SHELL VENSTER Uitgave Van Shell Nederland B.V

SHELL VENSTER Uitgave van Shell Nederland B.V. n juli/augustus 2009

Afscheid van Jeroen van der Veer: zijn eerste Is dit het ‘super-nieuwe rijden’? In elk geval baas dacht destijds dat hij een heel goede slaagden de (Franse) winnaars van technoloog kon worden. Het verliep uiteindelijk de 25ste Shell Eco-marathon erin om op allemaal anders. “Plichtsbesef” en telkens joggen één liter Euro 95 precies 3.771 kilometer vormden zijn brandstof. pagina 10 af te leggen. PAGINA 14

peter voser: “ceo zonder groot ego” inhoud voorwoord Peter Voser, de nieuwe man aan het roer “Ik ben geen pleitbezorger en evenmin een scepticus, van Royal Dutch Shell plc ik ben een getallenman.” Wie dit gevoel deelt moet onverwijld richting boekhuis fietsen *) voor ‘Sustainable Peter Voser is Zwitser, hij Energy – without the hot air’. Wie zijn gevoelens durft houdt van “beide benen op de bloot te stellen aan feiten, ontdekt een goudmijn in dit grond” en heeft als filosofie werk van Cambridge-hoogleraar (natuurkunde, compu- dat geen leider ooit beter kan terij en neurale systemen) David JC MacKay. MacKay is een man die zich niet laat meeslepen door zijn dan de som van de mensen de euforie van de evangelisten van alles wat onder het in een organisatie. “Ik bepaal fossiele containerbegrip duurzame energie gevangen kan wor- de richting, maar het uitvoe- bedienden den, hij rekent en blaast daarmee menige mythe omver. ren ervan doen alle mensen in “Getallen hebben we nodig, geen bijvoegelijke naam- Shell.” PAGINA 4 woorden”, zegt hij ergens, doelend op de mensen die elke (potentië) bijdrage van een alternatieve energiebron onveranderlijk omschrijven met ‘enorm groot’. MacKay erkent dat zo’n bijdrage misschien wel ‘enorm’ lijkt, maar vergeleken met een ander soort ‘enorm’, namelijk de actuele en nog meer de aanstaande energieconsumptie, plotseling helemaal niet zo enorm meer is. Technologie made in India; Shell bouwt MacKay heeft de eigenschap plezierig te kunnen schrijven over abstracties, in dit geval over alles researchcentrum in Bangalore wat met energie, vooral duurzame energie, te maken heeft. En dat is nogal wat nu de energievoor- ziening, vooral onder invloed van klimaatangst, steeds sterker gepolitiseerd wordt. Shell bouwt in snel tempo aan Hij kijkt met een gezond-verstandbril naar alles wat is en wordt gezegd over de nieuwe energie- een derde groot technologie- voorziening en maakt vervolgens zijn rekensommetjes. Daarbij schuwt MacKay ook het klein ve- centrum op Groepsniveau. nijn niet over veel journalistieke, actievoerderige en politieke onkunde en hypocrisie; bijvoorbeeld Daarvoor is India gekozen, een dat toen (de toenmalige) premier Tony Blair stelde dat het land 60% minder CO2 zou moeten kwestie van hoog onderwijs- uitstoten in 2050 op datzelfde moment de (eveneens toenmalige) minister van Financiën Gordon niveau, de nabijheid van Brown weer eens de grote olie-exporterende landen opriep om vooral meer olie te gaan produce- Aziatische groeimarkten en ren. Of hoe Blair, op een reactie van een journalist dat het laten vervallen van een voorgenomen een aansluitende taal en gezinsvakantie met het vliegtuig naar Barbados van echt leiderschap zou getuigen, antwoordde dat zo’n vakantie zonder vliegtuig toch best knap onhandig zou zijn. cultuur. PAGINA 18 Getallen rond energie leiden vaak makkelijk tot begripsverwarring, maar hier heeft MacKay een aardige keuze gemaakt door alle energiegebruik terug te brengen tot een eenheid op menselijke schaal, namelijk de kilowattuur per dag per persoon (kWh/d/p). En zoals het een ‘echte’ Cambridge-hoogleraar betaamt (wie laat zich voor zijn boek fotograferen in korte broek, witte Energietransitiemodel: zelf aan benen, donkere sokken, op een fiets met een lullig rieten stuurmandje?) weet hij deze 1 kWh/d/p de energieknoppen kunnen draaien extra begrijpelijk te maken met de constatering dat dit net zoveel energie is als één mannelijke bediende je op een dag kan leveren. John Kerkhoven raakte zo Elders rekent MacKay voor dat als het binnenlandse energiegebruik van Groot-Brittannië wordt gefascineerd door de energie- gedeeld op het aantal inwoners, dit 125 kWh per dag betekent, plus nog eens 40 kWh/d die toekomst dat hij zijn werk als verborgen zit in geïmporteerde producten. Elke Brit heeft dus 165 men servants in dienst, hoofdza- strategisch adviseur opzij zette kelijk in de vorm van fossiele energie. (Nederlanders overigens nog meer, onze economie is qua om een publiek energietransi- structuur energie-intensiever dan de Britse.) tiemodel te ontwerpen. Ieder- Maar weer gelijk voor beide landen aan de Noordzee is het intense verlangen bij velen om een kan nu de consequenties de fossiele bedienden te vervangen door groene collega’s. En dan schiet de rekenmachine van van beleidskeuzes in energie in MacKay in een hogere versnelling; valt fossiele energie een-op-een te vervangen door homemade beeld krijgen. PAGINA 22 renewables? In theorie zou het kunnen, als je even niet naar de rekening kijkt, wat MacKay juist weer wel doet, maar er zijn ook andere bezwaren: de lithanie is lang: Kernenergie? Onveilig – en dit is toch niet duurzaam. Zonnecellen? Dat staat niet in onze straat. Concentrated solar power? Te duur. Windmolens? Ik wil ze niet zien. Wind op zee? Niet bij mijn vogels, niet op mijn radar, niet bij mijn schepen. Bioteelten? Niet op mijn akker. Meer bos? Daar gaat het landschap. EN VERDER: Waterkracht? Niet in mijn dal. CCS? Niet onder mijn tuin. (Overigens is er ook zo’n klaagzang Qua complexiteit waren de onderhandelingen met de Russische over kolen, olie en gas.) Daarom denkt MacKay dat Groot-Brittannië - en continentaal plateau - in regering over het Sakhalin-project wel zo ongeveer de lastigste die theorie 180 kWh/d/p aan renewables zou kunnen opbrengen (ex-kernenergie) maar dat ‘wetten Jeroen van der Veer meemaakte in zijn loopbaan. Een terugblik. en andere bezwaren’ de feitelijke productie beperkt gaan houden tot 18 kWh/d/p. PAGINA 10 Dus wat dan? Volgens MacKay staan twee wegen In het boek ‘Brondenken’ zoekt Dorien Lathouwers naar criteria open, heel erg veel elektriciteit maken, vooral voor trans- voor een overkoepelend, samenhangend organisatiemodel. PAGINA 21 port, en heel anders gaan leven; de kachel lager, ge- Ron Katoen uit Klazienaveen is gekozen tot de beste ‘gouden bouwen/huizen zwaar isoleren, minder vliegen, minder retailer’ in de Nederlandse verkooporganisatie. Zijn les: “Het gaat consumeren, zes van de zeven dagen vegetarisch eten. altijd om aandacht geven aan mensen.” PAGINA 25 En misschien allemaal wel in korte broek op de fiets met Medewerker Marios Christou onderzoekt de invloeden van weer, de boodschappen in een rieten mandje. wind en water op offshoreconstructies – vooral ‘spookgolven’ fascineren hem. PAGINA 28 Piet de Wit Biobrandstoffen zullen niet overal een oplossing brengen maar Hoofdredacteur Shell Venster ze moeten ook niet onderschat worden. Arme boeren worden er echter niet rijk van, voorspelt hoogleraar Louise Fresco. PAGINA 30 En zoals altijd, ook nu weer actualiteiten uit de wereld van Shell, *) Ook aardig: David MacKay zegt niet te willen verdienen aan zijn boek: iedereen is vrij om de hele tekst te downloaden energie en milieu. PAGINA’S 3, 9, 20 en 30. (www.withouthotair.com) en die tekst ook vrij te gebruiken.

colofon uitgave van Shell Nederland BV Adres Carel van Bylandtlaan 30, 2596 HR Den Haag. Postbus 444, 2501 CK Den Haag. Telefoon 070 - 377 87 00 Hoofdredactie Piet de Wit artdirector Toon Beekman (www.defabriek.nl) Medewerkers Ernst Bode, Hollandse Hoogte, Monika Jak, Peter Konter, Jeroen Kroos, Hans Lagendaal, Moker Ontwerp, Wilfried Overwater, John Stoel Druk Roto Smeets GrafiServices Utrecht

Shell Venster wordt verspreid onder geïnteresseerden in de activiteiten van Shell Nederland en Royal Dutch Shell. Het blad is gratis verkrijgbaar. Abonnementen kunnen via email-adres [email protected] worden aangevraagd en via: Administratie Shell Venster, Postbus 444, 2501 CK Den Haag.

Tweemaandelijkse publicatie Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen of bewerken van artikelen dient men toestemming van de redactie te vragen. In de meeste gevallen zal die graag worden gegeven. Hoewel Shell-maatschappijen een eigen identiteit hebben, worden zij in deze publicatie soms gemakshalve met de collectieve benaming ‘Shell’ of ‘Groep’ aangeduid in passages die betrekking hebben op maatschappijen van Royal Dutch Shell, of wanneer vermelding van de naam van de maatschappij(en) gevoeglijk achterwege kan blijven. omslagfoto: ernst bode VOORBEHOUD Als in dit blad meningen staan over mogelijke toekomstige ontwikkelingen, mogen deze niet worden beschouwd als een advies tot aan- of verkoop van aandelen Royal Dutch Shell plc.

2 - juli/augustus 2009 - Shell venster shell actueel

Irak: grote potentie, grote investeringen Van alle grote olielanden heeft Irak olievelden worden aangeboden. Voor momenteel de grootste groeipotentie. naar schatting $20 miljard investerin- Nu ligt de olieproductie op zo’n 2,5 gen zou de productie uit deze velden miljoen vaten per dag maar volgens met 2 miljoen vaten per dag kunnen olieminister Hussein al-Shahristani groeien. kan dat groeien tot 6 mln v/d in 2017, Olieminister al-Shahristani geeft ook inbegrepen een gemiddelde natuur- leiding aan een derde groot project, lijke productiedaling in bestaande vel- de ontwikkeling van aardgasvelden den van 1,9 procent per jaar. plus het verzamelen en verwerken Om de groei te realiseren wil Irak van nu nog bij de oliewinning afgefak- contracten sluiten met oliemaatschap- keld gas. Het gaat hierbij in totaal om pijen voor het vernieuwen van de pro- een productiegroei tot 17 miljard m3/ ductiefaciliteiten op zes grote olie- jaar. Gasexport (in de vorm van LNG) velden, Kirkuk, Bai Hassan, Rumaila, zou in 2012 kunnen beginnen. Zubair, fase een van West Qurna en Inclusief investeringen in nieuwe raf- een combinatie van drie velden in finagecapaciteit (vijf nieuwe raffi- het Missanbekken. Dit kan, tegen een naderijen plus uitbreiding van twee investering van zo’n $15 miljard, bin- bestaande) zou de totale rekening nen drie tot vier jaar 1,5 miljoen vaten van deze groeiambitie alleen al voor extra olie per dag opleveren. De gun- de eerstvolgende vijf jaar $50 miljard Salym stoomt op ning van deze projecten wordt medio bedragen aldus de olieminister. 2009 verwacht. Shell onderhandelt met Irak over het Met een totaal investeringsniveau onze doelen overtroffen. We weten Tegen het eind van het jaar is de gun- gasverzamel- en NLG-project en heeft van $1,4 miljard is Salym Petroleum ons hoge prestatieniveau te handha- ning gepland van een tweede ronde interesse in het uitvoeren van een Development N.V. (SPD), met een ven, we boorden putten sneller dan waarbij nog niet volledig ontwikkelde olieproject. 50% eigendom van Shell, een van de gepland en leverden installaties snel- grotere energieprojecten in Rusland ler op terwijl ook de beschikbaar- die met buitenlands kapitaal zijn gefi- heid van de installaties hoger was nancierd, maar het is gelijktijdig een dan gedacht. Ik ben ervan overtuigd oogte van de minst bekende operaties. dat als we deze prestatie handha-

Het in het westen van Siberië gele- ven SPD een van de best opererende andse h ll gen Salym-complex omvat drie vel- bedrijven in Siberië wordt.” o den, West-Salym, Upper-Salym en Vadelyp. Na de ontdekking van het De meest in het oog springende foto: h eerste veld in 1966 duurde het tot prestatie van SPD is het omvangrijke 1996 voor Shell en Evikhon (Sibir) boorprogramma dat met ongekende samen SPD oprichtten waarna vanaf snelheid wordt uitgevoerd. In 2008 2003 de productie echt ter hand werd in opdracht van SPD in totaal werd genomen. 305 kilometer boordiepte geprodu- In januari 2007 overschreed de dage- ceerd in 106 opgeleverde putten. lijkse productie de 70.000 vaten en De eerste put in 2003 werd in in oktober werd de 100.000-grens 33 dagen geboord, maar eind 2008 gepasseerd. In april 2009 werden werd een put van 2.530 meter in wel- per dag 160.000 vaten olie geprodu- geteld 5 dagen en 14 uur geboord. ceerd. Volgens de Russische autori- De bijzondere prestaties worden teiten bevaten de drie velden samen geleverd door een combinatie van zo’n 1.110 miljoen vaten winbare Russische boorploegen en Russisch olie. boormaterieel (UralMash boorto- Harry Brekelmans, de CEO van SPD: rens) en Shell boortechnologie, zoals “Met onze productiegroei hebben we die van ‘Drilling the Limit’.

Rusland en Shell breiden gascontacten uit

Met de handtekeningen van Alexey Miller, de olie- en gasproducent in Oost-Rusland gas afgeleverd krijgt in Duitsland. In aanvul- directievoorzitter van Gazprom, en Jeroen waarin zowel Gazprom als Shell aandeel- ling op de akkoorden krijgt Gazprom een van der Veer (toen nog) chief executive van houder zijn. Beide handelsbedrijven kopen deel van de capaciteitsrechten van Shell in Shell, hebben beide energiebedrijven medio 1 miljoen ton LNG per jaar van SEIC in het een LNG-importterminal in Baja California in april hun gascontacten versterkt. tijdvak 2009-2028. Aanvankelijk had Shell Mexico en pijpleidingtoegang zodat het gas Op het Gazprom-hoofdkantoor in Moskou een veel groter volume LNG van Sakhalin-II naar het nabijgelegen Zuid-Califiornië ver- werd een overeenkomst gesloten waar- gecontracteerd. scheept kan worden. Hiermee krijgt Rusland bij zowel Shell Eastern Trading als Gaz- De overeenkomst is aangevuld met een een eerste eigen entree op de VS-gasmarkt. prom Global LNG vloeibaar aardgas kopen akkoord waarbij Shell gedurende 20 jaar van Sakhalin Energy Investment Cy (SEIC), jaarlijks 1,3 mld m3 Russisch pijpleiding-

Shell venster - juli/augustus 2009 - 3 TEKST piet de wit, david woodruff foto’s ernst bode

Vanaf 1 juli is Peter Voser de nieuwe Chief Executive Officer van Royal Dutch Shell plc. In zijn eerste interview als CEO geeft hij een inzicht in zijn zakelijk denken en vertelt hij iets over zichzelf. ‘Ik ben geen CEO met een groot ego’

Sommige mensen denken dat omdat “Wij hebben een zeer intens activitei- De economische recessie – met name daarin is men kortzichtig geweest. Ja, u een ‘financiële man’ bent u agres- tenprogramma in uitvoering dat tot de rol die banken in het ontstaan ervan de banken bijvoorbeeld.” sief achter de kosten aan zult gaan, met de omvangrijkste in de hele bedrijfs- hebben gespeeld – heeft het vertrouwen name in de huidige omstandigheden. tak behoort. We wegen zorgvuldig af in de markt ondermijnd. Jack Welch zei Hoe wilt u de belangrijkste belang- Is dat een juiste inschatting, en als het zo hoeveel nieuwe investeringsprojecten kort geleden: “Zo op het oog is hebbenden bij een bedrijf rangschikken, is, wat kunnen we verwachten? we nog aan boord zullen nemen nu ‘aandeelhouderswaarde’ het domste de werknemers, de klanten en de “Zoals u hebt kunnen zien is het de balans tussen kosten en olieprijzen idee van de wereld.” Was u verrast te aandeelhouders? beeld al geschetst hoe de volgende niet langer in evenwicht is. Met ope- horen dat zelfs Jack Welch nu aandeel- “Zonder succesvolle werknemers kun fase in de ontwikkeling van Shell rationele kosten presteren we rede- houderswaarde verwerpt als het je geen lange-termijn waarde voor je eruit gaat zien. De strategie van lijk goed op sommige terreinen, maar belangrijkste principe om een beurs- aandeelhouders creëren. En als klan- ‘more upstream, profitable down- bij andere zijn we duurder dan onze genoteerd bedrijf mee te leiden? ten je producten niet willen kopen stream’, die al bestaat sinds de intro- concurrenten en zitten we qua presta- “Heel interessant om deze uitspraak heb je niet genoeg werk voor je mede- ductie ervan in 2004, omvat een strikt ties in het tweede of soms zelfs derde te leggen naast de boeken die Jack werkers en genereer je geen optimale beheer van onze resultaten en legt kwartiel. Dat moet aandacht krijgen.” Welch eerder schreef. Uiteindelijk waarde. Een bedrijf kan niet bestaan grote nadruk op onze kasstroom. En draait het leiden van een bedrijf altijd zonder werknemers en klanten, zo zoals ik kort geleden zei op ons Senior Waar wilt u een versnelling realiseren? om het creëren van lange-termijn eenvoudig is het.” Management Forum in Berlijn maken “Shell kent nog steeds tamelijk com- waarde, en laten we dat aandeelhou- de kosteninflatie in onze bedrijfs- plexe werkmethoden, we moe- derswaarde noemen omdat aandeel- Shell heeft voor 2009 een groei met tak plus de relatief lagere prijzen het ten onze processen stroomlijnen en houders nu eenmaal de eigenaar zijn vijf procent in dividend aangekondigd. noodzakelijk dat de kosten naar bene- die activiteiten wegsnijden die geen van bedrijven.” Waarom worden aandeelhouders den gaan overeenkomstig de olie- en waarde opleveren. Daarna moeten we “Ik ben altijd tegenstander geweest anders behandeld dan werknemers, gasprijzen van nu. Dat betekent een deze processen vereenvoudigen, de van ‘snelle’ aandeelhouderswaarde. van wie velen op een nul procent loon- continue aandacht voor kostendisci- resterende activiteiten moeten gestan- Het gaat om een lange-termijn ver- dieet zijn gezet? pline. Niet omdat ik een financiële daardiseerd worden en, waar moge- plichting om waarde te creëren en die “Ons dividendbeleid is lange-termijn man ben maar omdat ik een onder- lijk, moet het werk worden geautoma- moet geoptimaliseerd worden in de beleid. Shell is tegelijk ook altijd een nemingsman ben. We gaan de kos- tiseerd. Dat is onze visie en ik ben van hele waardeketen en over tijd. Aan- sociale werkgever geweest, maar af ten aanpakken door een combinatie plan daar verder mee te gaan. Binnen deelhouderswaarde is nu en in de toe- en toe zijn harde beslissingen nodig van eenvoudiger structuren, snel- Shell hebben we nog steeds moeite komst net zo belangrijk als het altijd om op lange-termijn waarde te kun- lere besluitvorming en eenvoudiger met wegsnijden en vereenvoudigen.” was, maar sommige ondernemingen nen blijven creëren. We willen met manieren van werken.” en sectoren hebben dat overdreven, ons arbeidsvoorwaardenbeleid con-

4 - juli/augustus 2009 - Shell venster ‘Ik ben geen CEO met een groot ego’

currerend zijn en dit wordt telkens Nu al hebben middelgrote en Denkt u dat de aandeelhouders u zullen internationaal vergeleken. We beta- kleinere bedrijven verminderingen in begrijpen? len goed en blijven dat ook op de investeringen met 15 tot 25 procent “Aandeelhouders stemden in de afge- langere termijn doen, ook in moei- aangekondigd. lopen jaren in met onze investerings- lijke tijden zoals nu. We willen het “Dat versterkt alleen maar de zorg plannen en ik ben ervan overtuigd dat beste talent uit de markt halen en dat als de vraag straks terugveert hij ze begrijpen dat je niet kunt stoppen we willen bekendstaan om onze spoedig het aanbod gaat naderen, en met projecten waarvan de bouw al professionaliteit.” we weten allemaal wat dat betekent voor de helft of driekwart gevorderd – krapper wordende markten en stij- is. De vraag is nu hoeveel nieuwe Als andere oliemaatschappijen hun divi- gende prijzen. Zo’n beleid leidt er projecten we moeten starten, dat is dend zouden verlagen, zult u dan volgen? gewoon toe dat de volgende olieprijs- natuurlijk een punt van aandacht voor “Als bedrijven denken dat hun kosten- schok al in de pijpleiding zit.” beleggers. Ons antwoord is heel dui- niveau niet meer in evenwicht is met delijk: we willen een activiteiten- de korte-termijn olie- en gasprijzen, Waarom is het een goed idee voor Shell niveau handhaven overeenkomstig moeten er beslissingen vallen. Bedrij- om het uitgavenniveau net zo hoog te onze lange-termijn bedrijfsstrategie ven kunnen dan hun uitgavenniveau houden als in het laatste topjaar 2008? van een hoge kasstroom en concurre- “We gaan verlagen of nadenken over de belo- “Onze strategie is niet veranderd; wij rende dividenden. Maar ik accepteer de kosten ning voor aandeelhouders. Alle olie- geloven niet in een ‘hollen of stilstaan’ dat beleggers een wat kortere tijdsho- aanpakken en gasbedrijven zullen met deze vraag investeringsbeleid. Daarom gaan wij rizon hebben dan de dertig tot veertig in de komende twaalf tot achttien door met onze plannen om dit jaar jaar die normaal is voor grote olie- en door een maanden geconfronteerd worden. $31-32 miljard te investeren. Met suc- gasprojecten.” combinatie van Het zou mij niet verbazen als som- ces onderhandelen we momenteel eenvoudiger mige bedrijven besluiten hun kapi- met toeleveranciers en aannemers Wanneer begint de wereldeconomie taaluitgaven te verlagen of uiteindelijk over lagere prijzen. Dat kan een effect weer te groeien? structuren, zelfs hun dividenden. Het is lastig te krijgen in de komende één tot ander- “Ik denk zelf dat we naar 2010 moe- snellere voorspellen hoe individuele bedrijven half jaar en kan ons investeringsni- ten kijken voor een verbetering.” besluitvorming zullen reageren maar de omstandighe- veau in 2010 en 2011 beïnvloeden, en eenvoudiger den zijn momenteel zeer hard en zul- maar het is nu nog te vroeg om daar al En u ziet Shell het wel uitzweten tot len zonder twijfel sommige bedrijven over te praten.” de terugkeer van de wereldwijde manieren in problemen brengen.” economische groei? van werken.”

Shell venster - juli/augustus 2009 - 5 “Als we meer geld kunnen maken door bezittingen te verkopen en dat geld vervolgens te investeren in nieuwe producties met een hogere marge, dan is dat goed ondernemerschap.”

“We hebben altijd gewerkt met een productiecapaciteit verkocht, voor een bronnen als oliezanden – allemaal tech- voorlopig niet ontwikkeld worden. lange-termijn visie, en een van de gemiddelde prijs van $50 per vat nologische uitdagingen en duur in ont- Op de langere duur echter zullen de manieren waarop we dit deden was bewezen reserves. Waarom verkoopt wikkeling. Zal dit winstgevend kunnen normale marktmechanismen de overeen tamelijk conservatieve kijk op Shell zoveel capaciteit als de Groep zijn als de olieprijzen laag blijven? hand krijgen. Productie zal dan niet prijsontwikkelingen, onze balans en gelijktijdig worstelt om de productie op “Meer dan negentig procent van onze in staat zijn de vraag bij te houden, de kasstroom. We stapten deze neer- niveau te houden? We zijn toch een huidige olie- en gasproductie is con- dus gaan de prijzen omhoog en komt gaande cyclus binnen met een gearing oliemaatschappij, geen investerings- ventioneel en we denken in 2015 nog er uiteindelijk toch nieuwe productie van nog geen zeven procent waardoor bank, is het niet? steeds boven de 85 procent te zitten, tot stand.” we goed voorbereid zijn op wat gaat “Het antwoord is duidelijk, we zijn dus blijven we nog lang overheersend komen. Toch denk ik dat de economi- een geïntegreerd olie- en gasbedrijf. een conventioneel olie- en gasbedrijf. Dat is het beeld van het Scramble sche recessie een blijvend effect zal Maar we zijn ook een bedrijf met Momenteel bouwen we projecten scenario van Shell, pieken en dalen. hebben. Daarom zullen kosten en effi- een actief portfoliobeheer. Bezittin- die over een aantal jaren een miljoen ”En daarom ook hebben wij een ciëntie de kern zijn van het succes van gen hebben een zekere levensduur en vaten per dag aan nieuwe productie- sterke voorkeur voor ons Blueprints Shell. We moeten ons blijven aanpas- jij kunt de beste operator zijn in een capaciteit opleveren. We hebben onze scenario dat uitgaat van een samen- sen en dus blijft verlaging van de kos- bepaalde fase daarvan, maar iemand beleggers verteld dat deze projecten, werkende wereld die probeert die pie- ten per eenheid heel belangrijk.” anders kan een betere operator zijn inclusief gas-to-liquids in Qatar en de ken en dalen te voorkomen.” in een latere fase en daarom bereid eerste uitbreiding van onze Canadese Die bijna zeven procent omvat niet het zijn er meer voor te betalen dan jij oliezanden, vanaf een olieprijs van De mededeling van Shell dat het niet geld dat mogelijk gebruikt moet eruit kunt halen. We hebben al eer- gemiddeld $45 zorgen voor aandeel- verwacht nog groot geld te investeren in worden om de pensioenfondsen van der gezegd dat inplaats van alleen te houderswaarde. Dus tegen de prijzen wind en zon en om zich te concen- Shell te ondersteunen. kijken naar de hoogste productie, wij van vandaag zitten we goed.” treren op biobrandstoffen en de opvang “Dat klopt, het omvat ook niet de kos- ook kijken naar de beste productie- en opberging van CO2, is met diepe ten van financial leases. Als je deze kwaliteit voor de hoogste totale winst Maar hoe zit het met latere fasen van teleurstelling ontvangen door groene twee punten meetelt stijgt onze gea- en kasstroom. Als we meer geld kun- uitbreiding in oliezanden en gas en olie activisten. ring tot ergens in de twintig pro- nen maken door bezittingen te verko- in extreme gebieden als de Noordpool? “We hebben redelijk omvangrijke acti- cent. Ik kijk naar beide getallen. Hoe- pen en dat geld vervolgens investeren “Dit maakt deel uit van onze discus- viteiten in wind en we blijven opere- veel geld we in onze pensioenfondsen in nieuwe producties met een hogere sies over nieuwe projecten. Deze ren wat we hebben. In de komende moeten stoppen hangt sterk af van de marge, dan is dat goed ondernemer- onconventionele bronnen zijn duur- jaren zullen we nauwkeurig analy- ontwikkeling op de aandelenbeurzen schap omdat zo lange-termijn waarde der om te ontwikkelen en te produ- seren hoe de windsector zich ont- en de nationale wetgeving. Ook hier wordt gegenereerd. En dat is toch ceren door hun complexiteit en door wikkelt, maar voor dit moment is hebben we een lange-termijn visie. waar we mee bezig zijn, lange-termijn de CO2-kosten. Als deze hogere kos- het tamelijk lastig om ergens op de We hebben eerder perioden van over- waarde maken.” tenniveaus niet weerspiegeld worden wereld windprojecten te vinden die schotten en tekorten gekend.” in de marktprijs van olie en gas, of passen bij onze eisen van winstge- De nieuwe Shell-projecten zijn veelal te als we er niet in slagen om de kosten vendheid. We hebben ook een solar- In de voorbije vier jaar heeft Shell zo’n vinden in frontlijngebieden, zoals diep door technologiedoorbraken te verla- ontwikkelingsproject in Duitsland 300.000 vaten olie-equivalent in water, onder ijs of onconventionele gen, zullen deze complexe bronnen maar ik beschouw dat als een R&D-

6 - juli/augustus 2009 - Shell venster ‘Shell deed duidelijk het beste aanbod’

Peter Voser (1958) is geboren en opgegroeid in Zwitserland. Toen Peter Voser toetrad tot ABB verkeerde het bedrijf in een In 1982 studeerde hij af in bedrijfskunde aan de Universiteit “zeer diepe crisis”. “Er liep een omvangrijke rechtzaak in van Toepaste Wetenschappen in Zürich. Vervolgens stuurde de VS rond asbest, de balans kende een gearing van maar hij tien open sollicitaties naar bedrijven, “en Shell deed duide- liefst 94 procent, we gingen van 150.000 werknemers naar lijk het beste aanbod.” 100.000 en van negen naar twee divisies. Het was een extreem zware en uitdagende tijd voor een CFO.” Van augustus 1982 tot maart 2002 werkte Voser voor Shell in een reeks financiële en bestuurlijke functies. Hij werkte in Zwit- Toen, in april 2004, belde Jeroen van der Veer. “Hij vroeg me serland (vijf jaar), Groot-Brittannië (acht jaar), Argentinië (vijf terug te komen om CFO bij Shell te worden. Het was een heel jaar) en Chili (twee jaar). makkelijke beslissing, het kostte me één nacht om ja te zeg- In begin 1997 werd Peter Voser Group Chief Internal Audi- gen. Shell heeft altijd een speciale betekenis voor me gehad. tor in Londen en in 1999 werd hij benoemd tot CFO van Shell Ik hou van het bedrijf, van de technologie en van de intellec- Europe Oil Products voordat hij twee jaar later CFO werd van tuele capaciteiten. Toen ik terugkwam zat Shell midden in de de Global Oil Products Business en lid werd van het Oil Pro- reservecrisis en kort daarna kwam de samensmelting van de ducts Executive Committee. twee moedermaatschappijen van de Groep.”

In maart 2002 zei hij ja tegen een verzoek van technologie- In oktober 2004 trad Peter Voser weer in dienst bij Shell en bedrijf ABB (Asea Brown Boveri) om daar CFO te worden. op 20 juli 2005 werd hij benoemd tot CFO en Executive “Het was een 80 procent professionele en 20 procent emo- Director van het nieuwe Royal Dutch Shell plc. tionele beslissing. Het professionele deel was dat ik ervaring wilde opdoen als CFO in een internationaal beursgenoteerd Welke professionele lessen leerde hij van de twee bedrijfs- bedrijf. Dat miste ik nog in mijn carrière. Shell had net daar- crises waar hij zo kort na elkaar mee te maken kreeg? “Dat voor een nieuw hoofd financiën benoemd dus kon ik er niet het allemaal gaat om richting, beloften nakomen, discipline, op rekenen om zo’n ervaring binnen korte termijn bij Shell te verstandig beheer van de middelen en vertrouwen. Aan de krijgen. Toen ABB me vroeg of ik hun CFO wilde worden en kant van leiderschap was de grote les dat je niet veel men- lid van het Executive Committee, begon ook het emotionele sen nodig hebt aan de top om een bedrijf te leiden. Wat je stuk mee te spelen. ABB is het resultaat van een fusie van twee nodig hebt zijn kleine teams met elk duidelijke verantwoorde- bedrijven waarvan een, Brown Boveri, gevestigd is in de stad lijkheden en die teams moet je dan hun werk laten doen. Dat Baden waar ik ben geboren en opgegroeid. Mijn vader en kan niet zonder vertrouwen. De tijd dat je alles zelf kunt bezit- schoonvader hebben elk meer dan veertig jaar bij dat bedrijf ten en aansturen is voorbij, je moet mensen vertrouwen dat ze gewerkt en ik ook toen ik een jonge twintiger was.” hun doelen realiseren. Het gaat om het stellen van doelen en het sturen van prestaties, dat is de essentie, en die processen zal ik als CEO gaan leiden.” activiteit. En dan zijn er biobrand- De buitenwereld reageert met, ‘Hé Als je die antwoorden weet kun je wacht dan van mijn mensen dat ze stoffen; zo’n 25 procent van ons hele mannen, waarom knoeien jullie zo met naar de volgende fase gaan, de bouw die opdrachten op zich nemen en uit- R&D-budget gaat daar momenteel die renewables; waarom zetten jullie van grootschalige commerciële fabrie- voeren. Wat me ergert? Als iemand naar toe. Wij vinden biobrandstoffen niet door met de bouw van een grote ken. We moeten een andere realiteit mijn kantoor binnenstapt met een het best passen bij onze huidige en business in alternatieve energie?’ onder ogen zien, namelijk dat de tijds- probleem zonder er een oplossing bij aanstaande activiteiten.” Wat zegt u dan? verwachtingen en de publieke agenda aan te bieden, dan kan ik mijn geduld “Ik zou dan iedereen willen herin- kortlopend zijn terwijl het tijdpad van verliezen.” Wat zijn uw doelen met biobrandstof- neren dat we zo’n dertig jaar gele- technologie en R&D in het algemeen fen? Zou u eerste-generatie produc- den onze LNG business startten. Toen langlopend is. Energietransitie, inclu- Blijft u deel uitmaken van het Audit tietechnieken accepteren voor Shell, werd dat gezien als onconventio- sief de opvang en opberging van kool- Committee in de Board van [de Zwitserse ondanks het bestaan van discussies over neel, duur en risicovol. We hadden de stof, is vooral een lange-termijn activi- bank] UBS? de duurzaamheid daarvan, in relatie tot moed, de visie en de kracht om erin teit. Anderzijds moet ik toegeven dat “Ik blijf in de Board van UBS, maar de voedselvoorziening en biodiversiteit? te duiken en het te ontwikkelen. Van- het uitoefenen van druk op dit tran- als CEO van een onderneming die “Onze grootste aandacht gaat naar daag is het een bedrijf van wereldom- sitieproces kan helpen. Het bedrijfs- zaken doet met UBS mag ik volgens tweede-generatie biobrandstoffen, vang en worden we gezien als techno- leven en het publiek moeten een de regels geen deel uitmaken van het maar we zien ook mogelijkheden om logieleiders op het gebied van LNG. gemeenschappelijke agenda hiervoor Audit Committee, dus heb ik nu zit- die op duurzame basis te produceren We weten hoe je risico’s moet beoor- ontwikkelen met heldere voorwaar- ting in het Governance and Nomi- met eerste-generatie technologieën. delen en we weten dat er technologie- den. De uitdagingen zijn eenvoudig- nation Committee en in het Strategy Ik zie duidelijk wegen om eerste en doorbraken nodig zijn om vooruit te weg te groot en te belangrijk om in Committee tot de volgende aandeel- tweede generatie met elkaar te ver- komen. Hetzelfde geldt nu voor rene- isolement aangepakt te worden.” houdersvergadering van UBS in 2010.” binden door de eerste-generatie tech- wables. Als ondernemingsleider denk nologie te gebruiken om de ontwikke- ik niet dat het de juiste aanpak is om Peter Voser heeft een reputatie van rust, Voor het eerst in de 101-jarige ling van tweede-generatie productie nu al schaalgrootte na te jagen zonder Zwitserse doelmatigheid en om op het geschiedenis van de Shell Groep staat te versnellen.” te weten wat de technologie voor je juiste moment op de juiste plaats te zijn, het bedrijf niet onder leiding van een kan doen.” volgens een journalist van de Britse Nederlander of een Brit. Kan een Het doel van Shell is nog steeds om een Times. Is dat een passende waarneming? ‘culturele revolutie’ worden verwacht? aanzienlijke Business in biobrandstoffen Het brede publiek en politieke leiders “Ja. Ik zie mijzelf als een ‘rustige lei- “Ik hou niet van het woord revolu- te hebben tegen 2015? zeggen dan: ‘Maak dan eens haast met der’. Er is nogal wat voor nodig voor tie. Natuurlijk zullen er bepaalde ver- “Dat is het. Maar dat doel moet niet in die noodzakelijke technologiedoor- ik mijn kalmte verlies. Ik ben gericht anderingen in de ondernemingscul- isolement worden gezien omdat bio- braken’. en gedisciplineerd, en ik wil dat din- tuur komen. We moeten wendbaarder brandstoffen zo nauw zijn verbon- “Dat doen we. We investeren nu in gen tot stand komen. Ik hecht grote worden. Dat betekent minder inge- den met onze traditonele waardeke- demonstratiefabrieken [voor bio- waarde aan heldere verantwoordelijk- wikkeldheid. En inplaats van een cul- ten in downstream. Biobrandstoffen brandstoffen] in Canada en Duitsland heden en leiderschap. Leiders moe- tuur waarin vooral over de waarden zullen op de markt komen via onze waar we kunnen zien hoe de tech- ten kunnen beslissen. Ik duw de vervan managementbeslissingen wordt bestaande distributiesystemen en nologie werkt en hoe we de operati- antwoordelijkheid zo laag als mogelijk gedebatteerd een cultuur waarin die marketingnetwerken.” onale kosten kunnen optimaliseren. naar de juiste betrokkenen en ver- beslissingen snel worden uitgevoerd.

Shell venster - juli/augustus 2009 - 7 “Het bedrijfsleven en het publiek moeten een gemeenschappelijke agenda [voor energietransitie] ontwikkelen met heldere voorwaarden. De uitdagingen zijn te groot en te belangrijk om in isolement aangepakt te worden.”

We hebben ook veranderingen in me er niet in werken. Ik ben meer Reorganisaties bij Shell onze structuur aangekondigd, gericht geboeid door de olie- en gasindustrie, op het vereenvoudigen van de orga- vooral omdat dit een bedrijfstak is Met ingang van 1 juli 2009 is een aantal veranderingen nisatie en het duidelijker maken van met grote tastbare bezittingen. Ik hou doorgevoerd in de hoogste managementstructuur van verantwoordelijkheden.” ervan om grote projecten te bezoe- Shell. “Maar in het algemeen zal ik dit ken, net zoals ik het mooi vind om bedrijf verder leiden op het succes- tijd te besteden bij onze downstream- Peter Voser, die de veranderingen bekendmaakte op een bijeenkomst van de volle pad dat is ingezet door Jeroen activiteiten waar we miljoenen klan- managementtop van Shell eind mei, zei: “de nieuwe structuur maakt de verantwoor- van der Veer. Geen revolutie, maar ten hebben die we iedere dag tevre- delijkheden binnen het bedrijf duidelijker en verbetert de prestaties van Shell bij een kwestie van ‘aanpakken en pres- den moeten stellen. Er is dus niets de oplevering van nieuwe projecten en het ontwikkelen van nieuwe technologieën. teren’. En als Zwitser ben ik haast van beter dan om een professional te zijn Deze veranderingen zullen onze focus verscherpen, onze plannen versnellen om de nature neutraal, dus ik denk dat ik bij Shell, waar we alles te bieden heb- complexiteit, corporate overheads en kosten te verminderen, en ze zullen leiden tot zowel met de Nederlanders als de Brit- ben, van direct contact met klanten een snellere besluitvorming en oplevering.” ten kan omgaan en met alle andere tot wereldomspannende handelsac- nationaliteiten. Shell is een echt tiviteiten en projecten van wereld- De belangrijkste veranderingen: wereldbedrijf” schaal die in de vele miljarden dollars kunnen lopen.” Het aantal Executive leden in de Board is teruggebracht tot drie: In eerdere interviews met Zwitserse Peter Voser (CEO), Simon Henry (CFO) en Malcolm Brinded (Executive Director bladen zei u dat u nationale karakeris- Uw hobby’s zijn voetbal, skiën en van de business Upstream International). tieken als ‘Gründlichkeit’, ‘Besonnenheit’ duiken. Tamelijk risicovolle sporten en ‘Bodenständigkeit’ deelt. vergeleken met de standaard sportieve De upstreamactiviteiten (Exploratie en Productie, Gas en Oliezanden) zijn “Ja, ik hou van ‘voeten op de vloer’. tijdsbesteding van de gemiddelde gesplitst in twee aparte businesses: Ik ben geen CEO met een groot ego. Shell manager, golf. n Upstream Americas (onder leiding van Director Marvin Odum), Mijn filosofie is dat geen leider ooit “Voetbal is voor mij inmiddels meer n Upstream International (Executive Director Malcolm Brinded). beter kan zijn dan de som van alle een kijksport geworden. De dagen dat mensen in een organisatie. Je kunt ikzelf met inzet voetbalde liggen ver De business Downstream (o.l.v. Director Mark Williams) die raffinage, marketing en nooit beter zijn, dat is onmogelijk. In achter me. En skiën, ik ben bijna met chemie omvat, is uitgebreid met de divisies handel en alternatieve energie. mijn rol als CEO sta ik aan de top en ski’s aan geboren, dus hier stop ik niet bepaal daar de richting, maar het uit- mee. Duiken is een gezinssport, we Een nieuwe business is gevormd, Projects & Technology, onder leiding van Director voeren van het werk doen alle men- doen dat meestal een week in het jaar, Matthias Bichsel. Hieronder vallen het management van grote projecten, technische sen in Shell.” en nooit dieper dan veertig meter. En ondersteuning en technologie-ontwikkeling, voor zowel upstream als downstream. laten we niet vergeten wandelen, ik U vertelde een Zwitserse journalist dat ben gek op wandelen in de bergen.” Ook op het hoofdkantoor van Shell in Den Haag wordt gereorganiseerd in onder- u een fascinatie heeft voor banken. steunende functies: een (nog niet gesubstantieerd) deel van de corporate functies Nu nog steeds? Wie van bergwandelen houdt kan ner- wordt herverdeeld over de businesses. “Ik ben gefascineerd door de dyna- gens beter wonen dan in Nederland. miek van het bankbedrijf, maar ik zie Lacht. “Daarom woon ik in Den Haag Per 1 juli bestaat het Executive Committee van Royal Dutch Shell plc uit: maar ga ik zo vaak als mogelijk is in het weekeinde naar Zwitserland. V verantwoordelijkheid Nationaliteit “Mijn filosofie Omdat dit privétijd is gebruik ik er vanzelfsprekend niet het bedrijfsvlieg- Peter Voser CEO en voorzitter Zwitserland is dat geen tuig voor en ik betaal de reis zelf.” Simon Henry CFO en strategie/planning verenigd Koninkrijk leider ooit beter Malcolm Brinded Upstream International verenigd Koninkrijk kan zijn dan En dan vliegt u Ryanair, of is het EasyJet? Matthias Bichsel Projects & Technology Zwitserland “Nee, ik geef de voorkeur aan Swiss. Beat Hess Legal Council Zwitserland de som van alle Ik lees heel graag mijn favoriete Zwit- hugh Mitchell human Resources and verenigd Koninkrijk mensen in een serse krant aan boord.” Corporate Affairs organisatie. Marvin Odum Upstream Americas, Verenigde Staten Je kunt nooit Mogen we raden, dat is de Neue ook oliezanden Zürcher Zeitung? Mark Williams downstream, ook trading verenigde Staten beter zijn, dat is “Helemaal juist.” n en renewables onmogelijk.”

8 - juli/augustus 2009 - Shell venster shell actueel gte oo e h Olievraag daalt, s lland o

maar hoeveel? : h o t Het International Energy Agency (IEA) en de Organisatie fo van olie-exporterende landen (OPEC) zijn het eens: de vraag naar ruwe olie daalt dit jaar. Alleen zit er een verschil in de cijfertjes. Medio mei voorspelde het IEA voor heel 2009 als gemiddelde een daling van de wereldwijde vraag met 3% tot 83,2 miljoen vaten per dag. Dat zou een daling betekenen met 2,6 miljoen vaten/dag ten opzichte van het gemiddelde over 2008. De OPEC denkt daarentegen dat de vraag uitkomt op gemiddeld 84 miljoen vaten en dat zou min 1,8% zijn ofwel 1,6 miljoen vaten per dag. Op een ander punt zijn IEA en OPEC het wat meer eens: de grootste klap van de vraagvermindering wordt opgevangen door de OPEC-groep; min 8,4% (IEA) of min 7% (OPEC), omdat buiten de OPEC-lidstaten op vol vermogen wordt doorgeproduceerd.

Gasboringen op laag pitje De grootste Nergens reageren markten sneller dan in de Reden was de scherpe daling van het gasgebruik bedrijven, Verenigde Staten: in september vorig jaar draai- in het land, met name in de gasintensieve sectoren den nog 2.031 boortorens boven (potentiële) staal, aluminium en auto’s en daardoor het oplo- volgens gasvelden, begin mei van dit jaar was dat aantal pen van gasreserves in de talrijke ondergrondse gedaald tot 955. Op het hoogtepunt bracht bergingen in het land. Minder boringen betekent Forbes aardgas in de VS meer dan $13 per miljoen btu vrij snel ook een dalende gasproductie omdat de (een energie-inhoud gelijk aan ruwweg 28 m3) gassector van de VS zich kenmerkt door heel veel Lijstjes, ze zijn er in alle soorten en op, in begin mei was de futures trading in kleine productieputten in kleinere gasvelden. maten en altijd leuk, zelfs als ze elkaar New York gedaald tot $3,30/mmbtu. Waarna de cyclus weer verder rolt. soms tegenspreken. Het Amerikaanse zakenblad Forbes zette ’s werelds grootste (beursgenoteerde) bedrijven op een rij en gebruikte vier parameters om de ‘grootheid’ vast te stellen, namelijk Barendrecht omzet, winst, omvang van de activa en en MER de beurswaarde. De top-vijf volgens Forbes Voor grote infrastructurele projecten moet een 1 General Electric Milieueffectrapport (MER) worden ingediend bij 2 Royal Dutch Shell het bevoegd gezag. Voor het voorgenomen CCS- 3 Toyota project bij Barendrecht moest het MER aantonen 4 ExxonMobil dat het veilig en verantwoord kan worden uit- 5 BP gevoerd. Het MER wordt vervolgens bestudeerd door een onafhankelijke Commissie voor de De peilstok ging erin in 2009, dus milieueffectrapportage (m.e.r.). waren de eerste gevolgen van de reces- Eind april liet deze Commissie in haar toetsings- sie al zichtbaar: de top-2000 van beurs- advies weten dat alle essentiële informatie in genoteerde ondernemingen reali- het milieueffectrapport (elf delen, samen zo’n seerde samen bijvoorbeeld een omzet 1.600 pagina’s) is opgenomen. Bovendien is het van 32.000 miljard dollar, wat nog 8,8% een overzichtelijk document dat goed hoger lag dan het jaar daarvoor. De toegankelijk is voor het publiek, aldus de gezamenlijke winst daalde echter met Commissie: “Het rapport beargumenteert op bijna 31% (tot 1.630 miljard dollar) en de juiste gronden dat het project voldoet aan de beurswaarde ging zelfs met 49,3% terug Nederlandse veiligheidsnorm.” tot 19.600 miljard dollar.

Shell venster - juli/augustus 2009 - 9 In gesprek met de eerste plaatsvervangend premier van China, Li Keqiang Eredoctor van de Universiteit van Port Harcourt, Nigeria

TEKST piet de wit foto’s shell illustratie moker ontwerp Een kwestie van plichtsbesef Toen Jeroen van der Veer (1947) zijn eerste tijd bij Shell had doorgebracht, vertelde zijn toenmalige baas hem dat hij alles in zich had om een heel goede technoloog te worden. Zelf dacht Van der Veer eerder dat hij uiteindelijk directeur van de raffinaderij Pernis wilde worden. Het verliep allemaal wat anders, soms ook tot zijn eigen verbazing.

Over zijn start bij Shell “Er zat telkens een vaag idee in mijn Opgegroeid in een milieu waarin oude achterhoofd om een eigen onderne- talen, filosofie, archeologie, kunst ming te beginnen, een of ander indu- en cultuur hem omringden, verraste strieel bedrijf. Omdat ik besefte dat Jeroen van der Veer, HBS-B-eindexa- mijn economische kennis zwak was, men, zijn ouders met een keuze voor besloot ik [in Rotterdam] economie studeren aan toen nog de Technische te gaan studeren, tot de propedeuse. Hogeschool in Delft. Maar ik ontdekte dat het een leuke “Ik was erg jong, 17. Eigenlijk dacht ik studie is, en toen ben ik er ook maar er aan om bouwkunde te doen, archi- in afgestudeerd. Ik heb ook nog het tect wilde ik worden, maar na een diploma MO-A boekhouden gehaald. voorlichtingsdag van werktuigbouw- Waarom? Ik dacht: ‘Altijd handig’.” kunde leek me dat beter. Wat ik daar- Of zijn bazen het verlangen naar een mee wilde worden wist ik nog niet eigen bedrijf kenden of niet, in 1978 maar ik had wel het idee dat je met kwamen ze wel met een “onwaar- ‘Delft’ op zak makkelijk een baan in schijnlijk goede baan” op Curaçao aan- het buitenland zou kunnen vinden; ik zetten. [hoofd bevoorrading en econo- had een enorme wil om te reizen.” mie op de raffinaderij daar.] Tijdens zijn Delftse studie kreeg hij “Ik heb toen enorm geaarzeld, want ik een stage op de Engelse Shell raffi- realiseerde me dat ik nu moest kiezen, naderij Stanlow. “Iets in logistiek; ik of voor mezelf beginnen, of die mooie heb er naar mijn idee best nuttige din- baan aannemen. Het werd Curaçao. gen gedaan.” Toen hij bij Shell begon Daarna is mijn carrière eigenlijk als werd zijn eerste baan distallatietech- een trein verlopen.” noloog op Pernis, nogal ongebruikelijk voor een werktuigbouwkundige. “Dus Over PER+, de doorbraak kwam ik in het hart van het raffine- Was PER+, het grote vernieuwingspro- ren terecht en niet bij ‘pompen’ of zo. ject van de Pernis-raffinaderij, waar Ik dacht, ‘Ach, dan leer ik weer eens Van der Veer vanaf 1992 drie jaar direc- wat anders.’ Het was ook nuttig omdat teur was, zijn grote doorbraak? je zo het ‘hart’ van het raffineren leert “Ik denk het wel. In de aanloop tot dit begrijpen. “Ik heb in die tijd hardop zeer grote project waren onze vergun- gezegd: ‘Ik zou later wel raffinaderij- ningen op een bepaald moment ver- manager van Pernis willen worden.’ lopen. Ik heb toen intern en extern Mijn baas kwam voorlopig niet verder er heel hard aan moeten trekken om dan de constatering: “Jij hebt echt alles daarover een acceptabel akkoord te in je om een heel goede technoloog te krijgen met de politiek en de milieube- worden.” weging, inclusief alle procedures bij de Raad van State. En al die tijd had ik een Over ‘eigen baas’ of Shell zeer ongeruste leiding die kritisch over

Op excursie in Oost-Syrië, en toch Het bleef niet bij een studie mijn schouders meekeek. Zij zeiden: weer contact met de thuisbasis. werktuigbouwkunde. ‘Zorg jij nu eerst dat die vergunnin-

10 - juli/augustus 2009 - Shell venster Werkbezoek aan Bonny, Nigeria De loopbaan bij Shell

1970 Studentenstage op raffinaderij Stanlow (UK) 1971 eerste baan bij Shell, technoloog raffinaderij Pernis 1974 plv hoofd centrale werkplaats Pernis 1976 Manager Shell Thermokomfort (Shell Nederland Verkoopmaatschappij) 1978 hoofd bevoorrading en economie raffinaderij Curaçao 1981 Marketingmanager LPG, Shell UK 1984 Manager corporate planning Shell Nederland 1986 raffinaderijmanager Pernis 1990 Coordinator Afrika bij Shell International (Londen) 1992 directeur Shell Nederland (Pernis en Moerdijk) 1995 President en Chief Executive Shell Chemicals USA 1997 lid Comité van Groepsdirecteuren (CMD) Koninklijke/Shell Groep 2000 President ‘Koninkljke’ en vice-voorzitter CMD 2004 voorzitter CMD, daarna Chief Executive Shell Groep 2005 Chief executive Royal Dutch Shell plc 1 juli 2009 gepensioneerd. Lid Raad van Commissarissen Philips, ING en Concert- gebouw, non-executive lid en vice-voorzitter Board Unilever, lid Board Royal Dutch Shell, voorzitter Platform Bètatechniek. Een kwestie van plichtsbesef gen er komen, pas daarna zullen wij de het Comité van Groepsdirecteuren B. Hoe? Dat leg ik nu uit. ‘Gifted ama- nagement, orde en discipline, kosten- investeringsbeslissing nemen’.” van toen nog de Koninklijke/Shell teurs’ [talentvolle amateurs] heb ik ze bewustzijn en ‘First Quartile’ [qua Het was een huzarenstuk dat alle ver- Groep. genoemd. Ik was echt boos, want in prestaties bij de beste kwart van de gunningen er weer kwamen, inclu- “Ik had 33 jaar bij dit bedrijf gewerkt reactie op die reservecrisis was ieder- wereldwijde bedrijfstak horen]. Maar sief die om op Pernis voor destijds en er was mij alles aan gelegen om een bezig het eigen straatje schoon te vooral was er ‘Enterprise First’, mis- 3,5 miljard gulden nieuwe fabrieken het bedrijf weer te krijgen waar het vegen. Er was niet voldoende besef schien wel de meest Jeroen van der te bouwen, en om het project veilig, hoorde. Plichtsbesef? Ja, maar voort- dat er meer problemen waren dan Veerse van alle slogans. binnen budget en op tijd op te leve- komend uit een grote innerlijke moti- alleen de reserves. Er zat bijvoorbeeld “Enterprise First was een boodschap ren. Tegelijk werd een grote afslan- vatie. Ik vond en vind het een goed ook een enorme traagheid in het naar de senior leaders, niet naar de king op Pernis gerealiseerd. “Volgens bedrijf, maar toen moest dringend systeem.” operators op de raffinaderij, of ieder- velen kon dat niet, gelijktijdig bouwen een aantal dingen worden aangepakt.” een anders op de werkvloer. Hij en hard afslanken. Maar het kon wel, “Ook hadden we te weinig nieuwe Over de reden van traagheid was gericht tot die mensen die toen en samen konden we trots zijn op wat projecten binnengehaald; projecten “Die traagheid is een resultaat van de gemiddeld 2,2 jaar in hun baan zaten toen bereikt is.” als Qatar en zo waren er toen nog sterke cultuur bij Shell. Die overigens en zo langzamerhand dachten dat “We bouwden temidden van een niet. We moesten een nieuw ‘eye on ook een voordeel is, want als ze een- ze allemaal over individuele arbeids- draaiende raffinaderij, dat is van een the business’ krijgen. En er zaten maal beginnen te hollen, dan hollen voorwaarden konden onderhande- ongekende moeilijkheid. Dat toonde zwakten in de cultuur en structuur. ze goed. We hebben ook altijd veel len. Er was een ‘sense of entitlement’ ook hoe goed het projectmanage- De structuur, een Groep met twee delegatie gehad, we hebben boven- ontstaan zoals de Engelsen dat noe- ment en de mensen van Pernis waren, moedermaatschappijen, werkte in het dien lang getolereerd dat je te mak- men, ze vonden dat ze meer privile- de operators. Er werd soms dwars verleden prima maar was niet goed kelijk je baas kon tegenspreken. Dat ges moesten hebben dan anderen; door draaiende fabrieken gegraven, ik genoeg voor de toekomst. Ik vond kon je vrij risicoloos doen want je dat schoot me totaal in het verkeerde stond er vaak met mijn neus bovenop. dat de cultuur moest veranderen, werd kort daarna toch weer over- keelgat. Je werkt voor de maatschap- Sommige leidingen stonden niet op maar ook dat daar onlosmakelijk een geplaatst. Kritisch zijn in overleg is pij. En als je het goed doet krijg je er de kaarten, of bleken net even elders andere structuur bij hoorde.” goed maar niet eindeloos doorpraten; daarna een goede beloning voor. Een te lopen; gigantische problemen, en besluiten moeten ook loyaal worden Kennedy-achtige slogan? Ja, zo heb zeer gevaarlijk. En alles in een hoog Over de eerste Houston-speech uitgevoerd.” het ook expres gebruikt.” tempo, want het project moest op tijd Het was mei 2004, de top van Shell “Terwijl een hoop mensen denken dat Het was muisstil in de zaal, gaat het klaar zijn.” was bijeen in Houston en de kersverse onze cultuur hiërarchisch is, is hij dat verhaal. ”Alle banen hebben hun charmes, hoogste man Jeroen van der Veer helemaal niet. Iedereen mocht lang “Er was diepe emotie, je kon een maar raffinaderijmanager op Pernis hield een speech die intern legenda- als het ware een eigen winkeltje heb- speld horen vallen. In mijn herin- was een baan die ik wat mij betreft risch is geworden. ben. Als je die mensen dan opeens nering zat men op het puntje van eindeloos lang had kunnen doen. Ik “Een felle tekst. Ik heb die binnen een vertelt dat er vanaf nu één overlig- de stoel. Maar direct na de speech voelde een enorme verbondenheid uur geschreven en er daarna bijna gend concept is en dat iedereen vol- applaudiseerden ze, dat was het laat- met die mensen, ik heb ook groot res- niets aan veranderd; het zat heel sterk gens dat concept moet werken, dat ste wat ik had verwacht, ik had ze pect voor ze. Wat je daar met elkaar in mijn hoofd wat er moest gebeu- gaat dat tegen de draad in.” immers net verteld dat ik ze maar ‘gif- doet kun je in je eentje nauwelijks ren. Je hebt een enorme innerlijke ted amateurs’ vond. Die speech is het overzien. Ik denk dat ik van nature kracht op zo’n moment. We werkten Over ‘Enterprise First’ draaipunt geweest voor de senior lei- een teamwerker ben. Ik denk wel met een kleine top keihard, in een Op de jaarspeeches in Houston ders om de zaak met grote kracht graag in m’n eentje na maar zit daarna perfecte samenwerking, we hebben maakte Van der Veer telkens samen- aan te pakken. Daaruit is een enorme liefst in teams.” bergen werk verzet. Dingen gedaan hangende doelstellingen openbaar, steun gekomen voor de unificatie [de waar het bedrijf nu nog plezier waarbij hij koos voor korte slogans. ombouw van de duale bestuursstruc- Over de reservecrisis van heeft. We hebben bijvoorbeeld Zoals die van de ‘gifted amateurs’. tuur in de enkele van Royal Dutch Dan, 2004, de reservecrisis bij Shell, heel snel Finance op wereldschaal En ‘longer job tenures’, dus niet meer Shell plc], voor de cultuur van Enter- er waren verkeerde opgaven gedaan gereorganiseerd.” om de paar jaar van baan veranderen. prise First en het heeft veel leiders over de omvang van de bewezen “Eens per jaar zeg je op zo’n bijeen- Ook waren er ‘Leiders moeten leiden’, aangezet na te denken over hun rol in reserves. Onverwacht stootte Jeroen komst: ‘Zo wil ik het hebben: dit is ‘Zeg wat je doet, doe wat je zegt’, een het bedrijf.” van der Veer door tot eerste man in nu onze positie A en we moeten naar nadruk op technologie en projectma-

Shell venster - juli/augustus 2009 - 11 Over Shell als een Romeins Een uitvloeisel van het selectiepro- Over communiceren en de media Cohort ces, waarbij vooral mensen werden “Het is de taak van de hoogste per- In een latere Houston-speech voerde aangenomen die sterk en individualis- soon in een bedrijf om te communi- Van der Veer het beeld op van Shell tisch zijn? ceren via de media. Die zijn er niet als het falende Romeins Cohort. “Ja, helemaal eens, dat speelt een noodzakelijk op uit om jou onderuit “Ik heb toen gezegd dat grote rol mee. Shell is vol goede men- te halen maar ze vinden het wel pret- wij alleen maar denken sen, getalenteerd, in staat om eigen tig als er nieuws is, en ze weten dat dat we een Romeins Cohort verantwoordelijkheid te dragen, en je negatief nieuws beter verkoopt dan zijn, dus gesloten mag je baas tegenspreken. Maar dat is positief nieuws.” opmarcheren. Maar als niet het soort dat zich het meest mak- “Wat ze schrijven of zeggen moet je niet je vanaf de eerste rijen kelijk laat omvormen tot een Romeins al te persoonlijk nemen. In 2004 had- achterom keek zag je dat Cohort, dus schouder-aan-schouder den we hele reeksen verhalen, overal er in sommige gelederen in een gesloten formatie op de Galli- in de media, die allemaal nadelig waren mensen gewoon achteruit ërs af.” voor de reputatie van het bedrijf. Dan liepen.” is het wel ongelooflijk moeilijk om er Over geld uitgeven en zuinig niet fors tegen in te gaan, maar je weet zijn dat je dan meer nieuws maakt. Maar als Nog zo’n slogan: ‘Als je geld uitgeeft je niet reageert, denkt het publiek ech- voor het bedrijf doe dan alsof je je ter: ‘Ze reageren niet, dus zal het wel eigen geld uitgeeft.’ Uzelf zat jaren- waar zijn’.” lang als baas van Pernis op een vloer- “Ik hoop niet dat er ooit nog zo’n cri- kleed met de gaten erin. sis komt, maar dat onderdeel ervan, “Mijn zuinigheid valt best mee; als je sterk blijven communiceren, moet bij me thuis komt, krijg je echt heel dan weer gebeuren. Ook spontaan, goede wijn te drinken. Maar ik vind uit je hoofd, geen vooraf geschreven dat je met bedrijfsgeld zo mogelijk speeches, wat je juristen ook zeggen.” nog voorzichtiger moet zijn dan met je eigen geld. Ik ging daar soms wat Over veel verdienen ver in omdat men moeilijk wilde luis- “De publieke discussie over salaris teren. Dan ga ik overdrijven, om een en bonus zit in feite op twee niveaus voorbeeld te stellen. Een onderdeel in je hoofd, je begrijpt de logica van van leiding geven is het creëren van een salarissysteem in een bedrijf, ook informele verhalen; dat werkt uitste- waarom dat in jouw geval oploopt tot kend. Zo’n versleten vloerkleed is heel in de ogen van buitenstaanders hoge of bewust gedaan.” veel te hoge bedragen. Je begrijpt ook “Als leider ben je altijd een voorbeeld. nog met je logica dat de samenleving Dat moet je ook zijn; als ik het foute wel naar salarissen in het bedrijfsleven voorbeeld geef is er niemand die nog kijkt en niet naar die van topsporters, naar mijn woorden luistert, laat staan voetbalcoaches of andere sterren, zelfs er naar handelt.” al zit daar een zekere onlogica in.” “Maar door de persoon die je bent, ervaar je die aanvallen ook als vervelend. Er zit nog een derde kant aan: als je mij de helft van het salaris had gegeven had ik de baan niet slech- ter gedaan; als je me twee keer meer had gegeven had ik de baan niet beter gedaan. Ik heb gewoon een interne motor en ik werk zo hard en zo goed als ik kan.” Maar, als die prikkel er niet is, waarom wordt die prikkel dan toch ingebracht? “Omdat je tot een internationaal samenhangend systeem bent gekomen dat voor 100.000 mensen moet gel- den, het loongebouw van alle werknemers bij Shell. Alle media-aandacht gaat alleen uit naar de top daarin – en dan breng je allerlei verschillende culturen en internationale concurrentie- afwegingen onder één noemer. Wij betalen goed, en toch raken we nog steeds senior mensen kwijt; dat die daarbij elders beter kunnen verdienen is steeds een factor in hun beslissing. Geld speelt echt een rol.”

Over de last van reizen ‘Hoe houdt hij het vol’, zeggen mensen die uw reisschema’s kennen. “Daar sta ik zelf ook wel eens van te kijken. Eén nacht vier of vijf uur slapen is geen probleem; twee nach- ten achter elkaar wordt al vervelend. Joggen helpt me enorm, ik heb altijd

12 - juli/augustus 2009 - Shell venster Moskou, december 2006. “Alle gesprekken met president Putin waren to the point, Handenschudden met de internationale werkers die in Qatar het GTL-project bouwen. open, luisterend, zakelijk.”

m’n joggingschoenen bij me, bijna nationale rechtsordesysteem speelde Over (Nederlandse) ontwikkelingen. Ga maar vijftig jaar elke reisdag begint met lopen, soms mee. En het mocht niet onterecht ten commissariaten terug. Toen was gas heel klein, nu ’s avonds laat ook nog wat. Niet nood- koste gaan van ons bedrijf. Die milieu- Nu, na het vertrek als Chief Executive heel groot.” zakelijk lang, een kwartiertje is al claims waar men op een gegeven van Shell vijf commissariaten of plaat- “Ook hier valt de enorme haast op. genoeg.” moment mee kwam waren duidelijk sen in de Board. Waarom allemaal bij Maar als je, zoals nu, nog alleen maar En ’s avonds wel eens thuis? een manier om de onderhandelingen Nederlandse bedrijven? maatregelen kunt nemen die heel “Weinig, en als je thuis bent moet je mee te beïnvloeden, dat wisten we. “Dat is bewust. Ik denk dat we als erg duur zijn en weinig helpen, dan toch werken.” Maar juist of niet juist, de claims lagen Nederland trots mogen zijn hier een kun je beter je geld gebruiken door En net als ministers altijd het week- er en ze waren van een grote orde.” aantal sterke internationale bedrijven de technologie te ontwerpen die je einde in met loodgieterstassen “De Russen hadden een punt, ze te hebben. Ik ben helemaal niet voor later veel meer kan helpen. De hele vol stukken die getekend moeten waren terecht ontevreden dat het protectionisme, ik voel me ook in keuze is: doen we nu dure dingen die worden? budget veel hoger werd dan we aan- sterke mate een Europeaan, maar wij nauwelijks een deuk in het CO2-pro- “Nee, bij ons komt het bij je in ver- vankelijk hadden gezegd. In de zomer hoeven niet onder het mom van ‘Wij bleem slaan, of stoppen we dat geld huisdozen. Je moet in een enorm van 2005 startte het verhaal en pas zij Europeanen’, alles maar uitverko- in bijvoorbeeld de ontwikkeling van tempo post kunnen wegwerken, het met Kerst 2006 was het geregeld. pen om hier alleen nog dochterbedrij- tweede generatie biotechnologie?” is gigantisch veel. En het wordt ook Daar heb ik in een klein team hier ven te hebben.” Vaak wordt door publiek en politiek niet minder. Ik heb er van alles aan aan de top anderhalf jaar zeer inten- “Ik heb gezegd: ‘Als er bedrijven gesuggereerd dat Shell een morele gedaan. We hebben een paar jaar gele- sief aan gewerkt. Bijna al je reservetijd zijn die mij aanspreken en een sterk verplichting heeft om haar geld in den bepaald dat stukken naar het Exe- stopte je in het denkwerk. Ik kende Nederlands karakter hebben, dan alles te stoppen waaraan het predi- cutive Committee niet langer moch- het dossier van A tot Z en dan nog vind ik het logisch om mij daarvoor in kaat duurzaam of alternatief geplakt ten zijn dan tien vellen A4. Nou, dan een keer van Z tot A. Ik kon uit mijn te spannen.’ Ik heb ook altijd gezegd kan worden. stoppen ze er gewoon allemaal additi- hoofd uitrekenen wat de consequen- dat volgens mij er minstens één sterke “Wij zijn geen regering. Wij onderne- onele stukken bij.” ties waren van elk voorstel, ook aan financiële instelling met een Neder- men. Je kan een miljard pond in dat de onderhandelingstafel. Ik had een landse zetel moet blijven, liefst meer. [Engelse] windproject London Array Over werkbelasting totaal rekenmodel in mijn hoofd. Ik Dan kun je, als ze je daar op een dag stoppen, maar als we daar niet het “De werkbelasting is gigantisch. Je reken altijd alles door; als ik voorstel- als commissaris vragen, niet zeg- rendement op maken dat, zelfs bij maakt permanent keuzes om de druk len krijg zit ik te rekenen; ‘kwantita- gen: ‘Jammer, maar u zit nu in moei- lage olieprijzen, haalbaar is bij olie- te verlagen, maar met name nu weer tief economisch denken’.” lijkheden, dan doe ik even niet mee.’ of gasprojecten, terwijl ik zeker weet sinds de economische crisis, is het Zo zit ik niet in elkaar. Als ik daar- dat die olie graag wordt gekocht, wat tempo toegenomen. Iedereen zegt Over president Putin bij kan helpen, fijn. Een kwestie van moet ik als privaat bedrijf dan doen? het, ook m’n collega’s buiten Shell. Het is verder goed gelopen, geen plichtsbesef.” We zouden er bovendien niets van Het is nu continu knokken voor deals. littekens? leren, want die offshore windmolens Vaak ontmoetingen met regeringen, “Nee, ik denk dat de relaties met Gaz- Over zijn verdere rol in Shell hebben we al bij Egmond gebouwd, ministers, directies van staatsolie- prom nu goed zijn, zelfs echt goed. “Hier zit ik vanaf 1 juli aan het hoekje niets nieuws.” maatschappijen, en alles op heel korte Zoals het project is afgebouwd is wer- van de tafel zoals ik het noem. Ik zit termijn. Vaak krijg je maar enkele kelijk een plaatje. En we hebben nu in de Board vooral in de rol van ‘insti- En waar is de passie? dagen de tijd en hup, zit je weer in de Russische milieuprijs gekregen en tutional memory’; het geheugen Allemaal technocratische antwoorden het vliegtuig, meestal ’s nachts want de erkenning door de lokale bevol- van het bedrijf en het helpen begrij- – waar is de passie? dan kun je meteen aan de slag bij aan- king van ‘Beste Onderneming’; het pen van de complexiteit waarin een Aarzelt. “Tja, ik herken het helemaal, komst. Dan zit je keihard in het vlieg- kan niet op.” bedrijf als Shell moet werken. Ik zit er zo denken velen. Maar wij kijken niet tuig te werken, ook aan de dingen “De start up is ongekend goed, het niet om de vrijheid te beknotten van naar hernieuwbare energie als een die je dus onverwacht hebt moeten beste in de hele geschiedenis van het de executives als die op een dag een soort van zondagse duit in het kerke- afzeggen. En al is het nacht, vaak heb internationale LNG-wezen. Nu begin- andere koers willen inslaan. “ zakje omdat we de rest van de week je weinig tijd om te slapen. Het heeft nen de succesverhalen te komen. Ik “Er is statutair vastgelegd dat in de in zonde geleefd zouden hebben. De één klein voordeel, geen jet lag. Nee, heb vanaf de eerste dag gezegd: ‘De Board in elk geval één van de non- essentie van de boodschap is dat wij dit zal ik niet missen.” Russen zijn een capabel volk en ze executives ervaring moet hebben goed zijn in olie en gas; mensen blij- hebben heel veel olie- en gasreserves’. in olie en gas; ik zou het niet begrij- ven die producten vragen, en wij kun- Over Sakhalin Vaker is aan me gevraagd; ‘Waarom pen als je daarvoor iemand van een nen ze verantwoord produceren. Het “Dat was qua complexiteit ongeloof- investeer je nog in Rusland?’ Nou, als concurrerend bedrijf zou nemen, of is echt niet fout om in olie en gas lijk groot; dit was moeilijker dan scha- wij de kans krijgen, met Russische iemand uit de wetenschap.” te zitten, dus hoeven we ook geen ken. En Russen zijn goed in schaken. partners, gaan we daar zeker verder.” ‘afkoopverhalen’ te vertellen.” n Er was geen gemakkelijke oplossing “Alle gesprekken met toen president Over de energietransitie die bevredigend was voor alle par- en nu premier Putin waren to the Goede verwachtingen over het aflo- tijen, gegeven de aanvankelijke stel- point, open, luisterend, zakelijk. Men- pen van de energietransitie? lingen. Je had ook te maken met part- sen maakten er allemaal verhalen “Het gaat gebeuren, alternatieve ener- ners, met contractors, met houders omheen, maar die waren niet waar.” gie komt er echt, alleen niet zo snel van gasafnamecontracten, het inter- als sommigen hopen. Er zijn altijd

Shell venster - juli/augustus 2009 - 13 Jeroen van der Veer hanteert de startvlag voor de Eco-marathon op het circuit van Lausitz. Voor hem passeert de wagen van de Leek Burners uit Groningen. Slim rijden, slim ontwerpen

14 - juli/augustus 2009 - Shell venster TEKST hans lagendaal foto’s shell

Slim rijden, slim ontwerpen

Een nieuwe omgeving, een vers circuit, optimaal weertje, en tot de tanden gemotiveerde teams: daar rolde een nieuw en mes- scherp wereldrecord uit; de ‘Microjoule’ van de Franse middelbare school St Joseph La Joliverie reed tijdens de 25ste Shell Eco- marathonwedstrijd op het Duitse Lausitzcircuit 3.771 kilometer op een liter euro 95. Dat zou Gro- ningen – Napels – Gronin- gen zijn, op een liter. Zou de bestuurder althans niet al ter hoogte van St Job-in-‘t Goor door slaap overmand in de berm zijn beland, want op de Eco- marathon is 30 km/h wel zo’n beetje de limiet. Wordt dit ooit het ‘super- nieuwe rijden’?

Shell venster - juli/augustus 2009 - 15 Al zuinig sinds 1930

Al in 1930 organiseerde het Amerikaanse Shell laboratorium, toen listen door de rantsoenering genoeg prikkel om niet met een ‘loden nog in Illinois, een zuinigheidswedstrijd. In die tijd had benzine in voet’ het gaspedaal te beroeren. In 1977 dook in Shell het concept de VS nog een octaangetal van 40 en werd er al geëxperimenteerd van het zuinig rijden weer op in Groot-Brittannië, de Shell Mileage met de toevoeging van ethylalcohol (biobrandstof!) aan de benzine. Marathon is de voorloper van de Eco-marathon in de huidge vorm. Zuinig rijden was een aantrekkelijke gedachte in een economie die De eerste Shell Eco-marathon als Europese wedstrijd dateert van zwaar leed onder een depressie. Dat was het zeker ook later in 1985 toen 25 teams aan de start verschenen. De Zwitserse oorlogstijd, met name in Europa, maar daar kregen automobi- winnaars stelden het record destijds op 680 kilometer op een liter.

16 - juli/augustus 2009 - Shell venster Vijf recordverbeteringen

Op het Lausitzcircuit zijn vijf records scherper gesteld (tussen haakjes de vorige records): n Microjoule (St Joseph La Jolive- rie, Frankrijk) 3.771 km/liter (3.582) in de categorie verbrandingsmotor prototypes. n ProductTeam (Lycée Louis Pasquet, Frankrijk) 665 km/kWh (644) in de categorie zonnecellen. n Team NTNU (Norges Tekiske og Naturvitenskapelige Universitet, Noorwegen) 1.246 km/liter (848) in p het Lausitzcircuit, aange- ben ze 792 kilometer op een liter afge- de categorie beste brandstofgebruik legd tussen Berlijn en Dres- legd. Een Noors team overklast ze met algemeen UrbanConcept. O den in het gebied waar eens 1246 km. Het doel voor 2010 voor de n FL Smith Roadrunners bruinkolen werden weggegraven voor Haaglandse hogescholieren is dus al (Technische Universiteit, Denemarken) elektriciteitsopwekking en nu recrea- bekend. “Volgend jaar willen we het 589 km/l (306) in de categorie tiemeren ontstaan, vandaag geen bul- record terugpakken”, zegt teamlei- verbrandingsmotor in UrbanConcept. derende motoren, smeulend rubber der Rutger Visman strijdlustig, “maar n Team NTNU met de laagste of roodgloeiende remschijven, hoog- eerst terug naar de tekentafel en een CO2-emissie in de categorie Urban- uit wat beschaafd gepruttel en tot bar- heel nieuwe auto bouwen.” Concept met 2,6 gram per km sten toe opgepompte fietsbandjes. (6,15 gram). Alles wat lawaai maakt of sporen op ‘Omgekeerde’ Formule 1 het asfalt achterlaat is immers energie- Toen Shell een kwart eeuw geleden verlies, en het spel van de Eco-mara- met het huidige concept van de Eco- van naar 2050, een jaar dat voor veel thon gaat nu juist om voortbeweging marathon begon was het weinig meer deelnemers zo ongeveer hun pen- met micro-energie. dan een leukigheidje, een soort wed- sioendatum wordt. Soms zijn de Waar wel kwistig met strijd voor zeepkisten-met-naaimachi- wagens relatief conventioneel, dus alu- energie wordt gesmeten nemotortjes. Het is gegroeid naar nu minium buizen, keihard opgepompte is in de werkplaatsen van een echte wedstrijd met teams, bij- racefietsbandjes voor minimale rolde ruim tweehonderd deel- voorbeeld dat van de winnaars van weerstand en een gemodificeerd nemers uit 29 hoofdzake- het Lycée St Joseph La Joliverie, die motortje van soms een grasmaaier, lijk Europese landen. Daar bestaan uit soms wel een man of der- maar er is ook cutting edge techno- blijft de hoop leven tot soms voor- tig die een jaar vrije tijd besteden aan logy te bewonderen, koolstofcompo- bij de grenzen van de wanhoop, als in feite het omgekeerde van een For- sietframes bijvoorbeeld, brandstofcel- maanden voorbereiding stuk lopen op mule 1 team; de een vecht om een len, elektronisch motormanagement bijvoorbeeld een weigerende water- duizendste van een seconde sneller, en ontwerpen waarvoor windtun- stofgestookte brandstofcel, zoals het de ander om een duizendste van een nels zijn gebruikt. En geen grammetje team van de TU Delft overkomt met kilometer verder. teveel, is het devies, er rijden wagen- hun Eco-Runner H2, ondanks dat ze al Ook voor Shell is de tjes met een eigen gewicht van net 25 voor het vierde jaar meedoen. Eco-marathon veranderd, kilo. De bestuurders ervan zijn onver- Maar soms ook worden heldenver- zuinigheid is inmiddels anderlijk klein en licht, dus vaak jong, halen geboren, waarmee opa’s later geen ‘speelgoed’ meer maar weer wel gesierd met veiligheids- hun kleinkinderen lastig vallen om maar harde business. helmen en ingepakt in brandwerende te bewijzen dat het leven vroeger Daarom ook is Jeroen van der Veer kleding alsof ze straks in de Formule 1 nooit saai was, altijd vol avonturen aanwezig in het Duitse Saksen. “Het zullen starten. En weer wordt de tech- zat. Bijvoorbeeld bij het team van het opbouwen van een echt duurzame niek doorgenomen: waar het gas erop, HydroCruisers van de Haagse Hoge- transportsector zal tientallen jaren waar de motor uitzetten en de wagen school. Hun ‘Sharky 2.5’ komt pro- vergen, de verandering zal langzaam uit laten rollen? Slim rijden is immers bleemloos door de keuring maar in verlopen en conventionele vloeibare net zo belangrijk als slim ontwerpen, het derde proefrondje gaat de kop- brandstoffen zullen waarschijnlijk weten de teamleiders, en weer zetten peling kapot. En bij alles wat ze aan tot minstens 2050 dominant blijven”, ze zich achter de computers om tot het reserveonderdelen hebben meegeno- stelt hij echter vast op een congres ideale schema te komen. men, geen koppeling. Dan een alter- dat bij de Eco-marathon wordt geor- “Moge het beste team en de beste natief maken? Het mislukt. De beslis- ganiseerd. Als modale weggebruiker technologie winnen”, zegt Jeroen van sing valt, twee teamleden rijden naar hoeven dus nog niet allemaal direct der Veer bij het begin van de wed- Nederland om een nieuwe koppe- in de ‘waterstofsigaar’ of ander exo- strijd als een ware Olympische lei- ling op te halen. Eerst moet het duo tisch voertuig. “Maar tegen 2050 wor- der. Want ook in de top van olie- slapen, dan krijgen ze een auto vol den meer dan een miljard extra voer- maatschappijen is iedereen tenslotte eten en drinken mee. Voor de ‘pit- tuigen op de weg verwacht, dat is razend benieuwd naar het antwoord stops’ wordt een strategie bedacht: als meer dan twee maal het aantal van hoe de mensheid zich in de inmiddels chauffeur A tankt, mag chauffeur B nu”, waarschuwt de Shell-baas wel. niet meer al te verre toekomst gaat plassen. Als daarna B afrekent, kan A “Het betekent dat er ruimte is voor voortbewegen. Op het Lausitzcircuit even naar de wc. Geen minuut wordt en behoefte is aan meerdere energie- hebben we misschien de eerste ant- zo verspild. Het plan slaagt. Op de bronnen voor transport. Er zal een woorden op die vraag gezien. n Duitse Autobahn hoeft immers niet groeiende rol zijn weggelegd voor bio- op zuinigheid gelet te worden. Pre- brandstoffen, elektriciteit, waterstof cies 21 uur later staan de titelverde- en aardgas.” digers wedstrijdklaar aan de start. En worden tweede in hun klasse van De beste technologie Urban Concepts; als de waterstof Intussen gaat op het circuit de aan- wordt omgerekend naar benzine heb- dacht vooral uit naar het nu inplaats

Shell venster - juli/augustus 2009 - 17 TEKST hans lagendaal foto’s shell

Technologie- centrum in drie fasen

De technologieactiviteiten van Shell in India kennen drie fasen.

Fase 1 is het inrichten van een kantoor, het recruteren van mensen, hen opleiden en ze nuttig aan het werk zetten. Deze fase is is september 2006 van start gegaan en is nu in volle gang.

Fase 2 is de inrichting van Shell Bangalore Laboratories; dit is het interim-laboratorium dat begin dit jaar is geopend door Jeroen van der Veer.

Fase 3 is de bouw van een hele campus waarin, zoals in Rijswijk en Amsterdam, zowel kantoren als laboratoria geconcentreerd zijn.

Technologie in India Shell Technology India groeit momenteel uit tot een groot technologiecentrum. Hoewel Shell relatief klein is in India heeft het bedrijf een hoge aantrekkings- kracht op topstudenten.

e moderne Indiase econo- toegedaan zijn aan het afleveren van Shell businesses en verkoopt tevens in de cultuur en rites van de Shell mie is nog jong, in feite ondernemers als ze dat eens waren kennis aan externe partijen, ook bui- Groep. Zij zouden de koplopers gaan bestaat hij pas sinds 1991 aan het produceren van Fabian tech- ten de energiesector. Momenteel is worden van wat in februari van dit toen de regering besloot tot nicians”, zoals The Economist recen- STI al halverwege de groeicurve, jaar door Jeroen van der Veer, Chief Deen industriebeleid waarbij het oer- telijk constateerde. Waarbij Fabian opmerkelijk voor een instelling die in Executive van Shell, officieel werd oude fatalisme werd vervangen door technicians staat voor mensen die feite pas in 2006 van start is gegaan. geopend, de Shell Bangalore Labora- een can-do optimisme. Inmiddels is langzame, op consensus gerichte ver- tories, de eerste fase van Shell Tech- dat zo aangeslagen dat een reversed andering richting socialisme hoger Aangeboden: een droom nology India. Eind dit jaar zal het hele braindrain geconstateerd wordt, stellen dan een revolutie om dat te Bij de start van STI had Shell Indi- laboratoriumdeel van STI in gebruik maatschappelijk geslaagde Indiërs bereiken. Maar de begrippen ‘lang- ase kandidaten weinig meer te bie- zijn en zal ook de bouw vorderen van die terugkeren naar hun moederland; zaam’ en ‘socialisme’ verdwijnen snel den dan een droom, namelijk dat op de definitieve campus waarin STI velen uit de Verenigde Staten waar ze uit de Indiase zakenwereld. een dag in hun land een research- en wordt ondergebracht. werkten in de high-tech sector. Anno 2009 tapt Shell beide bronnen technologiecentrum zou staan van Na het doorknippen van het lint in Maar ook India zelf levert een snel- af om haar technologiecentrum in hetzelfde niveau als bestaande grote Bangalore sprak Van der Veer via groeiend aantal ondernemers-in-spe Bangalore mee te vullen. De ambities centra, zoals in Nederland (Rijswijk video met de ongeveer duizend men- op, vaak afkomstig van de nog door van Shell Technology India (STI) zijn voor Exploratie en Productie, Amster- sen die elders in India bij Shell-acti- Nehroe, de eerste premier van het hoog: het einddoel is een groot tech- dam voor Shell Global Solution) en viteiten werken. “Tien jaar geleden sinds 1947 onafhankelijke land, opge- nologiecentrum met research en ont- in de Verenigde Staten (Bellaire en was Shell in India nog een heel klein richte systeem van Indian Institutes of wikkeling. In Bangalore zijn zowel Westhollow, momenteel in een fase bedrijf”, zei hij, ”nu voel ik me ver- Technology. Zeven van deze elitecen- EPT (Exploratie en Productie Tech- van samensmelting in Westhollow heugd als ik zie hoeveel vooruitgang tra bestaan er die van gemiddeld elke nologie) als GS (raadgevend bureau bij Houston). Begin 2006 kwamen de er is gemaakt.” 75 studenten die zich aanmelden er Shell Global Solutons) aanwezig. Glo- eerste zestig Indiase graduates naar slechts één toelaten, “en die nu net zo bal Solutions werkt bij Shell voor alle Rijswijk om daar te worden ingewijd

18 - juli/augustus 2009 - Shell venster Waarom naar India?

Begin 2006 koos Shell India als basis voor een nieuw groot research- en technologiecentrum. Het was de uitkomst van een strategische studie naar de positie van technologieontwikkeling binnen de Groep. De kern daarvan is de aanname, voortkomend uit de scenariostudies van Shell, dat de wereld een voortdurende groei van het energiegebruik kent, naar raming plus 50 procent in de komende 25 jaar. Bovendien zal de sterkste groei in het Oosten plaatsvinden, is de algemene verwachting. ‘Grow East’ is dan ook de strategie van Shell Global Solutions. Om aan die groeiende vraag te voldoen, moet het leven van bestaande velden worden verlengd, moeten nieuwe bronnen en processen worden ontwikkeld, conventionele zowel als onconventionele, moet de productie van energieproducten met een hogere toegevoegde waarde worden gemaximaliseerd en moeten technieken en processen worden ontwikkeld rond milieu- en klimaatbescherming en duurzaamheid. De sleutel naar al deze ontwikkelingen wordt gevormd door innovatie, technische ontwikkeling en de snelle invoering van deze nieuwe technologieën.

Azië: mensen en groei “Omdat Shell de rol van technologie als essentieel ziet om zich te onderscheiden van de concurrentie, werd besloten om een nieuw groot research- en technologiecentrum op te richten”, aldus in Den Haag Bart van Holk, Global Portfolio Manager bij Shell Global Solutions en in die functie verantwoordelijk voor het toe- delen van de taken over de diverse grote en kleinere technologiecentra. Van Holk: “Voor deze nieuwe technology hub viel de keuze om twee redenen op Azië; ten eerste omdat daar de grootste groei in energiegebruik plaats gaat vinden, en ten tweede vanwege het grote aanbod van hooggekwalificeerde mensen. Dat de uitein- delijke keuze daarbij op India is gevallen, komt omdat hun cultuur het dichtst aan- sluit bij die van het Westen. Ook de taal zorgt voor minder problemen.” En loonkosten? Van Holk: “Dat helpt wel maar is niet de hoofdreden. Je mag aannemen dat als dit deel van de wereld zich verder ontwikkelt, dit kostenvoordeel, en met name als het gaat om internationaal concurrerende beroepen, op termijn gaat verdwijnen. En research is nu juist een lange-termijn ontwikkeling.”

Herverkaveling taken Een Shell-nouveauté van Shell Technology India (STI) is dat het een gezamenlijke ontwikkeling is van Shell Global Solutions en Exploratie en Productie Technology (EPT), twee entiteiten die tot nu toe gescheiden opereerden, wat in Nederland duidelijk zichtbaar is met Rijswijk (Exploratie en Productie) en Amsterdam (Global Solutions). Bart van Holk: “In India zitten we in één centrum omdat we zo een beter aanbod kunnen doen aan het toptalent dat we willen aantrekken. We zijn daar gestart met vooral EP-activiteiten, zoals de beoordeling van seismische informatie en het uitwer- ken daarvan in reservoirmodellen.” Technologie in India Van Holk: “. Er worden ook wat kleinere researchcentra gesloten, zoals in België Louvain-la-Neuve, waarvan de polyurethaanresearch inmiddels is overgeheveld Volwaardig en gelijkwaardig talent in het Midden-Oosten waar- naar Bangalore. Ook hebben we de sluiting aangekondigd van ons centrum in Petit- Zelfs met duizend man is Shell natuur- onder je mensen vindt die terug wil- Couronne in Frankrijk waar research aan basisoliën en bitumen plaatsvond. Ook lijk nog maar een kleine partij in het len nu het in hun land steeds interes- dit gaat naar India.” immense India; vraag aan Ad de Vis- santer wordt. Soms hebben we het scher, manager van het Bangalore- intern wel eens over B2B, Back to centrum: Geeft zo’n laag profiel je wel Bangalore.” De focus van Bangalore entree tot het beste talent dat nodig is Nadrukkelijk werft Shell daarbij ook voor zo’n groot en ambitieus techno- op de Indian Institutes of Techno- Voor de middellange termijn (2009-2017) zal de focus van Shell Technology India logiecentrum? De Visscher: logy. Ad de Visscher: “India kent een in Bangalore liggen op: “De reputatie van Shell is unieke manier van recruteren; afstu- n hoogkwalitatieve technische dienstverlening op de gebieden van fabrieks- in India veel groter dan de deren op universiteiten en de IIT’s ontwerp en bij Exploratie en Productie veldontwikkeling; actuele omvang van het gaat daar gelijktijdig per jaargroep. n voor Downstream steun bij marktontwikkeling voor onder andere schuimen, bedrijf zou doen vermoe- Bedrijven krijgen vanaf het voorjaar bitumen, katalysatoren en zwavelproducten; den; ouderen kennen het de gelegenheid zich te presenteren n voor Downstream ook procesontwikkeling (katalytisch kraken, lagere olefinen, bedrijf nog van vroeger aan de studenten die zelf stemmen waterstoftoevoegingen en grootschalige proefinstallaties); en dragen dat kennelijk op over de volgorde waarin bedrijven n Cross business technologieplatforms (geavanceerde experimenten, moleculair jongeren over.” mogen optreden. Hoe hoger de repu- management, moderne modellering en controle en modellering voor veiligheid, Aan het eind van het eerste kwartaal tatie van een bedrijf hoe eerder het gezondheid en milieu); van dit jaar had STI zo’n 650 mensen zich kan etaleren. Shell kwam al in n het uitbouwen van de kennis om op-afstand-bestuurbare systemen met elkaar in dienst. 2006 terecht in de top-vijf en in 2007 te verbinden (inclusief ‘smart technologies’) voor betere prestaties van alle De Visscher: “De researchopdrach- en 2008 eveneens. We staan er in de Shell-activiteiten. ten nemen snel toe, maar het kost academische wereld dus heel goed Voor een deel van deze activiteiten zijn laboratoria (met proefopstellingen) nodig. ons geen moeite om aan de gewenste voor, een sterke basis voor een vol- Deze laboratoria zijn inmiddels operationeel (Shell Bangalore Laboratories) kwaliteit van mensen te komen bij waardig en gelijkwaardig research- terwijl de overige activiteiten primair via computers verlopen in een (nu nog graduates. Bij experienced hires en technologiecentrum voor de hele gehuurde) kantooromgeving. Uiteindelijk zullen alle activiteiten van Shell Technology ligt het in sommige disciplines las- Shell Groep.” n India een plaats krijgen in een nog te bouwen campus, gepland voor het tiger. Wij kijken ook naar India’s volgende decennium.

Shell venster - juli/augustus 2009 - 19 shell actueel

CCS: meer dan politieke steun nodig

Zonder politieke steun komt geen CCS-pro- Diverse overheden stellen momenteel fond- Europese marktnotering voor CO2 rond ject (opvang en berging van kooldioxide) sen beschikbaar voor research en demon- 14 euro per ton. Deze zogeheten ETS-note- van de grond, maar zonder dik geld lukt het stratieprojecten. De EU heeft ook weten ring zou gebruikt kunnen worden voor CCS evenmin. Het plan achter CCS is om bij elek- regelgeving in voorbereiding. in de EU. Volgens een MIT-studie zou CCS op triciteitscentrales of andere grote energie- Maar CCS heeft meer nodig dan politieke dit moment $40 (euro 32) aan extra kosten gebruikers (raffinage, chemie, cement) CO2 steun, koolstof moet een prijs krijgen. Vol- betekenen voor een MWh elektriciteit opge- af te vangen, het te comprimeren tot een gens het MIT (Massachusetts Institute of Tech- wekt in een kolencentrale en $30 (euro 23) vloeistof, om het daarna door een pijplei- nologys) CCS Technologies Program kan CCS in een gasgestookte centrale. Op dit moment ding te vervoeren naar een geschikte onder- alleen bestaan met een CO2-emissieprijs van ligt de groothandelsprijs voor elektriciteit in grondse berging (lege gas- of bijna-lege $65-100 per ton (euro 50-77). Medio mei bijvoorbeeld Nederland rond de 40 euro olievelden, waterlagen of steenkoollagen). bedroeg de per MWh.

Duurzaamheidsrapport

Naast het financiële jaarverslag produceert Shell ook jaarlijks een ‘Sustainability Report’ met een gedetailleerd overzicht van wat het bedrijf wereldwijd doet op het gebied van duurzaamheid. Is zo’n verslag alleen een juichver- haal over vooruitgang en aanstaande verbetering? Niet als je als bedrijf een onafhankelijke externe beoordelingscommissie instelt en hun rapport integraal afdrukt. Dan zijn kritische kanttekeningen te lezen zoals: “Met name hadden wij meer in detail informatie willen zien over: (1) het investeringsniveau in hernieuwbare energie en of dit voldoende is voor de aan- gegeven urgentie in energietransitie; (2) waarom Shell gekozen heeft voor voorrang voor biobrandstof- Schaalolie in Jordanië fen boven andere vormen van hernieuwbare energie en (3) de inge- Als het slaagt wordt het een lange- potentieel om schalie (een soort lei- stratieprojecten worden uitgevoerd wikkeldheid die komt kijken bij het termijnproject, met een commerci- steen met bitumen) om te zetten in en het ontwerpwerk wordt gedaan creëren van een echt duurzame ële productie die zelfs niet voor 2023 olieproducten. Shell heeft in de Ver- voor grootschalige productie. bron van biobrandstoffen en wat begint, maar in elk geval hebben Shell enigde Staten een fors met patenten Volgens het ministerie van ener- Shell onderneemt om dat doel te en Jordanië midden mei de handteke- dichtgetimmerde technologie ontwik- gie en bodemschatten telt het land, realiseren. Zonder deze informatie ningen gezet waarmee het project is keld om in de schalielagen, via verhit- dat momenteel voor zo’n 95 procent bestaat het risico van een verdere gestart. In Amman tekenden EP exe- ting, een ondergronds kraakproces van de energiebehoefte afhankelijk verwijdering tussen de visie van cutive director Malcolm Brinded en tot stand te brengen waarna de olie is van importen, zo’n 40 miljard ton Shell en die van stakeholders over minister van energie en bodemschat- afgevangen kan worden voor verdere olieschalie. wat een zorgvuldige omvang en ten Khaldoun Qutaishat een overeen- bewerking. De winning van schalie/leisteenolie is karakter betekent bij investeringen komst waaronder de Jordan Oil Shale In de eerste fase, die ruim drie jaar nu nog technisch zeer complex, kent in schone energie.” Company (JOSCo), een volle doch- loopt, zullen meer dan honderd put- dus een hoog economisch risico en Wordt dus ongetwijfeld vervolgd. ter van Shell, gaat zoeken naar moge- ten worden geboord om een beter is duur. Daar staat tegenover dat in lijkheden van exploitatie van de grote inzicht te krijgen in de nog ononder- sommige landen (zoals de Verenigde Het hele rapport (alleen in het schaaloliereserves van het land. zochte schalielagen van Jordanië. Staten – met name Utah en Wyo- Engels beschikbaar): http://sustaina- JOSCo gaat - mits het parlement Daarna volgt een op vier jaar geschat ming - en Jordanië) in theorie zeer bilityreport.shell.com. instemt met de overeenkomst - in een programma om de beste plekken voor grote olieproducties uit schalie zijn te concessie van ruim 22.000 km2 zoe- mogelijke ontwikkeling te definiëren realiseren. ken naar die gebieden met het beste waarna in fase drie een aantal demon-

Lichte groei duurzame energie

De tijd begint te dringen: de officiële doel- lens met ongeveer een kwart, veroorzaakt diesel, hout- en mestvergassing en vergis- stelling is dat in 2020 Nederland 20 procent door nieuwe molens op land en zee. Van ting) namelijk 2,15 procentpunt. Biomassa van het binnenlands energiegebruik dekt de 3,4 procent nam wind 1,05 procentpunt in autobrandstoffen spaarde vorig jaar drie met duurzame energie, in 2008 was dat per- voor zijn rekening. Groter was de bijdrage procent van het totale benzine- en diesel- centage 3,4 (2,9 procent in 2007). Vorig jaar van biomassa (bij- en meestook in elektri- gebruik uit. groeide de energieproductie van windmo- citeitscentrales, bijmenging bij benzine en (Cijfers: CBS)

20 - juli/augustus 2009 - Shell venster TEKST peter konter foto ernst bode De bron van alle markten Hoe richt je een wereldwijd opererende organisatie zodanig in dat de medewerkers - met behoud van plezier en identiteit – zo optimaal mogelijk presteren? Door te denken vanuit de bron, zegt Dorien Lathouwers.

rondenken als analysemid- tie eind jaren negentig bij Global wijde paradigmaverschuiving waar- Interviewer Ronald Buitenhuis del èn ontwikkelingsmo- Solutions, een internationaal opere- neembaar is van vrijemarkteconomie opperde Barack Obama als mogelijke del. Aldus de essentie van rende divisie van technische experts. naar duurzame ontwikkeling. “Duur- brondenker. “Obama streeft naar her- ‘Brondenken. Ordenings- “Na een reorganisatie moesten groe- zaam ondernemen was tot voor onge- eniging van opgesplitste polariteiten; Bmodel voor verandering in organi- pen ingenieurs en researchers nogal veer anderhalf jaar geleden één van in zijn buitenlands beleid ook richting satie en mens’. In het eind vorig jaar abrupt gaan samenwerken in één de drie topkwesties binnen bedrijven de Arabische wereld,” meende Lat- gepubliceerde boek beschrijven orga- organisatie. Chaos. De klant-afne- en organisaties,” meent Lathouwers, houwers: “Samen voor de goede zaak; nisatiepsychologe/consultant Dorien merverhouding was verschoven; er “maar hoe dan ook zijn we voorbij het en hij durft daarnaast de economi- Lathouwers en Frans Waals, intern waren nieuwe machtsverhoudingen keerpunt - duurzaamheid is nu onom- sche ellende te benoemen.” organisatieadviseur en fysicus/resear- en afhankelijkheden ontstaan; ogen- keerbaar onderdeel van alle proces- Of dit boek tenslotte nog wel paste in cher, hoe zij binnen Shell voor zowel schijnlijk onverenigbare primaire pro- sen, ook binnen Shell.” het fel-realistische tijdvak van ‘Sauve- organisaties als individuen toepas- cessen en bijbehorende culturen kwa- qui-peut-la-vie’/‘ieder voor zich’ dat singsmogelijkheden van brondenken men bijeen in één organisatie, terwijl Oude zaken zijn op we nu lijken te zijn ingegaan? Dorien zochten. kader en richting voor de reorganisa- Tijdens de boekpresentatie van ‘Bron- Lathouwers: “Júist, zou ik zeggen! “Tussen 1997 en 2005 kwamen we tie ontbraken.” Geen tijd voor diep- denken’ werd de actualiteit voelbaar. Brondenken wordt gekenmerkt door tot de conclusie dat bestaande bena- tegesprekken of open inventarisa- Na een vraag over het ontluisterende een eenheidsherstellende aanpak. deringen veelal deelwerkelijkheden tie-methode, dus startten Waals en leiderschap in de bijna-ondergang Juist nu willen mensen iets anders. beschreven,” vertelt Dorien Lathou- Lathouwers met wat zij noemen ‘het van ABN Amro, koos Lathouwers juist Veel oude zaken lijken wel op.” n wers, “Terwijl we eigenlijk op zoek liefdevol ontsluiten van zwarte gat- voor een ‘toonbeeld’. “Bij aanvang waren naar criteria voor een overkoe- energie’. van de kredietcrisis schetste Gordon Brondenken. Organisatiemodel voor pelend, samenhangend organisatie- De vraag ‘wat zit je dwars?’ leverde Brown achterliggende oorzaken, ver- verandering in organisatie en mens. beeld. De gedachte was dat er méér antwoorden op als ‘management banden en werkingen, waar Bush’ 2008, Van Gorcum, ISBN 978 90 232 moest zijn dan louter beschrijvingen deugt niet’, ‘de toekomst is onzeker’, minister van Financiën Henry Paul- 4451 6 en www.brondenken.nl van bijvoorbeeld culturen, produc- ‘de cultuur is niet fijn’ en ‘interne pro- son vooral voor symptoombestrijding ten en samenwerkingsverbanden bin- cedures kloppen niet’. Daarom gin- koos.” nen een bedrijf. Pretentieus, maar we gen Waals en Lathouwers in verti- wilden als het ware een vierdimen- cal workshops op zoek naar een sionale bril ontwerpen waarmee we beeld van het soort organisatie waar- zowel naar mens als organisatie kon- van men dacht dat die wèl succes- den kijken.” vol zou kunnen zijn. “Onze insteek: ‘élke organisatieverandering begint Polariteiten en krachten bij jezelf’ en ‘start daar waar je wél Frans Waals overleed plotseling in invloed kunt uitoefenen’.” 2006. Lathouwers; “Frans was 28 jaar lang aan Shell verbonden. Hij zocht Onomkeerbaar duurzaam en vond vaak analogieën in natuur- In de visie van Waals en Lathouwers kunde en technologie. Ook ons bron- is het creëren van een gezamenlijk model is opgebouwd uit de vier pola- beeld een uiterst krachtig interven- riteiten tijd, ruimte, massa en positie. tie-instrument voor organisatiever- Energie - het vermogen om te veran- andering en persoonlijke ontwikke- deren - plaatsen wij midden in het ling: “Je moet hoe dan ook op zoek bronmodel. In de natuurkunde ken- naar het grondbeeld van de orga- nen we de elektromagnetische- en nisatie waarin iemand wèl succes- zwaartekracht, en de zwakke en vol kan zijn.” Tijdens een workshop sterke kernkracht. In analogie zijn dat ‘Technologie Strategie Ontwikke- voor de mens de wilskracht, de denk- ling’ bleek zo’n gezamenlijk toekomst- kracht ofwel verbeeldingskracht, beeld uiterst bruikbaar; zowel om de daadkracht, en voelkracht ofwel juiste producten te ontwikkelen als- veerkracht.” wel om medewerkers op al hun indi- Zoals in de fysica unificatietheorie en viduele vermogens aan te spreken – snaartheorieën pogen de vier funda- waarbij zij tegelijkertijd leren meer mentele natuurkrachten in één uni- ‘vanuit de schoenen van de klant’ te versele omvattende theorie onder te redeneren. “We lieten mensen uit ver- brengen, ondernamen Waals en Lat- schillende afdelingen in kleine groep- houwers een queeste in verschillende jes nieuwe ideeën bedenken. Als je disciplines: “We wilden weten hoe de maar start vanuit het (technologische) verschillende krachten samenhangen hart van technologische mensen, cre- en wellicht een oorsprong delen - die ëer je in zo’n omgeving betrokken- wij ‘de bron’ noemen.” heid en draagvlak – met als resul- tante concrete, nieuwe en bevlogen Liefdevol ontsluiten technologieën.” Als voorbeeld van hun werkwijze Een belangrijke stelling in ‘Bronden- noemt Lathouwers een reorganisa- ken’ is dat heden ten dage een wereld-

Dorien Lathouwers: geboren ’s-Hertogenbosch, 19 oktober 1970 woonplaats Amsterdam afgestudeerd (organisatie)psychologie werk consultant PricewaterhouseCoopers (1995-98) directeur DES/Lathouwers Consultancy (1998-heden) docent Vrije Universiteit Amsterdam (2001-08) Shell stage (1994) Shell Nederland Training & Advies; vanaf 1996 consultant Shell Global Solutions, Shell Nederland, Shell International HR, Shell Learning Heden consultant vrije tijd acteren, hockey, pilates, skiën, familie

Shell venster - juli/augustus 2009 - 21 TEKST hans lagendaal foto ernst bode illustratie arend van dam Wie voor zichzelf een realistische nieuwe energie-toekomst wil boetseren krijgt nu hulp van het energietransitiemodel dat John Kerkhoven bouwde samen met collega’s bij strategiebureau Quintel. “Heb het lef om keuzes te maken en die ook uit te voeren”, aldus Kerkhoven.

Vijf over twaalf e aandrang om zich weer gievoorziening. Sinds midden april is gietransitiemodel ligt in het direct ver- management te verschuilen achter een met ‘het vak’ te willen het model officieel in de lucht en kan lengde van de kernactiviteiten van adviesbureau.” bezighouden, maar vooral iedereen vrijelijk schuiven met bijvoor- Quintel, het leveren van strategische de denkoefeningen die hij beeld aantallen kolen- of kerncentra- visies aan bedrijven en instellingen die Totale revolutie Ddeed voor opdrachtgevers in de ener- les, windmolens, CO -reductiedoel- te maken hebben met extreme ver- Waarom wilde John Kerkhoven (afge- 2 giesector, brachten John Kerkhoven stellingen, percentages elektrische anderingen in hun werkomgeving. studeerd aan de Wageningen Univer- eind 2007 tot een besluit, hij trad terug auto’s, olieprijzen of afhankelijkheids- Zoals die momenteel zijn te vinden in siteit in bedrijfs- en marktkunde en als algemeen directeur van het mede percentages van importenergie, en werelden als die van energie, telecom, gepromoveerd op een proefschrift door hemzelf zes jaar daarvoor opge- zo nog tal van andere energiegroot- media, zorgverzekeraars, reizen en rond marketing, informatica en ope- richte strategische adviesbureau Quin- heden, om vervolgens te zien hoe de transport. Kerkhoven: “Waarbij Quin- rations research, geschreven in een tel. Voortaan concentreerde hij zich keuzes elkaar beïnvloeden, wat het tel zich altijd laat leiden door op fei- tijd dat hij bij ICI kunststoffen ver- daar, maar nu als senior partner, op prijskaartje is dat aan de diverse keu- ten gebaseerde visies, wij noemen ons- kocht) zo graag een energietransitie- het idee om een alomvattend energie- zes hangt en ook hoeveel alternatieve zelf fact based consultants. Bovendien model maken? “Ik raakte steeds meer transitiemodel te maken waarmee pro- energiebronnen bijdragen aan het les- zoeken we naar opdrachtgevers die gefascineerd door het onderwerp van fessionals, maar ook geïnteresseerde sen van de nationale energiedorst, nu met ons van mening zijn dat wij com- de energietoekomst. En naarmate ik burgers, de consequenties kunnen en later. plementair zijn in het denkproces; me er meer in verdiepte en ook met zien van keuzes in de aanstaande ener- Het ontwerp en de bouw van het ener- het is niet meer van deze tijd om je als meer bedrijven en instanties over dit

22 - juli/augustus 2009 - Shell venster Vijf over twaalf onderwerp sprak, kreeg ik steeds politieke doelstellingen rond klimaat, sterker de indruk dat het met betrek- milieu, energie-efficiëntie en duur- king tot energietransitie geen vijf voor zaamheid breder wordt waar de hele twaalf meer is, maar eigenlijk al vijf inzet op versmalling is gericht. over twaalf. Toen ik mijn con- Kerkhoven: “Quintel heeft geen speci- clusies deelde met directies fieke eigen kennis over klimaatveran- van energiebedrijven dacht dering, dus wij nemen waar en nemen ik aanvankelijk dat zij me aan wat overheden en instanties daar- zouden vertellen dat het over zeggen. Inmiddels willen diverse allemaal wel meeviel, dat ik overheden 80 procent CO2-reductie het te somber zag, maar ik in 2050 om de klimaatverandering te kreeg juist bevestigingen. bestrijden; dit zal alleen kunnen met Vaak kreeg ik zelfs te horen dat het een totale revolutie in praktisch ieder allemaal in feite nog veel erger is.” aspect van onze hele samenleving. Ik ‘Erger’ in de zin dat het gat tussen de kan me er eerlijk gezegd bijna geen groei van het energiegebruik in een voorstelling van maken hoe dat zou Voorbeelden van de talrijke opties die het energietransitiemodel biedt om keuzes te business as usual ontwikkeling en de moeten gebeuren.” maken en om de consequenties daarvan te kunnen zien.

Shell venster - juli/augustus 2009 - 23 Wel visie, geen lef zelf binnenkomt. Door de luxe voe- dat we een aantal dingen verplicht Negen sponsors “Een visie ontvouwen is makkelijk”, len mensen niet de druk om moeilijke stellen en echt geld inzetten op die constateert Kerkhoven, “maar waar keuzes te maken.” energietechnologie waarin Nederland Na een eerste oriëntatie startte Quintel het echt om gaat is het nemen van kan uitblinken. Als je kijkt naar de lig- in januari 2008 het werk aan de bouw actie en dan wordt het een ander ver- Verplichten en geld ging van Nederland, dan ligt een func- van het energietransitiemodel. In novem- haal, zeker in Nederland. Er is hier Terug naar een eerdere opmerking tie als biomassa/biobrandstof knoop- ber verliet het prototype de showroom; geen gebrek aan visie, er zijn genoeg van Kerkhoven, het zou ‘vijf over punt voor West Europa en een inzet sinds midden april ‘rijdt’ het model. lange-termijn doelstellingen, maar wel twaalf’ zijn. Want? “Omdat de uitda- op windmolens op de Noordzee voor Geestelijk vader John Kerkhoven: “Ik is er een gebrek aan lef om te acteren gingen en opgaven kolossaal zijn en de hand.” kreeg van mijn partners de ruimte om naar de consequenties van die visie.” er in feite niet meer gebeurt dan het het model op onze kosten te ontwikke- “We vinden het met elkaar leuk stellen van telkens scherpere doelen. Crisis of bewustwording len. Eerlijk gezegd heb ik me dat eerste om over dit onderwerp intellectu- Omdat we weten hoe je met warm- Gaat John Kerkhoven nu weer terug jaar nauwelijks beziggehouden met de eel te debatteren, maar doorpakken tepompen vier huizen kunt verwar- naar ‘het vak’, nu het transitiemodel vraag of en hoe we er geld mee zou- is te moeilijk. Als je naar het men en koelen met net zoveel ener- draait? “Nee, mijn ambitie is om de den kunnen verdienen. Maar tijdens Nederlandse energiebeleid gie als nu één huis, maar we doen het komende jaren te werken aan een ver- onze consultaties over de techniek en kijkt zie je dat we wel veel niet. Omdat de industrie weet hoe je dere vervolmaking ervan en om het inhoud kregen we enthousiaste reac- doen, maar we doen van een auto bouwt die twee maal zuini- internationaal te maken, in elk geval ties en ontstond al snel een groep van alles een heel klein beetje. ger is dan de huidige, maar we doen met inbegrip van modellen voor onze negen partijen [Delta, Essent, Enexis, Op bijna geen enkel het niet. Omdat Nederlanders gemid- buurlanden plus een koppeling tussen Eneco, GasTerra, Gemeente Amster- terrein zijn we ergens heel deld een tien maal hogere eiwitcon- de modellen. We hebben nog genoeg dam, Logica, Shell en het Regieorgaan erg goed in. Kennelijk denken we sumptie hebben dan nodig is om te ideeën liggen om jaren door te gaan.” Energietransitie] die sponsor wilden dat door de inspanningen te spreiden leven, maar we minderen niet. We “Energietransitie kan eigenlijk maar worden. Zij betalen samen in feite onze we het minste risico lopen om even- kunnen gemakkelijk met een frac- langs twee wegen tot stand komen”, kosten over 2009.” tuele winnende technieken te missen, tie van onze landbouwgronden toe bespiegelt hij, “tijdens een energiecri- maar het is net andersom, door teveel als we iets anders gaan eten. We kun- sis, als de overheid dingen kan doen In totaal heeft Quintel inmiddels zo’n te spreiden doe je niets goed, en nen met veel minder energie toe en die in een democratisch bestel anders acht mensjaren werk in het energie- dat is juist heel risicovol. Dus, maak toch onze woningen verwarmen, niet mogelijk zijn, of via de weg van transitiemodel gestopt, “plus het niet keuzes.” toch reizen, toch lekker eten, en wel- bewustwording waarbij mensen geringe werk van de sponsors die de Waarom ontbreekt die lef? Kerkho- varend zijn, maar we zetten die stap begrijpen dat je lange-termijn moet validatie, de bouw en de aanbeveling ven: “Ik denk dat het te maken heeft niet. Door onze luxe, en het feit dat denken in plaats van korte-termijn. van het model voor hun rekening heb- met de luxe waarin we gewend zijn de moderne mens niet in termen van Een crisis moet niemand willen, maar ben genomen”, aldus Kerkhoven. te leven. Ik heb veel gewerkt voor ex- generaties denkt, maar voorname- de ambitie om mensen lange termijn Er is één model met drie moeilijkheids- overheidsbedrijven en daar merkte je lijk bezig is met ‘nu’. Dit geldt voor de te laten denken is wel enigszins ide- graden. Eén voor beginners, één voor direct dat er aanvankelijk geen menta- burger, maar ook voor de overheid en alistisch, vandaar het vijf over twaalf gevorderden en één voor professio- liteit bestond om voor je overleven te de bedrijven.” gevoel”. nals. De eerste twee niveaus zijn gratis vechten. Zo is het met door rijkdom En wat betekent dat? “Als we echt De wal keert toch uiteinde- beschikbaar. Na een download *) kan beschermde landen ook, daar ontstaat serieus zijn met onze doelstellingen, lijk altijd het schip? “Ik wil met het model een eigen scenario voor een illusie dat het geld verder wel van- dan is er geen andere oplossing dan proberen te helpen dat 2040 worden gemaakt waarbij de con- het schip dan in elk geval sequentie van elke keuze voor een voor- de wal zo zacht mogelijk keurs-energiemix helder wordt. raakt.” Bij het weggaan: “Wil je vooral dui- *) Waar valt de energietoekomst te delijk maken dat ons model op geen modelleren? enkele manier bedoeld is om te pola- www.energietransitiemodel.nl voor riseren? In de energie- en klimaatdis- de Nederlandstalige versie of cussie wil men dat nogal snel doen, www.energytransitionmodel.com voor door te polariseren mensen in een de Engelstalige versie. hoekje drukken om ze zo monddood te maken. Wij willen wel een discussie, maar dan een niet-dogmatische, eentje die op feiten is gebaseerd, waarbij verder iedereen ons model kan gebruiken om de consequenties van politieke en maatschappelijke keuzes duidelijk te maken.” n

alles grijpt in elkaar...

24 - juli/augustus 2009 - Shell venster TEKST hans lagendaal foto’s john stoel

Gouden Drentse nuchterheid De levenshouding van Ron Katoen luidt ‘zoek altijd naar een positieve draai’. Het hielp mee om de titel van ‘gouden retailer’ in de categorie company owned stations van Nederlandse Shell-organisatie te veroveren.

Shell venster - juli/augustus 2009 - 25 Duitse koffie raag Ron Katoen (47, gebo- telde Rijkswaterstaat; Pollux groeide 83 pagina’s regeltjes een ‘Schlager’ ren en getogen in Kla- in liters met 40 procent, zo telde Ron In het najaar van 2006 gebeurde er zienaveen) naar de karak- Katoen. iets onverwachts, Ron Katoen, de Een retailer mag per productgroep tien tertrekken van de Drenth Vrachtwagens zijn voor hem dank- man die nooit ergens op had gesollici- procent van het assortiment laten bestaan Ven hij komt voorzichtig tot ‘niet te bare klanten door het accijnsverschil teerd, altijd was gevraagd, kreeg het uit eigen keuzes. Katoen heeft onder hoog van de toren blazen’ en ‘de kat met Duitsland en andere regels rond aanbod van zijn werkgever of hij niet andere gekozen voor vier merken Duitse uit de boom kijken’. Als hij af en toe BTW-teruggave. Maar waarom zou- de eerste (van inmiddels zestig) retai- koffie. H“ oe het kan weet ik ook niet al enige trots laat blijken, tenslotte den ze juist de winkel van Katoen aan ler wilde worden die een clustertje maar ik kan Duitse merkkoffie verkopen maakte hij het van vakkenvuller in doen, in Klazienaveen (niet meer dan van company owned tankstations als voor prijzen waarvoor Duitse winkeliers supermarkten tot nu ondernemer 13.000 inwoners) zijn immers nog franchisers zou gaan uitbaten. het nauwelijks kunnen inkopen. Heel bij- met vier tankstations en zestig mede- zes verkooppunten te vinden waaron- Toen Shell hem het franchisecontract zonder eigenlijk, maar ik vind het alle- werkers, plus de eer tot beste ‘gou- der een paar onbemande stations juist liet zien, 83 pagina’s regeltjes, rea- maal wel heerlijk zo; ik trek veel Duitse den retailer’ in het Nederlandse Shell- voor vrachtverkeer. geerde hij met Drentse nuchterheid. klanten en die nemen de koffie met bedrijf te worden gekozen, relativeert “Omdat vrachtwagenchauffeurs uit “Mensen vragen me wel eens wat er hele trays tegelijk mee.” hij dat snel door die eer door te schui- veiligheidsoverwegingen liever bij met zoveel regels overblijft van het ven naar “het hoofdkantoor van SNV een bemand station tanken, omdat echte ondernemerschap. Ik ga me die van waaruit ik een enorme steun heb ze nog steeds gek zijn op zegeltjes en vraag niet stellen. Dat Shell de inkoop gekregen”, en vooral naar zijn mede- air miles en omdat ze vaak een bood- regelt op basis van soms wereldwijde werkers. “’Aandacht scoort’ is mijn schappenlijstje meekrijgen van arti- contracten, prima, dat betekent voor motto”, aldus Katoen, “ik geef kelen die hier goedkoper zijn.” Maar mij minder werk, tijd die ik beter kan aandacht aan mijn men- vooral, zo denkt Ron Katoen, komt besteden aan het aandacht geven aan sen en die geven het aan de men omdat “aandacht scoort”, het mijn medewerkers en aan de klan- klanten. Succes is altijd een motto dat hij zorgvuldig plant bij alle ten. Ik probeer de achtergrond van al teamprestatie.” medewerkers. “Onze mensen moeten mijn mensen te kennen. Ik deel ook Ron Katoen is de geboren ‘hands on’ altijd weten dat de klant onze boter- zakelijke informatie met ze. Als mijn ondernemer. “Ik ben liever op de loka- ham betaalt”, stelt hij nuchter vast. medewerkers zich prettig voelen, stra- ties dan op kantoor”, vertelt hij. “Hel- len ze dat uit naar de klant.” pen om het assortiment aan te vullen Positieve draai Het heeft Katoen een resultaat opge- en een uurtje achter de kassa; om te Zijn levenslessen leerde Ron Katoen leverd dat hem zelf en zijn echtge- horen en te voelen hoe het gaat.” als uitvloeisel van een overheersend note Lia die meewerkt in zijn BV, motto: “Je moet niet vertellen hoe verbaast; een sterk groeiend bedrijfs- Uitschenkvergoeding goed je bent, je moet het laten zien.” resultaat en afgelopen voorjaar de uit- Het gaat uitstekend, fantastisch zelfs, Voor hem betekende het een gestage verkiezing tot de beste ‘gouden retai- met name sinds Ron Katoen de eer- reis door de rangen vanaf het moment ler’. Drie ‘gouden medailles’ vielen er ste retailer werd in de nieuwe organi- dat hij de middelbare school verliet. te verdelen (de top vijf procent van satiestructuur die Shell in 2006 koos “In elf jaar tijd heb ik in het Noor- de company owned stations.) Begin voor het beheer van haar eigen sta- den in denk ik wel zestien Edah-filia- mei reisden de winnende retailers tions. Daarvan werden clustertjes len gewerkt, tot ik plaatsvervangend met hun bedrijfsleiders, de winnaars gevormd van meestal vier stations. bedrijfsleider was. Niemand heeft de in de rubriek ‘gouden dealers’ en wat Katoen richtte zijn eigen bedrijf op wijsheid in pacht, maar iedereen kon Shell-mensen af voor vijf dagen Istan- (TEM Oost) waarin vier tankstations toen al zien dat dit supermarktbedrijf boel, waar ze temidden van hun col- werden ondergebracht, Klazienaveen, niet goed werd geleid.” lega-winnaars uit 49 landen waren. Enschede, Oldenzaal en Hengelo. “Toen bedacht ik dat ik wel eens Een beloning voor de beste uitkomst Katoen: “Ik huur het station van Shell, wilde zien hoe ver ik kon komen bij in de optelsom van omzetgroei, de schenk tegen een vergoeding per Shell.” In december 1990 begon hij in score van de Mystery Motorist die liter hun brandstoffen uit, zij bepa- Klazienaveen als pompbediende. Bij kwaliteitssteekproeven houdt, de ver- len grotendeels het assortiment in de Shell viel hij op, werd er bedrijfslei- koopresultaten bij speciale acties en shop en de maximumprijzen daar- der van een tankstation langs de A28, de score bij interne Shell-metingen op van, maar de werknemers zijn bij mij ging over naar de coördinatie van 160 meetpunten. in dienst en het is mijn verantwoorde- retail en operaties op een cluster van Ron Katoen: “Ik ben nu bijna drie jaar lijkheid om de formule tot een succes zo’n twintig stations en werd daarna retailer en het heeft mijn verwach- te maken.” gevraagd om opleidingen te geven tingen ver overtroffen. Of ik nog ver- Hoe meer benzine en diesel, snoep bij het retail-opleidingscentrum van dere ambities heb? Ik weet het niet, en drinken, broodjes en sigaretten er Shell. “Op wat ik nu doe na was dat misschien komt er wel weer een ver- worden verkocht, hoe aantrekkelij- de mooiste ervaring; prachtig om op rassing, zo is het altijd gegaan.” Maar ker het ondernemersinkomen van een basis van enthousiasme je kennis over na enig aandringen: “Heel mooi zou retailer. Hoe meer Shell-klantenkaar- te brengen op collega’s.” zijn om zelf vanaf de eerste steen een ten hij in zijn regio afzet, hoe meer Katoen gaf lessen in voedselveilig- nieuw station neer te zetten, ik weet liters hij draait, hoe hoger zijn uit- heid en milieuzorg. Twee gebie- daar in de buurt van Emmen wel een schenkvergoeding wordt. den die bestaan uit massa’s gedetail- prachtige plek voor.” n leerde regels en voorschriften, hoe Gek op zegeltjes kan dat een mens nu tot enthousi- ‘Pollux’, het Shell-station in Klaziena- asme brengen? “Ik zoek altijd naar veen is een apart verhaal. Het ligt aan een positieve draai, aan alles in het de dorpsrand op zichtafstand van de leven. Je kunt bijvoorbeeld A37. Sinds deze weg eind oktober ook zeggen dat de milieu- 2007 volledig autosnelweg is gewor- regels zó gedetailleerd zijn den vormt het station een aantrekke- dat je er niet bij hoeft na te lijke keuze voor (vracht)verkeer van denken, gewoon uitvoeren, en naar Noord-Duitsland en Scandina- dan ben je later ook geen vië. De afgelopen twee jaar steeg het tijd kwijt aan discussies met verkeer op de A37 met 33 procent, zo controleurs.”

26 - juli/augustus 2009 - Shell venster Retailers, dealers en mysterieuze tankers Klanten willen overal eigenlijk hetzelfde

Sinds 2006 kent Shell twee soorten Uit 49 landen waren begin mei zo’n 850 Meten is weten tankstations: nationale winnaars naar Istanboel gevlo- Niet alleen gaat de meetlat over de stati- Winnaars onder n Eigen stations waarvan de exploita- gen om daar door Shell bedankt te wor- ons, ook over de Shell-organisatie daar- de winnaars tie in handen is gegeven van retail- den voor hun prestaties. Ook Martin Pun- achter. Martin Punter: “Het is een geïnte- In Istanboel werd de wedstrijd voortge- ers. Zij huren van Shell het tankstation ter, districtsmanager van de company greerd programma dat zo is opgebouwd zet en Nederlandse deelnemers scoorden en schenken de benzines en diesels owned stations van Shell in Nederland dat alle neuzen precies dezelfde kant op daar hoog: van Shell uit tegen een vergoeding was er met ‘zijn’ mensen. wijzen, ook op de kantoren. Vroeger ken- Nadat de retailers en de dealers waren per liter. Personeel is in dienst bij de Punter: “Als je op wereldschaal wed- den we ook kwaliteitsprogramma’s maar samengevoegd, kwam dealer Johan Teu- retailer. Shell stelt de prijzen van de strijden organiseert om je netwerken die werkten alleen nationaal, met overal nissen (Shell tankstation De Wetering, brandstoffen vast. het beste te laten presteren, moet je als eigen spelregels. Nu zit er nergens meer Leidsche Rijn, Utrecht) als winnaar uit de n Stations die eigendom zijn van dea- bedrijf ook het beste presteren als je licht tussen de verantwoordelijkheden.” bus voor Noordwest-Europa. lers. Zij hebben een dealercontract de winnaars wilt bedanken, en dat is En, helpt het? Meer tevreden klanten, Retailer Marcel Witkamp (Harder- met Shell gesloten. Personeel is in gebeurd.” meer liters? Punter: “Het is absoluut de wijk) werd zelfs ‘wereldkampioen’ in de dienst bij de dealer. De dealer heeft Onder de titels ‘Mensen Maken het Ver- moeite waard. De slogans in de detail- rubriek HSSE (gezondheid, veiligheid, een inkoopprijs voor brandstoffen met schil!’ en ‘Iedere dag tevreden klanten’ handel zijn ‘meten is weten’ en ’retail is beveiliging en milieu). Shell afgesproken maar stelt de prij- draait inmiddels een programma waar- detail’, en met ‘Mensen Maken het Ver- zen zelf vast. aan wereldwijd zo’n 16.000 stations in schil’ worden die slogans precies inge- Alle stations worden qua prestaties con- vijftig landen meedoen, beide aantallen vuld. Je ziet het duidelijk in onze resul- tinu beoordeeld vanuit het hoofdkan- groeien nog. taten; als ik alleen naar Nederland kijk toor van SNV (Shell Nederland Verkoop- Landelijk worden de stations gemeten, boekten wij in het eerste kwartaal van maatschappij) in Capelle aan den IJssel. per maand en per kwartaal, in de twee dit jaar een omzetresultaat dat signifi- Brandstof- en shopomzetten worden bij- categorieën die Shell nog kent, retail- cant boven het marktgemiddelde lag in gehouden, de resultaten van speciale ers (company owned stations) en dea- brandstoffen en in onze winkels. Wij zien acties worden gemeten en elk kwartaal lers. Punter: “Er is een systeem van meten ons marktaandeel nog steeds stijgen, werkt een territory manager van SNV opgezet dat objectiviteit garandeert en ook door onze nieuwe Shell FuelSave een lijst af met 160 vragen. Bovendien prestaties onderling vergelijkbaar maakt, brandstoffen.” bezoeken Mystery Motorists een maal per los van nationale culturen. In tal van lan- kwartaal alle tankstations van Shell om den staat bijvoorbeeld nog personeel de kwaliteit van de service vast te leggen. op het voorterrein dat je auto tankt en Per kwartaal en per jaar worden de beste je raam lapt, een dienst die bij ons niet retailers en dealers bekendgemaakt. Het meer kan bestaan door de hoge loon- is een meetmethodiek die Shell inmiddels kosten die klanten er niet extra voor wil- wereldwijd hanteert zodat ook internatio- len betalen.” nale prijzen zijn te winnen. En: “Los van die cultuurverschillen blijkt dat klanten eigenlijk overal hetzelfde wil- De Gouden Retailers len: ze willen goed behandeld worden, (Nederland) in 2008 een goede prijs, kwalitatief goede pro- 1 ron Katoen, TEM Oost, Klazienaveen ducten, een aantrekkelijke winkel en dat 2 bryan Schouwenaar, Schouwenaar alles aangeboden in een schone en vei- Tankstation Exploitatie, Breda lige omgeving.” 3 marcel Witkamp, Witkamp Benzine- stations, Harderwijk

De Gouden Dealers (Nederland) in 2008 1 shell station De Wetering, Leidsche Rijn Utrecht 2 shell station Benzinex, Barneveld 3 tankstation Smidts, Tolbert 4 shell station Fokko Meijer, Doetinchem 5 shell station Groot Jebbink, Vorden

Shell venster - juli/augustus 2009 - 27 de medewerker

Shell in Nederland telt ruim elfduizend medewerkers. Wat doen ze? Wat hebben ze te vertellen? Marios Christou werkt sinds begin 2008 op de afdeling Offshore Structures van Shell International Exploratie & Productie in Rijswijk. Als metocean (samentrekking van meteorologie en oceanografie) engineer onderzoekt Marios de invloed van weer, wind en water op platforms en andere drijvende objecten. Zoals tijdens de orkaan Katrina bleek, kunnen goede richtlijnen voor ontwerp, materiaalkeuze en constructie mensenlevens en materiaal redden – en niet alleen bij olie- en gas-platforms. Met name Marios’ onderzoek naar freak waves ofwel ‘spookgolven’ trekt de aandacht.

ijdens zijn studie wegen water- turrets, een soort draaibare toren- voor squashen en vrienden. Als ik in hoeveelheden gegevens verzameld bouwkunde aan het Imperial kraantjes, boven de olie- of gasbron. Cyprus ben, geniet ik extra van medi- over opbouw, lengte en duur van gol- T College in Londen lijkt het aan- Daar komen ook de flexibele, van de terraan klimaat en ongedwongen ven, windkracht, golfbreking, de nemelijk dat Marios Christou zich zal zeebodem omhoogreikende leidingen levenstijl.” invloed van onderzeese stromingen, specialiseren in brugconstructies. Tij- aan boord.” en de topografie van de zeebodem. dens het tweede deel van zijn stage Er vindt veel overleg plaats tussen Kostenbesparingen “Op basis van ‘CresT’ kan het ont- in Parijs (2003-2004) echter ontdekt Marios en collega-specialisten binnen Als metocean engineer is Marios nu werp van offshore structures worden hij in het laboratorium van profes- en buiten de Metocean en Offshore betrokken bij drie verschillende, uit- aangepast, met een grotere veiligheid sor Christian Cremona wind-induced Structures-teams: “Er is hier enorm dagende projecten. voor mens en materieel tot gevolg,” oscillations. Eenmaal terug in Lon- veel kennis aanwezig over bijvoor- Het eerste betreft de ontwikkeling legt Marios uit: “Maar òòk de weten- den verschuift het accent van wind beeld constructie-eigenschappen van van het FPSO LSM-computermodel *) schappelijke theorie erachter krijgt naar golven – dit onder invloed van aanlegsteigers en golfbrekers. Maar waarmee bewegingen voor drijvende zo een vernieuwing. Want ons groot- professor Chris Swan, expert op het de interactie met de ingenieurs die de productie-, laad- en losplatforms ste probleem is niet zozeer het verza- gebied van computergestuurde bere- vele soorten drijvende objecten ont- (FPSO’s) en drijvende installaties voor melen van data, maar het interprete- keningen van golfbewegingen en de wikkelen en operationeel maken is gasbehandeling naar vloeibaar gas ren ervan. De computerprogramma’s interactie met schepen en drijvende even belangrijk. En bij diverse projec- (FLNG’s) onder specifieke ‘metoce- die de gegevens - van 1969 tot heden constructies. Eind 2007 vertelt een ten wordt uitstekend samengewerkt an’-condities kunnen worden geana- - moeten verwerken en interpreteren studievriend zó enthousiast over zijn met wetenschappelijke instituten en lyseerd en voorspeld. “Inclusief de zijn complex. Tegelijkertijd zijn we werk bij Offshore Structures van Shell andere energiebedrijven – normaliter inwerking van krachten. FPSO’s en vergevorderd in het vaststellen van in Rijswijk, dat Marios daar besluit te onze concurrenten!” FLNG’s zijn uitgerust met flexibele golfomvang en versnelling, golfspec- solliciteren. gaspijpen en aanmeerfaciliteiten, wat trum en tijdsverloop van een indivi- Academische studies met titels als Toekomstkansen speciale eisen stelt aan de construc- duele golf. Veel data zijn nog onuitge- Waarschijnlijkheidsberekenin- De internationale samenstelling van tie. Hoeveel moeten de ankerlijnen werkt, maar met ‘CresT’ lijken we het gen voor extremen in golftoppen, de teams en multidisciplinaire aan- die naar de zeebodem reiken, kunnen omslagpunt dicht genaderd.” Moment van golfafbuiging op drij- pak bevallen Marios zeer: “Voor pas hebben?” vende objecten en De geometrie van afgestudeerden is Shell duidelijk ‘best Marios’ tweede project ‘LoWiSH’ Global warning trillingen leren ons al snel dat de stu- offer’ – een zeer efficiënt en profes- onderzoekt hoe groot golven pre- Alsof hun werk nog niet gecompli- die van wind en golven geen natte- sioneel geleid technologisch bedrijf cies worden vóór ze omklappen – in ceerd genoeg is, wijst Marios’ kamer- vingerwerk meer is, maar een weten- waar je volop toekomstkansen krijgt.” het bijzonder in de ondiepe gedeel- genoot en collega Frans Baar ter- schap met vele subdisciplines en een In de toekomst ambieert Marios wel ten van zeeën waar vanouds nogal loops op nóg een onzekere factor, met eigen vocabulaire. “We werken met jobs in andere landen en locaties, bij- wat platforms aangetroffen worden. mogelijk groot effect op de gehele meetinstrumenten op platforms in bijvoorbeeld in technologisch manage- “Gegronde kennis van golfbreking zal business: “De wereldwijde klimaatop- voorbeeld de Golf van Mexico of de ment. In het begin heeft hij zich wel het ontwerp veranderen.” Opmerke- warming lijkt recent in een versnel- Noordzee, en met data die we van even een tiny cog in a huge machine lijk genoeg brachten gecombineerde ling te zijn geraakt. Typhoons, wervel- meteorologische instituten en vaar- gevoeld, en ook was het wennen aan experimenten in het veld èn labora- winden en hurricanes treden vaker tuigen overal ter wereld krijgen,” de Nederlandse, nogal brute omgangs- toriumtests aan het licht dat de hui- en met grotere kracht op.” Van belang legt Marios uit, “Vervolgens maken vormen. “Maar voordeel daarvan is dige ontwerpcriteria op onrealistisch hierbij is dat ‘opwarming’ een gemid- we met computermodellen profie- len en tijdpaden van golven, snelheid en acceleratie.” In de toekomst wordt veel verwacht van de satelliettech- niek, die nu nog te grafisch ongede- finieerd is. Voornaamste doel is een spookgolven veilige en economische exploratie en exploitatie offshore. “We geven advie- zen op meteorologisch en oceanogra- dat je snel weet waar je aan toe bent, hoge waarden zijn gebaseerd. “Je kunt delde stijging aangeeft, met als gevolg fisch gebied; doen voorspellingen of terwijl het ‘op de Engelse wijze’ lang risico’s ook te hoog en te gevaarlijk dat wereldwijd veel plaatsen war- laten waarschuwingen uitgaan voor gissen zou blijven.” inschatten. Hier kunnen kostenbespa- mer worden, doch sommige juist kou- mogelijk bedreigende weerstoestan- Verder heeft hij ervaren dat door ringen gerealiseerd worden zonder der. “Denk aan El Ninõ, een met inter- den, maar we stellen ook ontwerpcri- de wereldwijde standaardisatie IT- veiligheidseisen geweld aan te doen.” vallen optredende verandering in de teria voor vaartuigen of constructies zaken er soms érg gecontroleerd aan grote oceaanstromingen, die verant- vast, of passen deze aan; en eenmaal toe gaan. “Lastig, maar het is van- Spookgolven ontleden woordelijk wordt gehouden voor vis- in gebruik monitoren we die plat- uit het oogpunt van risicomanage- In CresT, misschien het belangrijk- sterfte en voor heel wat economische forms of schepen.” Bij exploratie en ment begrijpelijk.” Zeker als het om ste onderzoeksproject, werken onge- en menselijke ellende.” productie ter zee gaat het niet langer IT-zaken gaat, mist hij dan soms even veer 25 partners samen. “Hierin gaat Vooralsnog laten Marios en zijn colle- alleen om de bekende boorplatforms de paradijselijke nonchalance van het het om extreme waves, en rogue- ga’s zich er niet door van de wijs bren- en schepen, maar in toenemende studentenleven. ofwel freak waves. De eersten zijn gen. Marios, glimlachend: “Daarin mate ook om zogeheten FPSO’s: “Drij- Als zoon van Cypriotische ouders zeer krachtige en/of hoge golven, die ligt juist onze grote uitdaging – het vende productie-, laad- en losplat- doch geboren en getogen in Enge- echter in zekere mate te voorspellen onvoorspelbare voorspellen…” n forms, vaak omgebouwde olietankers, land verstaat Marios de kunst van zijn. Karakteristiek aan freak waves of *) H. van Zutphen & M. Christou ‘Validation voor olie of gasbehandeling en opslag. hard werken in combinatie met pro- spookgolven is juist hun onvoorspel- of FPSO LSM’; in EP Journal of Technology; Op de boeg van zo’n FPSO bewegen per relaxation: “Na het werk is er tijd bare optreden.” Inmiddels zijn grote april 2009

28 - juli/augustus 2009 - Shell venster TEKST peter konter foto wilfried overwater ondon e L g e oll rial C mp e arijs s, P s, e e chanica, I hausé t C e istofm lo onts e s P e h D in v e d ational e N ondon 2004-2007: P ondon 2004-2007: e L g e oll aan Ecol ations ll n e r rial C e mp e rnational Exploration & P roduction e nt - induced osci rans), I ll I e k F h a n & fotograf v ze s, S s, n wind e e i rp; e rp; n, r n, e e ring (bij ee tructur nd e ri e S s ve il Engin v ffshor i k wa s & brugontw a e e r in C r bij O e ee rt fr rt ast ee nnis, badminton, v 1981 e 1981 ngin e stud e b an e e d e i toc h 2000-2004: M 2000-2004: e Eastbourn squash, t d squash, m ng e i ij i 2003-4: staalconstructi 2003-4: d enst januari 2008 i e t oren e i l zonder ij b n d ge op stage i funct vr bij

Shell venster - juli/augustus 2009 - 29 shell actueel Zo kijk ik er tegenaan

B iobrandstoffen zullen niet overal een oplossing brengen, maar ze moeten ook niet onderschat worden. De kans dat de teelt van biorandstofgewassen kleinschalige boeren uit hun armoede kan verlossen, blijft vermoedelijk een droom. Aldus hoogleraar Louise Fresco.

an de huidige eco- vooral voor de kwetsbare kleine boe- nomische crisis zijn ren. Het transformeren van tropisch twee andere cri- regenwoud tot olie- of suikerplantages ses voorafgegaan: is onverantwoord en geeft geen blijk de“ energiecrisisA en de voedselcri- van een heldere toekomstvisie. Toch sis. Deze drievoudige crisis maakt zijn er andere gebieden buiten het tro- dat energie- en landbouwvraagstuk- pische regenwoud, zoals in Brazilië, ken steeds dichter bij elkaar komen waar de productie van biobrandstof- te liggen. Dat klinkt contra-intuïtief fen wel degelijk op zijn plaats is. Ook - lagere olieprijzen zorgen immers zijn er meerdere mogelijkheden voor voor een verslechtering van de con- het verbouwen van biobrandstofge- currentiepositie van biobrandstof- wassen op marginale landbouwgron- fen - maar dat geldt alleen op de korte den, waar de voedselvoorziening niet termijn. In het licht van de recente in gevaar wordt gebracht, al zal de crises heeft namelijk in alle sectoren opbrengst per hectare op deze land- het besef postgevat dat een al te grote bouwgronden relatief laag blijven. afhankelijkheid van een beperkt aan- Biobrandstoffen zullen niet overal een tal bronnen, waaronder energiebron- oplossing bieden, maar moeten ook nen en financiële bronnen, moet wor- niet onderschat worden. den voorkomen. Het beste antwoord Dat biobrandstofgewas- Lagere olieprijzen, op de crisis is spreiding van risico’s en sen kleinschalige boeren bronnen. een kans bieden om aan de lagere winsT Deze economische crisis wijst ook armoede te ontstijgen blijft op de noodzaak om nieuwe ontwik- vooralsnog een droom die Het kwam natuurlijk niet als een verrassing, de daling van de winst van Shell kelingen, trends, risico’s en kosten wellicht nooit op grote schaal zal in het eerste kwartaal. Immers, vorig jaar kon Shell haar ruwe-olieproductie objectief tegen elkaar af te wegen. uitkomen. verkopen voor gemiddeld $90,72 per vat maar in de eerste drie maanden van Dit is vooral van belang in de discus- dit jaar voor slechts $42,16. sie rond biobrandstoffen waarin we Energie-efficiëntie In een toelichting op de resultaten zei Chief Executive Jeroen van der Veer dat heen en weer zijn geslingerd tussen Het berekenen van de netto energie- de resultaten in het eerste kwartaal onder invloed stonden van een zwakkere overdreven optimisme (met overvloe- balans van bio-energie, dat is de ratio wereldeconomie. Hij benadrukte dat Shell aanzienlijke investeringen blijft dige subsidiëring) en totale afwijzing tussen de energie van een eenheid doen om zo de toekomstige winstgevendheid van het bedrijf te verbeteren. (vanwege vermeende negatieve effec- bio-energie gedeeld door de fossiele Temidden van de onzekere economische omstandigheden blijft de nadruk bij ten voor milieu en samenleving). Het energie die nodig is om die zelfde Shell liggen op kosten en kapitaaldiscipline. idee dat we voor een dilemma staan eenheid te produceren, is een com- (gebruiken we landbouwgewassen plexe en uitdagende opgave. Voor Enkele bijzondere elementen in het eerste kwartaal: voor voedsel- of voor brandstofpro- de productie van elektriciteit uit n Een verhoging van het dividend met 5% tot 42 dollarcent per aandeel. ductie?), werkt vertekenend. Neem biomassa dient alle energie te wor- n De cash flow uit operationele activiteiten bedroeg $7,9 miljard tegen de vermeende correlatie tussen de den meeberekend die nodig is voor $14,1 miljard in hetzelfde kwartaal vorig jaar. groeiende vraag naar biobrandstof- de productie, de oogst en het trans- n De kapitaalinvesteringen bedroegen $7,1 miljard. Het rendement op het fen en stijgende voedselprijzen. Ook port van de biomassa tot de elektrici- gemiddelde werkzaam vermogen bedroeg 14,1% en de gearing bedroeg eerder schommelden de prijzen van teitscentrale. Deze energiebehoefte aan het eind van het eerste kwartaal 6,6%. granen en plantaardige olie, o.a. als moet worden vergeleken met de ener- n De olie- en gasproductie bedroeg 3,4 miljoen vaten olie-equivalent per dag, gevolg van veranderende olieprijzen, gie die nodig is voor het vinden, het vrijwel gelijk aan het cijfer over het eerste kwartaal in 2008. van fluctuerende oogstopbrengsten, verwerken en het transporteren van n Na aftrek van desinvesteringen verkocht het segment Downstream 3% speculatie en wisselende consump- kolen, gas of olie. De berekeningen minder olieproducten vergeleken met een jaar eerder. In de chemie liep tiepatronen. Juist toen de prijzen van ten behoeve van biobrandstoffen zijn het verkochte volume zelfs terug met 21%. voedsel en diervoeding zich rond nog complexer omdat ook de energie de eeuwwisseling op een historisch dieptepunt bevonden begon de bio-

2008 Samenvatting resultaten 2009 brandstofsector aan zijn opmars. kwartalen (in $ miljoen) kwartaal Daardoor trokken zij die zich tegen I IV I de productie van bio-energie keerden doorslaggevende biobrandstoffen de conclusie dat er een sterke corre- 8.448 (2.810) Winst toerekenbaar aan aandeelhouders 3.488 latie bestaat tussen de snel groeiende die nodig is om biomassa in brandstof- 1.307 (7.595) Af: voorraadeffecten olie en chemie 191 biobrandstofsector en de stijgende fen om te zetten moet worden meebe- 7.776 4.785 resultaat op basis geschatte actuele kosten 3.297 voedselprijzen.” rekend. Elk gewas en elke conversie- technologie levert weer een andere Segmentresultaat Toekomstvisie netto energiebalans op. Dit verklaart 5.143 3.710 Exploratie & Productie 1.697 “Ik wil niet beweren dat er geen enkel waarom er zoveel onenigheid bestaat 948 981 Gas & Elektriciteit 514 causaal verband bestaat, maar ik ver- over de mate waarin bio-energie zal 249 (30) Oliezanden (42) wacht dat de huidige reactie van de bijdragen aan een reductie van CO2- 1.194 582 olieproducten (op basis geschatte actuele kosten) 1.092 markt op de entree van biobrandstof- emissies. De discussie richt zich veelal 201 (19) chemie (op basis geschatte actuele kosten) (74) fen van tijdelijke aard is. Prijsschom- op biobrandstoffen die voor trans- 146 (373) Corporate 133 melingen hebben altijd bestaan en portdoeleinden worden gebruikt, een (105) (66) Minderheidsbelangen (23) er is geen reden te denken dat ze in toepassingsgebied waar de reductie de toekomst niet meer zullen optre- van de CO2-uitstoot veel lager uitvalt den. Ze vormen een groot probleem, dan menigeen verwacht. De mate van

30 - juli/augustus 2009 - Shell venster TEKST rob groot foto jeroen kroos

brandstoffen zal doorslaggevend zijn, juist omdat er een specifieke niche- markt zal blijven bestaan voor vloeibare biobrandstoffen, met name voor transportdoeleinden. Zelfs met de opkomst van elektrische auto’s en de grootschalige maximalisering van de brandstofefficiëntie zal de vraag naar vloeibare brandstoffen in de komende decennia blijven toenemen.

Decentralisatie In landen met een beperkte hoeveel- heid fossiele brandstoffen en beperkte exportmogelijkheden zal het vervangen van tien procent van de totale brandstof door nationaal geprodu- ceerde vloeibare biobrandstoffen al een wezenlijk verschil maken. Dank- zij biobrandstoffen kunnen deze landen besparen op buitenlandse valuta en de eigen landbouwsector stimu- leren. Vloeibare biobrandstoffen kunnen parallel aan de bestaande infrastructuur voor de fossiele brandstoffen worden gebruikt. Daarnaast Prof. dr. ir. Louise Fresco is hoogleraar spelen biobrandstoffen een stimule- aan de Universiteit van Amsterdam, rende rol voor strategische lokale ont- met als aandachtsgebied de grond- wikkeling. Transport van biomassa slagen van duurzame ontwikkeling in of biobrandstof over lange afstan- internationaal perspectief. Ze is lid van den is door de lage energiedensiteit o.a. de Raad van Commissarissen van niet interessant. Wanneer bio- de Rabobank Nederland, de Koninklijke brandstoffen verantwoord Hollandsche Maatschappij der worden geproduceerd en Wetenschappen, de Royal Swedish gebruikt, zullen gecentrali- Academy of Agriculture and Forestry seerde energiesystemen en de Real Academia de Ingeniería in worden ontlast. Dit zal lei- Madrid. Daarnaast is zij Visiting den tot een gedecentraliseerde situ- Professor bij het Institute of Earth atie waarin kleine energieproducen- Sciences van Stanford University en ten hun eigen energie leveren aan het Distinguished Professor aan de net. Biobrandstoffen leiden ook tot Wageningen Universiteit. Van 1997 tot vermindering van de energiekosten 1999 was zij Director of Research op het voor de landbouwsector; momenteel Agriculture Department van de FAO, bedraagt deze kostenpost gemiddeld de voedsel- en landbouworganisatie van 25 procent van de totale kosten voor de Verenigde Naties in Rome, waar zij landbouwproductie. Om de publieke van januari 2000 tot mei 2006 Assistant twijfels over de herkomst en de pro- Director-General was. Ze schrijft ductiemethoden van biobrandstoffen columns voor het NRC en publiceerde weg te nemen zal certificatie en label- o.a. vier romans. verstrekking voor de totale levens- doorslaggevende biobrandstoffen

reductie hangt nauw samen met de van alle biomassa op aarde bestaat ende gras- en boomsoorten en orga- cyclus van ‘eerlijke’ biobrandstoffen gebruikte gewassen, de conditie van uit ligno-cellulose, een vast bestand- nisch restmateriaal afkomstig uit huis- onvermijdelijk zijn, zelfs wanneer de de grond, de toegepaste landbouw- deel van planten. Bij het verwer- houdens en industriële processen in criteria voor een duurzame en maat- technieken en de condities waaron- ken van ligno-cellulose zijn stevige beeld. In 2025 zullen biobrandstof- schappelijk verantwoorde productie der de verwerking plaatsvindt. mechanische en chemische metho- fen een kleine maar cruciale rol spe- vooralsnog moeilijk te vertalen zijn den gemoeid. Daardoor is de ener- len in het veiligstellen van onze ener- naar praktijksituaties en al blijft de Kansen gie-efficiëntie nog relatief laag. In de gieverzorging en het beperken van controle ingewikkeld. De kansen om De werkelijke belofte van biobrand- toekomst zal geavanceerder gebruik broeikasgassen. Die rol zal klein zijn olie te vervangen door biomassa rei- stoffen ligt in de conversie van niet- van bacteriën, schimmels en gis- omdat onze afhankelijkheid van fos- ken verder dan de productie van bio- eetbare organische materialen zoals ten eenvoudigere en schonere ver- siele brandstoffen op dat moment nog brandstoffen, ook omdat petrochemi- gras, hout, organisch afval en algen. werkingsprocessen mogelijk maken. volop zal voortduren en omdat andere sche producten in de toekomst wel Dit kunnen ook oneetbare delen van Het gebruik van aquatische biomassa methoden voor energiewinning, eens vervangen zouden kunnen wor- voedselgewassen zijn, zoals sten- [algen etc.] biedt een andere kans. In zoals wind en zon, relatief sneller den door chemische grondstoffen uit gels en bladeren. Ongeveer de helft de toekomst komen ook snelgroei- zullen groeien. Maar de rol van bio- biomassa.” n

Shell venster - juli/augustus 2009 - 31 DATUM 26-01-09

CLIËNT Shell

PROJECTNR DE TOEKOMST VAN ENERGIE VEREIST DAT 0434.17.046 FORMAAT WE HET UITVINDEN ALS ’T NOG NIET BESTAAT. 230x297 KLEUR FC

MEDIA Klimaatverandering het hoofd bieden en een groeiende Venster magazine wereldbevolking van brandstof voorzien, lijkt een onmogelijke STUDIO Annelies opgave. Maar bij Shell proberen we met creatief denken tot CREATIE oplossingen te komen. Erik

TRAFFIC Naast onze groeiende olie- en gasactiviteiten, investeren wij in Naam

alternatieve energiebronnen als wind en doen wij onderzoek ACCOUNT naar innovatieve motorbrandstoffen, gemaakt uit onverwachte Laura materialen als gas, waterstof, stro, houtsnippers en zeealgen. Het zal niet makkelijk zijn; innovatieve oplossingen zijn dat immers zelden. Maar als de uitdaging het grootst is, en iedereen het hoofd laat hangen, geloven wij nog steeds in een oplossing. Ontdek hoe Shell meehelpt aan de voorbereiding op de toekomst van energie op shell.nl/realenergy

0434.17.046 Shell Adv Brain 230x1 1 28-01-2009 12:39:14