Granice Wolności
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Granice wolności Granice Niepodległej 1918–1922 Granice wolności Redakcja naukowa Maciej Fic Joanna Lusek Jolanta Załęczny Granice Niepodległej 1918–1922 Bytom — Warszawa — Katowice 2020 Granice wolności Redakcja naukowa Muzeum Górnośląskie Maciej Fic w Bytomiu Joanna Lusek Jolanta Załęczny Muzeum Niepodległości w Warszawie Uniwersytet Śląski w Katowicach Granice Niepodległej 1918–1922 Bytom — Warszawa — Katowice 2020 p.o. Dyrektora i Redaktor Naczelna Wydawnictw Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu Iwona Mohl Recenzenci dr hab. prof. UŚ Lech Krzyżanowski dr hab. prof. UWr. Karol Sanojca Redakcja i korekta Dorota Pasiak-Wąsik Tłumaczenia i korekta streszczeń Monika Hartman Projekt graficzny i skład Adrian Hajda Na okładce zdjęcie główne Oddział Karabinów Maszynowych 2. Pułku Piechoty Legionów Polskich w drodze na pozycje pod Gruziatynem (19 czerwca 1916) skrzydełko prawe Pododdział Armii Wielkopolskiej w Poznaniu (1920) skrzydełko lewe 1. Pułk Szwoleżerów podczas defilady (ok. 1920) Fotografie ze zbiorów Wojciecha B. Mosia © Copyright by Muzeum Górnośląskie w Bytomiu 2020 © Copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie 2020 © Copyright by Uniwersytet Śląski w Katowicach 2020 Wydawca Muzeum Górnośląskie w Bytomiu pl. Jana III Sobieskiego 2, 41-902 Bytom www.muzeumgornoslaskie.pl ISBN 978-83-65786-37-1 (Muzeum Górnośląskie w Bytomiu) 978-83-65439-56-7 (Muzeum Niepodległości w Warszawie) 978-83-932082-4-1 (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Druk Totem w Inowrocławiu Mecenat Organizator Muzeum Górnośląskie w Bytomiu jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego. Spis treści Wstęp 9 Część I. Granice wolności w pamięci zbiorowej dr hab. prof AFiB Jolanta Załęczny, Pamięć zbiorowa czynnikiem odro- dzenia i warunkiem bytu Niepodległej 15 prof. dr hab. Anna Matuchniak-Mystkowska, Ojczyzna i naród. Elemen- tarne pojęcia socjologii 35 Część II. Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej na Wschodzie i na Zachodzie dr Zbigniew Bereszyński, Kresowe przedmurze Rzeczypospolitej i wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Próba nowego spojrzenia na ówczesne wydarzenia z uwzględnieniem nieznanych wcześniej źródeł i opra- cowań wydanych w Rosji postkomunistycznej 57 Nina Taylor-Terlecka, Niepodległość na lwowskim partykularzu. Widoki uliczne, impresje, nastroje 73 dr hab. prof. PWSZ Krzysztof Walczak, Alfons Parczewski i jego wkład w kształtowanie granic niepodległej Polski 93 Maciej Droń, Miasto graniczne – miasto kresowe. Wokół sporu krakowskiej i śląskiej sanacji o miejsce Krakowa i Katowic na mapie II Rzeczypospolitej 103 dr Przemysław Jagieła, Działalność Związku Przyjaciół Górnego Śląska na przykładzie ekspozytury związku w Praszce (1920–1921) 131 dr Joanna Lusek, Spór o polską szkołę na Górnym Śląsku (1919–1921). Na przykładzie powiatu bytomskiego 147 Część III. Granice wolności w edukacji historycznej dr Marta Milewska, Wolność i niepodległość w 1918 roku jako element edukacji historycznej 185 dr hab. prof. UŚ Maciej Fic, Odrodzona Niepodległa w zewnętrznej formule egzaminacyjnej z historii 201 Indeksy i streszczenia Indeks nazwisk 219 Indeks nazw miejscowych 229 Streszczenia w języku polskim i angielskim 233 Table of contents Introduction 9 Part I. Limits of freedom in collective memory dr hab. prof AFiB Jolanta Załęczny, Collective memory as a factor of rebirth and the condition of independence 15 prof. dr hab. Anna Matuchniak-Mystkowska, Native country / homeland and nation. Basis notions of sociology 35 Part II. Shaping the borders of the Second Polish Republic in the East and West dr Zbigniew Bereszyński, Eastern Borderlands as the bulwark of the Commonwealth and the Polish-Soviet war of 1919–1920. An attempt to take a new look at the events of that time, taking in regard previously unknown sources and studies published in post-communist Russia 57 Nina Taylor-Terlecka, Poland’s Independence 1918 – as seen from Lwów 73 dr hab. prof. PWSZ Krzysztof Walczak, Alfons Parczewski and his Con- tribution in shaping the Borders of independent Poland 93 Maciej Droń, Border city – the city at the edge. Around the dispute of Kraków and Silesian Sanation about the position of Kraków and Katowice on the map of the 2nd Polish Republic 103 dr Przemysław Jagieła, The activity of Związek Przyjaciół Górnego Śląska (Association of Friends of Upper Silesia) as illustrated by the Praszka branch of the Association (1920–1921) 131 dr Joanna Lusek, Contention over Polish school in Upper Silesia (1919–1921) as illustrated by Bytom poviat 147 Part III. Limits of freedom in historical education dr Marta Milewska, Freedom and independence of 1918 as an element of historical education 185 dr hab. prof. UŚ Maciej Fic, Revived independent Poland in the external formula of the history exam 201 Indexes and summaries Index of persons 219 Index of places 229 Summaries in Polish and English 233 Joanna Lusek | Wstęp Wstęp Wolność, ta wymarzona, wyczekana i wywalczona… Dzień 11 listo- pada 1918 roku był, co prawda, datą wyznaczającą cezurę wolności dla ówczesnej Europy, jednak dla Polaków, domagających się od pokoleń powrotu niepodległego, samodzielnego państwa na mapę świata, stanowił dopiero wstęp do toczących się przez kilka kolejnych lat zabiegów, zarówno tych dyplomatycznych, jak i tych z bronią w ręku, zmierzających do wyznaczenia kształtu granic II Rzeczypospo- litej, obowiązujących w dwudziestoleciu międzywojennym. Wieloaspektowo rozumiana walka o Niepodległą stała się zarazem walką o wolność, mając na uwadze dwie optyki – stricte geograficzną, ale też mentalną, czy wręcz duchową, w kontekście kształtowania się w zbiorowościach poczucia tożsamości narodowej. Zakończenie I wojny światowej otwierało wszak nowy rozdział w historii Polski, powolnego, aczkolwiek systematycznego wydzierania fragmentów Ojczyzny, kolejno poprzez powstania wielkopolskie, sejneńskie oraz śląskie, wojny pol- sko-ukraińską i polsko-sowiecką, czy wreszcie plebiscyty przeprowadzone na Warmii i Mazurach oraz na Górnym Śląsku. Pojęcie „Ojczyzna” zyskiwało dla Polaków nowe znaczenie, zarówno w mikro-, jak i makroskali, adekwatnie do definicji Pawła Jasienicy: „Ojczyzna powstała ze zrośnięcia się wielu ojcowizn”. Setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości skłania do refleksji nad trudnym i niewątpliwie burzliwym okresem pierwszych lat powojnia. Ni- niejsza publikacja, poświęcona problemowi odradzania się państwa polskiego, w kontekście kolejnych etapów kształtowania się granic II Rzeczypospolitej po latach niebytu na mapie Europy, doskonale wpisuje się w nurt badań niepod- ległościowych. Powstała ona dzięki współpracy grupy autorów, którzy skupili się wokół inicjatorów przedsięwzięcia – Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Niepodległości w Warszawie oraz Instytutu Historii Uniwersytetu 9 Granice wolności – Granice Niepodległej (1918–1922) Śląskiego w Katowicach. Poruszane w niniejszej publikacji problemy, począw- szy od próby zdefiniowania pojęć podstawowych, tj. ojczyzna, patriotyzm czy naród, przez opracowania analityczne dotyczące losów jednostek i zbiorowości, pokazane przez pryzmat dążeń niepodległościowych, po zagadnienia związane z kształtowaniem świadomości narodowej i obywatelskiej, również w praktyce szkolnej, w kontekście edukacji historycznej, złożyły się na interesujące, zara- zem wielowątkowe i interdyscyplinarne studium. Książka obejmuje dziesięć tekstów, ujętych w trzech częściach tematycznych. Tom otwierają dwa teksty, odnoszące się do problemu „granic wolności” w pamięci zbiorowej. Pierwszy, autorstwa Jolanty Załęczny, stanowi refleksję nad pojęciem pamięci zbiorowej, warunkującej odrodzenie i byt państwa pol- skiego. Autorka zwraca uwagę na rolę i znaczenie tradycji patriotycznych, sta- nowiących podstawę z jednej strony – dla budowania świadomości narodowej, z drugiej zaś – dla sprawnego tworzenia i rozwoju państwa polskiego, pomimo istniejących w społeczeństwie międzywojnia różnic, wynikających z kontekstów historycznych. Anna Matuchniak-Myskowska podjęła się z kolei zadania analizy fundamentalnych pojęć z zakresu socjologii, tj. naród, ojczyzna, kultura narodo- wa, kanon kultury narodowej, walencja kulturowa czy identyfikacja narodowa, determinujących historyczne i współczesne badania o charakterze społecznym. Kolejna część, poświęcona tematowi kształtowania się granic II Rzeczypo- spolitej na Kresach Wschodnich i Zachodnich, obejmuje sześć tekstów. Rozpo- czyna ją artykuł Zbigniewa Bereszyńskiego, który dokonuje analizy stanu badań, w odniesieniu do wojny sowiecko-polskiej (1919–1921) i roli Kresów Wschodnich jako przedmurza Rzeczypospolitej – terenów o charakterze strategiczno-ope- racyjnym, w świetle literatury przedmiotu, ze szczególnym uwzględnieniem najnowszych publikacji rosyjskich i źródeł niepublikowanych. Z kolei Nina Taylor-Terlecka omawia sytuację i nastroje społeczne we Lwowie, koncentrując się na okresie między 1918 a 1922 rokiem. Posługuje się fragmentami relacji, wspomnień, listów oraz rozważań i opinii, publikowanych w ówczesnej prasie. Odwołuje się do Tymona Terleckigo, Czesława Mączyńskiego, Artura Liliena, Józefa Wittlina, Gabrieli Zapolskiej, Alfreda Döblina czy Josepha Rotha. Tekst Krzysztofa Walczaka przywołuje postać wybitnego prawnika Alfonsa Parczew- skiego w kontekście jego naukowej i publicystycznej działalności, odnoszącej się do próby wyznaczenia granic II Rzeczypospolitej. Maciej Droń, w kolejnym tekście, w sposób chronologiczny przedstawił dyskusje toczone w okresie mię- dzywojnia nad podziałem administracyjnym kraju i miejscem Górnego Śląska w strukturze odradzającego się państwa polskiego. Przemysław Jagieła poświęcił 10