Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007

Zmiany poziomu wody w eemskich jeziorach i torfowiskach pó³nocnego Podlasia

Miros³awa Kupryjanowicz*

Water level changes in the Eemian lakes and peat-bogs in the north Podlasie. Prz. Geol. 55: 336–342.

Summary.Results of pollen analysis of mire-lacustrine sediments from 25 sites in north Podlasie (NE ) were used for reconstruction of water level changes in Eemian lakes and peat-bogs of this region. In the older part of the interglacial (from E1 R PAZ to mid-E5 R PAZ), water level rose gradually. Its drastic decrease was noted in the younger half of the hornbeam zone (E5 R PAZ). Among possible causes of this phenomenon may be the increase of climate continentalism, decrease of rivers erosion base or the disappearance of permafrost. Low water level in the north Podlasie lakes persisted during the whole hornbeam phase (E6 R PAZ), until the beginning of the pine phase (E7 R PAZ). Then distinct increase of water level occurred, and the high water level persisted till the end of the interglacial.

Key words: pollen analysis, Eemian Interglacial, Vistulian (Weichselian), palaeo-lakes, palaeoenvironment reconstruction, North Podlasie, Poland

Do po³owy lat 90. XX w. na pó³nocnym Podlasiu by³o kolejnoœci: Betula-Pinus, Ulmus, Quercus, Corylus-Alnus, znanych zaledwie kilka stanowisk interglacja³u eemskie- Tilia, Carpinus, Picea-Abies i Pinus oraz maksymalne go: Otapy (Bitner, 1956a), Klewinowo (Borówko-D³u¿a- wartoœci procentowe Corylus wahaj¹ce siê od 40 do 70%. kowa, 1973, 1974; Mojski, 1974), Bagno-Kalinówka Odkrycie na pó³nocnym Podlasiu tak wielu eemskich (Borówko-D³u¿akowa & Halicki, 1957), Czarna Wieœ (Bit- osadów jeziornych jednoznacznie wskazuje, ¿e podczas ner, 1956b), Ludomirowo (Bitner, 1957), Zacisze (Bitner, interglacja³u eemskiego by³ to region pojezierza. 1957), Miklewszczyzna (Bitner, 1957), Machnacz (Kupry- Poddano analizie zmiany w litologii profili oraz we frek- janowicz, 1991) i Proniewicze (Krupiñski, 1995). wencji i udziale procentowym py³ku roœlin wodnych i ba- W ostatniej dekadzie odkryto na tym obszarze osady giennych. Na tej podstawie odtworzono sukcesjê lokal- wielu nowych paleojezior (ryc. 1), g³ównie dziêki pracom nych zbiorowisk roœlinnych w obrêbie badanych nad Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski w skali1:50000. zag³êbieñ. Jednym z g³ównych czynników warunkuj¹cych Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ kopalne osady jeziorno-bagienne przebieg tej sukcesji by³y niew¹tpliwie zmiany poziomu osi¹gaj¹ w Dzierniakowie — ok. 18 m (Kurek & Preidl, wody w analizowanych zbiornikach. Celem niniejszego 2001a). Na pozosta³ych stanowiskach waha siê ona od ok. opracowania jest ich rekonstrukcja. Z koniecznoœci opra- 1 m do ok. 10 m. Wszystkie osady wystêpuj¹ w bardzo cowanie niniejsze ma charakter doniesienia wstêpnego — podobnej sytuacji geologicznej (Kwiatkowski & Stepa- wiêkszoœæ palinologicznych danych Ÿród³owych wykorzy- niuk, 1999, 2003; Brud, 2000, 2003; Kmieciak, 2001, stanych do jego opracowania jest dopiero przygotowywana 2003; Kurek & Preidl, 2001a, b; Boratyn, 2003). Zawsze do druku. Dotychczas opublikowano jedynie wyniki anali- zalegaj¹ one na glinach lub osadach wod- ° no-lodowcowych zlodowacenia warty, 53 2 a od góry s¹ przykryte przez cienki 1 3 pok³ad osadów piaszczystych lub piasz- N 4 czysto-mu³kowych zlodowacenia wis³y. 5 6 Przewa¿nie deponowane by³y w ma³ych 8 7 12 i p³ytkich jeziorach wystêpuj¹cych w za- 9 11 g³êbieniach wytopiskowych. W ¿adnym 10 15 stanowisku kopalne osady jeziorne nie s¹ 13 14 17 19 przykryte glin¹ morenow¹. 16 Jednaczewo 18 Profile z 28 nowych stanowisk pod- £om¿a 22 20 21 dano analizie py³kowej (prawie 1000 23 prób). Wyniki badañ pozwoli³y na jedno- Kupiski Niewodowo 27 26 24 znaczn¹ korelacjê badanych osadów z Konopki Leœne ° 28 interglacja³em eemskim oraz wczesnym 53 Mystki 25 glacja³em i pleniglacja³em zlodowacenia 29 30 36 wis³y. Zarejestrowana na pó³nocnym 32 31 Podlasiu sukcesja py³kowa bardzo 34 35 dobrze koresponduje z regionaln¹ straty- 37 grafi¹ py³kow¹ tego odcinka plejstocenu 33 Wyszków opracowan¹ przez Mamakow¹ (1989). 38 Siemianówka Jej charakterystyczn¹ cech¹ jest pojawie- zbiornik zaporowy B³oniewo dam reservoir nie siê drzew i leszczyny w nastêpuj¹cej 02010 30km

*Zak³ad Botaniki, Instytut Biologii, Uniwersytet w Bia³ymstoku, ul. Œwierkowa 20B, 15-950 Bia³ystok; [email protected]

336 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007 zy py³kowej z kilku najnowszych profili (Micha³owo — mo¿liwych przyczyn ka¿dej zmiany litologicznej zapisanej Kupryjanowicz & Drzymulska, 2002; Haæki — Brud & w profilu (ryc. 2). Kupryjanowicz, 2002, Kupryjanowicz, 2005a; Solniki — Przejœcie od akumulacji gytii do akumulacji torfu mo¿e Kupryjanowicz i in., 2005). W przypadku wiêkszoœci wskazywaæ zarówno na naturaln¹ sukcesjê przy stabilnym ostatnio badanych profili s¹ dostêpne wy³¹cznie wyniki poziomie wody, jak i na spadek lustra wody spowodowany analizy py³kowej pojedynczych prób (Kupryjanowicz, czynnikami klimatycznymi, takimi jak np. zmniejszenie 1999, 2000a–e, 2002a–h, 2005b). Czêœæ danych w ogóle siê iloœci opadów. Zmiana osadu z torfu na gytiê mo¿e z nie by³a publikowana (profile Starowlany, Sokó³ka, Harka- kolei odzwierciedlaæ wzrost poziomu wody uwarunkowa- wicze, Kruszyniany, Hieronimowo). Pe³ne opracowanie ny wzrostem opadów lub pog³êbianiem misy jeziornej problematyki zmian poziomu wody w eemskich jeziorach w efekcie wytapiania martwego lodu (Ralska-Jasiewiczo- pó³nocnego Podlasia jest przewidywane dopiero po opubli- wa & Starkel, 1988). Przejœcie od gytii wapiennej do gytii detrytusowej kowaniu wyników analiz wszystkich badanych profili mo¿e dowodziæ obni¿enia siê poziomu wody (spowodowa- py³kowych. nego zarastaniem jeziora i wysok¹ produkcj¹ biomasy), ale Teren badañ mo¿e te¿ wyra¿aæ zmianê trofii (ograniczenie dostawy wêglanów). Odwrotne przejœcie mo¿e natomiast œwiad- Nizina Pó³nocnopodlaska jest po³o¿ona w pó³nocno- czyæ o wzroœcie poziomu wody, skutkuj¹cym lepszym -wschodniej Polsce, na po³udnie od maksymalnego zasiê- napowietrzeniem wody i mniejsz¹ iloœci¹ materii organicz- gu ostatniego zlodowacenia (por. np. Musia³, 1992; Marks, nej akumulowanej w zbiorniku (Ralska-Jasiewiczowa & Starkel, 1988). 2002), w obszarze nizin staroglacjalnych. W podziale W organicznych osadach jeziornych wzrost udzia³u fizyczno-geograficznym obszar tego makroregionu obej- sk³adnika mineralnego mo¿e mieæ ró¿ne przyczyny. W cen- muje kilka mezoregionów — Wysoczyznê Bia³ostock¹, trum zbiornika zwykle wynika z przyczyn zewnêtrznych, Wysoczyznê Bielsk¹, Kotlinê Biebrzañsk¹, Wzgórza np. wzrostu aktywnoœci procesów fluwialnych, je¿eli Sokólskie i Dolinê Górnej Narwi (Kondracki, 1994). Obec- jezioro jest w³¹czone do systemu rzecznego, sp³ywu z nie region ten jest niemal ca³kowicie pozbawiany jezior; brzegów lub uruchomienia procesów eolicznych. W strefie znajduj¹ siê tu tylko dwa niewielkie naturalne zbiorniki marginalnej jeziora g³ównym czynnikiem sprawczym (jeziora Gorbacz i Wiejki) oraz du¿y sztuczny zbiornik takiej zmiany jest erozja gleby, wynikaj¹ca z odlesienia zaporowy Siemianówka. £¹cznie akweny te zajmuj¹ zaled- terenu wokó³ zbiornika lub z obni¿enia poziomu wód, któ- wie ok. 2% powierzchni terenu. re ods³ania jego strefê przybrze¿n¹. Zmniejszenie siê udzia³u sk³adnika mineralnego w gytii i zmniejszenie wiel- Podstawy rekonstrukcji paleoekologicznych koœci ziaren mineralnych mo¿e natomiast oznaczaæ wzrost poziomu wody, czêsto wynikaj¹cy z czynników klimatycz- Przyjêty w opracowaniu schemat rekonstrukcji zmian nych (mniejsze opady), ale mo¿e te¿ byæ efektem mniejszej paleoekologicznych zapisanych w analizowanych profi- aktywnoœci fluwialnej. Obecnoœæ piasku lub mu³ku w tor- lach bazuje na za³o¿eniach przyjêtych przez Ralsk¹-Jasie- fie zwykle jest skutkiem aktywnie dzia³aj¹cych procesów wiczow¹ i Starkla (1988) w odtwarzaniu wahañ poziomu deflacyjnych zwi¹zanych z odlesieniem terenu wokó³ wody w holoceñskich jeziorach i torfowiskach. Wed³ug zbiornika (Ralska-Jasiewiczowa & Starkel, 1988). powy¿szych autorów w wiêkszoœci przypadków od- Ze wzglêdu na znacznie wiêksze ni¿ w przypadku dzielenie zmian zwi¹zanych z naturaln¹ sukcesj¹ od tych zbiorników holoceñskich trudnoœci techniczne z wykona- wynikaj¹cych z oscylacji poziomu wody jest bardzo trudne niem serii wierceñ w badanych zbiornikach (z wiêkszoœci i wymaga przede wszystkim dobrej znajomoœci wszystkich stanowisk by³y dostêpne jedynie pojedyncze rdzenie), a tak-

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk z osadami bagienno-jeziornymi schy³ku zlodowacenia warty, interglacja³u eemskiego oraz wczesnego glacja³u i pleniglacja³u zlodowacenia wis³y na pó³nocnym Podlasiu: Fig. 1. Location of sites with mire-lacustrine sediments from Late Glacial of Wartanian, Eemian Interglacial, Early Glacial and Pleniglacial of Vistulian in the north Podlasie: 1 — Krasne (Kupryjanowicz, 2002a), 2 — ¯abickie (Kupryjanowicz, 2002a), 3 — Grabowo (Kupryjanowicz, 2002a), 4 — Miklewsz- czyzna (Bitner, 1957), 5 — Zacisze (Bitner, 1957), 6 — Ludomirowo (Bitner, 1957), 7 — Starowlany (Kupryjanowicz), 8 — Chwaszcze- wo (Kupryjanowicz, 2002b), 9 — Trzcianka (Kupryjanowicz, 2002c), 10 — Gilbowszczyzna (Kupryjanowicz, 2002d), 11 — Sokó³ka (Kupryjanowicz), 12 — (Kupryjanowicz, 2002e), 13 — (Kupryjanowicz, 2002e), 14 — (Kupryjanowicz, 2002e), 15 — (Kupryjanowicz, 2002f), 16 — Machnacz (Kupryjanowicz, 1991), 17 — Czarna Wieœ (Bitner, 1956b), 18 — Radulin (Kupryjanowicz, 1999), 19 — Harkawicze (Kupryjanowicz), 20 — Kruszyniany (Kupryjanowicz), 21 — Pieszczaniki (Kupryjanowicz, 2000a), 22 — Bagno-Kalinówka (Borówko-D³u¿akowa & Halicki, 1957), 23 — Dzierniakowo (Kupryjanowicz, 2000b), 24 — Micha³owo (Kupryjanowicz & Drzymulska, 2002), 25 — Hieronimowo (Kupryjanowicz), 26 — Ma³ynka (Kupryjano- wicz, 2000c), 27 — Solniki (Kupryjanowicz, 2005a; Kupryjanowicz i in., 2005), 28 — Klewinowo (Borówko-D³u¿akowa, 1973, 1974; Mojski, 1974), 29 — Lesznia (Kupryjanowicz, 2000d), 30 — Haæki (Brud & Kupryjanowicz, 2002; Kupryjanowicz, 2005b), 31 — Pro- niewicze PR 1/93 (Krupiñski, 1995), 32 — Proniewicze (Kupryjanowicz, 2000e), 33 — Otapy (Bitner, 1956a), 34 — Wólka-Jeziorko (Kupryjanowicz, 2002g), 35 — Œliwowo (Kupryjanowicz, 2002h), 36 — Skupowo (Kupryjanowicz, 2002h); 37 — Boæki (Kupryjano- wicz, 2005c), 38 — Choroszczewo (Kupryjanowicz, 2005c); lokalizacja pozosta³ych stanowisk wed³ug Mamakowej (1989); locations of other sites according to Mamakowa (1989)

337 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007

¿e z uwagi na niewielk¹ iloœæ analiz dodatkowych (szcze- postêpuj¹cym ociepleniem klimatu podczas przedoptymal- gó³owe badania interdyscyplinarne osadów wykonano nej czêœci interglacja³u eemskiego. Odnotowana w kilku jedynie w przypadku rdzeni z Solnik i Dzierniakowa), profilach (Poniatowicze, Lesznia, Otapy II i Œliwowo) mo¿liwoœci interpretacji pochodzenia badanych zbiorni- zmiana osadu z gytii detrytusowej na torf oraz widoczne ków s¹ doœæ ograniczone. Wnioskowanie zatem z koniecz- w sp¹gu profilu z Poniatowicz przejœcie od gytii wêglano- noœci opiera siê przede wszystkim na zmiennoœci facjalnej wej do gytii detrytusowej mog³y wynikaæ z sukcesji natu- osadów oraz na zapisanych w profilach py³kowych zmia- ralnej i wype³niania p³ytkich zbiorników osadami dennymi nach zbiorowisk roœlinnych. (por. ryc. 2). W rozwa¿aniach wziêto pod uwagê jedynie 18 z opra- W profilach z czterech pozosta³ych stanowisk cowanych przez autorkê profili — wszystkie, które maj¹ (Trzcianka, Bagno-Kalinówka, Pieszczaniki i Klewinowo) pe³n¹ analizê py³kow¹. Uwzglêdniono ponadto kilka profi- pocz¹tek akumulacji jeziornej jest datowany dopiero na li py³kowych z tego regionu opracowanych wczeœniej najstarsz¹ czêœæ fazy grabowej (E5 Carpinus-Corylus-Al- przez innych autorów (Otapy I i Otapy II — Bitner, 1956a; nus R PAZ). Pozwala to s¹dziæ, ¿e powolny wzrost pozio- Bagno-Kalinówka — Borówko-D³u¿akowa & Halicki, mu wody w eemskich jeziorach pó³nocnego Podlasia trwa³ 1957; Klewinowo — Borówko-D³u¿akowa, 1973, 1974; a¿ do tego okresu interglacja³u. Z wyników badañ interdy- Mojski, 1974; Proniewicze PR 1/93 — Krupiñski, 1995). scyplinarnych profilu z Solnik mo¿na wnosiæ, ¿e na W artykule ca³kowicie pominiêto profile z pojedynczymi pó³nocnym Podlasiu na ten okres przypada³o optimum kli- próbami opracowanymi palinologicznie. matyczne interglacja³u (Kupryjanowicz i in., 2005). Analizowane profile litologiczne zestawiono na tle regio- W wiêkszoœci profili (a¿ w dziewiêtnastu na dwadzie- nalnej palinostratygrafii interglacja³u eemskiego i wcze- œcia piêæ zbadanych) brakuje osadów reprezentuj¹cych snego glacja³u zlodowacenia wis³y (Mamakowa, 1989) fazê œwierkow¹ interglacja³u eemskiego (E6 Picea-Abies- oraz chronostratygraficznego podzia³u póŸnego plejstoce- -Alnus R PAZ), a zapis py³kowy fazy grabowej (E5 Carpi- nu (ryc. 3). nus-Corylus-Alnus R PAZ) jest niekompletny (ryc. 3). Osa- dy tej fazy albo w profilach w ogóle nie wystêpuj¹, albo Wyniki warstwy, które (wnioskuj¹c z palinostratygrafii) mog³yby siê w tym czasie utworzyæ, s¹ wyj¹tkowo ubogie w py³ek. Tylko jeden analizowany profil (Skupowo) zawiera Znajdowane w nich ziarna s¹ bardzo zniszczone i zwykle osady jeziorne reprezentuj¹ce schy³ek zlodowacenia war- nosz¹ œlady korozji, co ca³kowicie uniemo¿liwia przepro- ty. W jednym ze stanowisk (Ma³ynka) nie uda³o siê uzy- wadzenie analizy py³kowej. Zjawisko to mo¿e odzwiercie- skaæ sp¹gu osadów jeziornych, co uniemo¿liwia datowanie dlaæ znaczne obni¿enie siê poziomu wody, które wywo³a³o palinologiczne pocz¹tku ich akumulacji. W wiêkszoœci przerwê w akumulacji osadów lub ich okresowe przesusze- pozosta³ych zbiorników akumulacja osadów bagiennych nie. Na podstawie uzyskanych danych mo¿na wnioskowaæ, lub limnicznych rozpoczê³a siê w najstarszej czêœci inter- ¿e przynajmniej czêœæ jezior i torfowisk w ogóle przesta³a glacja³u eemskiego — w trzech stanowiskach (Solniki, w tym czasie istnieæ, gdy¿ uleg³y ca³kowitemu osuszeniu Otapy I i Wólka-Jeziorko) podczas fazy sosnowo-brzozo- (ryc. 4). Zastanawiaj¹ce jest, ¿e zjawisko to zupe³nie nie wej (E1 Pinus-Betula R PAZ), w szeœciu (Poniatowicze, zaznacza siê w litologii profili i by³o mo¿liwe do wykrycia Podkamionka, Micha³owo, Lesznia, Proniewicze i Pronie- jedynie dziêki analizie py³kowej. Byæ mo¿e jest to efekt wicze PR 1/93) w fazie sosnowo-brzozowo-wi¹zowej (E2 znacznej kompakcji eemskich osadów jeziorno-bagien- Pinus-Betula-Ulmus R PAZ), a w dwóch innych (Hieroni- nych pod naciskiem przykrywaj¹cych je osadów deluwial- mowo i Otapy II) w fazie dêbowej (E3 Quercus-Fraxinus- nych zlodowacenia wis³y. -Ulmus R PAZ). W oœmiu stanowiskach (Bohoniki, Drahle, Przypadaj¹ce na fazê grabow¹ obni¿enie siê poziomu Chwaszczewo, Gilbowszczyzna, Machnacz, Dzierniako- wody by³o najprawdopodobniej poprzedzone jego wo, Haæki i Œliwowo) powstanie nowych jezior lub powiê- gwa³townym i doœæ znacznym podwy¿szeniem siê. Byæ kszanie siê i pog³êbianie tych wczeœniej istniej¹cych mo¿e by³o ono wywo³ane zwiêkszon¹ iloœci¹ opadów — datowane jest na fazê leszczynow¹ (E4 Corylus-Quercus- sugeruj¹ to wyniki interdyscyplinarnych badañ profilu z -Tilia R PAZ). Prawdopodobnie zjawisko sta³ego zwiêk- Solnik (Kupryjanowicz i in., 2005). szania siê liczby jezior lub co najmniej powiêkszania siê Podczas fazy sosnowej (E7 Pinus R PAZ) poziom ich powierzchni mia³o w tym czasie zwi¹zek ze stopnio- wody w jeziorach ponownie siê podniós³, a w wiêkszoœci wym wytapianiem siê bry³ martwego lodu spowodowanym osuszonych wczeœniej zag³êbieñ odtworzy³y siê jeziora lub

® Ryc. 3. Zestawienie profili osadów jeziornych dyskutowanych w tej pracy. Podzia³ chronostratygraficzny m³odszego plejstocenu wed³ug Behre’go (1989); regionalne poziomy py³kowe (R PAZ) wed³ug Mamakowej (1989), a przybli¿ony czas ich trwania wed³ug danych uzy- skanych z laminowanych osadów jeziornych z Bispingen (Müller, 1974). Numeracja stanowisk jak na rycinie 1. Osady deluwialne przy- krywaj¹ce kopalne osady bagienno-jeziorne zaznaczono wy³¹cznie w przypadku, gdy w ich stropie wystêpowa³y torfy i gytie wieku póŸnego glacja³u zlodowacenia wis³y i holoceñskiego Fig. 3. Comparison of lake profiles discussed in this paper. Chronostratigraphical division of Late Pleistocene according to Behre (1989); regional pollen assemblage zones (R PAZ) according to Mamakowa (1989), and their duration according to data obtained for annual laminated lake sediments from Bispingen (Müller, 1974). Numbering of sites as in Fig. 1. Deluvial sediments covering fossil mire-lake deposits were marked only when Late-Glacial and Holocene peat and gytjas were present at the top of the profile

338 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007

malej¹ca wilgotnoœæ decreasing humidity spadaj¹cy poziom wody gytia rosn¹ca wilgotnoœæ koniec wytapiania declining water level gyttja rosn¹cy poziom wody rising humidity ended melting wype³nianie torf rising water level wytapiane lodu upbuilding peat ice-melting

spadaj¹cy poziom wody gytia wêglanowa rosn¹cy poziom wody declining water level calcareous gyttja rising water level redukcja dostawy wêglanów gytia detrytusowa pocz¹tek dostawy wêglanów reduced carbonate supply detritus gyttja introduced carbonate supply

aktywnoœæ fluwialna centrum gytia rosn¹ca wilgotnoœæ fluvial activity sp³yw z otoczenia center gyttja rosn¹cy poziom wody rising humidity erozja gleby local inflow brzeg piasek rising water level wytapiane lodu soil erosion spadek poziomu wody margin sand ice-melting declining water level

Ryc. 2. Teoretyczne mo¿liwoœci paleoekologicznej interpretacji pionowej sekwencji osadów w œrodowiskach jeziornych i torfowisko- wych (wg Ralskiej-Jasiewiczowej i Starkla, 1988, nieco zmieniona). Objaœnienia w tekœcie Fig. 2. Possibile palaeoecological interpretations of the vertical sequence of sediments in lacustrine and mire environments (acc. Ralska-Jasiewiczowa & Starkel 1988, little modified). See text for explanations

Poniatowicze

Œliwowo Wólka-Jeziorko

Skupowo Otapy I Bohoniki Otapy II Proniewicze Drahle Haæki Proniewicze Chwaszczewo PR 1/93 Klewinowo Trzcianka Dzierniakowo Lesznia Gilbowszczyzna Micha³owo

Podkamionka Hieronimowo

Machnacz Ma³ynka

Bagno-Kalinówka Solniki Chronostratygrafia Pieszczaniki Chronostratigraphy

RPAZ Czas trwania R PAZ [lata] Duration of R PAZ (years) 12 13 14 8 91015 16 22 21 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 33 34 36 35 HOLOCEN HOLOCENE PÓNY GLACJA£ LATE GLACIAL ?

3m

MOERSHOOFT

GLINDE

EBERSDORF

PLENIGLACJA£ PLENIGLACIAL

OEREL 0,35 m

1,5 m

VISTULIAN

SCHALKHOLZ

ZLODOWACENIE WIS£Y ODDERADE EV4

REDERSTALL EV3 AMERSFOORT/ BRÖRUP EV2

EARLY GLACIAL HERNING EV1

WCZESNY GLACJA£

E7 2000

E6 2000 ? INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN E5 4000 INTERGLACIAL

1000 ? E4 700 E2 E3 900 E1 200 ZLODOWACENIE WARTY WARTANIAN 100

torf gytia wêglanowa i kreda jeziorna mu³ki i i³y osady deluwialne zniszczenie materia³u sporowo-py³kowego peat calcareous gyttja and lacustrine chalk clays and silts deluvial sediments destruction of spores and pollen gytia detrytusowa i mu³ek organiczny ³upki bitumiczne piaski hiatus brak py³ku detritus gyttja and organic clay bituminous shales sands hiatus lack of pollen

339 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007 poziom wody w jeziorach water level in lakes niski wysoki low high

RPAZ Czas trwania R PAZ [lata] Duration of R PAZ (years) ZLOD. WIS£Y ← VISTULIAN Ryc. 4. Wahania poziomu wód w eemskich jeziorach pó³nocnego Podlasia na tle zmieniaj¹cej siê liczby jezior zajmuj¹cych badane zbiorniki sedymentacyjne; E7 2000 R PAZ wed³ug Mamakowej (1989), a czas ich trwania wed³ug Müllera (1974) Fig. 4. Water level changes in Eemian lakes of north Podlasie against a changing number of lakes within the studied sedimentation basins; R PAZ according to Mamakowa (1989), and their duration according to E6 2000 Müller (1974)

i Trzcianka — w stadiale rederstall). Zbiornik wodny w Machnaczu utrzyma³ siê przez wiê- ksz¹ czêœæ pleniglacja³u zlodowacenia wis³y, E5 4000 prawdopodobnie do interstadia³u moershooft, a zbiornik w Dzierniakowie móg³ przypuszczal- nie przetrwaæ a¿ do maksymalnego nasuniêcia

EEMIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ EEMSKI siê l¹dolodu wis³y. W przypadku jeziora w Dzier- niakowie z ostatecznymi wnioskami nale¿y siê jednak wstrzymaæ do momentu uzyskania wyni- 1000 ków datowania radiowêglowego osadów. E4 W czêœci obni¿eñ dawnych eemskich jezior 700 pó³nocnego Podlasia (w Poniatowiczach, Machnaczu, Micha³owie i Skupowie) u schy³ku E3 900 póŸnego glacja³u zlodowacenia wis³y b¹dŸ na E2 200 pocz¹tku holocenu powsta³y nowe jeziora, które E1 100 funkcjonowa³y tam przez nastêpnych kilka ZLOD. WARTY WARTANIAN tysiêcy lat. 0 2 4 6810 12 14 16 Dyskusja liczba jezior (wœród wszystkich 35 badanych Liczne dane palinologiczne pochodz¹ce z zbiorników sedymentacyjnych) wielu eemskich stanowisk z ró¿nych czêœci Pol- number of lakes ski (np. G³ówczyn — Niklewski, 1968; Besie- (among 35 all studied sedimentary basins) kierz — Janczyk-Kopikowa, 1991; Dziewule — Biñka & Nitychoruk, 2003) wskazuj¹, ¿e w re- torfowiska i znów zaczê³a siê w nich akumulacja osadów gionalnym poziomie py³kowym E5 Carpinus- biogenicznych. Jedynie w czterech stanowiskach (Poniato- -Corylus-Alnus mog³o nast¹piæ znaczne obni¿enie siê wicze, Pieszczaniki, Lesznia i Wólka-Jeziorko) nie dosz³o poziomu wody. Sedymentacja jeziorna zosta³a, podobnie do reaktywacji dawnych jezior lub torfowisk. jak na pó³nocnym Podlasiu, zast¹piona przez okresow¹ Wiêkszoœæ eemskich jezior i torfowisk pó³nocnego depozycjê torfu lub stratygraficzne hiatusy notowane w wie- Podlasia przesta³a istnieæ pod koniec interglacja³u (Boho- lu profilach, co sugeruje zmiany w proporcjach miêdzy niki, Drahle, Chwaszczewo, Gilbowszczyzna, Podkamion- ewaporacj¹ i opadami. Pogl¹d taki jest w opozycji do ka, Bagno-Kalinówka, Klewinowo, Proniewicze PR 1/93, rekonstrukcji klimatycznych Zagwijna (1996) oraz Aals- bersberga i Litta (1998), którzy sugeruj¹, ¿e notowany dla Otapy, Skupowo i Œliwowo). Czêœciowo mog³o to wynikaæ tego okresu spadek œredniej temperatury lata i wzrost tem- z sukcesji naturalnej, która doprowadzi³a do wype³nienia peratury miesiêcy zimowych nastêpowa³ pod wp³ywem zbiorników sedymentacyjnych, czêœciowo zaœ mog³o byæ zwiêkszenia siê iloœci opadów. Cheddadi i in. (1998) efektem obni¿enia siê poziomu wody w warunkach zimne- dowodz¹ z kolei, ¿e na pocz¹tku fazy grabowej gwa³townie go klimatu kontynentalnego koñca interglacja³u. Jednak¿e spad³a temperatura miesiêcy zimowych, a tak¿e znacznie wiele eemskich jezior i torfowisk przetrwa³o do zlodowa- siê zmniejszy³y opady, których iloœæ obni¿y³a siê o ok. cenia wis³y (Trzcianka, Machnacz, Dzierniakowo, 200–300 mm/rok. Ci¹gle jednak nie jest to jeszcze dos- Micha³owo, Hieronimowo, Ma³ynka, Solniki, Haæki i Pronie- tatecznie przekonuj¹cy dowód na to, ¿e zanikanie jezior wicze). Wiêkszoœæ z nich przesta³a funkcjonowaæ w ró¿nych w czasie fazy grabowej by³o efektem jakiejœ oscylacji kli- okresach wczesnego zlodowacenia wis³y (Ma³ynka — ju¿ matycznej. w stadiale herning; Hieronimowo, Haæki i Micha³owo — w interstadiale amersfoort/brörup; Solniki, Proniewicze

340 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007

Wyniki badaæ stanowisk eemskich centralnej Polski siê zbiorniki wodne (Poniatowicze, Machnacz, Micha³owo (Klatkowa, 1990) i wschodniej (Biñka & Nitychoruk, i Skupowo). 2003) wskazuj¹ na istnienie licznych, niewielkich zbiorni- ków niepodobnych do wspó³czesnych polskich jezior. Panu prof. Leszkowi Marksowi bardzo dziêkujê za krytyczne Wed³ug Biñki i Nitychoruka (2003) znakomita wiêkszoœæ uwagi dotycz¹ce pierwotnej wersji maszynopisu, a mgr Danieli Czerniawskiej za preparatykê wszystkich analizowanych palino- z nich mia³a œrednicê od kilkudziesiêciu do kilkuset logicznie prób. metrów i by³a przez to niezwykle czu³a na wszelkie zmiany klimatu. Ograniczona iloœæ wierceñ w zbiornikach z Literatura pó³nocnego Podlasia nie daje wystarczaj¹cej informacji o wielkoœci jezior. S¹dz¹c jednak z ukszta³towania AALSBERSBERG G. & LITT T. 1998 — Multiproxy climate recon- wspó³czesnej powierzchni terenu, mo¿na wnioskowaæ, ¿e structions for the Eemian and Early Weichselian. J. Quat. Sc., 13: 367–390. by³y to zbiorniki o doœæ zró¿nicowanej powierzchni, choæ BEHRE K.E. 1989 — Biostratigraphy of the last glacial period in przypuszczalnie tu te¿ dominowa³y niewielkie jeziorka. Europe. Quat. Sci. Rev., 8: 25–44. Dane z pó³nocnego Podlasia wskazuj¹, ¿e znaczne BIÑKA K.& NITYCHORUK J. 2003 — The Late Saalian, Eemian and Early Vistulian pollen sequence at Dziewule, eastern Poland. Geol. obni¿enie siê poziomu wody w m³odszej czêœci fazy grabo- Quart., 47, 2: 155–168. wej nast¹pi³o po okresie maksymalnie wysokiego poziomu BITNER K. 1956a — Flora interglacjalna w Otapach. Biul. Inst. Geol., wody przypadaj¹cego pod koniec starszej czêœci tej fazy 100: 61–142. BITNER K. 1956b — Nowe stanowiska trzech plejstoceñskich flor (por. Kupryjanowicz i in., 2005). Bior¹c pod uwagê budo- kopalnych. Biul. Inst. Geol., 100: 247–262. wê geologiczn¹ pó³nocnego Podlasia, gdzie piaski tworz¹ BITNER K. 1957 — Trzy stanowiska flory interglacjalnej w okolicy powierzchniowe warstwy na przewa¿aj¹cych obszarach, Sidry. Biul. Inst. Geol., 118: 109–154. mo¿na wysnuæ hipotezê, ¿e przyczyn¹ gwa³townego spad- BORATYN J. 2003 — Objaœnienia do arkusza Sokó³ka Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. Pañstw. Inst. Geol., War- ku poziomu wody mog³o byæ ostateczne wytopienie siê szawa. wieloletniej zmarzliny podczas optimum klimatycznego BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1973 — New localities with Eemian i spowodowane tym znaczne obni¿enie poziomu wód grun- flora in the Poland Lowland [W:] Palinologija plejstocena i pliocena. Nauka, Moskwa. towych. Z drugiej strony jednak ma³o prawdopodobne BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1974 — Eemska flora z Klewinowa na wydaje siê, aby wieloletnia zmarzlina mog³a przetrwaæ Nizinie Podlaskiej. Biul. Inst. Geol., 269: 11–22. ponad 3 tysi¹ce lat dziel¹ce ten moment od pocz¹tku inter- BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. & HALICKI B. 1957 — Interglacja³y Suwalszczyzny i terenów s¹siednich. Acta Geol. Pol., 7: 361–401. glacja³u. Nie mo¿na równie¿ wykluczyæ, ¿e przyczyn¹ BRUD S. 2000 — Objaœnienia do arkusza Bielsk Podlaski Szcze- spadku poziomu wody w jeziorach i torfowiskach by³o gó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. Pañstw. Inst. obni¿enie siê bazy erozyjnej rzek lub wzrost parowania Geol., Warszawa. w warunkach bardzo ciep³ego klimatu optymalnej czêœci BRUD S. 2003 — Objaœnienia do arkusza Orla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. interglacja³u. BRUD S. & KUPRYJANOWICZ M. 2002 — Eemian Interglacial deposits at Haæki near Bielsk Podlaski: implications for the limit of the Wnioski last glaciation in northeastern Poland. Geol. Quart., 46(1): 75–80. CHEDDADI R., MAMAKOWA K., GUIOT J., DE BEAULIEU J.L., REILLE M., ANDRIEU V., GRANOSZEWSKI W. & PEYRON O. Podczas ostatniego interglacja³u na pó³nocnym Podla- 1998 — Was the climate of the Eemian stable? A quantitative climate siu pocz¹tek akumulacji osadów w ró¿nych jeziorach nie reconstruction from seven European pollen records. Palaeogeogr. by³ synchroniczny. Przypada³ on na d³ugi okres — Palaeoclimatol. Palaeoecol., 143: 73–85. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — Problemy palinostratygrafii plej- pocz¹wszy od schy³ku zlodowacenia warty, a¿ po naj- stocenu w Polsce i analiza palinologiczna interglacjalnych osadów z starsz¹ czêœæ fazy grabowej (E5a R PASZ). Wynika³o to Besiekierza (Centralna Polska). Ann. UMCS Sect. B, 46: 1–26. prawdopodobnie ze stopniowego wytapiania siê bry³ mar- KLATKOWA H. 1990 — The Eemian and Vistulian development of the lake basin sediments at Chripy near Pabianice. Acta Geogr. Lodz., twego lodu. 61: 19–38. Charakterystyczn¹ cech¹ ewolucji eemskich zbiorni- KMIECIAK M. 2001 — Objaœnienia do arkusza Plutycze (379) Szcze- ków sedymentacyjnych pó³nocnego Podlasia by³ znaczny gó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. Pañstw. Inst. spadek poziomu wody w m³odszej czêœci fazy grabowej Geol., Warszawa. KMIECIAK M. 2003 — Objaœnienia do arkusza Nowowola (263) (E5b R PASZ). Bardzo niski poziom utrzymywa³ siê potem Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. Pañstw. przez ca³¹ fazê œwierkow¹ (E6 Picea R PAZ). Inst. Geol., Warszawa. Ponowny wzrost poziomu wody w jeziorach i torfowi- KONDRACKI J. 1994 — Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-ge- ograficzne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. skach zosta³ zanotowany w fazie sosnowej (E7 Pinus R KRUPIÑSKI K. 1995 — Analiza py³kowa osadów interglacja³u eem- PAZ). Od tego momentu ich dalszy rozwój przebiega³ na skiego z Proniewicz na Podlasiu. Prz. Geol., 43, 7: 581–585. pó³nocnym Podlasiu w ró¿ny sposób. Wiêkszoœæ zanik³a KUPRYJANOWICZ M. 1991 — Eemian, Early and Late Vistulian, and Holocene vegetation in the region of Machnacz peat-bog near pod koniec interglacja³u eemskiego. Dziewiêæ zbiorników Bia³ystok (NE Poland) – preliminary results. Acta Palaeobot., 31, 1-2: nadal funkcjonowa³o we wczesnym glacjale zlodowacenia 215–225. wis³y (Trzcianka, Machnacz, Dzierniakowo, Micha³owo, KUPRYJANOWICZ M. 1999 — Ekspertyza palinologiczna próbki Hieronimowo, Ma³ynka, Solniki, Haæki i Proniewicze). osadu z sondy 209 (SMGP 1 : 50 000, arkusz Gródek). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jeden z nich (Machnacz) móg³ prawdopodobnie istnieæ a¿ KUPRYJANOWICZ M. 2000a — Wyniki analizy py³kowej próbek z do interstadia³u moershooft, a drugi (Dzierniakowo) byæ profilu Pieszczaniki P-1 (arkusz Gródek SMGP 1 : 50 000). CAG mo¿e nawet do maksymalnego nasuniêcia l¹dolodu wis³y. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. KUPRYJANOWICZ M. 2000b — Wyniki analizy py³kowej próbek U schy³ku zlodowacenia wis³y lub na pocz¹tku holocenu osadów organicznych z profilu Dzierniakowo P-2 (SMGP 1 : 50000, w miejscu czterech eemskich jezior ponownie utworzy³y arkusz Gródek). CAG, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

341 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 4, 2007

KUPRYJANOWICZ M. 2000c — Wyniki analizy py³kowej próbek KUPRYJANOWICZ M. & DRZYMULSKA D. 2002 — Eemian and osadów z Ma³ynki (SMGP 1 : 50 000, arkusz Zab³udów). CAG Pañstw. Early Vistulian vegetation at Micha³owo (NE Poland). Stud. Quatern., Inst. Geol., Warszawa. 19: 19–26. KUPRYJANOWICZ M. 2000d — Wyniki analizy py³kowej osadów KUPRYJANOWICZ M., CISZEK D., MIROS£AW-GRABOWSKA J., organogenicznych z arkusza Plutycze SMGP 1 : 50 000. CAG Pañstw. MARCINIAK B. & NISKA M. 2005 — Two climatic oscillations Inst. Geol.,Warszawa. during the Eemian Interglacial – preliminary results of multi-proxy KUPRYJANOWICZ M. 2000e — Wyniki analizy py³kowej osadów researches of palaeolake at Solniki (north-eastern Poland) [In:] Winter biogenicznych z profilu Proniewicze P-3 (arkusz Bielsk Podlaski H. & Balabanis P. (eds) Proceedings of the workshop “Reconstruction SGMP 1 : 50 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. of Quaternary palaeoclimate and palaeoenvironments and their abrupt KUPRYJANOWICZ M. 2002a — Wyniki analizy py³kowej próbek changes”. Polish Geol. Instit. Special Papers, 16: 53–57. osadów biogenicznych odkrytych na obszarze arkusza Lipsk (SGMP 1 KUREK S. & PREIDL M. 2001a — Objaœnienia do arkusza Gródek : 50 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. (341) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. CAG KUPRYJANOWICZ M. 2002b — Wyniki analizy py³kowej osadów Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. biogenicznych z Chwaszczewa (arkusz Nowowola, SGMP 1 : 50 000). KUREK S. & PREIDL M. 2001b — Objaœnienia do arkusza Trzeœcian- CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ka Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000. CAG KUPRYJANOWICZ M. 2002c — Wyniki analizy py³kowej osadów Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. biogenicznych z Trzcianki (arkusz Nowowola, SGMP 1 : 50 000). KWIATKOWSKI W. & STEPANIUK M. 1999 — Objaœnienia do arku- CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. sza Narew (381) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50 KUPRYJANOWICZ M. 2002d — Wyniki analizy py³kowej osadów 000. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. biogenicznych z Gilbowszczyzny (arkusz Nowowola, SGMP 1 : 50 KWIATKOWSKI W. & STEPANIUK M. 2003 — Objaœnienia do arku- 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. sza Hajnówka (421) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 KUPRYJANOWICZ M. 2002e — Wyniki analizy py³kowej osadów : 50 000. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. MAMAKOWA K. 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and biogenicznych z profili Poniatowicze, Bohoniki i Drahle (arkusz Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pol- Sokó³ka, SGMP 1 : 50 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. len stratigraphy of this part of the Pleistocene in Poland. Acta Palae- KUPRYJANOWICZ M. 2002f — Wyniki analizy py³kowej osadów obot., 29(1):11–176. biogenicznych z Podkamionki (arkusz Nowowola, SGMP 1 : 50 000). MARKS L. 2002 — Last Glacial Maximum in Poland. Quat. Sci. Rev., CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. 21: 103–110. KUPRYJANOWICZ M. 2002g — Wyniki analizy py³kowej osadów MOJSKI E. 1974 — Sytuacja geologiczna utworów interglacja³u eem- organicznych ze Œliwowa, Paszkowszczyzny i Wólki (arkusz Orla, skiego w Klewinowie na Nizinie Podlaskiej. Biul. Inst. Geol., 269: SGMP 1 : 50 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. 5–8. KUPRYJANOWICZ M. 2002h — Wyniki ekspertyzy palinologicznej MÜLLER G. 1974 — Pollenanalytische untersuchungen und jahre- osadów z wierceñ Skupowo, Sacharewo, Górniañskie £¹ki i Orzeszko- schichtenzahlungen an der eemzeitlichen kieselgur von Bispingen/Luh. wo (arkusz Hajnówka, SGMP 1 : 50 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Geol. Jahrb., A21: 149–169. Warszawa. MUSIA£ A. 1992 — Studium rzeŸby glacjalnej pó³nocnego Podlasia. KUPRYJANOWICZ M. 2005a — Roœlinnoœæ i klimat pó³nocnego Rozprawy UW, 403. Podlasia w czasie interglacja³u eemskiego oraz wczesnego i œrodkowe- NIKLEWSKI J. 1968 — The Eemian Interglacial at G³ówczyn near go vistulianu. Pr. Komis. Paleogeogr. Czwartorzêdu PAU, 3: 73–80. Wyszogród (Central Poland). Mon. Bot., 27: 125–192. KUPRYJANOWICZ M. 2005b — Roœlinnoœæ okolic Haciek w czasie RALSKA-JASIEWICZOWA M. & STARKEL L. 1988 — Record of interglacja³u eemskiego [W:] Faliñski J.B., Ber A., Kobyliñski Z. & the hydrological changes during the Holocene in the lake, mire and flu- Kwiatkowska-Faliñska A.J. (red.) Haæki. Zespó³ przyrodniczo-arche- vial deposits of Poland. Fol. Quatern., 57: 91–127. ologiczny na Równinie Bielskiej. Bia³owieska Stacja Geobotaniczna ZAGWIJN W.H. 1996 — An analysis of Eemian climate in western Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa-Bia³owie¿a: 31–42. and central Europe. Quat. Sci. Rev., 15: 451–469. KUPRYJANOWICZ M. 2005c — Wyniki ekspertyzy palinologicznej próbek osadów z profili Boæki 1, Boæki 2 i Choroszczewo (arkusz Praca wp³ynê³a do redakcji 4.10.2006 r. Boæki, SGMP 1 : 50 000). CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Akceptacja do druku 3.1.2007 r.

Polecamy:

342