De Popularisering Van De Tweede Wereldoorlog in Nederland Sinds 2000
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
“ ECHTE HELDEN” Laurie Slegtenhorst De popularisering van de Tweede Wereldoorlog in Nederland sinds 2000 “Echte Helden” Colofon Dit onderzoek werd gefinancierd door de voormalige Stichting Erfgoed Nederland. Afbeeldingen omslag: Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945; © Stichting Liberation Route Europe Ontwerp omslag: Niels van Laatum Copyright © 2019 Laurie Slegtenhorst “Echte helden” De popularisering van de Tweede Wereldoorlog in Nederland sinds 2000 “Real Heroes” The Popularization of the Second World War in the Netherlands since 2000 Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op gezag van de rector magnificus Prof.dr. R.C.M.E. Engels en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op donderdag 3 oktober 2019 om 15:30 uur door Laurie Tatiana Slegtenhorst geboren te Den Haag Promotiecommissie: Promotoren: Prof.dr. C.R. Ribbens Prof.dr. M.C.R. Grever Overige leden: Prof.dr. H.C. Dibbits Prof.dr. E. Jonker Prof.dr. S.L. Reijnders INHOUD Voorwoord 8 1 De magie van de populaire historische held 12 1.1 Onderzoeksvragen 14 1.2 Populaire (historische) cultuur 19 De history boom 19 De bestudering van populaire (historische) cultuur 20 1.3 De culturele “mediale” herinnering 26 1.4 Theoretisch kader 29 Populaire historische representatie en authenticiteit 29 De geschiedenis vanuit multiperspectiviteit 33 1.5 De casestudies 35 1.6 Bronnen, methoden en opzet van deze studie 37 2 Held van verzet: Soldaat van Oranje als product van remedialisering 41 Inleiding 41 Dataverzameling 43 2.1 De herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog op de planken 44 2.2 Erik Hazelhoff Roelfzema: biografische schets 50 2.3 Soldaat van Oranje: het mediaproduct 53 Het boek Soldaat van Oranje (1971) 53 Soldaat van Oranje op het witte doek 56 De televisieserie Voor koningin en vaderland (1979) 61 2.4 Remediëring Soldaat van Oranje als musicalheld 63 Het “trots op Nederland”-gevoel: de producenten 63 Nationale kader: het publiek 69 2.5 De oorlog door de ogen van verschillende musicalpersonages 70 Identificaties van het publiek met de musicalpersonages 78 2.6 Een “authentieke” beleving van Tweede Wereldoorlog in de Theaterhangaar 85 De “authentieke” musicalbeleving van het publiek 91 2.7 Remediëring van de musical als geschiedenisles, tentoonstelling en herdenkingsactiviteit 96 Soldaat van Oranje als educatie 96 Het bezoek aan de tentoonstelling 103 Het gebruik van het educatief programma door docenten en leerlingen 107 De musical geremedieerd tot monument voor de Tweede Wereldoorlog 111 2.8 Conclusie 117 3 Helden en slachtoffers van de Holocaust: De film Süskind 119 Inleiding 119 Dataverzameling 122 3.1 De verbeelding van de Holocaust op het scherm van 1945 tot nu 124 Omslagpunt jaren zestig 126 Schindler’s List als educatief middel 129 Beleving en educatie 131 3.2 Walter Süskind en de Hollandsche Schouwburg 132 Walter Süskind: een biografische schets 133 De Hollandsche Schouwburg als herinneringsplek na 1945 139 3.3 Süskind als mediale herinnering 141 Verschillende soorten grijstinten in de filmpersonages 145 Süskind tegen Aus der Fünten 145 Verzet tegen collaboratie 149 Grijstinten: Joodse medeplichtigheid 151 Filmische strategie 154 Tijdmachine: terug naar 1942 155 Het verleden in het heden 158 3.4 Süskind als educatie 162 Analyse: Educatief materiaal 165 Reactie leerlingen-docenten 169 Geschiedenis leren door film 170 Betrokkenheid bij het verleden 175 Het grijze gebied tussen Süskind en Aus der Fünten 179 Geschiedenis leren op locatie 180 3.5 Conclusie 185 4. Helden van de Bevrijding: Liberation Route Europe als oorlogstoerisme 187 Inleiding 187 Dataverzameling 189 4.1 De oorlogstoerist: herdenken, beleven en leren 192 De historische ontwikkeling van het oorlogstoerisme 192 Op zoek naar de sporen van de bevrijders van Europa na 1945 194 De ontwikkeling van het Nederlandse oorlogstoerisme na 1945 196 4.2 De Liberation Route Europe (SLRE) 200 De SLRE als nationale koepelorganisatie 202 De Liberation Route als transnationaal netwerk 204 4.3 Wandelen, fietsen en rijden langs de Liberation Route 207 De bevrijding beleven tijdens de Vierdaagse in Nijmegen (2016) 207 De eindfase van de Tweede Wereldoorlog beleven in en rondom Groesbeek 215 4.4 De digitale en audiovisuele beleving van de Liberation Route 222 ‘Bevrijders als sterren uit de hemel op de locatie Klein Amerika’ 223 Een virtual reality beleving van de Liberation Route 230 4.5 Fietsen voor vrijheid 237 4.6 De transnationale beleving van de Liberation Route 243 De Strijd om het Hürtgenwald beleven langs de Kall Trail 243 De geallieerde invasie beleven langs de stranden van Normandië 250 4.7 Conclusie 259 5 Slotbeschouwing 262 5.1 Authenticiteit 263 5.2 De grenzen van multiperspectiviteit 266 5.3 Nationale trots en transnationale uitwisseling 269 5.4 Integratie populaire cultuur en geschiedenis 271 5.5 “Wat zou ik doen?” 273 Bijlage 1- Soldaat van Oranje - De Musical enquêtevragen 276 Bijlage 2- Film Süskind enquêtevragen 279 Bijlage 3- SLRE enquêtevragen 283 Bronnen en literatuur 285 English summary 311 Biografie auteur 318 Voorwoord De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog loopt als een rode draad door mijn leven. Samen met mijn opa bezocht ik elk jaar het graf van zijn broer Paul tijdens de 4 mei- herdenking op de Grebbeberg. Door de dood van zijn broer en de angst die hij had ervaren tijdens de oorlog speelde deze geschiedenis een belangrijke rol in zijn leven. Hij deelde dit altijd met mij en op deze manier kreeg ik ook een fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog. Zelfs in mijn eindboek van groep 8 staat geschreven dat ik later de oorlog wil gaan bestuderen. Vanaf het begin van mijn studie geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam in 2005 tot dit proefschrift is het gelukt om deze “droom” uit te laten komen. In die tussentijd heb ik op verschillende Tweede Wereldoorlog-plekken gewerkt, zoals het Verzetsmuseum Amsterdam, het Anne Frank Huis, de Duitse herinneringsplekken Buchenwald en Dachau en heb ik mij ingezet als vrijwilliger bij het Nederlands Dachau Comité, Aktion Sühnezeichen Friedensdienste en Arq. Dit betekende ook dat ik op verschillende manieren in aanraking ben gekomen met de Tweede Wereldoorlog en met mensen uit verschillende generaties die door deze geschiedenis zijn getroffen. Ik heb daardoor geleerd om de oorlog vanuit verschillende kanten te bekijken. Maar ik voelde ook vaak teleurstelling hoe er werd omgegaan met deze herinnering en de strijd die er nog steeds bestaat tussen de slachtoffergroepen. In mijn ideale “herdenkingswereld” groeien deze verschillende groepen steeds meer naar elkaar toe wat uiteindelijk zal leiden tot meer eenheid in de herdenkingen en de projecten. Dit is in ieder geval een ideaal waar ik naar zal blijven streven in mijn werk. Het mooie aan het onderwerp van dit proefschrift was dat ik de Tweede Wereldoorlog van buitenaf kon bestuderen en minder betrokken werd bij het leed van bepaalde slachtoffergroepen of individuen. Daarnaast vind ik dat deze populaire producties de toekomst van het herdenken zijn. Zij zorgen ervoor dat nieuwe generaties bij de Tweede Wereldoorlog worden betrokken en zij kunnen het startpunt zijn voor nieuwe samenwerkingsverbanden. Dit is ook de conclusie van dit proefschrift. Ook de voormalige Stichting Erfgoed Nederland had dit inzicht en heeft de realisatie van dit hele project financieel mogelijk gemaakt. Daarnaast heeft het NIOD op verschillende wijzen bijgedragen en mij gestimuleerd. Ik wil beide instellingen bedanken voor de mogelijkheid die zij mij hebben geboden om mijn visie op herdenken verder te onderzoeken. Deze visie kwam tot stand door het onderzoeken van drie populaire producten: de musical Soldaat van Oranje, de film Süskind en de route langs de Liberation Route Europe. Verschillende instellingen en personen hebben het mogelijk gemaakt dat ik deze drie producten kon beleven 8 en onderzoeken. Voor de musical Soldaat van Oranje wil ik allereerst Fred Boot, Michiel Klerken en Jan Willem van den Heuvel (New Productions) bedanken. Dankzij hun hulp kreeg ik steeds gratis toegang tot de musical en het theater om de bezoekers te interviewen en te enquêteren. Daarnaast hebben zij ervoor gezorgd dat de musical door middel van afbeeldingen gerepresenteerd wordt in dit proefschrift. Verder wil ik Fred Boot, Edwin de Vries en Karin Kievit bedanken voor het delen van hun visie op de musical, de tentoonstelling en het educatief programma. Voorts wil ik Rudolf van den Berg, San Fu Maltha (Fuworks) en Sjors van Bremen (Filmfonds) bedanken voor de interviews die zij hebben gegeven over de film Süskind, de ontwikkeling van Nederlandse films over de Holocaust en het educatief materiaal. Ook Fuworks en het Joods Historisch Museum hebben dit proefschrift voorzien van verschillende afbeeldingen. In deze casestudy speelden drie leraren een belangrijke rol die ervoor hebben gezorgd dat ik mijn onderzoek kon uitvoeren in hun klas. Ik wil Susanne van Wissen (OSG West-Friesland college), Ignace van den Ende (IVKO, Amsterdam) en Arieleen van der Kevie (Wellant College Ottoland) hiervoor heel erg bedanken. Zonder jullie inzet was het niet mogelijk om deze casestudy op deze manier op te zetten. Ook Peter Sasburg wil ik bedanken voor zijn hulp om mij te voorzien van alle informatie die ik nodig had om het educatief materiaal te kunnen analyseren. De laatste casestudy over de Liberation Route Europe is deels mogelijk gemaakt door de Stichting Liberation Route Europe door informatie te delen en het ter beschikking stellen van de afbeeldingen. Hiervoor wil ik Victoria van Krieken, Peter Kruk en Femke Kurstjens bedanken. Ook andere personen en instellingen hebben mij ondersteund, zodat ik aan verschillende tours kon deelnemen, zoals Wiel Lenders en Jory Brentjens (Vrijheidsmuseum Groesbeek), Hans Cornelissen en Jan van Helden (“Fietsen zonder Parachute”), Bert Eikelenboom (Liberation Tours), Tonnie van Doorn en Joris Ebbers (Grateful Generation Tours), Niels de Laat (Fietstocht “De bevrijding van Nijmegen”), Frans Schuitemaker en Roy de Lange (Oad), Jaap Korsloot en Wybo Boersma (Vrienden van het Airborne Museum), VVV Thorn, Airborne at the Bridge en de Stichting Vrijheidswandeling.