende subsidies voor de worden versterkt op het gebied van wetgeving en te sluiten. kennisinstituten uit ontwikkelingslanden, kunnen zo Europese landbouw. controle. Ook is D66 voorstander van een direct optimaal worden ingezet. gekozen voorzitter van de Europese Commissie. • Kiesrecht in het buitenland. Nederlandse burgers in • Natuurbehoud. De Millenniumdoelstellingen richten Daarnaast is D66 voor het afschaffen van het roulerend het buitenland (expats) en Nederlandse militairen op • Terugdringen van versnippering van middelen. zich ook op behoud van biodiversiteit en natuur. Deze voorzitterschap binnen de EU. missie moeten beter in de gelegenheid gesteld worden Particuliere hulporganisaties (Ngo’s) kunnen een doelstelling is vooral een uitdaging voor de armste om deel te nemen aan verkiezingen. duidelijke meerwaarde bieden vanwege hun ruime landen. D66 vindt het oneerlijk van hen te verwachten • Intensievere betrokkenheid bij Europa. De coördi- kennis en ervaring. D66 steunt het tegengaan van dat zij de afweging tussen natuurbescherming, natie van de inzet van Nederland in Europa moet door • Bijstand van ambassades verbeteren. Nederlanders versnippering door de vermindering van het aantal te onderwijs, ontwikkeling en gezondheidszorg volledig Algemene Zaken gebeuren, in plaats van Buitenlandse in buitenlandse gevangenissen, mensenrechtenactivis- subsidiëren organisaties. D66 wil tevens de subsidieaf- binnen hun eigen middelen maken. Daarom reserveert Zaken. De Tweede Kamer dient eerder bij de Europese ten (inclusief Ngo’s) in het buitenland en ontvoerde hankelijkheid van Ngo’s tegengaan. D66 een deel van het ontwikkelingssamenwerkingbud- besluitvorming te worden betrokken. Ingrijpende kinderen behoeven betere bijstand van ambassades. get voor behoud van natuur en biodiversiteit. Bij wijzigingen van het Europees verdrag kunnen alleen bij • Hervorming multilaterale instellingen. Nederland voorkeur in samenwerking met gespecialiseerde Ngo’s Europees referendum worden goedgekeurd. • Mensenrechten centraal: Nederland dient een actief moet zich inzetten voor de hervorming van multilaterale en lokale overheden. D66 steunt het internationale beleid te voeren gericht op het nakomen van de instellingen zoals de VN, het IMF, de Wereldbank en de bosbehoudprogramma en de inzet van extra middelen • EU-begroting. De huidige Europese begroting is Rechten van de Mens in de hele wereld. D66 wil dat WTO. Ontwikkelingslanden en opkomende economieën voor de Guyanashieldlanden waaronder Suriname. onvoldoende gericht op de uitdagingen van morgen. Nederland agenderend optreedt en bedreigde verdedi- als China, India, Brazilië en Zuid-Afrika moeten meer D66 pleit daarom voor een grondige hervorming van de gers van mensenrechten snel tijdelijke opvang biedt. gelijkwaardige inspraak krijgen in deze organisaties. • Milieuaspecten in WTO-onderhandelingen. De Europese begroting. In het licht van de forse bezuinigin- D66 bepleit een herziening van de beloningstructuren aantasting van ecosystemen is een barrière voor het gen in de Europese lidstaten, mag ook op de Europese • HLBT-emancipatie. Het verbeteren van de mensen- bij internationale en multilaterale VN organisaties, zodat realiseren van de millenniumdoelen. D66 pleit voor het begroting bezuinigd worden. D66 ziet daarbij met name rechtenpositie van homoseksuelen blijft een integraal er geen perverse prikkels voor internationale ambtena- opnemen van milieuaspecten in WTO-onderhandelin- ruimte voor het afbouwen van inkomenssteun aan onderdeel en een prioriteit binnen het Nederlandse ren blijven bestaan. De samenstelling van de Veilig- gen op een zodanige manier dat zij niet contraproduc- boeren. ontwikkelingssamenwerkingsbeleid en in de bilaterale heidsraad moet meer recht doen aan actuele tief uitpakken voor ontwikkelingslanden. relaties. Als traditioneel voorstaander van een sterke internationale verhoudingen. Bovendien zal de EU • Open voor toetreding. De Europese Unie staat wat internationale rechtsorde en bescherming van mensen- binnen multilaterale instellingen zoveel mogelijk met één • Rekening houden met inheemse bevolking. D66 betreft altijd open voor nieuwe leden. Landen – zo- rechten, versterkt Nederland zijn leiderschapsrol in de stem spreken. Nederland bevordert door een actieve opstelling in de als ook Turkije – kunnen toetreden mits ze voldoen aan internationale HLBT-emancipatie. Nederland bepleit in EU, de Wereldbank en de FAO dat bij internationale de toetredingscriteria. de Europese Unie stevige antidiscriminatiewetgeving • Overdragen kennis. Voortbouwend op het vertrouwen aankopen en concessies van land meer aandacht voor alle burgers. in de eigen kracht van mensen, wil D66 een inhoudelij- wordt besteed aan de mogelijke negatieve gevolgen • EU-afdrachten. D66 pleit ervoor afdrachten van de ke focus op kennisuitwisseling en economische voor de inheemse bevolking. lidstaten te baseren op het bruto nationaal inkomen. Op • Nederland en internationaal recht. Rechtspraak en ontplooiing. D66 denkt hierbij aan investeren in termijn komen er Europese belastingen, onder de waarheidsvinding kunnen deel uitmaken van het samenwerking en uitwisseling tussen kennisclusters uit De EU en het buitenlands beleid voorwaarde dat burgers per saldo niet meer zullen voorkomen en beëindigen van conflicten. Nederland Nederland en hun tegenhangers in ontwikkelingslan- Voor D66 is het van elementair belang dat Europa een afdragen. levert hier, met Den Haag als juridische hoofdstad van den, zoals universiteiten, onderzoekscentra, bedrijven leidende rol speelt in de totstandkoming van een veilige de wereld, een belangrijke bijdrage aan. en scholen. Ook meent D66 dat een actieve betrokken- wereld. Europa is ons binnenland. De Europese Unie • Volwaardige diplomatieke dienst. D66 meent dat de heid van de private sector een voorwaarde is voor heeft ons vrede, stabiliteit en welvaart gebracht. En D66 EU een volwaardige diplomatieke dienst moet krijgen innovatie en resultaat in ontwikkelingssamenwerking. wil dit ook voor andere landen in de wereld. D66 wil de die geleidelijk de taken van nationale ambassades Daarnaast wil D66 investeren in het digitaal en online EU verder versterken, politiek en economisch. Alleen een overneemt. Nederland kan vanwege een herbezinning beschikbaar maken van kennis en het gezamenlijk verenigd Europa is relevant en kan bijdragen aan de op taken en activiteiten en vanwege de komst van de ontwikkelen van vrij toegankelijke leermiddelen. oplossing van grote problemen in de wereld. diplomatieke dienst van de EU een (aanzienlijk) aantal D66 wil dat het primaat van ons buitenlands beleid loopt ambassades afstoten. Nederland neemt hierin een • Vrije wereldhandel. D66 blijft zich inzetten voor een via de Europese Unie. Een sterk en verenigd Europa dat voortrekkersrol op zich, eventueel in Benelux verband. betere toegang tot markten wereldwijd en voor de spreekt met één stem versterkt transatlantisch bondge- Op termijn moeten de nationale veto’s ten aanzien van verspreiding van fair trade principes. Nederland moet nootschap. Europa moet investeren in de familie van de Europese buitenlandse politiek komen te vervallen meer vaart zetten achter de Doha-onderhandelingen democratieën, ook in andere landen waarmee we en zal de EU in de VN-veiligheidsraad een eigen zetel van het WTO (wereldhandelsorganisatie) over de handelsbetrekkingen onderhouden. Het beschermen van moeten krijgen. verdere vrijmaking van de wereldhandel. Ook wanneer de mensenrechten staat bij al deze relaties centraal en D66 de WTO-onderhandelingen vertraging oplopen kiest vormt ook de leidraad bij de Nederlandse inzet in het • Consulaire zaken Europees bundelen. EU-burgers P89 Nederland ervoor zelfstandig uitvoering te geven aan beleid van de EU. buiten de EU moeten voor consulaire bijstand bij alle

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • D66 wil dynamische en concurrerende markten: werknemers. Door een gelijk speelveld te creëren voor Financieel kader: Plan 2020 onze welvaartsgroei is gebaat bij goede markt- insiders en outsiders. Door te stoppen met dure, maar werking en concurrentie. Marktwerking dus als nauwelijks effectieve re-integratietrajecten. En door de middel, niet als doel. Een sterke markt heeft een sterke belastingen in de onderste belastingschijven te Wat wil D66? Uitgangspunten voor gezond financieel beleid overheid nodig die de randvoorwaarden zet en effectief verlagen. Want werk moet lonen. Door dit pakket steunt D66 wil Nederland hervormen, met 5 concrete speerpun- D66 hanteert de volgende uitgangspunten voor financiële toezicht houdt. D66 de economische groei en verbeteren de overheids- ten: werken, onderwijs, wonen, duurzaamheid en beleid in de komende jaren: financiën in 2015 met bijna €2 miljard en op de lange kwaliteit van de overheid. Tegelijkertijd willen wij de • D66 staat voor een goede kwaliteit van de publie- termijn met €6,5 miljard. overheidsfinanciën in twee kabinetsperiodes weer op • D66 hecht aan financiële duurzaamheid. We ke dienstverlening en een solide sociaal vangnet orde brengen. Wij kunnen komende generaties niet hebben oog voor de rechtvaardige verdeling van lusten voor diegene die dit het hardst nodig hebben. Dit • Woningmarkt: De woningmarkt zit op slot. Te veel opzadelen met onze financiële problemen. Daartoe heeft en lasten over generaties. Uitgangspunt is dat we in betekent noodzakelijke zorg voor zieken en een mensen wonen niet zoals ze zouden willen en kunnen. D66 ‘Plan 2020’ ontwikkeld, een programma waarin we 2020 een overschot op de begroting hebben én dat de gegarandeerd minimuminkomen voor de zwakkeren in D66 gaat hervormen. Het uitgangspunt van D66 is een echte keuzes durven te maken. Deze bijlage geeft een overheidsfinanciën weer houdbaar zijn. de samenleving. goede, bereikbare woning voor iedereen. Daartoe zijn korte samenvatting van het financiële kader van Plan hervormingen op zowel de huur- als de koopmarkt 2020. Zie voor het gehele document www.d66.nl. • D66 wil slim hervormen en bezuinigen. Hervormin- • D66 wil een krachtig openbaar bestuur met noodzakelijk. Minder overheidssturing, dat wil zeggen gen en bezuinigingen zijn noodzakelijk en onvermijdelijk. minder bestuurlijk drukte. Door de bestuurlijke minder regels en subsidies, en meer concurrentie. Een Overheidsfinanciën niet op orde Door de maatregelen slim vorm te geven, kunnen we drukte tussen overheidslagen te verminderen kan de jaarlijkse inkomenstoets voor huurwoningen gaat De overheidsfinanciën staan er slecht voor. Nederland gezond financieel beleid combineren met het sterker dienstverlening aan de burgers worden verbeterd en ‘scheefwonen’ tegen en bevordert doorstroming. D66 kampt door onder meer de staatssteun aan banken en maken van onze economie. Zo zorgen we er voor dat tegelijkertijd efficiënter worden gewerkt. wil vanaf 2011 geen overdrachtsbelasting voor starters, de stilstand van de afgelopen drie jaar met een staats- we ook in de toekomst voldoende handen aan het bed en dit vanaf 2014 voor overigen bepalen. Het geleidelijk schuld van 350 miljard euro. Het jaarlijks tekort op de hebben en voldoende leraren voor de klas. Door de • D66 wil het trendmatige begrotingsbeleid hand- inperken en rechtvaardiger maken van de hypotheek- begroting is groot: Nederland geeft dit jaar ruim 35 miljard hervormingen geleidelijk in te voeren, voorkomen we haven: er is een vast plafond voor de overheids- renteaftrek bevordert de solidariteit en remt het prijs- en meer uit dan dat het binnenkrijgt. De rente op de dat het economische herstel in de knop wordt gebro- uitgaven en de overheidsinkomsten ademen mee schuldopdrijvend effect van de huidige regeling. staatsschuld stijgt alleen al in 2010 met ruim 1 miljard per ken. De economie zal door de D66-hervormingen met de conjunctuur. Hierdoor heeft de overheid een Huurliberalisatie zorgt voor meer doorstroming en jaar. Daarbij zullen de kosten voor AOW en zorg de sterker uit het dal komen. stabiliserende werking op de economie. kortere wachtlijsten. En kleinere woningcorporaties komende jaren fors toenemen, terwijl de aardgasinkom- versterken hun publieke taak en stoten commerciële sten wegvallen. ‘Pappen en nathouden’ is geen optie. • D66 wil investeren in het menselijk kapitaal. D66 Investeren, hervormen en bezuinigen activiteiten af. Zo maken we de woningmarkt weer We zullen moeten ingrijpen om de overheidsfinanciën wil mensen stimuleren om in zichzelf te blijven investe- Centraal staan vijf speerpunten: onderwijs, arbeidsmarkt, bewoonbaar. Door de hervorming van de woningmarkt weer op orde te krijgen. De Europese begrotingsregels ren. Door de sociaal-economische fundamenten voor woningmarkt, duurzaamheid en democratie. verbetert D66 de overheidsfinanciën in 2015 met bijna dwingen ons daartoe, onze kinderen en kleinkinderen ondernemerschap en zelfredzaamheid te leggen maken €1 miljard en op de lange termijn met circa €6,5 verplichten het ons. we niet alleen de overheidsfinanciën maar ook de • Onderwijs: Bij D66 staat onderwijs op één. D66 miljard. fundamenten onder onze maatschappij steviger. investeert structureel €2,5 miljard extra in het onder- Plan 2020 Daarom wil D66 extra investeren in onderwijs, onder- wijs. Goed onderwijs is de basis voor de zelfontplooiing • Duurzaamheid: Voor D66 geldt: je laat je land na In de periode tot aan 2015 verbetert D66 de overheidsfi- zoek en innovatie. van ieder individu en voor de toekomstige welvaart en zoals je het aantrof, en liefst iets beter. Ook nanciën met Ä15 miljard. D66 doet dit door te hervor- het welzijn van Nederland. D66 wil, juist in deze generaties na ons hebben recht op een schone men, te investeren en te bezuinigen. Hiermee zet D66 • D66 is terughoudend met lastenverzwaringen. economisch moeilijke tijden, investeren in onderwijs en leefomgeving en een duurzame energievoorziening. Het een forse stap richting een evenwichtige begroting. Maar Voor het groeivermogen van onze economie op de kennis, omdat dit de beste belegging is voor de echec van Kopenhagen heeft de noodzaak tot harde, dit is nog niet voldoende. D66 streeft naar een overschot langere termijn vindt D66 het onwenselijk dat we onze toekomst. Investeren in het salaris, de opleiding en de internationale afspraken met betrekking tot duurzame op de begroting in 2020 zodat de overheidsfinanciën op economie frustreren met te hoge lasten. Er is geen arbeidsvoorwaarden van docenten, in voor- en energieproductie verder vergroot. Maar ook mensen lange termijn duurzaam zijn. Om dit te bewerkstelligen taboe op gerichte lastenverzwaring, vooral wanneer dit vroegschoolse educatie, in vermindering van schooluit- zelf moeten zich meer bewust worden van hun eigen voert D66 een aantal hervormingen geleidelijk over een bevordert dat ‘de gebruiker betaalt’ of ‘de vervuiler val en in kennis en innovatie. Zodat ieder individu de gedrag. Door energiebesparing. Door een ‘kiloknaller- langere periode door. Concrete voorbeelden zijn de betaalt' en we mensen stimuleren om hun gedrag te kans krijgt het beste uit zichzelf te halen. Een leven tax’, een extra belasting op vlees. Door het aanschaffen geleidelijke aanpassing van de hypotheekrenteaftrek (in veranderen. D66 is dan ook voorstander van het verder lang. van een auto goedkoper, maar het gebruik ervan 22 jaar) en de stapsgewijze verhoging van de AOW-leef- vergroenen van ons belastingstelsel, via hogere duurder te maken. Door extra investeringen in het tijd naar 67 jaar (in 12 jaar). Op de langere termijn belastingen op milieuvervuilend gedrag. Tegelijkertijd • Arbeidsmarkt: De komende jaren zullen we openbaar vervoer. En dit alles onder het motto: de bedraagt de omvang van deze hervormingsagenda Ä29 vindt D66 dat werken moet lonen. Daarom verlichten slimmer, langer en flexibeler moeten gaan wer- vervuiler betaalt. D66 gaat daarom verder met het miljard. Hiermee bereikt D66 houdbare overheidsfinanci- wij de lasten op arbeid, vooral voor de lagere inkomens. ken, met een hogere toegevoegde waarde. vergroenen van de belastingen en het verduurzamen ën na 2020. Dit stimuleert meer mensen om actief te worden op de Immers, steeds minder werkenden zullen de oude dag van onze infrastructuur en energievoorziening. Door arbeidsmarkt, vergroot de economische zelfstandigheid van steeds meer gepensioneerden moeten betalen. En deze maatregelen verbeteren de overheidsfinanciën in en bevordert de integratie. dat kan. Door verhoging van de AOW-leeftijd, met twee 2015 met €2 miljard en op de lange termijn met €3,5 maanden per jaar, naar 67. Door een modern ontslag- miljard. D66 recht. Door een kortere, maar hogere WW. Door te P91 blijven investeren in kennis en vaardigheden van

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 • Kwaliteit van overheid en bestuur: De overheid is er voor u, niet andersom. Met die gedachte is D66 ruim veertig jaar geleden opgericht. En nog steeds is deze gedachte actueel. D66 staat voor een beter en efficiënter openbaar bestuur. Met minder ministeries, door het samenvoegen van departementen. Met minder bestuurslagen, door provincies en waterschap- pen samen te voegen tot landsdelen. Met minder bureaucratie. Alleen zo kan de overheid haar status als betrouwbare partner herwinnen. Door het openbaar bestuur efficiënter en beter te maken, bespaart D66 structureel ruim €3,5 miljard.

Naast deze vijf speerpunten zullen meer keuzes gemaakt moeten worden: • Voor meer concurrentie en efficiency in de zorg waarbij van mensen een grotere eigen bijdrage wordt ge- vraagd. • Voor meer internationale samenwerking met onder andere EU-ambassades. • Voor een herstructurering van de krijgsmacht. • Voor een kleinere publieke omroep. • Voor minder traditioneel gezinsbeleid. • Voor een lagere rijksbijdrage aan gemeenten en provincies als onvermijdelijk gevolg van de verslechte- rende overheidsfinanciën. • In totaal bezuinigt D66 door deze maatregelen ruim€9 miljard in 2015 en ruim €11 miljard structureel.

Lastenontwikkeling D66 laat de lasten in 2015 per saldo niet stijgen. Tegen- over de hogere belastingen als gevolg van de vergroening (‘de vervuiler betaalt’) en de geleidelijke aanpak van de hypotheekrenteaftrek staat een even grote lastenverlich- ting op arbeid.

Tot slot D66 schuift geen openstaande rekening door naar de toekomst. Bovendien wordt dankzij de hervormingsagen- da van D66 de structuur van de Nederlandse economie versterkt en het groeivermogen op de lange termijn vergroot.

D66 P93

Verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede Kamer 2010 - 2014 Colofon Dit verkiezingsprogramma is tot stand gekomen Erik Eljon Irma van der Pluijm onder auspiciën van de Permanente programma Hans Engels Patrick Poelman commissie van D66, bestaande uit: Ingrid van Engelshoven Dick Polman Han Entzinger Ton Poppes Joris Backer – voorzitter Rob van Esch Niels Rood Ad van Vugt – algemeen coördinator Robert Farla Wouter Saes Frank van Mil - secretaris Joke Geldhof Mark Sanders Gerben Jan Gerbrandy Marietje Schaake De inhoud van dit programma is geleverd door tal Marita van Gessel Erik Schilp van mensen die meedachten, meeschreven of Bibi van Ginkel Maarten Schurink redigeerden: Thom de Graaf Joel Schuyer Ad ’s-Gravesande Gerard Schouw Hoofdstukvoorzitters: Richard Grol Mark Sluiter Bob van den Bos Axel Groothuis Robbert Smet Marjolein Demmers Nick Guldemond Henk Smid Ruud Hendriks Boris van der Ham Paul Smits Jan Willem Holtsltag Fons van der Ham Joost Sneller Wouter Koolmees Pieter Hasekamp Hélène Steenhoff Jurriaan Pröpper Michiel Herter Thomas Steffens Winnie Sorgdrager Marc Hertogh Harry Stokman Michiel Verkoulen Bernadette Hoekstra Duncan Stutterheim Frans Versteeg Thomas Hofhuis Judith Swinkels Petra Hoogerwerf Ashley Terlouw Hoofdstuksecretarissen: Peter IJzerman Jan Terlouw Ouke Arts Wimar Jaeger Henk-Willem Tiktak Annelien Bredenoord Maartje Jansen Kees Tukker Gerhard Mulder Ries Jansen Merlijn Twaalfhoven Frederique Petit Simon Kalf Pieter Tordoir Tim Rosendahl Ilona Kalksma Sophie in ‘t Veld Casper Thomas Laura Kaper Antoon Verhaak Marianne Ketting Pieter Verhage Redactie en review: Meine Henk Klijnsma Jacqueline Versteeg Thijs van Biljouw Ernst van Koesveld Piet de Vey Mestdagh Daan Bonenkamp Floris van der Kolk Hans Vijlbrief Annelou van Egmond Marga Kool Joris Visser Maurice Eykman Fatma Koser Kaya Inge van der Vlies Corina Hendriks Carla Kramer Niels de Vos Sven-Ake Hulleman Roy Kramer Henk de Vries André Meiresonne Andre Kreutzen Ralph de Vries Kirsten Nienhuis Paut Kromkamp Ib Waterreus Marty Smits Simone Kukenheim Han Weber Stefan Kuks Geertjan Wenneker En verder: Marije van der Laan Gijs Werschkull Walter Amerika Medy van der Laan Paul Wessels Erwin Angad-Gaur Jeroen Lammers Angelique Westerhof Sjoerd Arlman Jan Wouter Langenberg Steven van Weyenberg Annet Aris Martijn Leisink Saskia Wildemors Bert Bakker Marusjka Lestrade-Brouwer Harry de Winter Marc Berg Gijs van Loef Ron Wit Ben van Berkel Evert du Marchie van Voorthuysen Marco Witschge Tjeerd Bijnsdorp Anne van Meer Maaike Witteveen Bas Bloem Christa Meindersma Menno Witteveen Fulco Blokhuis Ronald Meijers Gerrit Jan Wolffensperger Els Borst Yolande Melsert Anette Wolthers Caroline Bos Jeroen Mimpen Gerard Wuisman Dick Braam Pieter Mulder Kees Zegers Gérard Brockhoff Eva Olde Monnikhof Harmen Zijp Linda Carton Peter Oei Joan de Zwart-Bloch Patrick Cramers Olivier Oosterbaan Ben Crul Alexander Pechtold Vormgeving: Matthijs Dierckx Kuijper Frans Penninx Zabriski.nl Duane van Diest David Peters Boris Dittrich Klaartje Peters Druk: D66 Marianne Douma Jan Petit Quantes