Arkusz TYCHOWO (121)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autor: Alina Jasi ńska*, Izabela Bojakowska**, Dorota Janica*, Paweł Kwecko**, Anna Pasieczna**, Stanisław Marszałek***, Hanna Tomassi-Morawiec**, Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*- Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Turowska 12, 05-230 Kobyłka

** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa Zakład w Lublinie, ul. Budowlana 26, 20-469 Lublin

Copyright by PIG and M Ś Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 9 1. Kreda jeziorna i gytia wapienna...... 9 2. Torf...... 11 3. Kruszywo naturalne...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 13 VII. Warunki wodne (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 17 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (S. Marszałek) ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 32 XII. Zabytki kultury (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 39 XIII. Podsumowanie (A. Jasi ńska, D. Janica, S. Marszałek) ...... 41 XIV. Literatura ...... 42

I. Wst ęp

Arkusz Tychowo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wy- konany w latach 2008–2009 w Kancelarii-Środowiska sp. z o. o. – plansza A oraz w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POL- GEOL SA w Warszawie – Plansza B. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tychowo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2003 roku w Przedsi ębiorstwie Bada ń Geo- fizycznych w Warszawie (Kacprzak i in., 2003). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projek- tów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódz- kim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Szczecinie, starostwach powiatowych w Białogardzie, Koszalinie i w Szczecinku, w urz ędach gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u u Ŝytkowników złó Ŝ. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem tereno- wym przeprowadzonym w pa ździerniku 2008 roku. Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Tychowo okre ślaj ą współrz ędne od 16°15’ do 16°30’ długo ści geograficznej wschodniej i od 53 °50’ do 54 °00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren poło Ŝony jest w obr ębie województwa zachodniopomorskiego i obejmuje fragmenty gmin: Tychowo z powiatu białogardzkiego, gminy Bobolice z powiatu koszali ńskiego oraz Grzmi ąca i Barwice z powiatu szczecineckiego. Charakteryzowany obszar, w wi ększo ści zlokalizowany jest w obr ębie Pojezierzy Połu- dniowopomorskich (Kondracki, 2002), w mezoregionie Pojezierza Drawskiego. Jedynie po- łudniowo-zachodnia cz ęść obejmuj ąca dolin ę Pars ęty, poło Ŝona jest na Równinie Białogardz- kiej w podprowincji Pobrze Ŝy Południowobałtyckich (fig. 1). Na omawianym obszarze powierzchnia terenu wznosi się łagodnie ku zachodowi. Naj- ni Ŝej poło Ŝony punkt (56,4 m n.p.m.) znajduje si ę w dolinie rzeki Chotla, a najwy Ŝsze wznie- sienie o wysoko ści 216,5 m n.p.m. na północ od miejscowo ści Chmielno. Rze źba terenu jest mało urozmaicona. Zachodnia cz ęść to płaska wysoczyzna morenowa, poprzecinana dolinami rzecznymi, urozmaicona kemami i formami akumulacji szczelinowej. Wschodni ą cz ęść obszaru tworzy falista wysoczyzna z nielicznymi wzniesieniami moren z wyci śni ęcia. Przez centraln ą cz ęść arkusza przebiega szeroka dolina wód roztopowych (0,5 – 3,5 km), wypełnio- na piaskami i Ŝwirami, o rozci ągło ści północ-południe. Dno doliny urozmaicaj ą formy szcze- linowe i osta ńce erozyjne. Omawiany teren znajduje si ę w regionie klimatycznym Pojezierza Pomorskiego. Nie- znaczny wpływ wywieraj ą tu polarno-morskie masy powietrza, co przejawia się łagodnymi zimami i chłodnymi latami. Opady atmosferyczne s ą stosunkowo wysokie (około 700– 750 mm/rok) i równomiernie rozło Ŝone w ci ągu roku. Średni udział opadów stałych w ogól- nej sumie opadów waha si ę w granicach 12,0–16,0%. Pozostałe elementy klimatu, ustalone na podstawie wieloletnich obserwacji kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7,0 ° C, a czas zalegania pokrywy śnie Ŝnej 60–70 dni (Stachy red., 1987). Podstawow ą działalno ści ą gospodarcz ą są tu intensywne uprawy rolne i gospodarka ho- dowlana. Przewa Ŝa rolnictwo wielkoobszarowe. W obr ębie gleb chronionych (od IIIa do IVa) wyst ępuj ą głównie gleby kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego oraz kompleksu pszennego dobrego. W du Ŝej przewadze s ą one typu bielicowego i pseudobielicowego, wykształcone z glin i piasków gliniastych. Na terenach zajmowanych przez ł ąki stwierdzono organiczne gleby torfowe i murszowo-torfowe. Niewielk ą powierzchni ę zajmuj ą tak Ŝe gleby murszowo- mineralne i murszowate.

4 Lasy wyst ępuj ą na niemal całym badanym obszarze, w niezbyt zwartych kompleksach. W wi ększo ści s ą to bory i lasy mieszane świe Ŝe oraz bory świe Ŝe, głównie z udziałem sosny. Drzewostany w głównej mierze pochodz ą z odnowie ń sztucznych. Około 40% terenów zale- sionych stanowi ą drzewostany na gruntach rolnych, a prawie jedna trzecia siedlisk wyst ępuje na obszarach z podwy Ŝszonym poziomem wód gruntowych.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tychowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg. J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie, makroregion: Pobrze Ŝe Koszali ńskie, mezoregiony: 313.42 – Równina Białogardzka, 313.43 – Równina Słupska Podprowincja: Pojezierze Południowopomorskie, makroregion: Pojezierze Zachodniopomorskie, mezoregion: 314.44 – Wysoczyzna Łobeska, 314.45 – Pojezierze Drawskie, 314.46 – Wysoczyzna Polanowska, 314.47 – Pojezierze Bytowskie, makroregion: Pojezierze Południowopomorskie, mezoregion: 314.66 – Pojezierze Szcze- cineckie, 314.68 – Dolina Gwdy

Najwi ększymi miejscowo ściami na omawianym obszarze s ą wsie gminne Tychowo i Grzmi ąca. Dominuj ącą dziedzin ą gospodarki jest tu handel i usługi, a tak Ŝe przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze i przetwórstwo drewna. Poło Ŝenie w pobli Ŝu morza determinuje rozwój przetwórstwa rybnego – w Tychowie znajduje si ę zakład przetwórczy „Pommernfisch”. Inn ą

5 du Ŝą firm ą jest wytwórnia serów „Arla foods”, tak Ŝe maj ąca siedzib ę w Tychowie. Dzi ęki du Ŝemu zalesieniu rozwija si ę te Ŝ przemysł drzewny. W Krosinie znajduje si ę Zakład Prze- mysłu Drzewnego, a w Nosib ądach Zakład Przerobu Drewna. Poło Ŝenie obszaru w niedu Ŝej odległo ści od Pojezierza Drawskiego stwarza atrakcyjne warunki do rozwoju agroturystyki. Gospodarka wodno-ściekowa nie została dotychczas w pełni uregulowana. Wi ększo ść wsi nie posiada kanalizacji. Jedyna oczyszczalnia ścieków znajduje si ę w Tychowie. W nie- czynnej Ŝwirowni w Warninie zlokalizowano składowisko odpadów. Przez obszar arkusza przebiega magistrala kolejowa relacji Kołobrzeg–Szczecinek oraz drugorz ędne drogi nr 167 i 169 krzy Ŝuj ące si ę w Tychowie.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą charakteryzowanego obszaru przedstawiono na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tychowo wraz z obja śnieniami tekstowymi (Kwapisz, 2007 a, b). Obszar arkusza usytuowany jest w obr ębie niecki pomorskiej, zbudowanej z utworów kredy górnej o mi ąŜ szo ści około 800 m. Najstarszymi nawierconymi osadami w tym rejonie są permskie iłowce, dolomity, sole kamienne i anhydryty, których mi ąŜ szo ść przekracza 739 m (otwór Gdaniec o gł ęboko ści 4 205 m). Powy Ŝej, na gł ęboko ści 1905–3466 m, stwierdzono utwory triasu – mułowce, iłowce i zlepie ńce, reprezentuj ące pi ętra pstrego piaskowca, wapienia muszlowego, kajpru i retyku. Wyst ępuj ące tu utwory jury to iłowce i piaskowce o mi ąŜszo ści około 1800 m. Utwory kredy stwierdzono na gł ęboko ści od 280,5 do 1036,5 m w obr ębie centralnej cz ęś ci synklinorium pomorskiego. Osady te wykształcone s ą w postaci mułowców (kreda dolna) oraz margli (kreda górna) (Kwapisz, 2007 a, b). Utwory trzeciorz ędu, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 140 m, reprezentowane s ą przez osady miocenu wykształcone w postaci mułków, iłów i piasków z wkładkami w ęgla brunatnego. Mi ąŜ szo ść drobnoziarnistych piasków z pyłem w ęglowym dochodzi do kilkudziesi ęciu metrów. W rejonie Kowalek, Nosib ądów i Woj ęcina osady mioce ńskie s ą silnie zaburzone glacitektonicznie. Na utworach miocenu wyst ępuj ą zburzone glacitektonicznie osady czwartorz ędu, miejscami ,,wymieszane” z utworami trzeciorz ędowymi. Mi ąŜ szo ść utworów czwartorz ędowych zale Ŝna jest od ukształtowania podło Ŝa i na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza wynosi kilkadziesi ąt metrów. Maksymaln ą mi ąŜ szo ść (188 m) stwierdzono w Gda ńcu. Rz ędne sp ągu utworów czwartorz ędu zmieniaj ą si ę od 40 m n.p.m. w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza

6 do 120 m p.p.m. w cz ęś ci północno-zachodniej, w obr ębie gł ębokiej rynny subglacjalnej (Kwapisz, 2007 a, b).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tychowo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Drobne formy akumulacji lodowcowej: A – kemy, B – ozy, C – kry osadów neoge ńskich i paleoge ńskich w utworach czwartorz ędowych, D – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły

Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Paleogen: oligocen: 41 – piaski lokalnie z bursztynem, mułki, iły i w ęgiel brunatny Obja śnienia z zachowaniem numeracji wg MGP w skali 1:500 000

Utwory glacjalne reprezentowane s ą przez gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz mułki i piaski zastoiskowe deponowane w okresach zlodowace ń środkowopolskich

7 i północnopolskich. Utwory interglacjałów mazowieckiego i eemskiego to głównie osady piaszczyste przeławicone mułkami (Kwapisz, 2007 a, b). Brak glacjalnych osadów starszych od zlodowace ń środkowopolskich, tłumaczony jest przez Maksiaka i Mroza (1978) erozyj- nymi i denudacyjnymi procesami w okrasie interglacjału mazowieckiego (wielkiego) oraz egzaracyjn ą działalno ści ą l ądolodu zlodowacenia odry. W obr ębie utworów zlodowace ń środkowopolskich stwierdzono dwa poziomy glin zwa- łowych zaliczone do zlodowace ń odry i warty. W obr ębie glin zwałowych zlodowacenia odry stwierdzono porwak osadów trzeciorz ędowych o mi ąŜ szo ści 51 m. Najmłodszy l ądolód zlodowacenia północnopolskiego przykrył cały omawiany obszar i pozostawił po sobie dwa poziomy glin zwałowych zaliczonych kolejno do faz leszczy ńsko- pozna ńskiej i pomorskiej. Na powierzchni wyst ępuj ą głównie gliny zwałowe, piaski wodnolodowcowe, mułki i iły zastoiskowe zaliczone do fazy pomorskiej zlodowacenia wisły (Kwa- pisz, 2007 a,b, fig. 2). Mi ąŜ szo ść osadów zlodowace ń północnopolskich przekracza 50 m. Na powierzchni terenu wyst ępuje głównie glina zwałowa fazy pomorskiej o mi ąŜ szo ści 5–12 m. Buduje ona rozległe obszary wysoczyzn polodowcowych w obr ębie Równiny Białogardzkiej i Pojezierza Drawskiego. Glinom zwałowym towarzysz ą piaski i Ŝwiry lodowcowe. Liczne s ą w nich głazy narzutowe o średnicy do 1,5 m. W Tychowie znajduje si ę najwi ększy w Polsce głaz narzutowy. Jest to głaz gnejsowy o obwodzie około 50 m, wysoko ści 3,8 m nad powierzchni ą terenu, zagł ębiony w ziemi około 4 m. Piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe na powierzchni terenu wyst ępuj ą głównie w centralnej i zachodniej cz ęś ci arkusza. Nie tworz ą one jednak wi ększych, regularnych sto Ŝków sandrowych. Odpływ wód roztopowych odbywał si ę prawdopodobnie po martwym lodzie. Na zachód od Warnina, w okolicy Kowalek i na południe od Nosib ąd, wyst ępuj ą grupy nieregularnych, stromych pagórków o wysoko ści wzgl ędnej do 10 m, zbudowane z piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej. Osady kemów (gliny zwałowe, piaski mułkowate i Ŝwiry) tworz ą rozległe wzniesienia w okolicach Kikowa (Kikowska Góra – 116,4 m n.p.m.), pomi ędzy Tychowem i Drzonowem (Góra Obidowa – 119,6 m n.p.m.), na północ od Tychowa (107,6 m n.p.m.) oraz w okolicach Wełdkowa. Tara- sy kemowe, zbudowane z piasków i Ŝwirów, wyst ępuj ą na zboczach subglacjalnej doliny po- lodowcowej w rejonie miejscowo ści Woj ęcino-Wełdkowo-Tyczewo. Z recesj ą l ądolodu fazy pomorskiej zwi ązane s ą piaski rzeczne tarasów erozyjno- akumulacyjnych nadzalewowych w dolinie Pars ęty. S ą to piaski drobnoziarniste z wkładkami Ŝwirów. Pomi ędzy śabi ńcem i Ł ęczn ą wyst ępuj ą jeziorne piaski i mułki z przewarstwieniami iłów. Osady maj ą barw ę szar ą, szarozielon ą, czasem brunatn ą, przewa Ŝnie s ą warstwowane.

8 W holocenie, podczas transgresji litorynowej, panowały sprzyjaj ące warunki do akumulacji piaszczysto-Ŝwirowych rzecznych tarasów zalewowych. W s ąsiedztwie jezior trwała aku- mulacja osadów w ęglanowych i organogenicznych (gytie, kreda jeziorna, namuły). Osady te bardzo cz ęsto przykryte s ą torfami o mi ąŜ szo ści kilku metrów. Proces zarastania płytkich jezior i zagł ębie ń bezodpływowych trwa do czasów współczesnych i doprowadził do rozwoju licznych torfowisk, z których najwi ększe znajduj ą si ę w dolinach Le śnicy i Chotli (Kwapisz, 2007 a, b).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Tychowo udokumentowano 4 zło Ŝa kopalin: dwa zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej, jedno zło Ŝe piasków i Ŝwirów i jedno zło Ŝe torfu. Charakterystyk ę gospodarcz ą poszczególnych złó Ŝ oraz klasyfikacj ę z uwagi na ich ochro- nę i ochron ę środowiska uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim i przedstawiono w tabeli 1.

1. Kreda jeziorna i gytia wapienna

Zło Ŝe „Tyczewo” udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (Górna, Ulatowski, 1985). Poło- Ŝone jest ono w dolinie rzeki Chotla, w północnej częś ci obszaru obj ętego arkuszem i składa si ę z dwóch pól. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 6,17 ha, w tym – pole zachodnie 3,54 ha i pole wschodnie 2,63 ha. MiąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 2,8 do 9,0 m ( średnio 6,25 m) w polu zachodnim oraz od 1,0 do 8,0 m ( średnio 2,91 m) w polu wschodnim. Nadkład stanowi torf i gleba torfiasta o średniej grubo ści 1,9 m dla pola zachodniego i 1,0 m dla pola wschodniego. Kopalin ę w polu zachodnim charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaO 30,16–49,6% ( średnio 42,8 %), wilgotno ść naturalna 42,7–70,8% (średnio 62,22 %) i g ęsto ść obj ęto ściowa wynosz ąca średnio 1,29 t/m 3. W polu wschodnim warto ści parametrów wynosz ą: zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaO 40,97–52,40% (średnio 47,6 %), wilgotno ść naturalna 40,2–65,7% (średnio 47,05%) i g ęsto ść obj ęto ściowa średnio 1,47 t/m 3. Na podstawie wyników bada ń stwierdzono, Ŝe po przesuszeniu kopalina spełnia wymagania stawiane surowcom w ęglanowym do odkwaszania gleb. Wyst ępuj ący nad kred ą i gyti ą torf, nieudokumentowany jako kopalina współwyst ępuj ąca, charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: odczyn pH wahaj ący si ę w granicach 5,6–7,1, zawarto ść substancji or- ganicznej wynosz ąca średnio 25,9%, średnia zawarto ść popiołu – 37,92%. Uznano, Ŝe mo Ŝna go wykorzysta ć w procesie rekultywacji, poniewa Ŝ parametrem niespełniaj ącym kryteriów bilansowo ści jest du Ŝa zawarto ść popiołu. Zło Ŝe jest zawodnione.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan geologiczne Kategoria Wydobycie Zasto- Numer Wiek zagospoda- Klasyfikacja bilansowe rozpozna- (tys. t, sowanie Przyczyny zło Ŝa kompleksu rowania zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Rodzaj kopaliny (tys. t, nia * – tys. m 3) kopaliny konfliktowo ści na litologiczno- zło Ŝa * tys. m 3) zło Ŝa mapie surowcowego Według stanu na 31.12. 2007 klasy klasy (Gientka i in. red., 2008) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Tyczewo kj Q 113 C1* Z - Sr 4 B Natura 2000 Natura 2000, 2 Tyczewo I kj Q 559 C G - Sr 4 B 1 L, Gl; pŜ 3 Warnino Q 18 C * G 5 Sb 4 A - p 1 4

10 10 Nosib ądy t Q 150* C1 G 11* Sr 4 B Natura 2000, L

Rubryka 3: kj – kreda jeziorna i gytia, p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) C 1* Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sr – rolnicze, Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: L – lasy, Gl – gleby chronione

Zło Ŝe „Tyczewo I”, udokumentowane w kat C 1, zlokalizowane jest po południowej stronie rzeki Chotla i zajmuje powierzchni ę 14,49 ha (Gumi ńska, 1997). Mi ąŜ szo ść wyst ępu- jącej tu kopaliny wynosi od 1,3 do 11,4 m ( średnio 5,9 m), a nadkład stanowi torf o grubo ści od 0,5 do 2,2 m ( średnio 1,0 m). Kopalina charakteryzuje si ę zasadowo ści ą ogóln ą w przeliczeniu na CaO od 39,25 do 54,75% ( średnio 46,7%), wilgotno ści ą naturaln ą od 36,8 do 68,05% ( średnio 55,5%) oraz średni ą g ęsto ści ą obj ęto ściow ą 1,35 g/cm 3. Ma ona zastosowanie w rolnictwie, do nawo Ŝenia gleb. Torf, wyst ępuj ący w nadkładzie, okre ślono jako przydatny do celów rolniczych. Charakteryzuje si ę on wilgotno ści ą do 86,3%, popielno ści ą wynosz ącą od 12,4 do 32,8% oraz odczynem pH dochodz ącym do 7,3. Zło Ŝe jest zawodnione.

2. Torf

Zło Ŝe torfu „Nosib ądy”, udokumentowane w kategorii C 1, znajduje si ę w centralnej cz ęś ci arkusza (Juszczak, 1999). Jego powierzchnia wynosi 14,20 ha, a mi ąŜ szo ść waha si ę od 0,1 do 3,0 m (średnio 1,5 m). Kopalin ą jest torf typu wysokiego (sfagowy i wełniakowo- sfagowy) wyst ępuj ący bezpo średnio na powierzchni i charakteryzuj ący si ę nast ępującymi parametrami: popielno ść od 1,1 do 2,5% ( średnio 1,6%), wilgotno ść od 87,65 do 92,26% (średnio 90,5%) i odczyn pH od 3,0 do 3,8. Torf mo Ŝe mie ć zastosowanie w ogrodnictwie. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, a woda odprowadzana jest grawitacyjnie sieci ą rowów melioracyjnych. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuje warstwa gytii o średniej mi ąŜ szo ści 1,7 m.

3. Kruszywo naturalne

W odległo ści około 6 km na wschód od Tychowa, w miejscu wyst ępowania piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej znajduje si ę zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Warnino”, udokumentowane kart ą rejestracyjn ą (Petelski, 1986). Powierzchnia jego wynosi 0,84 ha. Nadkład o grubo ści od 1,2 do 4,4 m ( średnio 3,0 m) stanowi glina zwałowa i gleba. Mi ąŜ szo ść piasku ze Ŝwirem waha si ę od 4,0 do 10,8 m ( średnio 7,1 m). Kopalina nadaje si ę do produkcji miesza- nek grubych i drobnych, i charakteryzuje si ę zawarto ści ą frakcji poni Ŝej 2,5 mm od 55,7 do 65,7% ( średnio 62,2 %), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 0,7 do 2,8% ( średnio 2,0%), zawarto ści ą siarki w przeliczeniu na SO 3 od 0,013 do 0,038% ( średnio 0,029 %), g ęsto ści ą na- sypow ą w stanie utrz ęsionym od 1,96 do 2,02 t/m 3 ( średnio 2,00 t/m 3) oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych i organicznych. Współkopalin ą jest wyst ępuj ący w stropie piasek ró Ŝno- ziarnisty, o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 5,2 m ( średnio 3,1 m). Zawarto ść frakcji poni Ŝej 2,5 mm wynosi od 81,9 do 94,5% ( średnio 87,4 %), zawarto ść pyłów mineralnych od 1,2 do 2,7%, (średnio 2,5%), g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym od 1,74 do 1,83 t/m 3 ( średnio 1,77 t/m 3),

11 zawarto ść siarki w przeliczeniu na SO 3 od 0 do 0,32% ( średnio 0,032%). Stwierdzono, Ŝe mo Ŝe by ć on przydatny w budownictwie jako piasek niesklasyfikowany, a po uszlachetnieniu przez odsianie, jako piasek normowy. Zło Ŝe jest zawodnione. Wszystkie zło Ŝa s ą powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝe „Warnino” zaliczono do klasy A – złó Ŝ małokonflik- towych, a pozostałe do klasy B – złó Ŝ konfliktowych ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenie Na- tury 2000, lasów i ł ąk na glebach organicznych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Tychowo eksploatowane jest zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Warnino”, torfu „Nosib ądy” oraz okresowo zło Ŝe kredy jeziornej „Tyczewo I”. Zło Ŝe „Warnino” eksploatowane jest od 1998 roku. UŜytkownik posiada koncesj ę wa Ŝ- ną do ko ńca 2018 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchniach odpowiednio 1,69 ha i 4,36 ha. Kopalina wydobywana jest systemem odkrywkowym, jednopo- ziomowym, a nast ępnie sprzedawana bezpo średnio kontrahentom. Eksploatacja prowadzona jest do zwierciadła wody podziemnej. W wyeksploatowanej cz ęś ci zło Ŝa zlokalizowane jest nieczynne gminne składowisko odpadów. W zło Ŝu torfu „Nosib ądy” eksploatacja odbywa si ę sezonowo, przez około 5 miesi ęcy w roku. Metod ą frezowania ścinana jest warstwa kopaliny o grubo ści 2–3 cm, a po przesuszeniu składowana w hałdach w zakładzie przeróbczym w Wielanowie. Po wzbogaceniu w zwi ązki mineralne, jest ona workowana i sprzedawana kontrahentom z całego kraju. Rocz- nie paczkuje si ę tam 6 tys. m 3 torfu. U Ŝytkownik posiada koncesj ę wa Ŝną do 2015 roku oraz ma ustanowiony obszar i teren górniczy o powierzchniach odpowiednio 14,20 ha i 14,78 ha. Zło Ŝe „Tyczewo I” eksploatowane jest okresowo. Ostatnio eksploatowane było w 2003 roku. Eksploatacja odbywa si ę sezonowo, przez około 5 miesi ęcy w ci ągu roku. Kopalina wydobywana jest spod wody, nast ępnie składowana w pryzmach w pobli Ŝu zło Ŝa, a po przesuszeniu sprzedawana klientom. U Ŝytkownik posiada koncesj ę wa Ŝną do 2010 roku oraz ma zatwierdzony obszar i teren górniczy o powierzchni 14,49 ha. Eksploatacja zło Ŝa „Tyczewo” została zaniechana na pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych. Wyrobiska przekształcono w stawy hodowlane. Nie opracowano dodatku rozliczaj ącego zasoby. W pobli Ŝu miejscowo ści Tyczewo prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków na potrzeby lokalne. Na mapie zaznaczono j ą jako punkt wyst ępowania kopaliny i sporz ądzono kart ę informacyjn ą.

12 Dane archiwalne dotycz ące eksploatacji kopalin i zagospodarowania złó Ŝ na terenie le- Ŝą cym w granicach arkusza zweryfikowano w trakcie zwiadu terenowego przeprowadzonego we wrze śniu 2008 roku.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Tychowo prowadzono szereg prac poszukiwawczych, maj ących na celu udokumentowanie nowych złó Ŝ. Wyniki prac, analiza Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kwapisz, 2007 a, b) oraz zwiad terenowy przeprowadzony przez auto- rów mapy pozwoliły na wyznaczenie pi ęciu obszarów perspektywicznych kruszywa naturalnego i pi ęciu obszarów perspektywicznych surowców ilastych ceramiki budowlanej. W okolicach zło Ŝa „Warnino”, w miejscu wyst ępowania piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej, wyznaczono dwa obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów na powierzchniach około 50 i 50 ha. W udokumentowanym zło Ŝu kopalina osi ąga mi ąŜ szo ść od 4,0 do 10,8 m i znajduje si ę pod nadkładem gliny zwałowej i gleby o grubo ści od 1,2 do 4,4 m. Średni punkt piaskowy wynosi 62,2%, a średnia zawarto ść pyłów 2,0% (Petelski, 1986). Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów w okolicach Kowalek o powierzchni około 80 ha wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kwapisz, 2007 a,b) oraz otworu wiertniczego, w którym w przedziale 0–5 m stwierdzono słabo wysortowane piaski i Ŝwiry. Dwa obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów na południowy zachód od Mieszałek wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kwapisz, 2007 a, b). Wy- st ępuj ą tu piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej, których mi ąŜ szo ść mo Ŝe dochodzi ć do 10 m. Dwa perspektywiczne obszary wyst ępowania iłów do produkcji ceramiki budowlanej o powierzchni około 300 ha i 50 ha wyznaczono w rejonie Tyczewa. Przedmiotem eksploatacji mog ą by ć czwartorz ędowe mułki ilaste i iły zastoiskowe stwierdzone bezpo średnio na powierzchni lub pod nadkładem piasków i glin o niewielkiej mi ąŜ szo ści. MiąŜ szo ść ich waha si ę od 2,0 do 3,7 m, a kopalin ę charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: domieszki ziarniste o śred- nicy >2 mm w zakresie 0,05–0,54% oraz zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy >0,5 mm wynosz ąca od 0,01 % do 0,07 (maksymalnie w jednym otworze wiertniczym 0,17%) (Nie- dzielski, Bajorek, 1969). Obszary perspektywiczne iłów ceramiki budowlanej w rejonie Tychowa o powierzchniach około 40, 170 i 25 ha wyznaczono na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Tychowo (Kwapisz, 2007 a, b) oraz dost ępnych materiałów archiwalnych (Niedzielski, Bajorek, 1969). Kopalina ilasta ma miąŜ szo ść przekraczaj ącą 2 m, lokalnie do-

13 chodz ącą do 6,7 m i wyst ępuje na powierzchni lub pod cienkim nadkładem, który stanowi ą torfy, namuły gliniaste i gliny zwałowe. Parametry jako ściowe badanego iłu i mułku przed- stawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść okruchów mineralnych do 0,76%, brak okruchów mineralnych o średnicy powy Ŝej 2 mm oraz zawarto ść margla o średnicy powy Ŝej 0,5 mm od 0,01 do 0,68 %. W granicach arkusza przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W ramach projektu ramowego programu prac poszukiwawczych złó Ŝ w ęgli brunatnych w latach 1968–70 przeprowadzono badania w rejonie miejscowo ści Grzmi ąca i Nosib ądy. Węgiel o mi ąŜ szo ści od 0,9 do 2,6 m stwierdzono na gł ęboko ści 84–115 m. O uznaniu obszaru za nieperspektywiczny decyduj ą tak Ŝe jego parametry jako ściowe: popielno ść od 26,0 do 40,2 A S, du Ŝa zawarto ść piasku oraz niewielki procent produktów wytlewania i bituminów (Seredy ńska-Iwaniuk, 1969). Prace poszukiwawcze za kruszywem naturalnym prowadzono w okolicy miejscowo ści Nosib ądy (Jonak 1967). Na podstawie przegl ądowego kartowania stwierdzono, Ŝe piaski i Ŝwiry wyst ępuj ą punktowo w pojedynczych otworach i nie ma mo Ŝliwo ści eksploatacji ich na skal ę przemysłow ą, wobec czego uznano wyniki bada ń za negatywne. Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę tak Ŝe badania geologiczno-poszukiwawcze złó Ŝ kredy jeziornej w okolicach Warnina, Drzonowa i Czarnkowa (Górna, Ma ćków, 1983). W trakcie przeprowadzonych prac w otworach wiertniczych stwierdzono piaski, glin ę oraz torfy o łącznej mi ąŜ szo ści do 3 m. Tylko w kilku sondach na północ od Kikowa stwierdzono pod torfem gyti ę o niewielkiej mi ąŜ szo ści, w pozostałych bezpo średnio pod torfem nawiercono piasek (Tchórzewska, Jarecka, 1971). Na omawianym obszarze nie wyznaczono obszarów prognostycznych kruszywa naturalnego z uwagi na brak jako ściowych wyników kopaliny. Wyniki jako ściowe surowców ilastych ceramiki budowlanej charakteryzuj ą si ę bardzo du Ŝą zmienno ści ą, cz ęsto przekraczaj ąc granice bilansowo ści, co równie Ŝ nie pozwoliło na wyznaczenie obszarów prognostycznych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Tychowo poło Ŝony jest w granicach zlewni rzeki Pars ęty, najwi ększej rzeki Przymorza, która przepływa przez południowo-zachodni ą cz ęść arkusza. Sie ć rzeczna omawianego obszaru jest dobrze rozwini ęta. Do wi ększych rzek nale Ŝą : Le śnica (prawo-

14 brze Ŝny dopływ Pars ęty), Trzebiegoszcz (dopływ Perznicy) oraz Leszczynka (dopływ Le śni- cy) z dopływami Chotl ą i Kowalówk ą. W cz ęś ci południowo-wschodniej omawianego terenu znajduj ą si ę jeziora Baczyno i Baczynko. W Grzmi ącej znajduje si ę wykorzystywane przez ludno ść źródło o wydajno ści około 1 l/s, wypływaj ące ze zbocza doliny Pars ęty (Wi śniowski, 1998). Jako ść wód rzeki Pars ęty była badana w ramach monitoringu diagnostycznego wód powierzchniowych w 2005 roku w punkcie pomiarowo-kontrolnym znajduj ącym si ę na południe od granicy arkusza Tychowo, w miejscowo ści Storkowo (116,2 km biegu rzeki) oraz w 2007 roku w rejonie Dobla (88,6 km biegu rzeki). Według raportów o stanie środowiska w latach 2005 i 2007 dla województwa zachodniopomorskiego (Stan ..., 2006, Stan…, 2008). rzeka ta prowadzi wody III klasy okre ślone jako wody zadowalaj ącej jako ści (na podstawie klasyfikacji zawartej w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód). Do tej klasy zalicza si ę wody, w których warto ści wska źników jako ści s ą podwy Ŝszone w wyniku naturalnych procesów lub słabego oddziaływania antropogenicznego. Jako ść wód Chotli była badana w 2005 roku, przed uj ściem do Radwi, poza granicami arkusza Tychowo. Rzeka ta prowadziła wody III klasy. Le śnic ę opróbowano w 2007 w rejonie miejscowo ści Kl ępino (5 km biegu rzeki), równie Ŝ poza granicami arkusza Tychowo. Jej wody zakwalifikowano do V klasy jako ści (jako ść zła) (Stan ..., 2006, Stan…, 2008).

2. Wody podziemne

Obszar arkusza Tychowo le Ŝy w obrębie makroregionu hydrogeologicznego północno- zachodniego, regionu V pomorskiego oraz subregionu V 1 przymorskiego (Paczy ński, red., 1995). UŜytkowe poziomy wodono śne zwi ązane s ą głównie z utworami czwartorz ędu wyst ę- puj ącymi na całym obszarze arkusza, w mniejszym stopniu ze stropow ą cz ęś ci ą utworów trzeciorz ędu. Wyró Ŝniono tu cztery główne poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, dolinny, mi ędzyglinowy oraz podglinowy czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy (Wi śniowski, 1998). Poziom przypowierzchniowy charakteryzuje si ę nieci ągłym rozprzestrzenieniem oraz zmienn ą mi ąŜ szo ści ą od 2 do 20 m. Zwi ązany jest z osadami fluwioglacjalnymi pod ścielaj ą- cymi gliny fazy pomorskiej i pozna ńsko-leszczy ńskiej. Drenuj ą go silnie cieki powierzchniowe. Ujmowany jest głównie studniami kopanymi.

15 Poziom dolinny, zwi ązany z osadami w pradolinie pomorskiej, cz ęś ciowo wykorzysta- nej przez dolin ę Pars ęty, charakteryzuje si ę du Ŝym udziałem piasków drobnoziarnistych i py- lastych oraz mi ąŜ szo ści ą zmieniaj ącą si ę w zakresie od 10 do 30 m. Znaczny udział w zasila- niu poziomu dolinnego maj ą wody z rozci ętych erozyjnie przez pradolin ę poziomów mi ędzy- glinowego i podglinowego. Poziomy przypowierzchniowy i dolinny nie s ą dostatecznie izo- lowane utworami słaboprzepuszczalnymi od powierzchni terenu, co powoduje ich wysok ą podatno ść na zanieczyszczenia. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono- śnego pełni poziom mi ędzyglinowy, zwi ązany z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami zlodowace ń środkowopolskich i interglacjału wielkiego. Poziom ten wyst ępuje na zró Ŝnicowanej gł ę- boko ści od 15 m do 100 m i jest izolowany warstw ą glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od 10 do 50 m. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego wynosi od 10 do 30 m. Buduj ą go piaski drobnoziarniste, ró Ŝnoziarniste i Ŝwiry. Średni współczynnik filtracji zmienia si ę od 7 m/24h w cz ę- ści północno-wschodniej do 26 m/24h w cz ęś ci zachodniej. Wydajno ść potencjaln ą typowej studni wierconej oszacowano w zakresie od 50 do 120 m 3/h (Wi śniowski, 1998). Poziom mi ędzyglinowy nie wyst ępuje jedynie w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, w strefie pomi ędzy miejscowo ściami Godzisław i Grzmi ąca, gdzie mi ąŜ szo ść glin zwa- łowych dochodzi do 90 m. W tym rejonie rol ę głównego poziomu u Ŝytkowego pełni poziom czwatorz ędowo-trzeciorz ędowy. Wody z utworów trzeciorz ędu pozostaj ą w kontakcie hy- draulicznym z najgł ębszym poziomem czwartorz ędowym, tworz ąc jeden podglinowy poziom wodono śny zwi ązany z piaszczystymi osadami najstarszych zlodowaceń i miocenu. Gł ębo- ko ść i mi ąŜ szo ść poziomu czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego jest bardzo zró Ŝnicowana. W cz ęś ci południowo-wschodniej gł ęboko ść mie ści si ę w przedziale od 70 m do 120 m. Śred- nia mi ąŜ szo ść wynosi 20 m, lokalnie jednak mo Ŝe dochodzi ć do 80 m (rejon miejscowości Ujazd). Poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy ujmowany jest równie Ŝ w rejonie Tychowa, gdzie jego mi ąŜ szo ść wynosi około 15 m. Współczynnik filtracji równie Ŝ wykazuje du Ŝą zmienno ść od 6 do 60 m/24h. Wydajno ść potencjaln ą studni oszacowano w przedziale 70– 120 m 3/h (Wi śniowski, 1998). Do wi ększych uj ęć eksploatuj ących na obszarze arkusza Tychowo czwartorz ędowy poziom wodono śny nale Ŝą uj ęcia komunalne w miejscowo ściach Warnino, Ujazd, Chmielno, Drzonowo, Nosib ądy, Mieszałki, Kikowo, Wielanowo, Grzmi ąca, Równe oraz uj ęcie prze- mysłowe w Krosinie. Z poziomu czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego korzysta znacznie mniej uj ęć . Do najwi ększych nale Ŝy uj ęcie Gminnego Zakładu Komunalnego w Tychowie.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tychowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego, (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku porowym zbiornik mi ędzymorenowy Polanów – 118, czwartorz ęd Q; zbiornik mi ędzymorenowy Mostowo – 119, czwartorz ęd Q; zbiornik mi ędzymorenowy Bobolice – 120, czwartorz ęd Q; zbiornik mi ędzymorenowy Szczecinek – 126, czwartorz ęd-trzeciorz ęd (Q, Tr) VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi Dopuszczalne warto ści pierwiast- ków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 121 – Tychowo, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania, tabel ę uzupeł-

17 niono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach na dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 121 – na arkuszu 121 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Tychowo – Tychowo Polski 4)

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p. p. t.) Gł ęboko ść (m p. p. t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2–35 18 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–6 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 7–39 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1,5–2 1,5 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–6 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–30 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 121 – Tychowo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddan ego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 8 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 8 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze Ni Nikiel 8 stanu faktycznego, Pb Ołów 8 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza 121 – Tychowo do poszczególnych grup u Ŝyt- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- kowania (ilo ść próbek) ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

18 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002

19 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej któ- rej prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osa-

20 dach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto- ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad-

21 ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego, ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Baczynko. Osady jeziora charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy Ŝszon ą zawarto ści ą ołowiu i rt ęci w po- równaniu do warto ści ich tła geochemicznego Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich do- puszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziały- wanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Pierwiastek Baczynko (2007 r.) Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 24 Cynk (Zn) 96 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 15 Nikiel (Ni) 16 Ołów (Pb) 32 Rt ęć (Hg) 0,117 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

22 121 W PROFIL ZACHODNI 121 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5980823 5986717 5979838

m 5982927 m 5976767

5969708 5979583 5968701

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 23 23

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5980823 5986717 5979838

m 5982927 m 5976767

5969708 5979583 5968701

0 0,5 1 1,5 2 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Tychowo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 15 nGy/h do około 48 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 26 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 15 do około 51 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 30 nGy/h. W profilu zachodnim wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25–48 nGy/h), a ni Ŝszymi (<25 nGy/h) – utwory wodnolodowcowe, rzeczne i lodowcowe. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą generalnie wy Ŝsze (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 30–51 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuj ą gliny zwałowe, charakteryzuj ące si ę zazwyczaj podwy Ŝszonymi warto ściami promieniowania gamma w stosunku do osadów piaszczysto-Ŝwirowych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 0 do 2,1 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 4,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ęd- niaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. z pó źniejszymi zmianami oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na

25 skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfi- kowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenia terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych ty- pów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 5), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów, gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słu Ŝb. Na mapie, w nawi ązaniu do obowi ązuj ących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ębokości 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnie ń, − wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 5),

26 − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą.. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o śro- dowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzen- nym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Tychowo Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (Wi śniowski, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak: − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha rozci ągaj ące si ę głównie w cz ę- ści centralnej, północno-zachodniej, północno-wschodniej oraz cz ęś ciowo południowej, − powierzchnie erozyjne i akumulacyjne tarasów holoceńskich w obr ębie dolin rzek: Par- sęta z lewobrze Ŝnymi dopływami: Trzebogoszcz i Radusz, Le śnica, Leszczynka z do- pływami: Babnica i Kowalówka, Łozica oraz Chotla,

27 − tereny źródliskowe, zabagnione i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Chotli (okolice Tyczewa i Wełdkowa), Leszczynki (okolice War- nina), Le śnicy (okolice Tychowa i Kikowa), Babnicy (okolice Czarnkowa), Łozicy (okolice Grzmi ącej) oraz w okolicy Krosina, − obszary mis i stref kraw ędziowych nielicznych jezior ( Baczyno i Baczynko) oraz cały szereg mniejszych zbiorników wytopiskowych), − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (zbocza doliny Chotla okolicy Woj ęcina), − strome odcinki zboczy dolin: Chotli i Babnicy, okolice Góry Obidowej, Kikowskiej Góry oraz tereny na południowy wschód od Równego zagro Ŝone procesami geodyna- micznymi (Grabowski red. i in., 2007), − obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 (tereny: Ostoi Drawskiej PLB320019 oraz obszary ochrony siedlisk: Dorzecze Pars ęty PLH320007 i Dolina Radwi, Chocieli i Chotli PLH320022), − teren obj ęty rezerwatem przyrody „Cisy Tychowskie”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa, dla naturalnych barier geologicznych (tabela 5), których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe z okresu zlodowacenia wisły. Gliny te wyst ępuj ą na znacznej cz ęś ci powierzchni arkusza, najcz ęś ciej na starszych osadach czwartorz ędowych. Do ść rozległe płaty glin zwałowych znajduj ą si ę w cz ęś ci pół- nocnej i północno-wschodniej w okolicach Pob ądza, Woj ęcina, Dobrociech, w cz ęś ci centralnej (okolice Drzonowa Białogardzkiego, Kowalek, Wełdkowa, Nosib ądów, Dzi ęciołowa i Mieszałek), południowej (okolice Krosina, Suchej oraz Grzmi ącej) oraz zachodniej (rejony Tychowa i Kikowa) (Kwapisz 2007 a, b). S ą to gliny fazy pomorskiej, buduj ącej powszechnie powierzchnie wysoczyzny morenowej. Najcz ęś ciej s ą to gliny silnie piaszczyste, cz ęsto przechodz ące facjalnie w piaski i Ŝwiry gliniaste, co obni Ŝa ich potencjalne wła ściwo ści izolacyjne. Mi ąŜ szo ść glin tego wieku jest zmienna i waha si ę od kilkudziesi ęciu centymetrów do około 35 m. Gliny o znacznej mi ąŜ szo ści s ą cz ęsto dwudzielne. Górne partie s ą mocno zwietrzałe, z du Ŝą ilo ści ą gruzu skalnego. W miejscach, gdzie gliny zlodowacenia wisły le Ŝą bezpo śred- nio na ilastych osadach starszych zlodowace ń, mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego dochodzi do 90 m. Sytuacja taka ma miejsce na terenach poło Ŝonych na północ od Wielanowa, gdzie gliny zwałowe rozdziela mi ąŜ sza warstwa mułków, piasków i iłów piaszczystych (otwór 7).

28 W okolicach Tychowa, Kikowa, Boleszkowic, Kowalek, Woj ęcina, Wełdkowa, Tycze- wa, Pob ądza oraz Grzmi ącej wyznaczono obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, gdzie opisywane gliny przykryte s ą piaszczysto-Ŝwirowymi osadami o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tychowo ( Kwapisz, 2007 a, b) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami wyst ąpienia glin zwa- łowych i pod ścielaj ących ich osadów zastoiskowych stanowi ą preferowane obszary lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. W obr ębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano szczegółowego podziału na podstawie przyj ętych ogranicze ń warunkowych. Ograniczenia warunkowe wyznaczono w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miejscowo ści Tychowo.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Pod k ątem mo Ŝliwo ści lokalizacji składowisk komunalnych były rozpatrywane mułki ilaste i iły zastoiskowe wyst ępuj ące w cz ęś ci północno-zachodniej w okolicach Tyczewa i Po- bądza oraz zachodniej w rejonie Tychowa i Dobroch. Seria ta zaczyna si ę w sp ągu iłami py- łowatymi, ku stropowi przechodzi w mułki ilaste (Kwapisz 2007 a, b) W okolicy Dobroch nawiercono na gł ęboko ści 1 m gliny pylaste pod ścielone iłami. Łączna mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej wynosi tu około 11 m. W okolicach Tyczewa, Pob ądza oraz Tychowa wskazano obszary perspektywiczne dla surowców ilastych ceramiki budowlanej opieraj ąc si ę o wyniki wierceń rozpoznawczych (Niedzielski, Bajorek, 1969). W rejonie Tyczewa bezpo średnio na powierzchni lub niewiel- kim nadkładem piasków i glin stwierdzono mułki ilaste i iły o mi ąŜ szo ści od 2 do 3,7 m., natomiast w okolicy Tychowa mi ąŜ szo ść serii ilastej dochodzi do 6,7 m. Z powodu du Ŝej zmienno ści litologicznej (wspomniana seria miejscami mo Ŝe by ć bar- dziej mułkowata ni Ŝ ilasta) oraz niewielkiej mi ąŜ szo ści obszary te nale Ŝy uzna ć jako predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, o zmiennych warunkach izolacyjnych. Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach b ędzie wy- magała wykonania dodatkowych zabezpiecze ń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowano jedno składowisko odpadów w Warninie oraz mogilnik w Drzonowie, poło Ŝony w obr ębie obszaru bezwzgl ędnie wył ączonego z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów.

29 Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki, wyst ępuj ące w północnej, środkowej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie warstw ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe, o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 35 m, s ą ogólnie korzystne. Mo Ŝliwe jest tu jednak bezpo średnie posadowienie wył ącznie składowisk odpadów oboj ętnych. Najlepsze do lokalizacji inwestycji mog ącej oddziaływa ć na stan śro- dowiska wydaj ą si ę tereny poło Ŝone w okolicy Wielanowa, Drzonowa Białogardzkiego i No- sib ądów, gdzie mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego, zbudowanego z glin zwałowych i osadów zastoiskowych dochodzi do 90 m. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych, zlokalizowane s ą w rejonach wyst ępowania czwartorz ędowego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Na omawianych terenach główny u Ŝytkowy poziom czwartorz ędowy (mi ędzyglinowy) nawiercono na gł ębo- ko ściach od 15 do 100 m. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Krosina) wyznaczono wysoki stopie ń zagro Ŝenia tego poziomu, głównie z uwagi na brak izolacji. W pozosta- łych rejonach wyst ępowania wód u Ŝytkowych w osadach czwartorz ędu wskazano niski b ądź bardzo niski stopień zagro Ŝenia.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W wyeksploatowanej cz ęś ci zło Ŝa kruszywa naturalnego w Warninie zlokalizowane jest nieczynne gminne składowisko odpadów. Niewielkie „dzikie” wyrobisko na południowy wschód od Dobrociechów nie rokuje wielkich nadziei na ewentualn ą lokalizacj ę składowiska odpadów. Pozostałe wyrobiska znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydroge- ologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

30 uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze obj ętym arkuszem Tychowo na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tychowo (Kwapisz, 2007 a) i Wojskowej mapy topogra- ficznej układ 1942 w skali 1:50 000 dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Zgodnie z Instrukcj ą... (2005) warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczono na obszarach wyst ępowania: złó Ŝ kopalin, lasów, gleb w klasie I–IVa oraz ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Wi ększa cz ęść omawianego obszaru to tereny o charakterze równinnym lub lekko fali- stym w cz ęś ci wschodniej, o wysoko ściach wzgl ędnych do 5 m i spadkach terenu poni Ŝej 12%. Tereny te pokryte s ą nieskonsolidowanymi gruntami morenowymi zlodowace ń północnopol- skich: glinami, glinami piaszczystymi najcz ęś ciej w stanie półzwartym i twardoplastycznym, miejscami przechodz ącymi w mało spoiste piaski gliniaste i Ŝwiry gliniaste. Wi ększe obszary wy Ŝej wymienionych gruntów wyst ępuj ą w środkowej i wschodniej cz ęś ci i charakteryzuj ą si ę dobrymi warunkami budowlanymi. Korzystne warunki podło Ŝa budowlanego stwierdzono te Ŝ w miejscach wyst ępowania niespoistych, najcz ęś ciej średnio zag ęszczonych piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz piasków drobnych ze Ŝwirem, buduj ących erozyjno-akumulacyjny taras nadzalewowy Pars ęty (Kwapisz, 2000 a, b). W utworach tych zwierciadło wody gruntowej poło Ŝone jest na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Opisane grunty maj ą najwi ększe rozprze- strzenienie w zachodniej cz ęś ci, na odcinku Tychowo-Krosino. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo ze wzgl ędu na wyst ępowanie słabono- śnych gruntów organicznych (torfy, gytie, namuły piaszczyste i gliniaste) oraz piasków rzecznych, w których zwierciadło wody gruntowej poło Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., wyznaczono w dnach dolin rzek: Chotli, Leszczynki, Trzebiegoszczy, Raduszy, Ło- zicy i Perznicy. Do obszarów o warunkach niekorzystnych zaliczono równie Ŝ rejony na połu- dniowy zachód od Tyczewa, na południe od Tychowa oraz w okolicach Kikowa, gdzie wyst ę- puj ą plejstoce ńskie iły i mułki zastoiskowe, charakteryzuj ące si ę zmiennymi parametrami geo-

31 technicznymi. Niekorzystne warunki budowlane ze wzgl ędu na płytko poło Ŝone zwierciadło wody gruntowej wyznaczono równie Ŝ na obszarze wyst ępowania piasków humusowych na południe od miejscowo ści Nosib ądy i piasków wodnolodowcowych na wschód od Krosina. Obszary o niekorzystnych warunkach utrudniaj ących lub uniemo Ŝliwiaj ących budownictwo wytypowano te Ŝ na wschód od miejscowo ści Równe, w strefach kraw ędziowych dolin i na stromych zboczach, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych poro śni ęte lasami wyst ępuj ą w okolicach Wełdkowa, na południe od Woj ęcina, w dolinie Bobonicy i na południe od Kikowa (Grabowski red. i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Tychowo gleby chronione wyst ępuj ą głównie w cz ęś ci wschodniej. S ą to gleby typu brunatnego i czarne ziemie, miejscami bielicowe i pseudobielicowe. W dolinach rzek: Raduszy, Pars ęty i G ęsiej Rzeki, stwierdzono gleby pochodzenia organicz- no-mineralnego – głównie torfowe i murszowo-torfowe. Lasy wyst ępuj ą w zwartych kompleksach i zajmuj ą znaczn ą cz ęść obszaru arkusza. W okolicach miejscowo ści Tychowo ustanowiono rezerwat „Cisy Tychowskie” chro- ni ący jeden z nielicznych naturalnych stanowisk cisa pospolitego. Ogółem stwierdzono w nim 70 sztuk cisów. Ich wiek oszacowano na 50–140 lat. Gatunkami dominuj ącymi w rezerwacie są: buk, brzoza omszona i brodawkowata, olsza czarna, d ąb szypułkowy i grab. Podszycie stanowi leszczyna i buk. Do ro ślin rzadko wyst ępuj ących, a stwierdzonych w rezerwacie nale Ŝą : storczyki (podkolan biały, podkolan zielonawy i kukułka plamista), łuskiewnik ró Ŝowy i niezapominajka błotna. W południowo-wschodniej cz ęś ci projektowany jest rezerwat le śno-florystyczny „Rw ą- ce Strugi”. Rozporz ądzeniami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i uchwałami poszczegól- nych rad gmin ustanowiono kilkadziesi ąt pomników przyrody. S ą to przewa Ŝnie: świerki, lipy drobnolistne, buki i d ęby szypułkowe (tabela 6). Na szczególn ą uwag ę zasługuje najwi ększy w Polsce głaz narzutowy – pomnik przyrody nieo Ŝywionej ,,Trygław”, znajduj ący si ę na cmentarzu w Tychowie. Ma on 44 m obwodu, 3,8 m wysoko ści nad powierzchni ą terenu i zagł ębiony jest na około 4 m. Obj ęto ść głazu oszacowano na 700 m 3. Według legendy głaz został przyniesiony ze Szwecji przez diabła Sm ętka (fot. 1, 2). Ciekawostk ą ornitologiczn ą s ą stanowiska l ęgowe rzadkiego w Polsce bociana czarnego wyst ępuj ące w rejonie Czarnkowa i Wełdkowa.

33 Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina obiektu Forma Miejscowo ść Rok Rodzaj obiektu ochrony (Nadle śnictwo) zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na Powiat mapie 1 2 3 4 5 6 Tychowo L, „Cisy Tychowskie” 1 R Tychowo 1980 białogardzki (10,5) Bobolice PŜ, klon zwyczajny, lipa drob- 2 P Woj ęcino 1995 koszali ński nolistne (Tychowo) Tychowo 3 P 1953 PŜ, dąb szypułkowy oddz. 89m białogardzki Tychowo 4 P Sm ęcino 1995 PŜ, dąb szypułkowy białogardzki (Tychowo) Tychowo 5 P 1992 Pn, G oddz. 163i białogardzki Tychowo PŜ, 2 lipy drobnolistne, jesion 6 P Tychowo 1954 wyniosły, kasztanowiec białogardzki pospolity Tychowo 7 P Tychowo 1992 Pn, G – gnejs białogardzki (Połczyn Zdrój) Tychowo 8 P 1992 PŜ, 25 dębów szypułkowych oddz. 224g białogardzki (Połczyn Zdrój) Tychowo 9 P 1992 PŜ, buk zwyczajny oddz. 217 białogardzki Tychowo 10 P Kowalki 1995 PŜ, 70 świerków pospolitych białogardzki (Tychowo) Tychowo 11 P * PŜ, 2 dęby oddz. 208 białogardzki Bobolice 12 P Chmielno * Pn, G koszali ński Tychowo 13 P Drzonowo B. 1992 PŜ, dąb szypułkowy białogardzki (Połczyn Zdrój) Tychowo 14 P 1992 PŜ, cis pospolity oddz. 245m białogardzki (Połczyn Zdrój) Tychowo 15 P 1992 PŜ, dąb szypułkowy oddz. 245m białogardzki Grzmi ąca 16 P Nosib ądy 1995 PŜ, 2 dęby szypułkowe szczecinecki Grzmi ąca 17 P Godzisław 1995 PŜ, buk zwyczajny szczecinecki (Bobolice) Bobolice 18 P 1999 PŜ, buk zwyczajny oddz. 720 koszali ński Tychowo PŜ, 3 dęby szypułkowe, 2 lipy 19 P Kikowo 1995 białogardzki drobnolistne Grzmi ąca 20 P Mieszałki 1995 PŜ, 23 lipy szczecinecki (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca 21 P 1998 PŜ, sosna pospolita oddz. 30 szczecinecki (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca 22 P 1998 PŜ, buk zwyczajny oddz. 36 szczecinecki Grzmi ąca 23 P Krosino 1995 PŜ, 22 świerki pospolite szczecinecki Grzmi ąca 24 P Grzmi ąca 1995 PŜ, lipa drobnolistna szczecinecki

34 1 2 3 4 5 6 Grzmi ąca 25 P Grzmi ąca 1995 PŜ, dąb szypułkowy szczecinecki Grzmi ąca 26 P Równe 1998 PŜ, daglezja koszali ński Bobolice nieu Ŝytki 27 U (Bobolice) 1999 koszali ński (1,25) Bobolice nieu Ŝytki 28 U (Bobolice) 1999 koszali ński (4,45) Tychowo bagno 29 U (Połczyn Zdrój) * białogardzki (0,45) Tychowo bagno 30 U (Bobolice) * białogardzki (0,65) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 31 U 1999 oddz. 632p koszali ńskie (1,80) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 32 U 1999 oddz. 630n koszali ńskie (0,20) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 33 U 1999 oddz. 632i koszali ńskie (0,78) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 34 U 1999 oddz. 609k koszali ńskie (0,60) (Tychowo) Tychowo bagno 35 U * oddz. 234 białogardzki (3,35) Tychowo bagno 36 U (Tychowo) * białogardzki (0,55) (Tychowo) Tychowo bagno 37 U * oddz. 260a białogardzki (1,89) (Tychowo) Tychowo bagno 38 U * oddz. 255 białogardzki (0,32) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 39 U 1999 oddz. 655f koszali ńskie (0,60) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 40 U 1999 oddz. 656d koszali ńskie (0,50) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 41 U 1999 oddz. 653h koszali ńskie (0,42) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 42 U 1999 oddz. 634 koszali ńskie (2,36) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 43 U 1999 oddz. 634 koszali ńskie (0,52) (Tychowo) Tychowo bagno 44 U * oddz. 286 białogardzki (1,51) (Tychowo) Tychowo bagno 45 U * oddz. 292 białogardzki (0,59) (Tychowo) Tychowo bagno 46 U * oddz. 282 białogardzki (0,34) (Tychowo) Tychowo bagno 47 U * oddz. 281 białogardzki (0,89) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 48 U 1999 oddz. 738g koszali ńskie (1,10) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 49 U 1999 oddz. 724 koszali ńskie (0,60) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 50 U 1999 oddz. 737 koszali ńskie (2,07) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 51 U 1999 oddz. 723 koszali ńskie (1,44) (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 52 U 1999 oddz. 722 koszali ńskie (1,44)

35 1 2 3 4 5 6 (Bobolice) Bobolice nieu Ŝytki 53 U 1999 oddz. 721 koszali ńskie (0,25) Tychowo bagno 54 U Kikowo * białogardzki (0,93) Grzmi ąca dawne pastwisko 55 U Wielanowo 2000 szczecinecki (1,39) Tychowo bagno 56 U Nosib ądy * białogardzki (0,65) (Tychowo) Tychowo bagno 57 U 1999 oddz. 77 białogardzki (0,74) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 58 U 2000 oddz. 15 szczecinecki (0,92) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca dawna ł ąka 59 U 2000 oddz. 10 szczecinecki (2,66) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 60 U 2000 oddz. 10 szczecinecki (1,43) Grzmi ąca bagno 61 U Wielanowo 2000 szczecinecki (2,65) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 62 U 2000 oddz. 17 szczecinecki (1,35) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 63 U 2000 oddz. 10 szczecinecki (0,37) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 64 U 2000 oddz. 10 szczecinecki (0,56) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 65 U 2000 oddz. 17 szczecinecki (0,60) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 66 U 2000 oddz. 18 szczecinecki (0,96) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 67 U 2000 oddz. 17 szczecinecki (0,86) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 68 U 2000 oddz. 18 szczecinecki (1,00) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 69 U 2000 oddz. 28 szczecinecki (0,75) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 70 U 2000 oddz. 21 szczecinecki (1,62) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 71 U 2000 oddz. 11 szczecinecki (0,52) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 72 U 2000 oddz. 28 szczecinecki (1,92) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 73 U 2000 oddz. 28 szczecinecki (0,64) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 74 U 2000 oddz. 27 szczecinecki (0,58) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 75 U 2000 oddz. 20 szczecinecki (1,23) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno, teren zalewowy 76 U 2000 oddz. 20 szczecinecki (0,96) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca dawna ł ąka 77 U 2000 oddz. 30 szczecinecki (2,66) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca łąka 78 U 2000 oddz. 30 szczecinecki (1,31) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca bagno 79 U 2000 oddz. 14 szczecinecki (1,50) Barwice bagno 80 U Krosino 2001 szczecinecki (0,77)

36 1 2 3 4 5 6 (Połczyn Zdrój) Barwice bagno 81 U 2001 oddz. 62 szczecinecki (0,37) (Połczyn Zdrój) Barwice teren zalewowy 82 U 2001 oddz. 63 szczecinecki (1,30) Grzmi ąca 83 U Krosino 2000 dawne pastwisko (0,86) szczecinecki (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca dawne pastwisko 84 U 2000 oddz. 60 szczecinecki (1,02) Grzmi ąca bagno 85 U Krosino 2000 szczecinecki (0,52) Grzmi ąca bagno 86 U Krosino 2000 szczecinecki (0,87) Grzmi ąca bagno 87 U Krosino 2000 szczecinecki (1,43) Grzmi ąca bagno 88 U Krosino 2000 szczecinecki (0,63) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca nieu Ŝytkowana ł ąka 89 U 2000 oddz. 30 szczecinecki (0,80) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca nieu Ŝytkowana ł ąka 90 U 2000 oddz. 30 szczecinecki (0,20) (Połczyn Zdrój) Grzmi ąca nieu Ŝytkowana ł ąka 91 U 2000 oddz. 30 szczecinecki (0,47) Grzmi ąca L, Fl, „Rw ące Strugi” 92 R Rowne * szczecinecki (brak danych) Obja śnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5: * obiekt projektowany lub proponowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu L – le śny; Fl – florystyczny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Wschodnia cz ęść omawianego obszaru poło Ŝona jest w granicach Pojezierza Kaszub- skiego (9M), b ędącego cz ęś ci ą krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, red. 1998, fig. 5). Wzdłu Ŝ Pars ęty przebiega korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym (4k). Korytarzami ekologicznymi mog ą przemieszcza ć si ę zwierz ęta ró Ŝnych gatunków, co sprzyja zwi ększeniu ró Ŝnorodno ści gatunkowej i genetycznej w ró Ŝnych rejonach kraju. Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obszary specjalnej ochrony ptaków zostały prawnie zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku ze zmianami 5 wrze śnia 2007 roku i 27 pa ździernika 2008 roku. Informacj ę na ich temat mo Ŝna zaczerpn ąć ze strony internetowej M Ś http://www.mos.gov.pl/natura2000/.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tychowo na tle systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 2 M – Wybrze Ŝa Bałtyku, 6 M – Pojezierza Drawskiego, 9 M – Pojezierza Kaszubskiego; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 5 m – Pojezierza Szczecineckiego; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 4 k – Pars ęty, 5 k – Radwi, 6 k – Grabowej; W granicach arkusza Tychowo znajduje si ę fragment obszaru specjalnej ochrony siedlisk Dorzecze Pars ęty, obejmuj ącego dolin ę Pars ęty od źródeł koło Pars ęcka do strefy uj- ściowej w Kołobrzegu (tabela 6). Na terenie arkusza w obr ębie tego obszaru znajduj ą si ę doliny rzek Pars ęty, Trzebiegoszcz, Raduszy, Perznicy i Ło źnicy. S ą to przewa Ŝnie le śne kompleksy z podmokło ściami i torfowiskami. Wyst ępuj ą tu rozległe połacie ró Ŝnego typu lasów łęgowych. Pars ęta i jej dopływy posiadaj ą najlepsze w Polsce, a mo Ŝe w Europie, warunki dla tarła łososi, co zapewnia zachowanie naturalnej populacji tego gatunku w kraju. Naturalny charakter rzeki i jej dopływów zapewnia ponadto dobre warunki tarła dla innych ryb łososio- watych: troci w ędrownej, pstr ąga potokowego i lipienia. Obecne tu s ą równie Ŝ inne gatunki ryb cennych przyrodniczo i gospodarczo: liczna populacja strzebli potokowej i w ęgorza pochodzenia naturalnego, który dociera do Pars ęty z odległych atlantyckich miejsc rozrodu. Do- lina Pars ęty stanowi równie Ŝ cenny obszar dla rozrodu wydry oraz dla ptaków drapie Ŝnych:

38 orlika krzykliwego, błotniaka stawowego, kani rudej, bielika, puchacza oraz ptaków zwi ąza- nych z obszarami wodno-błotnymi: bociana białego, bociana czarnego, zimorodka, Ŝurawia. Ponadto jest to wa Ŝny obszar dla zimowania ptaków wodno-błotnych na Pomorzu. Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Kod Nazwa ob- Poło Ŝenie centralne- Po- Poło Ŝenie administracyjne obszaru NUTS Typ Kod szaru i sym- go punktu obszaru wierzch- w granicach arkusza Lp obszaru obszaru bol oznaczenia obsza- Długo ść Szeroko ść Wojewódz- Powiat Gmina nia na mapie ru (ha) geogr. geogr. two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 białogardz- Bobolice, Dorzecze PLH 16 °03 ’44’’ 53 °56 ’44’’ zachodnio- ki, Grzmi ąca, 1 K Pars ęty 27710,43 PL0G2 320007 N E pomorskie koszali ński, Tychowo, S szczecinecki Barwice Dolina Radwi PLH Chocieli 16 °39 ’14’’ 54 °02 ’04’’ zachodnio- białogardzki Tychowo 2 E 21861,73 PL0G2 320022 i Chotli N E pomorskie koszali ński Bobolice S Ostoja PLB 16 °08’03’’ 53 °35 ’26’’ 139754,5 zachodnio- 3 F Drawska PL0G2 szczecinecki Barwice 320019 N E 2 pomorskie P Kolumna 2: K – obszar cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO), E – specjalny obszar ochrony (SOO), który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina, F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO Kolumna 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Dolina Chotli znajduje si ę w obr ębie specjalnego obszaru ochrony siedlisk Dolina Rad- wi, Chocieli i Chotli. W stromych w ąwozach i jarach doliny Chotli wyst ępuj ą zbiorowiska gr ądów i buczyn. Charakterystyczne s ą równie Ŝ rozległe ł ęgi olszowo-jesionowe, podgórskie łęgi źródliskowe na zboczach doliny, zaro śla wierzbowe, ł ąki trz ęś licowe, u Ŝytkowane do dzi ś świe Ŝe ł ąki, ziołoro śla oraz wiele biotopów dla cennej fauny. W południowo-zachodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę fragmenty obszaru specjalnej ochrony ptaków (OSO) Ostoja Drawska. Obszar obejmuje cz ęść Pojezierza Draw- skiego z ponad 50 jeziorami. Ostoja Drawska stanowi bardzo wa Ŝne miejsce dla kilku gatun- ków ptaków drapie Ŝnych. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy Ŝej 3% puchacza oraz conajmniej 1% krajowej populacji bielika, błotniaka stawowego, bociana czarnego, kani czar- nej, kani rudej, orlika krzykliwego, trzmielojada, czapli siwej, g ągoła. W stosunkowo du Ŝym zag ęszczeniu wyst ępuje b ąk i bocian biały.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Tychowo najstarsze stanowiska archeologiczne pochodz ą z epoki kamienia. S ą to mi ędzy innymi ślady osad w dolinie Pars ęty, w okolicy Kikowa i Kowalek.

39 W Kowalkach odkryto fragmenty naczy ń i narz ędzi krzemiennych nale Ŝą cych do ludu kultury amfor kulistych. W pobli Ŝu miejscowo ści Jatynia i Wełdkowo zinwentaryzowano liczne kur- hany. Ślady osiedli kultury łu Ŝyckiej odnaleziono w rejonie Kikowa i Kowalek, kultury pomorskiej w dolinie Pars ęty oraz w miejscowo ściach Czarnkowo i Tychowo. Okres rzymski zaznaczył si ę w dolinie Leszczynki oraz w okolicach Kikowa, Kłosina, Kowalek, Nosib ądów. Liczne ślady osadnictwa pochodz ą z okresu średniowiecza. Grodzisko sto Ŝkowate z XIII–XV wieku otoczone fos ą odnaleziono w Wełdkówku, nad rzek ą Chotl ą, w pobli Ŝu dwóch gro- dzisk wczesno średniowiecznych odkrytych w Woj ęcinie. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków oraz te, które maj ą du Ŝą warto ść poznawcz ą lub posiadaj ą własn ą form ę krajobrazow ą. Na obszarze arkusza Tychowo, poza stanowiskami archeologicznymi, ochron ą konser- watorsk ą obj ęte s ą obiekty budownictwa sakralnego oraz zespoły pałacowo-parkowe. Do najstarszych zabytków nale Ŝy ryglowy ko ściół w Tychowie zbudowany z kamienia polnego i cegły w XV/XVI wieku, przebudowany w XIX wieku. W środku zachował si ę XVI – wiecz- ny ołtarz szafkowy. Otoczony lipami ko ściół posiada wie Ŝę na planie kwadratu z 1830 roku, w której znajduje si ę dzwon gotycki odlany prawdopodobnie w 1594 r. W roku 1859 dobu- dowano do ściany południowej korpusu ko ścioła neorenesansow ą kaplic ę z krypt ą grobow ą w podziemiu. W Tychowie na uwag ę zasługuje równie Ŝ park z drugiej połowy XVIII wieku utworzony w stylu barokowym, od XIX wieku krajobrazowy. Gotyckie ko ścioły zachowały si ę równie Ŝ w Nosib ądach, Grzmi ącej i Krosinie. Najstar- szy jest ko ściół w Nosib ądach zbudowany w pierwszej połowie XVI wieku, przebudowany w XVIII i XIX wieku. Wewn ątrz na uwag ę zasługuje barokowy ołtarz i rokokowa ambona. Ko ściół w Grzmi ącej pochodzi z 1600 roku, w Krosinie z 1734 roku. Pi ękne zabytkowe ko- ścioły znajduj ą si ę równie Ŝ w Tyczewie i Kowalkach. W Kikowie zachowała si ę neoroma ń- ska kaplica – mauzoleum rodziny von Kleist, obecnie ko ściół filialny pw. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego. Do rejestru zabytków wpisano zespoły pałacowo-parkowe pochodz ące z XIX wieku w Sm ęcinie i Nosib ądach. Klasycystyczny pałac w Nosib ądach otoczony jest parkiem krajo- brazowym z licznym starodrzewem, m.in.: d ębami szypułkowymi, bukami, klonami i lipami. Pałac z wie Ŝą w Sm ęcinie zbudowano w latach 1854–56 i rozbudowano w końcu XIX stule- cia. Park został zało Ŝony w połowie XIX wieku. Do rejestru zabytków na obszarze arkusza wpisano równie Ŝ parki w miejscowo ściach: Tyczewo, Dobrociechy, Woj ęcino, Ujazd, Sucha oraz Grzmi ąca.

40 XIII. Podsumowanie

Podstawow ą funkcj ą obszaru obj ętego arkuszem Tychowo jest rolnictwo oparte na Ŝy- znych glebach oraz gospodarka le śna. Przewa Ŝa tu rolnictwo wielkoobszarowe, w którym dominuj ą uprawy o kierunku Ŝytnio-ziemniaczanym i ł ąkowo-pastwiskowym. Lasy wyst ępuj ą na niemal całym badanym obszarze, w niezbyt zwartych kompleksach. S ą to bory i lasy mieszane świeŜe oraz bory świe Ŝe, głównie z udziałem sosny. Na omawianym terenie udokumentowano 4 zło Ŝa: dwa zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej, jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego i jedno zło Ŝe torfu. Aktualnie eksploatowane s ą zło Ŝe torfu oraz kruszywa naturalnego oraz okresowo złoŜe kredy jeziornej. Na omawianym obszarze nie istniej ą zbyt du Ŝe mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ. Obszary perspektywiczne dla kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego wyznaczono w okolicach miejscowo ści Warnino i Kowalki, a dla surowców ilastych ceramiki budowlanej we wschodniej cz ęści arkusza. Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę poszukiwania kredy jeziornej w rejonie Tycho- wa, Warnina i Kikowa oraz piasków i Ŝwirów w okolicach miejscowo ści Nosib ądy. Z podob- nym skutkiem zako ńczyły si ę przeprowadzone poszukiwania w ęgla brunatnego. Wody pitne ujmowane s ą głównie z utworów czwartorz ędowych, wyst ępuj ących na ca- łym obszarze arkusza oraz w mniejszym stopniu ze stropowej cz ęś ci utworów trzeciorz ędo- wych. Jako ść ich jest dobra. W ramach monitoringu diagnostycznego badana jest jako ść wód rzeki Pars ęty i Chotli. Prowadz ą one wody III klasy jako ści. Tereny preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w cz ęś ci pół- nocnej, środkowej i południowej. Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły, osi ągaj ące mi ąŜ szo ść do 35 m. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowi- ska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony śro- dowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. W granicach arkusza warunki budowlane s ą dobre z wyj ątkiem dolin rzek, ich stref kraw ędziowych i na stromych zboczach, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Północna cz ęść terenu arkusza le Ŝy w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk systemu Natura 2000 – Dolina Radwi, Chocieli i Chotli, cz ęść południowa i środkowa w Do- rzeczu Pars ęty, a cz ęść środkowa i wschodnia w obszarze specjalnej ochrony ptaków – Ostoja Drawska. W stromych w ąwozach i jarach doliny Chotli wyst ępuj ą zbiorowiska gr ądów, bu-

41 czyn rozległych ł ęgów olszowo-jesionowe oraz wiele biotopów dla cennej fauny. Dorzecze Pars ęty, obejmuj ącego dolin ę Pars ęty i jej dopływów od źródeł koło Pars ęcka do strefy uj- ściowej w Kołobrzegu. Ostoja Drawska stanowi wa Ŝne miejsce dla kilku gatunków ptaków drapie Ŝnych. Dobre warunki glebowo-klimatyczne determinuj ą rozwój rolnictwa wielkoobszarowego i gospodarki hodowlanej. Wyst ępowanie licznych kompleksów le śnych oraz poło Ŝenie na Pojezierzu Drawskim stwarza dogodne warunki do wypoczynku i sprzyja rozwojowi turysty- ki.

XIV. Literatura

GIENTKA M., MALON A., DYLONG J., (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNA B., MA ĆKÓW A., 1983 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w województwie koszali ńskim (okolice Białogardu). Arch. Za- chodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego Delegatura w Koszalinie. GÓRNA B., ULATOWSKI S., 1985 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy jeziornej „Tyczewo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKA K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspono- wanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GUMI ŃSKA A., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Tyczewo I”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. JONAK Z., 1967 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych wykonanych w rejonie Koszalina w 1967 r. w ramach prac bud Ŝetowych. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JUSZCZAK E., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat C 1 zło Ŝa torfu „Nosi- bądy” w Nosib ądach. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego De- legatura w Koszalinie. KACPRZAK L., TUŁODZIECKA-DUDA A., JANICA D., 2003 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Tychowo. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

42 KLECZKOWSKI A. S. red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górni- czo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KWAPISZ B., 2000 a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Tycho- wo. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KWAPISZ B., 2000 b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Tychowo. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. MAKSIAK S., MRÓZ W., 1978 – czwartorz ęd środkowej cz ęś ci Pojezierza Pomorskiego. Z bada ń czwartorz ędu w Polsce, 19, Biul. Inst. Geol., 30. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIEDZIELSKI A., BAJOREK J., 1969 – Orzeczenie geologiczne z bada ń przeprowadzonych w rejonie Koszalin-Białogard w celu udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego Delegatura w Koszalinie. PACZY ŃSKI B., (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PETELSKI K., 1986 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Warnino”, gmina Tychowo, Województwo Koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

43 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 229, poz. 2313 z dnia 21 pa ździernika 2004 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 5 wrze śnia 2007 r. zmieniaj ące rozporz ą- dzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 179, poz. 1275 z dnia 28 wrze śnia 2007 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 27 pa ździernika 2008 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 198, poz. 1226 z dnia 6 listopada 2008 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SEREDY ŃSKA-IWANIUK L., 1969 – Orzeczenie geologiczne z prac poszukiwawczych za węglem brunatnym w rejonie Bobolic. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. STACHY J., (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STAN środowiska województwa zachodniopomorskiego w roku 2007, Inspekcja Ochrony Środowiska, 2008. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie, Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. STAN środowiska województwa zachodniopomorskiego w latach 2004–2005, Inspekcja Ochrony Środowiska, 2006. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szcze- cinie, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. TCHÓRZEWSKA D., JARECKA K., 1971 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych za zło Ŝami kredy jeziornej na obszarze powiatu Białogard, woj. koszali ńskie. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego Delegatura w Koszalinie

44 USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw z 2007 r. nr 39, poz. 251. WI ŚNIOWSKI Z., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tychowo (121). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.