RICHARD SÄMTLICHE BRIEFE

Band 16 Briefe des Jahres 1864

herausgegeben von Martin Dürrer

Redaktionelle Mitarbeit Isabel Kraft

BREITKOPF & HARTEL WIESBADEN • • PARIS Inhaltsverzeichnis

Vorwort 19 Benutzerhinweise 24

Briefe

1. Mathilde Maier, 5. Januar 1864 31 2. Unbekannt, 8. Januar 1864 32 3. Emanuel Kellner, 9. Januar 1864 32 4. Hans von Bülow, 12. Januar 1864 33 5. Bertha Goldwag, 15. Januar 1864 33 6. Editha von Rahden, 16. Januar 1864 34 7. Franz Schott, 22. Januar 1864 34 8. Mathilde Maier, 23. Januar 1864 36 9. Unbekannt, 31. Januar 1864 37 10. Editha von Rahden, 2. Februar 1864 37 11. Josef Standthartner, 2. Februar 1864 39 12. ^Unbekannt, 2. Februar 1864 39 13. Josef Standthartner, 3. Februar 1864 (?) 39 14. Karl Tausig, 4. Februar 1864 40 15. Josef Standthartner, 6. Februar 1864 40 16. , 9. Februar 1864 41 17. Mathilde Maier, 10. Februar 1864 41 18. Josef Standthartner, 10. Februar 1864 42 19. Karl Tausig, 10. Februar 1864 42 20. Peter Cornelius, 14. Februar 1864 43 21. Emanuel Kellner, 14. Februar 1864 43 22. Minna Wagner, 15. Februar 1864 43 23. * August Grosse, 16. Februar 1864 45 24. Heinrich Wolfram, 16. Februar 1864 45 25. Ferdinand Schweickhart, 24. Februar 1864 47 Inhaltsverzeichnis

26. Josef Standthartner, 24. Februar 1864 47 27. Karl Tausig, 25. Februar 1864 48 28. Emanuel Kellner, 26. Februar 1864 48 29. Eduard Liszt, 26. Februar 1864 49 30. Eduard Liszt, 26. Februar 1864 49 31. Emanuel Kellner, 27. Februar 1864 49 32. Pauline von Schoeller, 29. Februar 1864 50 33. Franz Schott, 29. Februar 1864 51 34. Josef Standthartner, 29. Februar 1864 52 35. *Harriet von Bissing, Januar/Februar 1864 53 36. Peter Cornelius, Februar 1864 53 37. Karl Tausig, Februar 1864 53 38. Marie von Buch, 1. März 1864 54 39. Mathilde Maier, 1. März 1864 55 40. Emanuel Kellner, 4. März 1864 56 41. Josef Standthartner, 7. März 1864 56 42. Cosima von Bülow, 10. März 1864 57 43. Editha von Rahden, 14. März 1864 57 44. Anton Pusinelli, 14. März 1864 61 45. Eliza Wille, 14. März 1864 62 46. Leopold Damrosch, 17. März 1864 64 47. Heinrich Gottwald, 17. März 1864 64 48. Emanuel Kellner, 20. März 1864 65 49. Anton Pusinelli, 20. März 1864 65 50. Anton Pusinelli, 21. März 1864 66 51. Bertha Goldwag, 22. März 1864 76 52. Charles Nuitter, 24. März 1864 76 53. Francois Wille, 24. März 1864 77 54. Josef Standthartner, 24. März 1864 78 55. Eduard Liszt, 25. März 1864 79 56. »Unbekannt, 25. März 1864 (?) 84 57. Mathilde Maier, 28. März 1864 84 Inhaltsverzeichnis 7

58. Franz Schott, 29. März 1864 87 59. Peter Cornelius, März 1864 88 60. *Joseph Glauber, Februar/März 1864 90 61. Karl Tausig, März 1864 91 62. Karl Eckert, 1. April 1864 91 63. Wilhelm Kalliwoda, 1. April 1864 92 64. Anton Pusinelli, 3. April 1864 94 65. Editha von Rahden, 3. April 1864 95 66. Josef Standthartner, 3. April 1864 96 67. Mathilde M'aier, 5. April 1864 97 68. Peter Cornelius, 8. April 1864 101 69. ^Unbekannt, 8. April 1864 104 70. Cosima von Bülow, 10. April 1864 104 71. Clara von Kessinger, 10. April 1864 104 72. Charles Nuitter, 10. April 1864 105 73. * Anton Rachovin von Rosenstern, 12. April 1864 . . . 107 74. Josef Standthartner, 12. April 1864 107 75. Franz Abt, 13. April 1864 110 76. Karl Eckert, 13. April 1864 111 77. Wilhelm Kalliwoda, 13. April 1864 111 78. Eduard Liszt, 13. April 1864 111 79. Otto Bach, 14. April 1864 113 80. Mathilde Maier, 14. April 1864 117 81. Karl Tausig, 14. April 1864 118 82. Wilhelm Kalliwoda, 20. April 1864 118 83. * Anton Rachovin von Rosenstern, 21. April 1864 (?) . 119 84. Franz Schott, 25. April 1864 119 85. Pauline Tichatschek, 25. April 1864 121 86. Franz Mrazek, 25. April 1864 123 87. Josef Standthartner, 25. April 1864 124 88. Bertha Goldwag, 26. April 1864 126 89. Eduard Liszt, 26. April 1864 126 Inhaltsverzeichnis

90. *Anton Rachovin von Rosenstern, 26. April 1864 . . . 127 91. Heinrich Porges, 27. April 1864 127 92. Karl Tausig, 27. April 1864 132 93. Heinrich Porges, 28. April 1864 133 94. *Eliza Wille, 28. April 1864 134 95. Wendelin Weißheimer, 29. April 1864 134 96. *Maria Muchanov, April 1864 134 97. Ferdinand Praeger, April 1864 135 98. *, April 1864 135 99. *Eduard Liszt, 2. Mai 1864 135 100. Franz Mrazek, 2. Mai 1864 135 101. Heinrich Porges, 2. Mai 1864 137 102. * Anton Rachovin von Rosenstern, 2. Mai 1864 139 103. Eliza Wille, 2. Mai 1864 140 104. Ludwig II. von Bayern, 3. Mai 1864 141 105. Ferdinand Schweickhart, 3. Mai 1864 141 106. Heinrich Porges, 4. Mai 1864 141 107. Ferdinand Schweickhart, 4. Mai. 1864 142 108. Ferdinand Schweickhart, 4. Mai 1864 143 109. Eliza Wille, 4. Mai 1864 144 110. Mathilde Maier, 5. Mai 1864 145 111. Franz Mrazek, 5. Mai 1864 146 112. Heinrich Porges, 5. Mai 1864 146 113. Franz von Pfistermeister, 6. Mai 1864 148 114. Heinrich Porges, 6. Mai 1864 149 115. Franz Schott, 6. Mai 1864 150 116. Josef Standthartner, 6. Mai 1864 151 117. Karl Eckert, 7. Mai 1864 153 118. Franz von Pfistermeister, 7. Mai 1864 156 119. Heinrich Porges, 7. Mai 1864 156 120. Anton Pusinelli, 7. Mai 1864 157 121. Josef Standthartner, 8. Mai 1864 159 Inhaltsverzeichnis 9

122. Victor Trotter, 9. Mai 1864 159 123. Hans von Bülow, 11. Mai 1864 160 124. Josef Standthartner, 11. Mai 1864 160 125. Unbekannt, 11. Mai 1864 161 126. Hans von Bülow, 12. Mai 1864 161 127. Josef Standthartner, 12. Mai 1864 162 128. Franz Lachner, 13. Mai 1864 163 129. Josef Standthartner, 13. Mai 1864 164 130. Karl und Käthe Eckert, 15. Mai 1864 166 131. Franz Lachner, 15. Mai 1864 166 132. Franz von Pfistermeister, 15. Mai 1864 167 133. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 15. Mai 1864 167 134. Peter Cornelius, 16. Mai 1864 168 135. Karl Klindworth, 16. Mai 1864 168 136. Frangois Wille, 16. Mai 1864 169 137. Hans von Bülow, 18. Mai 1864 172 138. Peter Cornelius, 18. Mai 1864 173 139. Mathilde Maier, 18. Mai 1864 174 140. Friedrich Porges, 18. Mai 1864 176 141. Josef Standthartner, 19. Mai 1864 176 142. Victor Trotter, 19. Mai 1864 177 143. Wilhelm Kalliwoda, 20. Mai 1864 178 144. Charles Nuitter, 20. Mai 1864 179 145. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 20. Mai 1864 180 146. Wendelin Weißheimer, 20. Mai 1864 182 147. Editha von Rahden, 21. Mai 1864 183 148. Unbekannt, 21. Mai 1864 185 149. Eduard Liszt, 23. Mai 1864 185 150. Mathilde Maier, 23. Mai 1864 187 151. Victor Trotter, 23. Mai 1864 190 152. Carl Bechstein, 25. Mai 1864 190 153. Hans von Bülow, 25. Mai 1864 191 10 Inhaltsverzeichnis

154. Heinrich Porges, 25. Mai 1864 192 155. Josef Standthartner, 25. Mai 1864 193 156. Franz Schott, 26. Mai 1864 193 157. Therese Tietjens, 26. Mai 1864 195 158. Minna Wagner, 26. Mai 1864 197 159. Eliza Wille, 26. Mai 1864 198 160. Heinrich Porges, 28. Mai 1864 203 161. Josef Standthartner, 28. Mai 1864 205 162. Karl Eckert, 29. Mai 1864 206 163. Ludwig II. von Bayern, 30. Mai 1864 207 164. Peter Cornelius, 31. Mai 1864 209 165. Karl Eckert, 31. Mai 1864 212 166. Mathilde Maier, 31. Mai 1864 212 167. »Peter Cornelius, Mai 1864 213 168. »Friedrich I. von Baden, April/Mai 1864 213 169. »Ferdinand von Gall, Mai 1864 213 170. Hans von Bülow, 1. Juni 1864 213 171. Franz von Pfistermeister, 4. Juni 1864 216 172. Hans von Bülow, 5. Juni 1864 216 173. Karl Eckert, 5. Juni 1864 217 174. Eduard Liszt, 5. Juni 1864 218 175. Franz von Pfistermeister, 5. Juni 1864 219 176. Friedrich Porges, 5. Juni 1864 220 177. Franz von Pfistermeister, 6. Juni 1864 221 178. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 7. Juni 1864 225 179. Karl Klindworth, 8. Juni 1864 226 180. »Franz von Pfistermeister, 8. Juni 1864 227 181. Hans von Bülow, 9. Juni 1864 227 182. Franz von Pfistermeister, 9. Juni 1864 229 183. Eduard Liszt, 9. Juni 1864 229 184. Hans von Bülow, 11. Juni 1864 230 185. Hans von Bülow, 12. Juni 1864 231 Inhaltsverzeichnis 11

186. Johann Rebel, 12. Juni 1864 231 187. Aleksandr Nikolaevic Serov, 12. Juni 1864 .... 231 188. Heinrich Porges, 14. Juni 1864 232 189. Josef Standthartner, 14. Juni 1864 232 190. Julius Uetz, 15. Juni 1864 232 191. Cosima von Bülow, 16. Juni 1864 233 192. Karl Eckert, 16. Juni 1864 236 193. Josef Standthartner, 16. Juni 1864 , 236 194. Josef Standthartner, 16. Juni 1864 238 195. Wendelin Weißheimer, 16. Juni 1864 238 196. Hans von Bülow, 21. Juni 1864 238 197. Allwine Frommann, 21. Juni 1864 239 198. Hans von Bülow, 22. Juni 1864 241 199. Mathilde Maier, 22. Juni 1864 241 200. Unbekannt, 22. Juni 1864 243 201. Unbekannt, 23. Juni 1864 244 202. Karl Klindworth, 25. Juni 1864 244 203. *Kgl. Theater-Hauptkasse , 25. Juni 1864 244 204. Josephine Maier, 25. Juni 1864 245 205. Mathilde Maier, 25. Juni 1864 248 206. Minna Wagner, 25. Juni 1864 248 207. Johann Rebel, 26. Juni 1864 251 208. Franz Schott, 26. Juni 1864 252 209. Unbekannt, 28. Juni 1864 252 210. Mathilde Maier, 29. Juni 1864 253 211. Eliza Wille, 30. Juni 1864 255 212. Ferdinand Praeger, Juni 1864 256 213. Franz von Pfistermeister, 1. Juli 1864 257 214. Victor Trotter, 4. Juli 1864 258 215. Hermann Postelberg, 7. Juli 1864 259 216. Carl von Linprun, 8. Juli 1864 260 217. Freies Deutsches Hochstift, 19. Juli 1864 261 12 Inhaltsverzeichnis

218. Mathilde Maier, 19. Juli 1864 262 219. Franz von Pfistermeister, 23. Juli 1864 263 220. Victor Trotter, 26. Juli 1864 264 221. Friedrich Porges, 29. Juli 1864 265 222. Jean Josef Bott, 4. August 1864 266 223. Herr Meier, 4. August 1864 266 224. Mathilde Maier, 7. August 1864 268 225. Victor Trotter, 7. August 1864 270 226. Unbekannt, 7. August 1864 271 227. Ludwig II. von Bayern, 9. August 1864 271 228. Verena Weidmann, 11. August 1864 273 229. Franz von Pfistermeister, 15. August 1864 275 230. Verena Weidmann, 16. August 1864 275 231. Franz von Pfistermeister, 19. August 1864 277 232. Peter Streck, 19. August 1864 277 233. Ernst Lampert, 28. August 1864 278 234. Michael Schloß, 28. August 1864 279 235. Friedrich Schmitt, 29. August 1864 279 236. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 29. August 1864 .... 281 237. Franz von Pfistermeister, 31. August 1864 283 238. »Unbekannt, 31. August 1864 283 239. »Moritz Ernst, August 1864 283 240. »Unbekannt, August 1864 283 241. Ludwig II. von Bayern, 2. September 1864 284 242. Ernst Lampert, 5. September 1864 288 243. Michael Schloß, 5. September 1864 288 244. Minna Wagner, 5. September 1864 289 245. Minna Wagner, 5. September 1864 289 246. Karl Klindworth, 8. September 1864 291 247. Mathilde Maier, 8. September 1864 292 248. F. A. Hermann Müller, 8. September 1864 295 249. Anton Pusinelli, 8. September 1864 295 Inhaltsverzeichnis 13

250. Eliza Wille, 9. September 1864 296 251. Mathilde Maier, 10. September 1864 299 252. Ludwig II. von Bayern, 16. September 1864 300 253. Unbekannt, 21. September 1864 301 254. Gustav von Meyern-Hohenberg, 22. September 1864 . 302 255. »Unbekannt, 22. September 1864 303 256. Hans von Bülow, 23. September 1864 303 257. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 24. September 1864 . 305 258. Franz Lachner, 25. September 1864 306 259. Agnes Leinfelder, 25. September 1864 306 260. Ludwig II. von Bayern, 26. September 1864 307 261. Minna Wagner, 26. September 1864 308 262. Mathilde Maier, 27. September 1864 309 263. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 27. September 1864 . 310 264. Julius Stockhausen, 27. September 1864 310 265. Wendelin Weißheimer, 27. September 1864 311 266. Bertha Goldwag, 28. September 1864 312 267. Hans von Bülow, 30. September 1864 313 268. »Bertha Goldwag, August/September 1864 315 269. »Ernst Lampert, September 1864 315 270. Kgl. Theater-Hauptkasse Berlin, 2. Oktober 1864 .... 315 271. Anton Pusinelli, 2. Oktober 1864 315 272. Ludwig Nohl, 4. Oktober 1864 317 273. Bertha Goldwag, 5. Oktober 1864 318 274. Michael Schloß, 5. Oktober 1864 318 275. Johann Wilhelm Siebenkäs, 6. Oktober 1864 319 276. Ludwig II. von Bayern, 6. Oktober 1864 319 277. Peter Cornelius, 7. Oktober 1864 320 278. Hans von Bülow, 8. Oktober 1864 321 279. Karl Klindworth, 8. Oktober 1864 321 280. Franz von Pfistermeister, 8. Oktober 1864 322 281. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 8. Oktober 1864 ... 323 14 Inhaltsverzeichnis

282. Eliza Wille, 8. Oktober 1864 324 283. Mathilde und Josephine Maier, 9. Oktober 1864 .... 324 284. Franz von Pfistermeister, 9. Oktober 1864 325 285. Minna Wagner, 9. Oktober 1864 325 286. Ludwig II. von Bayern, 10. Oktober 1864 325 287. Mathilde Maier, 10. Oktober 1864 327 288. Mathilde und Josephine Maier, 11. Oktober 1864 ... 327 289. Marie Muchanov, 11. Oktober 1864 328 290. Peter Cornelius, 12. Oktober 1864 329 291. Mathilde Maier, 12. Oktober 1864 331 292. Julius von Hofmann, 13. Oktober 1864 332 293. Julius von Hofmann, 14. Oktober 1864 332 294. Mathilde und Josephine Maier, 14. Oktober 1864 ... 333 295. Bertha Goldwag, 15. Oktober 1864 333 296. Anton Pusinelli, 15. Oktober 1864 334 297. Minna Wagner, 15. Oktober 1864 336 298. Minna Wagner, 15. Oktober 1864 337 299. Fa. C. Lauteren Sohn, 19. Oktober 1864 337 300. Caspar Zumbusch, 20. Oktober 1864 339 301. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 21. Oktober 1864 ... 339 302. Unbekannt, 21. Oktober 1864 340 303. Franz von Pfistermeister, 28. Oktober 1864 340 304. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 31. Oktober 1864 ... 341 305. »Bertha Goldwag, Oktober 1864 342 306. Mathilde Maier, Oktober 1864 342 307. Mathilde Maier, Oktober 1864 342 308. Mathilde Maier, 2. November 1864 342 309. Breitkopf & Härtel, 5. November 1864 343 310. Friedrich Schmitt, 5. November 1864 344 311. Franz Schott, 5. November 1864 346 312. Ludwig II. von Bayern, 6. November 1864 347 313. Mathilde Maier, 7. November 1864 353 Inhaltsverzeichnis 15

314. Hans von Bülow, 11. November 1864 354 315. Ludwig II. von Bayern, 12. November 1864 355 316. Eliza Wille, 16. November 1864 357 317. Michael Schloß (?), 17. November 1864 359 318. Fa. C. Lauteren Sohn, 20. November 1864 360 319. Friedrich Schmitt, 20. November 1864 361 320. Unbekannt, 30. November 1864 361 321. »Cosima von Bülow, November 1864 361 322. Unbekannt, November 1864 362 323. August Kindermann, 4. Dezember 1864 362 324. Ludwig II. von Bayern, 5. Dezember 1864 (?) 362 325. Mathilde Maier, 6. Dezember 1864 363 326. Ludwig II. von Bayern, 11. Dezember 1864 364 327. , 13. Dezember 1864 366 328. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 15. Dezember 1864 . 367 329. Mathilde Maier, 17. Dezember 1864 369 330. Friedrich Schmitt, 20. Dezember 1864 371 331. Minna Wagner, 20. Dezember 1864 371 332. Peter Cornelius, 24. Dezember 1864 373 333. Ludwig II. von Bayern, 24. Dezember 1864 (?) 374 334. Friedrich Schmitt, 24. Dezember 1864 375 335. Ludwig Schnorr von Carolsfeld, 24. Dezember 1864 . 375 336. Herr Strauss, 24. Dezember 1864 376 337. Ludwig II. von Bayern, 28. Dezember 1864 376 338. Franz von Pfistermeister, 28. Dezember 1864 (?) .... 377 339. Ludwig II. von Bayern, 31. Dezember 1864 377 340. Mathilde Maier, 31. Dezember 1864 378 341. »Johann Nepomuk Beck, Dezember 1864 381 342. »Emil von Erlanger, 1864 381 343. Bertha Goldwag, 1864 381 344. Bertha Goldwag, 1864 382 16 Inhaltsverzeichnis

Undatierte Briefe November 1862 bis März 1864

345. Peter Cornelius [WBV 8808] 383 346. Josef Standthartner [WBV 8811] 383 347. Josef Standthartner [WBV 8812] 383 348. Josef Standthartner [WBV 8813] 383 349. Josef Standthartner [WBV 8814] 384 350. Josef Standthartner [WBV 8815] 384 351. Josef Standthartner [WBV 8816] 384 352. Josef Standthartner [WBV 8817] 385 353. Josef Standthartner [WBV 8818] 385 354. Karl Tausig [WBV 8821] 386 355. Karl Tausig [WBV 8826] 386 356. Karl Tausig [WBV 8827] 386 357. Karl Tausig [WBV 8831] 386 358. Karl Tausig [WBV 8968] 387 359. Karl Tausig [WBV 8969] 387 360. Karl Tausig [WBV 8970] 387

Anhang: Übersetzungen 388

Kommentare

Themenkommentar 1. Reisen und Aufenthalte 395 2. „... ein jüngeres weibliches Wesen zu finden": Wagner zwischen Mathilde Maier und Cosima von Bülow . . . 402 3. Die Wiener Schulden Wagners 409 4. Die Wagner-Rezeption des Kronprinzen Ludwig .... 416 5. Wagner und die Königliche Kabinettskasse 426 6. Werke a) Die Meistersinger von Nürnberg 434 b) Der Huldigungsmarsch für Ludwig II 436 Inhaltsverzeichnis 17

c) 439 d) Der fliegende Holländer in München 441 Kommentar zu den einzelnen Briefen 447 Übersicht der Währungen 700

Verzeichnisse und Register

Abbildungen 703 Adressaten 704 Namen Personen und Firmen 707 Mythologische und biblische Gestalten 729 Tiere 729 Institutionen Musik und Theater 730 Sonstige 731 Zeitungen und Zeitschriften 732 Werke Richard Wagners Bühnenwerke 733 Entwürfe zu Bühnenwerken 735 Sonstige Werke 735 Schriften " 736 Abkürzungen Allgemeines 737 Literatur 738 Fundorte 748 Autographenhandel 750