Kamp Heemse Een Van De 64 Kampen Van De Nederlandsche Arbeids Dienst

Kamp Heemse Een van de 64 kampen van de Nederlandsche Arbeids Dienst

E. Wolbink ‘Ick Dien’ eigen land en volk. Met dit devies werden jonge mannen gedurende de bezettingsjaren 1940-1945 verplicht een halfjaar deel uit te maken van de Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD). Velen van hen waren oud-militairen en ze werden tewerkgesteld in Nederland. Ze werkten in tegenstelling tot de Arbeitseinsatz niet in de Duitse (oorlogs)industrie. De Duitsers probeerden wel binnen de NAD medestrijders voor hun leger te rekruteren. De voormalige gemeente Hardenberg telde twee NAD-kampen, in Bergentheim en in Heemse. Over de laatste gaat deze bijdrage.

In het kort Een van de symbolen vlaggenparades gehouden. Daarna ging men van de Nederlandsche naar het werkobject, waar de jonge arbeidskrach- De Arbeidsdienst Arbeidsdienst: met een ten werden ingezet bij het ontginnen van heide- is ontstaan uit de opkomende zon, een velden of het rooien van aardappelen. Er werd Opbouwdienst. schop en een korenaar. flink propaganda bedreven, waardoor werkloze Die dienst was op jongemannen zich vrijwillig aanmeldden zodat 15 juni 1940 op- ze verzekerd waren van hun eerste levensbehoef- gericht door Rijks- ten. Zodra een jongeman zijn halfjaar durende commissaris Seyss-Inquart. Soldaten die uit dienst erop had zitten, moest hij er uit of hij kon krijgsgevangenschap terugkeerden, werden door bijtekenen. In dat laatste geval kreeg hij er een de bezettende macht verplicht om bij de opbouw- rang bij en behoorde voortaan tot het zogenaam- dienst te gaan. Op die manier konden ze worden de kader. Aanvankelijk bestond de NAD uit ingezet bij de wederopbouw van het voor een Uit een brochure van vrijwilligers, maar op 1 april 1942 werd de dienst deel kapotgeschoten Nederland. Zij werden bij- de N.A.D., anno 1942: verplicht gesteld voor alle jonge mannen van voorbeeld aan het werk gezet bij het opruimen ‘Na het wekken, de 18 tot 23 jaar. Vanaf die datum werden bepaalde van de puinhopen van het zwaar gebombardeer- ochtendsport. Lichaam categorieën verplicht opgeroepen. In 1943 moest de Rotterdam of bij het herstel van vernielde en geest worden zelfs een gehele jaarlichting (1925) eraan geloven. viaducten en vliegvelden. Dat werk kon vanzelf- wakker, de dienst Er zijn in totaal circa 50.000 arbeidsmannen in sprekend rekenen op sympathie van de Neder- kan beginnen.’ dienst geweest. landse bevolking. Binnen het jaar echter werd de Opbouwdienst vervangen door de Nederland- sche Arbeidsdienst, waarbij al snel duidelijk werd dat het een onderdeel was van een geraffineerd plan van de Duitsers om de jongens voor te bereiden op de verplichte militaire dienst. Alle jongemannen die bijna achttien jaar werden, kregen een oproep voor een keuring. Meestal werden ze goedgekeurd en vervolgens werd hun opgedragen om in een bepaald kamp te verschij- nen. Ze maakten vanaf dat moment deel uit van een vrijwillig leger zonder wapens. Hun dag begon al om half zes ’s ochtends. Na het sporten en het ontbijt werd geëxerceerd en er werden

23 De Hardenbergse situatie

Gerrit Oprel, de burgemeester van Ambt Hardenberg, rapporteerde in september 1940 – enkele maanden na de Duitse inval – dat er in zijn gemeente nog geen detachement van de Opbouwdienst gelegerd was. Wel gaf hij aan vernomen te hebben dat het in de bedoeling lag om met ingang van 24 september circa vijftig personen, behorende tot de Opbouwdienst, onder te brengen in de jeugdherberg het Weidehuis in Heemse. Het was nog niet bekend welke werk- zaamheden er dan verricht zouden worden. Het bureau van de leiding van de Opbouwdienst werd gevestigd bij bakker Otten in Heemse.

Op 2 december 1940 ontvingen alle burgemees- ters van Nederland, dus ook die van Ambt en Stad Hardenberg, een circulaire van de commandant van de Opbouwdienst, J.N. Breunese, waarin hij aankondigde dat er onder zijn leiding begonnen was met de voorbereidingen om te komen tot de oprichting van een Arbeidsdienst. Daarin zouden alle jongemannen van Neder- landse komaf en van een goed zedelijk gedrag een verplichte diensttijd van een half jaar moeten volbrengen. Dat gold voor alle mannelijke inge- zetenen die in het dienstjaar negentien jaar werden. Het doel was om deze jongemannen onder te brengen in zogenaamde legeringscentra, kampen dus waarin ze onder Nederlandse leiding moesten samenleven. Met eenvoudige arbeid aan civiel- en cultuurtechnische werken in het land zouden ze worden gevormd tot mannen die begrip hadden voor de noodzaak van orde, regelmaat en tucht, van saamhorigheid en gemeenschapszin, als pijlers van een eensgezind en krachtig Nederland. Een belangrijke passage zouden kunnen schaden. Verder werd hun de Dit affiche, op groot in de circulaire luidde: Zij zullen voor korten tijd, kennis van de ‘waarachtige waarden’ van ons formaat, is bewaard alvorens weder in het maatschappelijk leven hun eigen land bijgebracht, maar ook de schoonheid gebleven in het intrede te doen, zelf een kleine volksgroep vormen van het Nederlandse lied en de zegen van het archief van de en daarin de een-voudige, doch onaantastbare werken op het eigen land. Lessen, arbeid, sport, gemeente Ambt beginselen beleven, die ten grondslag moeten zang, exercities en een nuttig gebruik van eigen Hardenberg liggen aan ons volksbestaan, waarin geen plaats tijd zouden elkaar harmonisch afwisselen, om de 1914-1941, mag zijn voor die tegenstellingen en splitsingen, jongemannen te maken tot ‘ware Nederlanders’ toegang 027, voortkomende uit verschillen in afkomst, geloof en die mee konden bouwen aan de toekomst van inv.nr. 381. geestesrichting, welke de eendracht van ons volk het ‘dierbaar vaderland’. Maar omdat het nog

24 niet mogelijk was om aan alle jongemannen geestelijk en lichamelijk onderdak te bieden – de kampen waren namelijk versterkend kampleven nog niet opgeleverd – werd de arbeidsdienst medemaken, waarin gij voorlopig op basis van vrijwilligheid ingesteld. zult worden gevormd tot een Nederlander, die zijn De animo om zich vrijwillig voor de dienst te plaats in de maatschappij melden was nergens heel groot, maar in Harden- waard zal zijn? Natuurlijk berg was die minimaal. Eind januari 1941 meld- wilt gij dat! Welnu, lees de de waarnemend burgemeester namelijk dat nog eens de ingesloten hij nog altijd geen vervoerbewijzen had kunnen folder, vult het aanmel- verstrekken aan vrijwilligers voor de arbeids- dingsformulier in en ver- dienst en dat er slechts één jongeman zich had zend dit in de bijgaande aangemeld. Commandant Breunese klom ver- enveloppe. Voeg u op volgens weer in de pen en schreef een brief aan deze wijze bij de vrijwilli- alle mogelijke vrijwilligers, de jongemannen van ge lichting 1941 van den de lichting 1941. Vanwege het wervende karakter Nederlandschen Arbeids- en om de tijdgeest te kunnen weergeven, volgt dienst. Gij zult er uw hierna de verkorte inhoud van die brief: vaderland en uzelf een dienst mede bewijzen.’ ‘Gij zult verbaasd zijn, dat ik mij met dezen aan- hef tot u wend. Er is immers geen Nederlandsche Het roodomlijnde NAD Kamp Heemse weermacht en dus geen lichting meer, waarin gij gedeelte op dit kaartje uw dienstplicht moet gaan vervullen. Ik kom betreft het terrein ten Het college van Ambt Hardenberg werd in een echter op een geheel ander gebied een beroep op noorden van de brief van 21 januari 1941 verzocht om mede- uw medewerking doen. Een gebied, waarin gij Ommerweg waarop de werking te verlenen aan de bouw van een barak- enerzijds veel zult kunnen leren ten nutte voor barakken van de kenkamp voor legering van de Arbeidsdienst. uw verder leven, anderzijds reeds aanstonds Nederlandsche De Rijksgebouwendienst had het oog laten actief zult kunnen werken ten bate van uw vader- Arbeidsdienst werden vallen op een perceel grond ten noorden van land. Sinds 15 mei 1940 zijn vele maanden gebouwd, anno 1941. de Ommerweg, gelegen in het aan te leggen verlopen. Maanden, waarin ons landje verder is recreatieoord tussen de huidige Bosweg en De meegesleurd in den groten maalstroom der Riet. Vanwege de grote spoed die er was om de beroeringen. Hoe zwaar de omstandigheden ook Arbeidsdienst te kunnen installeren, werd ver- zijn, ons dierbaar vaderland mag en kan niet zocht om zo snel mogelijk aan te geven of de verloren gaan, indien een ieder zijn plicht blijft gemeente bereid was een gedeelte ervan voor een vervullen en alle Nederlanders er naar streven periode van vijf jaren te verhuren. De gemeente- om eensgezind de moeilijkheden het hoofd te raad besloot tien dagen later om het bewuste bieden. Veel zal in komende tijden van u gevergd perceel, ter grootte van circa twee hectare, met worden, want gij behoort tot de jeugd op wier ingang van 1 april onderhands te verhuren tegen schouders de toekomst van Nederland voor een een prijs van 50 gulden per hectare per jaar. deel zal rusten. Gij zult daarom niet slechts Begin april werd gemeld dat de barakken, moeten werken, gij zult moeten samenwerken, bestemd voor de kampen bij Heemse en Bergent- eendrachtig met vreugde en trots. Wilt gij leeren, heim, per binnenvaartschip waren verscheept en welk een kameraadschap deze samenwerking kan afgeleverd. De mannen konden vervolgens aan geven, hoeveel kracht daarvan kan uitgaan, de slag door de uit Duitsland afkomstige bouw- hoeveel vreugde ook het eenvoudigste werk, pakketten in elkaar te zetten. Alle NAD-kampen gezamenlijk en ten nutte van uw land en volk kenden dezelfde inrichting. Ook in Heemse verricht, u zal schenken? Wilt gij een gezamenlijk werden tien werkersbarakken – twee keer vijf

25 stuks onder één dak – en twee kaderbarakken De standaardindeling Op 1 juli 1941 bleek nog niet alles gereed te zijn, gebouwd en verder een barak voor de toiletten van een kamp. maar het kamp was wel al in gebruik genomen. en wasplaats en een vrijstaande garage. Op die datum verzocht E.M.F. Blom, onderhop- In de keuken- en kantinebarak werden man en waarnemend afdelingscommandant van grote ketels geplaatst, waarin het eten Kamp Heemse, of men het zogenaamde plant- voor de manschappen kon worden be- soenterreintje, gelegen tegenover het kamp, reid: twee ketels van 100 liter, een ketel mocht gebruiken voor gymnastiek in de open van 80 liter en een ketel van 150 liter lucht, omdat de daarvoor bedoelde barak nog inhoud. De arbeiders konden slapen niet klaar was. Het plantsoen maakte deel uit van in kribben op strozakken of stromatras- het recreatieoord en werd gebruikt voor de sen en een deel van het hogere kader gemeentelijke kwekerij. De opbrengst was echter kon gebruik maken van de luxere zo gering geweest dat de gemeente het in voor- spiraalbedden en kapokmatrassen. gaande jaren al gratis had afgestaan aan om- wonenden om er een geit op te laten grazen. De Vanzelfsprekend moest het kamp ook gemeente besloot het terreintje voor een rijks- van stroom worden voorzien. De kos- daalder per half jaar te verhuren aan de NAD. ten van de aanleg van het netwerk, het bouwen van een transformatorhuisje en de aansluiting op Zoals gezegd werd het tot dan toe vrijwillige het bestaande elektriciteitsnet werden geraamd Aan de hand van dit karakter van de Arbeidsdienst in april 1942 op ruim tienduizend gulden. Het is aardig om te soort folders gewijzigd in een verplichte dienst, te vervullen lezen wat men in die tijd rekende voor de probeerde door alle jonge Nederlanders. De kampen in levering van stroom. Aan vast recht betaalde men commandant Breunese Bergentheim en Heemse waren beide ingedeeld 30 gulden per maand en voor het huren van de jongelieden te bij het dertiende korps in het vierde district. meter werd nog eens f. 2,50 berekend. De eerste enthousiasmeren om De jongemannen verrichtten ontginningswerk- 3000 kilowattuur werd gerekend tegen acht cent zich vrijwillig te zaamheden, maar ook werden ze vanaf het per eenheid en alles wat men meer gebruikte, melden voor de moment dat de aardappeloogsttijd was aange- zou vijf cent per kilowattuur kosten. Er werd een Arbeidsdienst. broken ingezet bij het ‘aardappelkrabben’. In een bovengrondse aluminiumleiding aangelegd vanaf oud donkergroen legeruniform, de sectiekast, staande bij de hervormde school in met een schop over de schouder, Heemse, naar het kamp. Het transformatorhuis- marcheerden de jongemannen je werd zo goedkoop mogelijk gebouwd, omdat ’s ochtends vroeg in ganzenpas het toch geen lange levensduur zou kennen. van het kamp naar de werkterrei- Door het huisje niet van steen maar van hout te nen en ’s avonds keerden ze ver- bouwen en door het op te richten aan het einde moeid weer terug in hun barak- van een hoogspanningskabel – waardoor men ken. Eind 1942 ontving het met de helft van de ruimte kon volstaan – werd gemeentebestuur van Harden- flink bezuinigd. De IJsselcentrale moest verschil- berg een lijst van personen die lende kampen in de provincie aansluiten en werden opgeroepen om zich te daarom besloot de Rijksgebouwendienst om het melden voor de verplichte ar- huisje zelf te bouwen. Omtrent de juiste situatie beidsdienst. Uit de achttienjarige van het barakkenkamp, de aanvang van de bouw inwoners werden de volgende en verdere bijzonderheden; zou het gemeente- jongemannen uitgeloot. Zij moes- bestuur worden geïnformeerd door ir. J.L. Witte ten zich begin 1943 melden in de van de Rijksgebouwendienst. Op kosten van het verschillende kampen: rijk werd een driehonderd meter lange, uit veldkeien bestaande, weg aangelegd vanaf de Ommerweg naar het kamp.

26 Derk Bos, geb. 22-10-1924, voor loopgraven, omdat het hoger lag dan het Brucht, oproep voor kamp Gasselte kampterrein en omdat het begroeid was met Albert de Bruijn, geb. 02-10-1924, struikgewas en opgaand hout. De loopgraven Bergentheim, oproep voor kamp Gaasterland zouden twee keer vijftig meter lang en ruim een Johannes Eikendal, geb. 28-11-1924, halve meter breed worden. Hardenberg, oproep voor kamp Zweeloo Dirk Fraterman, geb. 19-10-1924 Half maart 1943, min of meer op het hoogtepunt Slagharen, oproep voor kamp Gasselte van de NAD, publiceerde de staf een volledige Hermannus Hudepohl, geb. 19-11-1924, lijst van alle kampen met de kampnaam en de Slagharen, oproep voor kamp Westerbork zogenaamde erenaam. Vooral die laatste toevoe- Jan Huisman, geb. 25-10-1924, ging is interessant, omdat die erenaam bepaald Mariënberg, oproep voor kamp Gasselte werd door de kampleiding zelf. In de meeste Hendrik Kampherbeek, geb. 15-11-1924, gevallen werden namen van beroemde Neder- Heemse, oproep voor kamp Gasselte landers gebruikt, van staatslieden, schilders, Johannes Hendrikus Kloppenburg, geb. 13-10-1924, schrijvers et cetera. Het geven van erenamen aan Slagharen, oproep voor kamp Gasselte de kampen was overgenomen van de Reichs Jan Roelof Kosse, geb. 01-10-1924, Arbeitsdienst. In onze gemeente werden de kam- Het NAD-kamp bij Slagharen, oproep voor kamp Gasselte pen ‘geëerd’ met de namen Generaal van Heutz Heemse droeg de Derk Lassche, geb. 10-10-1924, – voor het kamp op de Boomhof in Grams- erenaam Johan Bergentheim, oproep voor kamp Westerbork bergen –, Joost van de Vondel – voor het kamp op Maurits graaf van Willem Lennips, geb. 04-10-1924, de Ossenbroek in Bergentheim – en Johan Nassau-Siegen. Venebrugge, oproep voor kamp Gasselte Maurits graaf van Nassau-Siegen – voor het kamp Hendrik Mulder, geb. 05-10-1924, in het Heemserveld bij Heemse. Bergentheim, oproep voor kamp Gasselte Albertus Nieuwenhuis, geb. 26-10-1924, Ontspanning Bergentheim, oproep voor kamp Gaasterland Johannes Gerhardus Otten, geb. 20-11-1924, De mannen van de Arbeidsdienst die in de Brucht, oproep voor kamp Westerbork kampen Heemse, Bergentheim en Gramsbergen Wicher Pullen, geb. 24-11-1924, verbleven, konden wekelijks in groepsverband Brucht, oproep voor kamp Westerbork gebruik maken van de Bad- en Zweminrichting Hendrik Jan Schonewille, geb. 11-10-1924, ‘de Marsch’ in Hardenberg. De NAD had een Bergentheim, oproep voor kamp Gasselte contract met het bestuur van het zwembad afge- Egbert Smit, geb. 16-11-1924, sloten waaruit blijkt dat de jongemannen iedere Slagharen, oproep voor kamp Westerbork zaterdag een paar uurtjes, van acht tot elf uur Gerrit Jan Spijker, geb. 12-12-1924, ’s ochtends, gebruik mochten maken van de Bergentheim, oproep voor kamp Ommen baden van de Marsch. De kosten bedroegen Albert Jan Westenberg, geb. 16-10-1924, twaalf en een halve cent per manschap per keer. Brucht, oproep voor kamp Gasselte Tijdens genoemde uren was het bad gereserveerd Roelof ter Wijlen, geb. 09-10-1924, voor de NAD en kon er verder niemand gebruik Brucht, oproep voor kamp Gasselte van maken. Saillant detail: het zwembadencom- plex met het fraaie paviljoen was in 1934 aange- In 1943 verzocht hopman commandant J.H.C. legd als werkverschaffingsproject. Valckenier Kips, namens de Nederlandsche Arbeidsdienst, om toestemming voor het aanleg- gen van twee schuilloopgraven in een perceel gemeentegrond, gelegen ten oosten van het NAD-kamp. Dat stukje grond leende zich prima

27 De Overval Op deze luchtfoto is gekneveld en opgesloten. Vervolgens hadden ze het voormalig NAD- de commandant van het kamp, onderhopman De Hardenbergse NSB-burgemeester Overbeek terrein rood omlijnd en oud-Oostfrontstrijder Zuidersma, in zijn bed rapporteerde op 30 juni 1944 aan de Commis- aangegeven. overvallen en gekneveld. De overigen kregen er saris van de provincie Overijssel dat daags ervoor Het is nog altijd een niets van mee en waren ‘gewoon’ blijven slapen. een overval had plaats gevonden op het NAD- open gebied in het De overvallers gelukte het om uit de zogenaamde kamp in Heemse. Het kamp zou al worden huidige Gemeentebos. rustkamer een grote hoeveelheid textiel te stelen, opgeheven en in verband daarmee had het nog waaronder burgerkleding, ondergoed en uni- maar een bezetting van tien personen. De ‘bewo- formstukken, al met al een kleine vrachtwagen ners’ van het kamp waren al overgeplaatst naar vol. De drie overvallers die de onderhopman de Noordoostpolder, tegelijk met die van de bewaakten, hadden gedurende ongeveer twintig kampen te Overloon-Smakt, Staphorst, Ten minuten een politiek gesprek met de man Arlo, Gaasterland en Odoorn. Daar konden ze gevoerd. Aan het einde van de brief aan de aan het werk in de zware klei van de polder, commissaris voegde Overbeek nog toe: Ich möch- terwijl ze gelegerd waren bij Lemmer en bij Urk. te bemerken, dass dieses Lager ungefähr drei kilo- Maar liefst acht, met pistolen gewapende, meter vom Zentrum entfernt liegt, mitten im overvallers hadden de twee wachten overvallen, Anton Mussert, leider Wald und das im ganzen Umkreis kein Haus van de N.S.B., bevindt steht. zich in de Voorstraat ter hoogte van café Na de NAD Leering. Hij inspec- teert de ‘wacht’. De leegstaande barakken van het in 1944 door De mannen die een de NAD ontruimde Kamp Heemse werden me- schop presenteren, teen na de bevrijding weer in gebruik genomen. maken deel uit van Van 6 mei tot 24 juni 1945 werden ze namelijk de Nederlandsche ingezet als verblijfplaats voor uit Duitsland Arbeids Dienst. gerepatrieerde personen, onder leiding van de afdeling Hardenberg van het Rode Kruis. Dank- zij bewaard gebleven correspondentie uit die tijd

28 – onder andere dagelijkse ‘staten van vertrek’ – smettingsmiddel, 1 zak ontluizingpoeder, 10 de- weten we dat er honderden D.P.’s (displaced per- fecte accu’s, 4 defecte radio’s, 5 lege brandblus- sons) kwamen en vertrokken. De geallieerden apparaten, 12 kolenkitten, diverse schoppen, hadden in de verschillende concentratiekampen bezems en kruiwagens, 9 kachels, 1 bad, honder- nog vele gevangenen kunnen bevrijden en die den strozakken, tientallen kribben en spiraal- zochten hun huis en families weer op, zo goed en matrassen, tafels, krukjes en banken, 1 paard en zo kwaad als dat ging. De repatriëringdienst, 1 vlaggenstok. onder leiding van de heer B.J. Witpeerd uit Hardenberg, hielp hen daarbij. Er waren dagen Het Salland’s Volksblad meldde op 12 oktober bij dat er niemand vertrok, maar op 15 mei 1945 dat de Grenswachtdivisie was afgelost. De bijvoorbeeld waren het maar liefst 82 personen. nieuwe bewoners van het kamp aan de Ommer- Zodra zich nieuwe D.P.’s meldden, werden ze weg, onder leiding van luitenant Van Baren, had- eerst geïnspecteerd op luizen en andere ongerech- den de krant laten weten dat de vorige bewoners tigheden. Ze moesten namelijk ‘schoon’ de nogal wat spullen hadden meegenomen. Dat barakken in en schoon het kamp weer kunnen waren met name dingen die men niet graag miste verlaten. Eind juni 1945 werd de repatriëring- nu de winter eraan kwam, zoals gezelschaps- dienst opgeheven, omdat er zich nauwelijks nog spelen. De krant plaatste daarop deze oproep: mensen meldden die hulp nodig hadden. Vervol- Wie van de bevolking nog iets heeft om de jongens gens werd Kamp Heemse overgenomen door de bezig te kunnen houden in de lange avonden, Grenswacht ‘Oldenzaal’. Op 27 juni werd een brenge dit naar het kamp. het zal dankbaar inventarisstaat opgemaakt van alle in het kamp worden aanvaard. aanwezige goederen, geregistreerd per barak. Zo weten we dat zowel de NAD als de repatriëring- In 1948 en 1949 werden de barakken van het Deze fraai vorm- dienst van alles hadden achter gelaten: 58 hou- voormalige NAD-kamp afgebroken. De keuken- gegeven stoel is ten kasten, 2 brancards, 126 lege benzineblikken, barak, de paardenstal en de kolenbergplaats afkomstig uit het 28 bezemstelen, 1 mandfles vloeibare zeep, 3 zak- konden aan de gemeente worden verkocht voor NAD-kamp in Heemse ken ongebluste kalk, 5 bussen en 1 mandfles ont- 11.600 gulden. Op 8 juli 1949 meldde het en maakt nu deel uit Salland’s Volksblad dat een van de barakken uit van de collectie van de het Kamp Heemse was aangekocht door de Oudheidkamer. In de hervormde gemeente, om te dienen als eerste houten rugleuning is houten kerkgebouwtje in Radewijk. Daar heeft het symbool van de het dienst gedaan totdat het huidige gebouw, De NAD afgebeeld: een Opgang, in gebruik genomen werd. De houten schop, geflankeerd barak werd niet gesloopt, maar verkocht aan de door twee gestileerde familie Van der Veen. Zodoende staat tot op de korenaren en het dag van vandaag nog een bijna zeventig jaar oude motto ‘Ick Dien’. barak van het vroegere Kamp Heemse aan de Noordoosterweg in Radewijk.

Bronnen: - De Nederlandsche Arbeidsdienst 1940-1945, Willem F. van Breen, Walburg Pers, 2004 - Gemeentearchief Hardenberg: toegang 013 archief Ambt Hardenberg, toegang 027 archief Rode Kruis afd. Hardenberg, toegang 041 Zwem- en badinrich- ting De Marsch - Salland’s Volksblad: jaargangen 1945 en 1946.