FORUM Rotterdam!

Met trots en enthousiasme introduceren wij bij u een van de meest bijzondere en uitdagende binnenstedelijke projecten ooit in Nederland. Een ontwikkeling met metropolitane allure van een on-nederlandse statuur. Een investering in het centrum van Rotterdam, dat daarmee geïntensiveerd wordt en waar de hele binnenstad van zal profiteren. Een project waar wij in geloven.

Het eerste idee is in het voorjaar van 2007 geboren. Inmiddels zijn de betrokken locaties verworven. Samen met de gemeente Rotterdam zijn vele stappen gezet op weg naar daadwerkelijke uitvoering. Een team van adviseurs is ‘aan boord’ waaronder Rem Koolhaas (OMA), Wessel de Jonge Architecten en T+T Design.

We hebben nu het stadium in het planproces bereikt waarin het mogelijk is om anderen mee te laten delen in ons enthousiasme voor dit project. In het laatste jaar hebben we veel vooruitgang geboekt om zowel het architectonische als het inhoudelijke concept in al zijn veelkleurige dimensies te verfijnen. En mede daardoor hebben we ook grote progressie kunnen boeken in het revolutionaire ontwerp.

We willen met u delen waar wij enthousiast over zijn. Hierbij presenteren wij u FORUM Rotterdam!

Het ontwikkelingsteam van Multi Vastgoed Tweede druk - juni 2011 everything you always wanted to know about... Forum Rotterdam is een revolutionair concept van Multi Vastgoed voor een nieuwe winkel- woon werken cultuurbestemming aan de Coolsingel, in het hart van de binnenstad van Rotterdam. Het opvallende, transparante ontwerp van Rem Koolhaas (OMA) zal een beeldbepalende verrijking vormen aan de Coolsingel. Het naastgelegen monumentale bankgebouw krijgt een prominente rol in het nieuwe plan toebedeeld onder supervisie van Wessel de Jonge architecten.

In dit voor iedereen toegankelijke complex komen commerciële en sociale functies samen. Hierdoor vormt Forum Rotterdam de belichaming van de moderne manier van leven in hartje Rotterdam. Een stedelijk verbindingspunt dat maatschappelijk relevante culturele, commerciële en dienstverlenende activiteiten weet te integreren. Het plan bevindt zich in de eindfase van afstemming op de gemeentelijke ambities. De intentie van gemeente, architecten en Multi is helder: dit is een belangrijke impuls voor de stad. Het tilt Rotterdam naar een volgende fase, naar een nieuwe generatie.

Forum Rotterdam staat voor ruimte en licht en voor uitnodigende openbare ruimtes. Het verbindt twee gebouwen met elk een geheel eigen karakter. Forum Rotterdam biedt een uniek en nieuw winkelaanbod, woningen, kantoren, restaurants, cafés, cultuur, ontspanning en een hotel. Dit wordt het ‘centrum van het centrum’ van Rotterdam. Hier komen de belangrijkste voetgangersstromen van Lijnbaan, Beursplein en Binnenwegplein samen waardoor een enorm publiek bereikt wordt. De mix van functies maakt Forum Rotterdam tot een attractieve bestemming voor iedereen: een ‘verticale stad’ waarin op zes niveaus kan worden gewinkeld.

Forum Rotterdam biedt alle mogelijkheden om de moderne stad te beleven en van het leven te genieten. De ongeëvenaarde mix van heden en verleden, van shoppen en ontspannen, het gevarieerde productaanbod en de entertainmentopties zorgen voor een feestelijk spel van verscheidenheid en biedt de consument een vernieuwende belevenis.

Locatie Bestemming Veel meer dan winkelen alleen Forum Rotterdam ligt in het ‘centrum van het Forum Rotterdam wil de plek zijn waar ieder Ook andere functies dragen bij aan de centrum’, op het kruispunt van de drukste bezoek aan de stad begint, en die tegelijk alles te aantrekkelijkheid. Boven de winkels komt winkelstraten : Lijnbaan, Beurstraverse en bieden heeft om er te willen blijven. Niet alleen een ‘food-square’ met veel verschillende Binnenwegplein. Het verbindt deze straten ‘a-place-to-buy’ maar ook ‘a-place-to-be’. Een horecaconcepten: van hippe formule tot en sluit daarmee direct aan op de grootste plek waar iedereen iets van zijn of haar gading gastronomische ervaring. Waar je van voetgangersstromen in de stad. Het is een plek vindt. Een niet te missen plek in het hart van het s morgens vroeg tot ’s avonds laat terecht kunt die vraagt om kwaliteitsverbetering. Tegelijk ook centrum, op het brandpunt van de belangrijkste voor koffie, lunch, borrel of diner. Informeel een plek die ongekende mogelijkheden biedt om voetgangersstromen. Hier spreek je af voor een of luxueus. Het ‘food-square’ is van buitenaf een groot publiek te bereiken en een innovatief dagje winkelen, maar ook voor een ontspannen zichtbaar en uitnodigend. Je hebt een fantastisch concept te realiseren. zakelijke lunch, of voor een zondags bezoek met uitzicht op de stad, maar ook op de mensen op het gezin aan de kinderboerderij in het dakpark. de lagere niveaus in het gebouw waar gewinkeld wordt. Je zit er als in een theater met zicht op Ontwerp een levendig schouwspel. De uitgelezen plek Forum Rotterdam is een object met icoon- om de hele stad te ervaren. Ook voor cultuur en waarde: om te zien en om te ervaren. Herkenbaar Winkels entertainment is er ruimte: het project heeft van op afstand, levendig binnenin. Een plek waar je Drager van Forum Rotterdam zijn de winkels alles te bieden voor uiteenlopende doelgroepen. absoluut heen én naar binnen wilt. Het gebouw over 6 lagen met 3 loop-/entreeniveaus. De En ook aan buitenruimte om te verblijven is rijst op uit een krans van bestaande gebouwen, winkels zijn gericht op een breed publiek gedacht, met een kinderboerderij in het dakpark en is verbonden met het oude bankgebouw met een bovengemiddeld aspiratieniveau. boven het voormalige Jungerhansgebouw en een (rijksmonument) waarmee een intensieve relatie Hoogwaardige uitstraling is het sleutelwoord. terras op het dak van de kubus voor een blik op de wordt aangegaan. In de ontwikkeling van het In herkenbare clusters wordt een mix van grote stad (top-with-a-view). ontwerp spelen energiezuinige concepten een en kleine winkels ondergebracht die iets extra’s grote rol. toevoegen aan het bestaande aanbod in de Werken, wonen, verblijven binnenstad. Nieuwe, buitenlandse formules, Forum Rotterdam als vestigingslocatie biedt ‘brand-stores’ en ‘young-fashion’ maken deel een adres dat tot de verbeelding spreekt: aan de Programma uit van de mix. Elke verdieping heeft een eigen Coolsingel, in een prestigieus gebouw met een Forum Rotterdam is als de stad zelf: er is van alles profiel: jong en hip (‘young labels’) op -1, nieuw sterke uitstraling en een boeiend uitzicht. Een te vinden. Winkels, horeca, vermaak en cultuur en hedendaags(‘international brands & trends’) op unieke plek om te werken en te wonen. Met veel gericht op een breed publiek; maar ook kantoren, de begane grond en specialty en stijl (designer & faciliteiten binnen handbereik zoals bankzaken, een hotel en appartementen. Dit alles gebundeld premium bands’) op +1. Er komt een mix van klein conciërge, personal shopper, kluisjes, stomerij, in een intelligente mix naast en boven elkaar. Met en groot waarbij de meeste winkels negen meter kinderopvang, postkantoor. Met culturele functies, in het hart een systeem van attractieve openbare hoog zijn waardoor die een fantastische uitstraling zoals een galerie of museum. Met een hotel waar ruimtes die horizontaal en verticaal verbonden bieden aan retailers. een overnachting kan worden gecombineerd met zijn: een vitale, verticale stad. alles wat Forum Rotterdam te bieden heeft. Rotterdam 11 Location 27 History 41 ROTTERDAM Beursplein 53

CONCEPT Concept 63

Project 75 Retail 91 Food square 117 Residential 127 Hotel 135 Office 141 Culture 149 Roofgarden 153 PROJECT Parking 157

Sustainability 161 AND MORE Company Profiles 169 09 I Rotterdam en zijninzichtentevernieuwen. woonde enwerkteomzijnkennis tevergroten Europa in plaatsen vele in die wereldburger alles voor was Hij wereld. ter Rotterdammer bekendste de als beschouwd wordt en geleerde eninvloedrijkstemensenvanzijntijd filosoof enschrijver.Hijwaseenvandemeest theoloog, humanist, Renaissance een was 1536) (1466- Erasmus Desiderius Rotterdammer De

‘Waar ik mij goed voel, ben ik thuis.’ thuis.’ ik ben voel, goed mij ik ‘Waar

DesideriusErasmus ROTTERDAM

011 I Rotterdam Wilhelminapier Rotterdam Bouwput tijdens dedagenernavernielden veel vanwater binnenstad vandekaart.Debranden dievolgden minuten vaagdedeLuftwaffeeeuwenoude En toenwerd het 14mei1940:binnentien structuur zouveelzijdiger moetenworden. hard geraakt tijdensdecrisis.Deeconomische Duitse Ruhrgebied. Hierdoor werd deMaasstad van destadwasbijnavolledigafhankelijk vanhet van haarbeleid:deeconomischeontwikkeling In hetinterbellumontdektedestadkeerzijde inwoners in1900. mouwen’. Debevolkinggroeide naar300.000 Uit dezetijdstamthetimagovande‘opgestroopte van goederen werd de‘core business’vandestad. uitbreiding vandehaven eentopprioriteit.Overslag In detweede helftvandenegentiendeeeuw werd een grote rol indeeconomie. uitbouwen. Koophandelenscheepvaartkregen belangrijker enging hetzijnpositieaanwater de zeventiende eeuwwerd Rotterdam steeds zich gestaagalshandelsstadontwikkeld. Vanaf 1340. Indeeeuwen dievolgdenheeftRotterdam Het ontstaanvandestadRotterdam gaatterugtot geluid vanheimachines. nooit aftezijn:inhetcentrumklinktaltijdwel het architectuur. Dezestadmetalzijndynamieklijkt bekend omzijnspraakmakende moderne skyline gaateenbruisendemetropool schuil, veranderd alsRotterdam. Achterdenieuwe Europa. Geenandere stadisdelaatsteeeuwzo Rotterdam iseenvandeboeiendstestedenin De staddiezichzelfopnieuwuitvond Rotterdam vroeger. veerkrachtig. Erisnueentotaalandere sfeer dan neer tezetten.Rotterdam blijktbuitengewoon ontstond omvele nieuwe enhogegebouwen de oorzaakvandatmiddeninstadvolopruimte oude stad.Hetbombardement vanmei1940iser Op vele plekken isnietsmeerzichtbaarvande van deeconomie. kantoorlocaties legdeneenbasisvoorverbreding en meerwoningeninhetcentrum.Nieuwe recreatieve voorzieningen(zoalsdeOudeHaven) aan deMaas’).Erkwamensteedsmeer de stadmetmodernearchitectuur (‘Manhattan sterk gaanrichtenophetaantrekkelijk maken van gemeentebestuur iszichvanafdatmomentook herbestemd voor(nieuw)stedelijkgebruik.Het herontwikkeling. Hethavengebied indestadwerd haventerreinen nabijdebinnenstad vrijvoor Vanaf beginjaren ’70kwamendeoude wereld. aangelegd. Rotterdam werd degrootste haven ter het Botlekgebied endeMaasvlaktewerden havenexpansie gingnaarhetwesten: Europoort, wonen, werken, verkeer enrecreatie. De strakke stad worden, met vier gescheiden functies: wederopbouw klaar. Rotterdam moesteen Al injuni1940lagendeplannenvoor herinnert nogdagelijksaanhetbombardement. Zadkine (datRotterdammers ‘JanGat’noemen), indrukwekkende beeld‘Deverwoeste stad’van nog overeind wasgebleven. Het

013 I Rotterdam Nederland &Noord-Vlaanderen (België) Regio (Zuidelijke Randstad&West Brabant -40km) Stadsagglomeratie (15km) Rotterdam (7km) eigen regio. andere trekkers) strekt deaantrekkingskracht zichuittotver buitende Maar doordebekendheid vandestad(o.a.haven, architectuur endiverse Na Amsterdam heeftRotterdam hetgrootste marktgebiedvan Nederland. Marktgebied Locatie Rotterdam inNederland Rotterdam Delft Den Haag Breda Amsterdam Leiden Dordrecht Utrecht

40 km 15 km 7 km 1.3 miljoen 20 miljoen 4 miljoen 600.000 • • • • Internationaal bereikbaar Bevolkingsdichtheid Randstad geven totallebelangrijke stedelijke centra inNederland. Rotterdam isaangeslotenopmeerdere snelwegen diedirect toegang bussen entrams stoppendirect naastForumRotterdam. In Rotterdam kunjeoveral komen metiedere vormvanvervoer. Metro, passagiersterminal waarookdeHSLtussenRotterdam enParijsstopt. Het Centraal Stationwordt getransformeerd toteenhypermoderne luchthaven vanhetlandmetdirecte vluchtennaarveel grote steden. Rotterdam Zestienhoven Airport (slechts 15 minuten rijden) is de tweede Den Haag 100.000 250.000 500.000 40.000 Ro tter dam Amster dam Utr ech t Figuur: Bevolkingspiramide Rotterdam (2009) 0 0 0 0 0 0 0 % 1 2 3 4 5 6 70 60 50 40 30 20 10 0 % 0 10 20 30 40 50 60 70 man Rotterdam 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80+ 0-4 5-9 vrouw Locatie ForumRotterdam inhethartvanRotterdam

015 I Rotterdam van de Gemeente Rotterdam. Rotterdam. Gemeente de van Stadskantoor nieuwe het aan gewerkt hard wordt Er en Rotterdamser om dehoek. hetniet.Hamit kan wethouder wonen,ruimtelijke is Karakus ordeninggesprek. en vastgoed het sloop- van begeleidt kakofonie Een is’. achtergrond af de op nooit die stad ‘de de als aan timmergeluiden aan eer Stadhuis statige reputatie het zijn in stad de werkkamer doet zijn op Coolsingel, Karakus, Hamit wethouder met interview het Tijdens het Rotterdamse investeringsklimaat Ondernemers hebbenvertrouwen in Wethouder Hamit Karakus aan destad.’ Forum Rotterdam duseeneconomischeimpuls soort banendatwe nodighebben.Indiezingeeft mensen meteenMBOopleidingsniveau; juisthet draagt daar aan bij. Het gaat vooral om banen voor station, waarveel kantoren enleisure komen, bij. Ookeenplanalshet‘Central District’bijhet worden uitgevoerd dankomen er15.000banen werk gaan.Alsdehuidigebinnenstadsplannen betekent datook datermeermensenaanhet en ermeermensengebruikvanmaken, dan werkgelegenheid. Alsjedebinnenstadversterkt Ter derde ishetbelangrijkvoorde Forum Rotterdam hard nodig. ruimte tecreëren hebjeeenbijzonderproject als die meerkwaliteitzullenbieden.Omdaarvoor nieuwe winkelconcepten naardestadtoehalen, kwaliteitsimpuls nodig.We moetenandere en Ten tweede hebbenwe indestadeen worden.’ dan jeeigenstadofdorp;datmoet dekracht Het isgezellig,levendig, enbiedtandere winkels reden tegeven naarhetcentrumtewillenkomen. vernieuwende conceptenzoeken ommenseneen moeten we behoudenenversterken. Jemoet ‘Rotterdam heefteen regionale functieendie stad gaanaantrekken? Hoe kunjenogmeermensenvanbuitende functioneel. Museumplein. Hetcomplexisdusfysiek Koopgoot, Lijnbaan,Binnenwegplein en Rotterdam straks eenbruggaatslaantussende aantrekkingskracht wel. We zijnblijdatForum Koolhaas, metdaarnaastdeBijenkorf, heeftdeze bankgebouw endeopvallendeglazenkubusvan krachtig. Decombinatievanhet monumentale enigszins verborgen enisdaardoor visueelniet kant vandeCoolsingeltehalen.DeLijnbaanligt aan een‘landmark’omhetpublieknaardeandere Koopgoot totstand.Vanaf datpuntiserbehoefte de koppeling vanhetLaurenskwartier metde verbeterd metveel vernieuwde panden.Ditbrengt de Hoogstraat alsverbindingsroute bijnageheel gebieden logischmetelkaarzijnverbonden. Zois samenhang vanbelang,waarbijdebelangrijkste aantrekkelijk tehoudeniseenverbeterde meer kantoren enwinkels. Omdestad betekent eengrotere wooncomponent,maarook compacte binnenstad,waarmeer‘leven’ inzit.Dat is geengoedeverhouding. We streven naareen verhouding van70%werken en30%wonen.Dat voorzieningen komen. Nukent de binnenstadeen meer mensengaanwonenen helpt hetdebinnenstadteversterken. Ermoeten ‘Hiervoor zijnmeerdere goederedenen. Ten eerste steun vanRotterdam? Waarom verdient ForumRotterdam de “we hebben ook geenbouwstop” autoverkeer.’ winkelen zonderhindertehebbenvan Door goedelooproutes kunjevervolgens gaan Laurenskwartier, Kruisplein,enMuseumpark. parkeergarages ontwikkeld, o.a.opdelocaties binnenstad uniek.Rondomdeworden ook heeftendatmaaktdeRotterdamse moet blijven metdeauto.’Erisgeenstaddiedat uitgangspunt blijftdatdebinnenstadbereikbaar belang aantebenadrukken dathet vanzelfsprekend ForumRotterdam. Hijhechter het Beursplein,Schouwburgplein en noemt Karakus deLijnbaanhoven, deHoogstraat, voorbeelden vanditRotterdamse ‘pleingevoel’ de krant telezenofopjelaptopwerken.’ Als gaat metjekinderen, vooreenkopje koffie, om moet hetzoaantrekkelijk maken datjeerheen de stadsloungesbinnenwinkelgebieden. Je worden rustpuntenindestad,enzijnalshetware een veel mooieraanzienkrijgen.Depleinen toepassing vannatuursteen.Destadzalhierdoor groenvoorziening enbomenmaarookdoor Zowel OMAalswijzelfzijnhier verguld mee. Het van RemKoolhaas? keuze voorhetRotterdamse bureau OMA Rotterdam gegeven. Wat vindtuvande wereldfaam hebbenhunsignatuuraan Veel internationalearchitecten van zullen bestaandepleinenworden verfraaid, met straks eendeelvandemarktverplaatst is.Ook Dat gebeurtbijvoorbeeldbijdeLaurenskerk als groengebieden teontwikkelen indebinnenstad. ‘Het pasthelemaalinonsbeleidommeer binnenstad? Rotterdam, waarzoweinig groen isinde van eendakpark.Datistochuniekvoor Forum Rotterdam omhelstzelfsdeaanleg binnenstad. aantrekkelijk woon-enleefklimaatinde binnenstad. Endraagt ingrote matebijaaneen fysieke eneconomischeontwikkelingen inde belangrijkste voorwaarde vooralletoekomstige, hebben. Eengoedebuitenruimteisde min mogelijkschaduwinonzebinnenstad kijken naarhetschaduweffect want we willenzo voorkomen, duszoeken naardiversiteit. Enwe moet eenvormigheidvanwinkelinvulling ziente het belangrijkdatergeenwindhinderontstaat.Je de publieke ruimtemoetaantrekkelijk zijn.Zois grond gebeurt.Deplintfunctieis vooronscruciaal, los kanworden gezienvanwateropdebegane dat dehoogteofhetvolumevaneengebouwniet straatbeeld jewiltenwatvoorskyline. Wij vinden ‘Je moetjealsstadafvragen wat voor ‘Groundscraper’ policy? Hoe pastForumRotterdam binnende enthousiast toe,‘we hebbenookgeenbouwstop.’ een dergelijk platform.’‘En’, zovoegthij over destadnatedenken. Geenenkele stadheeft interessant vindenomsamenmethetbestuur werkt uitstekend. Jezietdatmarktpartijenhet zijn probeer jezegezamenlijkoptelossen.Dat met elkaarbespreken. Alserdanbelemmeringen marktplatform opgerichtwaarwe relevante zaken durven teinvesteren. Wij hebbendaarvooreen serieus nemen.Datscheptvertrouwen, zodatze ondernemersklimaat omdatwijondernemers besteden hebben.Rotterdam biedteengoed straks toeleidendatdemensenhiermeerte kantoren enmeerwerkgelegenheid, gaaner Goede bereikbaarheid, meerwinkels, meer en omafgestudeerden aanonzestadtebinden. om mensenlangeropscholenvasttehouden, naar Rotterdam tekomen. Wij investeren gericht, het voorbedrijven heelerg interessant wordt om combinatie vanmaatregelen genomenwaardoor over detoekomst vandestad.We hebbeneen gemeentebestuur heefteenzeerduidelijke visie ondernemersklimaat ishierperfect.Ons Karakus aarzeltgeenseconde.‘Het naar Nederlandmaken? toetreders dievoorheteerstdeoverstap retailers, bijvoorbeeldvoorinternationale Wat maaktRotterdam zoaantrekkelijk voor stimuleren.’ van jonge,nogonbekende architecten te op hetgebiedvanarchitectuur meerinitiatieven Wilhelminapier. Overigens zijnwijookbezigom het nieuwe StadskantoorenDe Rotterdam opde doet momenteeldrieRotterdamse projecten. Ook nu zijnzebezigmeteeninhaalslagwantOMA hier weer actiefwas.Veel telangeigenlijk,maar heeft nadeKunsthaljaren geduurd voordat OMA Stadhuis Rotterdam

017 I Rotterdam Scheepswerf De grootste haven vanEuropa gecreëerd omtewonenenwerken. het waterzijnzeerinteressante vestigingslocaties sfeerbepalend. Zegeeftkarakter aandestad.Aan gekomen. Daarnaast isdehaven ooksterk industrieel enlogistiekcomplextotstand en opbasisdaarvoorisookeengigantisch Het innoverend vermogen vandehaven isgroot achterland totinZwitserlandenFrankrijk. en deRijngeven uitstekende verbinding methet is centrumvandescheepvaartindustrie.DeMaas Rotterdam heeftdegrootste haven vanEuropa en verbonden metdeMaasenvele havens. De sfeerinRotterdam isonlosmakelijk Rotterdam havenstad omarmen zeook. Rotterdammers zijngretig naarnieuwe ideeënen scholen endevele studentendragen daaraanbij. Ook debekende Erasmus Universiteit, deHoge- trends endestadomnieuwe merken telanceren. in Amsterdam), ishetbijuitstekdestadvan Doordat debevolkingrelatief jongis(jongerdan migranten. bestaat uiteenmixvanautochtonenen veel buitenlandersnaardestad. De bevolking wonen enwerken. Van oudsherbrengt dehaven Rotterdam iseenstad,waarvele nationaliteiten Kosmopolieten eneigenheimers Cruise Terminal Rotterdam Haven

019 I Rotterdam Zomercarnaval Rotterdam bruisend hart feestdagen, ookopen. in hetcentrum,metuitzonderingvansommige is opvrijdagavondenzondagzijndewinkels winkels diehier zitten. KoopavondinRotterdam en etalagestebewonderen vandevele design- zijn leuke straten omdoorheentewandelen zijstraat vandeCoolsingel,enPannekoekstraat bekend alsde‘Koopgoot’. OokdeMeent,een Onder Rotterdammers staatdeBeurstraverse Hoogstraat aandeandere kantvandeCoolsingel. je bijhetwinkelgebied dataansluitopde een verdiepte winkelstraat, deBeurstraverse, kom winkels vindjerond deKarel Doormanstraat. Via z’n grote warenhuizen. Demeerexclusieve naar hetBinnenwegplein enhet Beurspleinmet en figuurlijkallekantenop,naardeCoolsingel, Europa. Lopendover deLijnbaankunjeletterlijk Lijnbaan, heteersteautolozewinkelgebied van winkelgebied. Iedereen kent denaoorlogse Rotterdam centrumkent eenuitgestrekt Winkelstad bijuitstek geworden. de OudeHaven iszo’n populairuitgaansgebied studentikoos eetcafé totsterrenrestaurant. Ook ieder budgetiserietstevinden;vaneen druk, alleterrassen zijndangoedgevuld!Voor eten ofdrinken. Vooral indezomerishetererg (eet)cafés waarjeoverdag of‘savondsietskunt Stadhuisplein. Hierzittenheelveel verschillende Een bekend plein inhetcentrumis één vandevele eetgelegenhedeninRotterdam. te doen.Eengoedavondjeuitkunjebeginnenin Overdag, ‘savondsennachts,erisaltijdwel iets bioscopen enandere uitgaansgelegenheden. van uitgaan:restaurants, cafés,discotheken, Het centrumvandestadbiedtallesophetgebied uitgaansleven vierentwintig uurperdagdoorgaat. Rotterdam iseenechtewereldstad waarhet Creatieve uitgaansstad Red BullAirRace /BavariaCityRacing Start Tour deFrance 2010/ Witte deWithstraat /AandeMaas • • • • • • • • • • • • • • • de top. cultureel karakter enbehoren internationaaltot initiator. Tal vanevenementen hebbeneen organisatie; ‘Rotterdam Festivals’ishiervande seizoenen iserheelveel tedoen.Eenaparte eind julidoordestaddendert.Ookinandere hoogtepunt vormthetZomercarnaval dataltijd vormt daarbijvaakhetmiddelpunt.Hettropische er veel sportieve evenementen. DeCoolsingel weekend eenfestivalindestadplaats.Ookzijn van dewereld. Indezomervindtvrijwel elk is Rotterdam uitgeroepen totbestefestivalstad Festivals andEvents Association inSaintLouis Op dejaarlijkseconferentie vantheInternational Bekroonde festivalstad North-Sea Jazz Operadagen Rotterdam Poetry International Giergiev Festival Internationale Architectuur Biennale Wednesday NightSkate Wereld Havendagen Pleinbioscoop Fit ForFree DanceParade Zomercarnaval Dunya Festival Strand aandeMaas Rotterdam Marathon ABN Amro World Tennis Tournament Internationaal Film FestivalRotterdam

021 I Rotterdam Rotterdam istoarchitecture what Milanistofashion Erasmusbrug

023 I Rotterdam aan hetWeena Hoogbouw Architectuurstad dag- ofweekendbezoek aanRotterdam. Het isvoorveel menseneenaanleidingvoor naal veel belangstellingtrekt alsarchitectuurstad. niets dus,datRotterdam nationaaleninternatio- Erasmusbrug alstyperende landmarks.Nietvoor de imposanteskyline,metEuromast ende Nederland staaninRotterdam. Alvanver zieje en vele anderen. Dehoogstegebouwen van Renzo Piano,HelmutJahn,NormanFoster, Bonnema, DamenPartners,RemKoolhaas, nationale eninternationalearchitecten zoalsAbe vindt jemodernearchitectuur vanbekende jaar aanarchitectuur heeftvoortgebracht. Hier overzicht tevindenvanwatdeafgelopenzestig Op eenpaarvierkantekilometeriscompleet Rotterdam isdearchitectuurstad vanNederland. Architectuur steeds ingebruik. monumentale StadhuisaandeCoolsingelisnog Rotterdamse audiovisuele industrie.Het Lloydkwartier hetkloppendhartvande is devoormaligeSchiecentrale inhet fabriekscomplex nudienstalsOntwerpfabriek, en krijgt. ZodoethetmonumentaleVan Nelle oorspronkelijke architectuur eeneigentijdselan nieuwe bestemmingen,waarbijde gehouden. Oudepakhuizenenfabrieken krijgen Rotterdams industriëleerfgoedwordt inere zijn daarslechtseenpaarvoorbeeldenvan.Het Witte Huis,deeerste‘wolkenkrabber’ vanEuropa, Sint Laurenskerk, hetGroothandelsgebouw enhet blijven inRotterdam indeschijnwerpers staan.De Ook deklassiekers vandemodernestedenbouw Rotterdam koestert haarklassiekers Wilhelminapier /Centraal Station/Kubuswoningen Unilever /HetWitte Huis/Scheepvaart-enTransportcollege • • • • • • musea zijngeclusterd belangrijkste nabijForumRotterdam. meeste De festivals. en galeries muziekpodia, theaters, musea, aan aanbod rijk een met Nederland van cultuurstad prikkelende vijfentwintig jaaruitgegroeid tot de meest De stadRotterdam isindeafgelopen Prikkelende cultuurstad Nederlands Architectuurinstituut (NAI). Maritiem museum De KunsthalRotterdam Museum BooijmansvanBeuningen Natuur-Historisch Museum Schielandhuis

025 I Rotterdam LOCATION

027 I Rotterdam LONGITUDE 4 °28’45” E LATITUDE 51°55’51”N centre’ the of ‘centre the is It centrum Rotterdam Beurstraverse,

029 I Rotterdam Locatie ForumRotterdam Status :Gemeentelijkmonument 1954 vandenBroek &Bakema Boekhandel DonnerSelexyz Voormalig meubelmagazijn Monument 1953 Kraaivanger Architecten Retail Voormalig Jungerhans ABN-AMRO bank,Coolsingel119 1941 -1949H.F. Mertens Status :Rijksmonument Monument Status :Toekomstige sloop hoogte :54m 1976 -1978Kraaivanger Architecten ABN-AMRO Bank Bestaande situatie Status : Rijksmonument (nominatie) 1964 vandenBroek &Bakema Lijnbaan Monument

031 I Rotterdam hierbij bogen op ruim 28 jaar internationale ervaring in binnenstedelijke herontwikkeling, met de Koopgoot als als Koopgoot de met herontwikkeling, binnenstedelijke in bekend Rotterdamseervaring voorbeeld. internationale jaar 28 ruim op de bogen van hierbij benadering strategische realistische en juiste Een en eendoordacht goed winkelinvulling immers conceptvormen debasis vanhetsucces. Multi Vastgoed werken. kante uit commerciële de verder project het belanghebbenden van en architecten uitgangspunten gemeente, met om bezig volop zijn Zij Rotterdam. van hetprojectteam vanMulti Vastgoed vanForum dat hetontwikkeltraject verantwoordelijk voor is Directeur Adjunct Research&Concepts Ruigrok, Arno Koeneman, Project en Aerjen Directeur, maken deeluit INTERNATIONALE TOETREDERS VOOR PODIUM EEN Koeneman,Aerjen Project Directeur bij Multi Vastgoed Directeur Adjunct &Concepts Research Ruigrok, Arno blijven’ aantrekkelijk te stad inluiden om nieuwe fase in de ‘Je moet steeds een worden. Rotterdam moeteenantwoord hebben expansie meerendatmoethetwel weer Rotterdam isgeenautomatischvervolg inde aanknopingspunt omNederlandtebetreden. nieuwe retailers isAmsterdam vaakheteerste heid nietopachteruitgaat.Voor buitenlandse oppassen datRotterdam erquaaantrekkelijk- Koeneman vultzijnbetoogaan:‘Jemoetervoor vervolgstap indeontwikkeling vanhetcentrum.’ is ernadeKoopgootin1996behoefteaaneen inluiden omaantrekkelijk teblijven. InRotterdam gedaan. Jemoetdussteedseennieuwe fase ingehaald doorstedendiedatookhebben haalt. Maarnaeenaantaljaren benje opent waarmeejenieuwe partijennaarjestad voorsprong alsjeeennieuwwinkelgebied voor teblijven. Alsstadhebjeeentijdelijke concurrentie metandere stedenaantegaanen er aantoeweer ‘eenslagtemaken’ omde kwantitatief, maarookkwalitatiefisRotterdam voor extra winkels’, aldusRuigrok. ‘Nietalleen dat erinRotterdam nogvoldoendepotentieis hoeveel winkels ernuzijn,dankunjeuitrekenen hoeveel mensenerinRotterdam wonenen nieuwe impuls.‘Alsjeinaanmerkingneemt koopkracht tebehouden,moetzorgen vooreen Beiden benadrukken datRotterdam, om ondernemers gezegde‘Inhethart vanhet niet inRotterdam zitten.Wij geloven inhet ontstaat voornieuwe winkelformules dienunog mensen zodateeninteressant vestigingsklimaat winkels enactiviteiten trekt immersveel intensiveren. Eensterke samenballing van winkelaanbod sterker temaken ente een behoefteominhethartvancentrum verrijking’ zegtRuigrok. ‘Maartegelijkiserook aan deranden vanhetcentrum,endatiseen interessante, scherpgeprofileerde winkelmilieu’s langgerekt enwijdlopig.Ditcreëert ruimtevoor extensief vanopzet:hetwinkelgebied is ‘De Rotterdamse binnenstadisvoorwinkels zeer huurprijs daneenvolledigebeganegrond.’ de beganegrond zitten,maarvoor eenandere waardoor zequauitstraling enfysiektochop ideale optie.Dewinkels hebbendubbelelagen, concept vanForumRotterdam biedteen binnenstad. Inonsplanisdieplekerwel. Het terecht omdatzo’n plekniettevindenisinde vloeroppervlak nodighebben,kunnen vaakniet toetreders. Retailersdieeengroot bieden, eenpodiumvoorinternationale beschikbaar komen dieietsbijzonderskunnen door tezorgen daternieuwe plekken “Dit project is een succes als de hele hele de als succes een is project “Dit binnenstad erbeter van wordt” of herkomst, hierquaassortimentietsvanzijn dat iedereen, ongeachtinkomen, socialestatus hoog aspiratieniveau. Daarmeewordt beoogd voor eenzeerbreed publiekmaarwel meteen bezoekers vandaarbuiten.Hetwordt eenplek plaats natuurlijkalleRotterdammers, maarook dat iedereen zichhierwelkom voelt.Indeeerste bezoek aandestadeven heenwilt.Essentieelis wordt eenobjectenplekwaarjebijelk programma, maarookhetgebouwbij.Het Daaraan draagt overigens nietalleenhet reden vanbezoekontstaat. veel doelgroepen gedurende het hele etmaal een unieke optelsomleidtertoedathiervoorheel worden. Deplekwaarallessamenkomt. Deze ultieme middelpuntvandebinnenstadte Daardoor ishetbijuitstekdeplekom daar ooknogeensprimaverbindingen mee. winkelen, vermaak, cultuurenuitgaan,heeft tussen debelangrijkstegebiedenophetvlakvan ver buitenzijngrenzen Dezelocatieligtmidden stad eennaamenaantrekkingskracht optot bestemming opzichzelf.Daarmeebouwtde een veelheid vanfuncties.Hetiseen het ware een‘verticale stad’teontwikkelen, met centrum biedtdeunieke mogelijkheidomals centrum isaltijdhandel’.Hethartvandit niet inRotterdam zitten.’ om nieuwe (buitenlandse)formulesdienunog presentatie gaat.Daarbijzalhetzeker ookgaan aan specialtyshops,waarhetombelevingen Rotterdam nutebiedenheeftenbijvoorbeeld we aanechtandere winkels en brands dandie wel metallure. Bijdewinkelinvulling denken hoogwaardigheid’: vooriederwatwilsmaar verwachten. ‘We zetteninop‘bereikbare winkels datwe inForumRotterdam kunnen Koeneman vervolgt meteenbeeldvanhetsoort de Koopgoot. Centraler kun je het niet bedenken.’ en Binnenwegplein. Demetro isbereikbaar via op dewinkelstromen vanuitLijnbaan,Koopgoot C&A, HemaenV&D.Hetsluitrechtstreeks aan grootwinkelbedrijven inhetcentrum:Bijenkorf, Koopgoot verbonden metallebelangrijke Koeneman: ‘ForumRotterdam isviade en allure wordt opgeroepen. sfeer en uitstraling een gevoel van hoge kwaliteit of haargadingmoetkunnenvindenterwijlqua Figuur: Doelgroep de helebinnenstaderbetervanwordt.’ omgeving. Want ditproject ispaseensuccesals de aansluitendestraten endeeffectenop Evengoed lettenwe ookopdeverbinding met horecaconcept, ennogveel meerzaken. we perlaagwillenaanbrengen, ophet winkelinvulling metdekarakterverschillen die het verticale transport, de‘look-and-feel’, proberen we griptekrijgen:deplattegronden, de fasevanuitwerking. Opwerkelijk iederdetail als voordeinvulling.We zittenopditmomentin concept vast.Datgeldtzowel voorhetontwerp Ondertussen liggendehoofdlijnenvanhet de binnenstadgaat. verticale stadheeftallesinzichwaarvoorjenaar Rotterdammers straks trots opzijn.Deze aanwinst voorRotterdam, waaralle wereldformaat, vanbijzondere klasse.Een zal erindetoekomst eenproject staanvan zijn voordestad.Doorsignatuurenplek Rotterdam straks vanbijzondere betekenis zal Ze zijnerbeidenzeerstelligindatForum Mainstream audience Aspiration level 10% 85% 5%

033 I Rotterdam M 1 E Domeinen metpublieksfuncties M B

I E R D U O D K C E

H L E

U L C

L L

S S S

D A

S V

R D I E S E L A N A E N N I S D J T S K R T A R A . T

WESTZEEDIJK

Parkhaven

‘

A V E N D I J K W A L

AL ‘

S JKW

- ‘S DI

G -GRAVEN

I J

W M

FORTUYNPLEIN DROOGLEEVER A

L WEENA

R A

O T

C H

H E

U N S E

S S

M E

N S E S R T

R L

A A W CENTRAAL STATION CENTRAAL

A A V AN E

T N SPEYKSTRAAT S T - K R U

I S

M A D A S T U N N E L E

NIEUWE W WYTEMAWEG

G O U V T A A R T S E N R T E Z E E R D O C STATIONS- IJ H

K U PLEIN S

P E BINNENWEG

A N R

I RK S S M

P T L R . K A A A T

D MUSEUMPARK

E S

T E R S

I N

G E

U R I

T S W

G WEENA CULTUUR KIEVITSLAAN MUSEUM M

OLDEBARNEVELDSTR.

SCHOUWBURG- K

R M

O A

. PLEIN T VAN R B .

I W WESTERSINGEL N E N W S E T N E W Z E E W

E E

S E A S

K EENDRACHTSSTRAAT

D C

T G D H

I Z

J O B I R

U E

K M

L K

A A I N D

A A

E D

A T

R E

. L

Maas K I

T N

B N A A V A Veerhaven N

E S

BINNENWEG-

L T I J

N R B A

A .

PLEIN N MANSLAAN

W HOFPLEIN

BEURSTRAVERSE M

SCHEEPSTIMMER- E

S C

T O

V S I

B N

A G E S L L T A A E P M L K O A A M A N

P M

S D

H C

O N

A S

N B

G V E Maashaven SCHI L U E EDAMSEVES N T R G K M A M D BEURSPLEIN E E E N

T INNOVATIE

B M

S C H

I O E D A M S E S D I J O K

J E B HAAGSEVEER

S L A A

Leuve- D S

haven

I H N

GR. KERK PL.

O G

O E

G L S BINNENROTTE T Rotterdam Blaak R

W A

IL E A H R

E T

L A

M S

I WATERFRONT

N Station

A M K U

D S

E B

R B

U L G A A K B O O M

Rijnhaven P J M

HAVEN ES

R .

R I

E E G

MA . G

O U A

Maas D S

H S

A E

V S I

E M N

N A G K A S E

A K L

D A

E P M D

O E B S U

Rotterdam

T R

H G

U .

M V

A .

W L

A A

A L N S U M M W

L A E A G

A B

N O

O U

P L

Z E

M U V

I D A ST R IE D

MA JE W

AS S I

HAVEN O. ST L

Z. R L

A E

AT M BOEZEMWEG S

H B

ILLELA M M AN R

U G

P U T S E L A

N L

M T Winkelgebied Formele As Z

A E

S D

B I

R D Attractief Voetgangersnetwerk Autostructuur Binnenstad Infrastructuur Park andWalk enoverige parkeergarages Bron: GemeenteRotterdam, februari2009 Tram &Metro

035 I Rotterdam M

R A

O T

C H

H E

U N

S E

S S

E S

N E

S R

T L

R A A A A

T N Ruimtelijk functionelestructuur Bron: GemeenteRotterdam, mei2008

E S T - K Trekkers Uitgaans- enhorecagebied Aanloopstraten (c) Secundaire winkelstraten (b) Kernwinkelgebied (a) R U I S K

E Centraal

NIEUWE Station

W E

G O Z U V E T A A R T S E N E R E D I R J O K C H

U STATIONS- S

S PLEIN E N S BINNENWEG

TR K

A R

A S

T L . M

S T E R S I N G E L

R I T

S W E G WEENA M

OLDEBARNEVELDSTR.

SCHOUWBURG-

O O

. M

B A N T VAN S

PLEIN I R

N .

W WESTERSINGEL N E E S N W T WE Z E E E E W G N D E A

I S

T Z

K K

. U

B D

L O I R D

EENDRACHTSSTRAAT M

A A

A N S

T A K R

. E

T L

N V B A A A N N

S T

I J

A BINNENWEG- N HOFPLEIN

PLEIN

E M

T BEURSTRAVERSE

B O V O

A S L I N G

S A E T A L E L K A P N O D M P

S B

I N G

E U SCHIEDAM L R SEVEST G

M E M E N T BEURSPLEIN

C H I E D A M S E S D I J O K

B L HAAGSEVEER A A

Leuve- S

haven S

E L

S GR. KERK PL. T Rotterdam Blaak R

A T BINNENROTTE Station

B L A A K

B O O M PJ ES

N W

R I

L G

E E G

M O

R D

E L

M A A S K A D E B U

Rotterdam R G . V . W A L S U M W E G M A A S B O U L E V A R D

R A

O T

C H

H E

U N

S E

S S

E S

N E

S R

T L

R A A A A

T N Bron: GemeenteRotterdam, mei2008

E S T

In Initiatiefase In Procedure In Aanbouw - K R U I S K

E Centraal NIEUWE Station W E

G O Z U V E T A A R T S E N E R

E 2 D I R J O K C H

U STATIONS-

S 4

S PLEIN E N S BINNENWEG

TR K

A R

A S

T L . M

S T E R S I N G E L

R I T

S W E G WEENA 5 M

OLDEBARNEVELDSTR.

SCHOUWBURG-

O O

. M

B A N T VAN S

PLEIN I R

N .

W WESTERSINGEL N E E S N W T WE Z E E E E W G N D E A

I S

T Z

K K

. U

B D

L O I R D

EENDRACHTSSTRAAT M 1

A A

A N S

T A K R 10

. E

T L

V B A A A N N

S 18

T 3 R

A 9

A BINNENWEG- N HOFPLEIN 8 7 PLEIN

E M

T BEURSTRAVERSE

B O V O

A S L I N G

S A E T A L E L K A P N O D M P

S B

I N G

E U SCHIEDAM L R SEVEST G

M 11 E M E N T BEURSPLEIN 9 8 7 6 5 4 3 2 1

C H I E D A M S E S D I J O K

S Hilton Coolsingeltoren B-Tower Linea Nova Calypso Kruisplein Parkeergarage District Central Rotterdam Centraal Station Central Post

B L HAAGSEVEER A A K

Ontwikkelingen

E S

Leuve- I N

haven G

E L

S GR. KERK PL. T Rotterdam Blaak R

A T BINNENROTTE 16 Station 15 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 13 B L A A K Karel Doormanstraat Oude Binnnenweg/ Lijnbaan52 Statendam Meent/Pannekoekstraat Rotta Nova Hufpand Hoogstraat Markthal Stadskantoor Rotterdam Postkantoor Lijnbaanhoven

B 17 O O M PJ ES

. R

Maas W

R I

L G

E E G

M O

R D

E L

M A A S K A D E B U

Rotterdam R G . V . W A L S U 037 I RotterdamM W E G M A A S B O U L E V A R D Laag -1 Begane Grond Stedelijke contextvoorwinkelen Bron: Locatus,november 2010 90- Overig 80 -ATM 65- Diensten 59 -Leisure 38 -DetailhandelOverig 37- In/OmHuis 35- Vrije Tijd 22 -Mode&Luxe 11 -Dagelijks

0 N 30 60 90 120 150m Masterplan Laag -1 Begane Grond

039 I Rotterdam HISTORY in het Lloyd kwartier.’in hetLloyd de gedaan, pand HUF het van renovatie de transformatie vanhetoudeDouanekantoor hetSt. tot Jobsveem vanZuid en collegiaal opdeKop o.a. hotel Pincoffs Rotterdam in hebben We getogen. en geboren ben ik Rotterdam en omstreken. derde hetleukomnu als generatie Ikvind architect actief stad te ook indeze zijn waar vader LeodeJonge hier een heelgroot bureau heeft gehad in datveelgebouwd heeft indewederopbouwtijd betekenis architect hem ‘Mijnals bekend. is is grootvader naar vanuit Zeeland Rotterdam getrokken, en mijn architectuur. derdeAls generatie architecten inRotterdam straalt De Jonge stad. uitdat pand aan Elk verknochtis zijn van hij oorspronkelijke de voor liefde de spreekt restauratie Nieuwe het van getransformeerd tot kantorencomplex,indeontwerpsector. vooral eigentijds intrek bedrijven bij Uit de schoolvoorbeeld een is twintig, jaren de in leiding Onder Bouwen. vanWessel deJonge coördinerend als architectontworpen hettransparante is monument fabriek, De Rotterdam. te fabriek Nelle Het geen toeval is dat hetbureau vanWessel deJonge gevestigd is ineen inspirerend gebouw, devoormalige Van VAN BESTAANDE GEBOUWEN AMBASSADEUR ENGEWETEN Wessel Jonge, de Architect Forum Rotterdam? Wat isuwrol binnenhetontwerpteam van binnensteden helegoedeobjecten enlocatieszijn ruimtegebrek. Als jeconstateertdaterinde voorop. Nederlandisvol,we hebben bouwwereld inhetalgemeenenlopennudaarin worden indeactiviteiten vanarchitecten eninde gebouwen eenheelbelangrijke componentzou lang vanovertuigd dathethergebruiken van UNESCO. DeJongevervolgt: ‘Wij zijneralheel voorgedragen voordeWerelderfgoedlijst van Nederlandse regering geselecteerd omteworden Beide projecten zijnonlangsookdoorde in ontvangstnemen’. Prijzenomtrots optezijn. voormalige sanatoriumZonnestraal inHilversum restauratie en herbestemmingvanhet Monuments Fund/KnollModernismPrizevoorde mochten we inhetMoMANewYork deWorld Heritage Award vandeEUgewonnen.Onlangs van Nellecomplexhebbenwe deEuropean daar grote internationaleprijzenmee.Voor het een andere reden, interessant zijn.Wij winnen waar jevankuntzeggendatzehistorisch,ofom dat ophetgebiedvanhergebruik vangebouwen als ontwerpers vannieuwe projecten, zozijnwij AMRO gevestigd is.ZoalsOMA‘award winning’is bankgebouw aan deCoolsingel,waarinnuABN herbestemming enrestauratie vanhet gebouwen, enwe doende ambassadeur enhetgeweten vandebestaande verklaart DeJongezijnrol alsvolgt:‘Wij zijnde Binnen het architectenteam van Forum Rotterdam

is hiereenheelgoedvoorbeeldvan.’ zeggen: daardoenwe watmee.ForumRotterdam gebruikt worden, danligthetvoordehandomte voorzieningen enonderwijs,maardienietmeer die heeldichtliggenbijopenbaarvervoer, professionals benteninjeeigenvakgebied door woordvoerder vanhetnieuwe. Omdatjebeide bestaande zijnenOMAvooral deontwerper en wij deambassadeurenwoordvoerder voorhet soort rollenspel binnenditproject hebben,waarbij Binnenwegplein. Jekuntzeggendatwe een stuk tussenVan Oldenbarneveltplaats en deel vandeLijnbaanmaarwel hetbelangrijke nog deLijnbaan.Weliswaar niethetmonumentale belangrijk enookprominent punt.Endaniser deel uitvanhetproject maarhetzitwel opeen monument is.Weliswaar maaktditpandgeen de boekhandelDonnerdateengemeentelijk Jungerhans locatie.Daarnaaststaathetpandvan bestaande gebouwen. Hetsluitaanopde van OMAlandtalshetware ineenkrans van totale project geanalyseerd. Hetnieuwe gebouw wijken omtechnische redenen. We hebbenhet geen deeluitvanhetmonumentenzalmoeten totale project temaken. Dekantoortoren maakt Rijksmonument is,functioneelonderdeel vanhet het voormaligebankgebouw, dateen onderzoeken hoe we hetmoestenaanpakken om ‘Primair wasdevraag aanonsomte Rotterdam? Wat isuwbenaderingvan Forum ouder stadsplan.’ aanbouw. Indiezinisheteengetuigenis vaneen Schiedamse Dijkmaartoenwas het gebouwalin van Traa rechtgetrokken omaante sluitenopde zou afbuigennaardeSchiedamse Vest. Ditisdoor de Coolsingelomdataanvankelijk Bankgebouw staatnietgelijkmetderooilijn van doorstaan, tochgeslooptworden. Het moest debestaandeBijenkorf, diedeoorloghad doorgetrokken naardeWestblaak, endaardoor het planVan Traa. DeBlaakwerd en rationele bouw.Dattoekomstgerichte planwas plaats temaken voorautoverkeer indetoekomst en zijnbestaandestratenpatronen gewijzigdom was ishettraditionele planhelemaalomgegooid het planvanWitteveen. Toen deoorlogteneinde stratenpatroon, traditionele herbouw dus.Datwas herbouw vandeverwoeste stadvolgenshetoude opgesteld watvrijbehoudendwasenuitgingvan In deoorlogwasereenwederopbouwplan opgeleverd. Hetiseenheelrationeel gebouw. er heellangover gedaanenishetpasin1949 tijd geenbouwmaterialenmeerwaren heeftmen de oorlogismenalbegonnen.Omdaterlange eerste gebouwen dienadeoorlogisvoltooid.In dat jeineenoudgebouwbent.Hetisvande willen proberen omvooral voelbaartemaken zijn verloren gegaanindejaren zeventig. We kunnen we wel weer terugbrengen. Veel details bijna niksmeerover, maarderuimtelijkheid oorspronkelijke bankinterieurmetornamentenis kantoorprogramma gevraagd wordt wel. Van het ‘Waar hetaansluitbijwatervoorwinkel- en brengen? kwaliteit enornamentiekweer terugte Bent uvanplanomdeoorspronkelijke er helaasheelveel gesloopt. doods, endatwillenwe vervangen. Van binnenis bruin rookglas. Datisverschrikkelijk somberen mee zijn.Zozijnallegevelkozijnen voorzienvan dat gebouwgebeurd waarwe helemaalnietzoblij ‘Door dejaren heenzijnereenpaardingenmet Is hetbankgebouw noghelemaalorigineel? gebouw mogelijkheden.’ daarvoor biedenzowel hetnieuwe alshetoude fantastisch project zijnomeenhotel intevestigen, project aantrekkelijk zijn.Hetzouookeen onderscheiden zullendewinkels inhetnieuwe Rotterdam; eenaanvullendaanbod.Doorzichte soort retail dannuwordt aangebodenin Ontwikkelaar Multidenktookaaneenandere hogere etageskrijgeneenkantoorbestemming. ‘Dit zalvooreengroot deelwinkels worden ende er uitzien? Hoe gaatdeinvullingvanhetbankgebouw goede.’ Je houdtelkaaralertenhetkomt hetproject ten de wolgeverfd, leidtdittoteenopwaartse spiraal. “Dit project slaat een brug van verleden naar toekomst” bouwopgave vandetoekomst. Hetverlengen ‘Herstructurering enherbestemmingzijnde gebouw?. duurzaamheidsaspecten van zo’n oud Hoe staathetmetde publieksfuncties naardestraat kuntbrengen.’ woonflats. Daarom ishetheelinteressant alsje in tweede lijn,vooral aandeOostkant,staan gebouw dateenavondprogramma heeft.Pas is direct aandeCoolsingelnamelijkgeenenkel loopt ziejeeigenlijkalleenmaarpassanten.Er Coolsingel. Alsjenu’s avonds over deCoolsingel dat oudegebouwopdezeprominente plekaande voorstellen dateenhotelketen kansenziet,juistin zichzelf spreken. Zokanikmeheelgoed voor hetvoetlichtbrengen, dangaathetvoor je moetdekracht endecharmevanzo’n gebouw sfeer enuitstraling vaneenbestaandgebouw.Dus gebouw kiezenenanderen diekiezenvoorde Er zijnaltijdpartijendievooreenhedendaags en daarzuljeookgebruikers meeprikkelen. is hetUSP(UniqueSellingPoint)vangebouw op eenkleinere schaal.Waar jenaaropzoekgaat gerenoveerd, endaarspeelde precies hetzelfde hebben indeHoogstraat hetHUFpand ‘Dat isnujuistonsvak!’benadruktDeJonge.‘Wij voeten methetbelangvandecommercie? Kun jealsbewaker vanheterfgoeduitde een verstandige keuze.’ naoorlogse stedenbouwendetoekomst, endatis dit project eenbrugslaattussende de stadzoalsdiegaatworden. Jekuntzeggendat nieuwe schaalontstaan,datismeerdevan de stadzoalsdiewas.Intweede lijnzienwe de het ware eenplintdiezichvoegtnaardemaatvan vormen degebouwen dieerom heenstaanals de kubus,helemaalpassendindatbeeld.Dan gemaakt omintweede lijnomhoog tegaanmet hoogbouw. Indiezinisdekeuze dieOMAheeft heeft dathelemaal,pasindetweede lijnzieje bebouwing langsdestraten vrij laag. DeLijnbaan naoorlogse stedenbouwinRotterdam isde behoorlijke massazouzijn.Volgens de de kubuspalaanCoolsingelzoustaanheteen het eenheelandere verhouding. Ikdenkdatals was vroeger echteenenormding, enstraks krijgt schaalvergroting metzichmee.Datbankgebouw stad aanwezig zijnendatbrengt daneenbepaalde activiteit enmeermensenpervierkantekilometer ingehaald ennuishetwenselijk datermeer Inmiddels zijnwe doordetijdeen beetje Blaak, enookditbankgebouw aandeCoolsingel. Lijnbaangebied, dedriebankgebouwen aande die tijdvrijgrootsteeds; datkunje zienaanhet ‘De schaalvanRotterdam werd nadeoorlogvoor supermoderne ‘kubus’erachter? traditioneel gebouwzichverhouden meteen Hoe gaateendergelijk monumentaal het zuidennaarBinnenwegplein.’ gaat vandeVan Oldenbarneveltplaats recht naar omdat daarmindermensenlopen.Degrote flow zal nooitdeprimaire entree kunnenworden geeft wel aansluitingaanhetwinkelgebied maar teveel zijpadenkrijgt.Deentree aandeCoolsingel het vanbelangdatderouting vanAnaarBniet opvallend maken. Aanlokkelijker. Daarnaastwordt naar binnengaatmoetjesterkonderscheidenen zoeken inhetcontrast endeplekken waarje beslotenheid naaropenheid.Jemoethetdus eigenlijk devolmaaktetegenstelling,van winkelcomplex voor eengroot publiek,dus spanningsveld wanthetwordt nudeelvaneen bedoeld. Omteimponeren. Datiseeninteressant ongenaakbaar gebouwennietuitnodigend afspeelde. Welbeschouwd isheteen zo’n banknamwatafstandtotzichopstraat Het staatopeenzware sokkel vangraniet, want stevig, dik,nietheelveel glasen redelijk gesloten. bankgebouw isbijuitstekbehoudend.Robuust, zijn gebouwdvanveel langere levensduur. Het facelift geven. Degebouwen dievoordeoorlog kun jediegebouwen ookvrijmakkelijk een gevel 10-15jaarendeindeling5 jaar. Daardoor waarvan hetskelet 80of100jaarmeegaat,de er eenbeetjeuitgeraakt. Toen kreeg jegebouwen de corporate wereld vankantoorgebouwen isdat dingen die langer mee konden. In de jaren 70/80 in Vroeger wasmenwatzuinigerenmeergerichtop al eenbehoorlijkidealeenduurzameoplossing. met eentussenruimte.Datisalsuitgangspunt ontwikkeld incombinatiemetdubbelekozijnen zeer geavanceerd ventilatiesysteem zorgvuldig gebouwd.Voor dietijdheeftmenaleen stap. Hetbankgebouw isongelooflijkdegelijken wij alhebben,isopzicheencrucialeduurzame van destedelijke structuren enbouwwerken die grondstoffen ensloopafval.Het goed gebruiken bijdrage aanhetbeperken vanhetgebruik een culturele keuze, maarookeenprincipiële van delevensduur vangebouwen isnietalleen moeten we aandeCoolsingelookslaan.’ idee toch?Zo’n brugvanverleden naartoekomst duurzaam entijdlooshebtdanisdatwel eenmooi jaar geledenontworpenheeft.Dusalsjehet over identificeren meteenimagovanwatiemand80 voornaamste reden datzehierzitteniszich 60.000 m²aanhuurders indecreatieve sector. De wel aangroot gewend. DeVan Nelle-fabriekbiedt ‘Ja, datiserzeker éénvan!Maarwe zijnnatuurlijk van hetdecenniumkunnennoemen?‘ Zou jedithetgrootste Rotterdamse project

043 I Rotterdam Vroeg 20 1878 1872 2009 2008 2001 1996 1974 1968 1964 1962 1953 1940 mei 14 Midden 19 Bron: GemeenteRotterdam, september2009 Laat 16 1340 1323 1250 Historie

e eeuw e eeuw e eeuw

linker Maasoever (Willemsbrug) Eerste permanenteoeververbinding metde Openstelling vandeNieuwe Waterweg Rotterdam groeit tot100.000inwoners Rotterdam JeugdhoofdstadvanEuropa Start vandeuitbreiding vandeMaasvlakte Rotterdam Culturele hoofdstad vanEuropa Zuiden vanRotterdam verbindt een 790meterhogehangbrugdiehetNoorden en Zwaan), De (bijnaam Brug Erasmus de van opening De Stedelijke vernieuwing begint (Centraal StationnaarZuidplein) geopend wordt Metrolijn Eerste (Nu circa 600.000) inwoners 731.564 van Inwonerspiek Rotterdam uitgeroepen totgrootste haven terwereld winkelgebied van Europa autovrije eerste Lijnbaan, Opening binnenstad vanRotterdam de verwoesten bombardementen – WOII inwonertal groeit tot400.000 industrie, en haven van Uitbreiding Nieuwe uitbreiding vandehaven (inwoners:20.000) Graaf Willem IVgeeftRotterdam stadsrechten De eersteontwikkelingen vandeoudehaven het vissersdorp Dam inderivierRotte,oorsprong van Coolsingel, 1925

045 I Rotterdam Rechts: MasterplanvanVan Traa in1946 Links: MasterplanvanWitteveen 1941 Rotterdam nahetbombardement, 14 mei1940 De wederopbouw stond inelkraamgat eengroep bouwvakkers. dat hijineenopenwagenaanrijtoerbegon, bankgebouw stondalovereind. Ophetmoment maar hetbetonskelet vanhetnieuwe Rotterdam. Dehelestadwaseenkalevlakte, Winston Churchill opzijnzegetochtdoorEuropa ‘In 1946bezochtdevoormaligeEngelsepremier Centrum Rotterdam 1949,met de Rotterdamsche Bank V-gebaar maakte.’ z’n wijs-enmiddelvingerhetzo karakteristieke staande, metbrede armgebaren, terwijlhijmet antwoordde dewerkelijk oorverdovende ovatie kwam, klonkereenenormgejuich.Churchill Bij elkaarwel honderd man.Toen hijvoorbij Coolsingel, 1954 Van Hogendorpsplein& Bouwvakkers, 1940

047 I Rotterdam Amsterdam -Rotterdam Bank,1950 Coolsingel, 1950 aan deCoolsingel Een vastewaarde voor particulieren. Hetgebouwwasnietalleen een kashal,rechts waren deeffectenhalenkas de bezoekers lag eenovale entreehal. Linkswas Oldenbarneveltplaats. Achterdehoofdingangvoor bevinden zichaandeBinnenweg enaandeVan midden aandeCoolsingel.Nogtwee ingangen met beeldhouwwerk vanGerard Héman,inhet symmetrisch. Hetheeftzijnhoofdingang, versierd De statige,langwerpige kolos isvrijwel stadshart vanRotterdam verscheen. eerste reuzen dieinhetweggebombardeerde de Coolsingelwasvlaknaoorlogeenvan (1931) aandeWytemaweg. Hetbankgebouw aan Rotterdam ishethoofdkantoorvanUnilever Haag ontwierp.Zijnbekendste ontwerp in waarvoor hijeerder alkantoren inGoudaenDen Bankvereniging envandeRotterdamsche Bank was devastearchitect vandeNationale paviljoens gebouwd. Herman Mertens (1885-1960) voor hetgebouwzijnindejaren vijftigglazen Witteveen isgerealiseerd. Op heterg brede trottoir traditionalistische wederopbouwplan van is éénvandeweinige gebouwen dievolgenshet materialen washetgebouwpasin1948klaar. Het wederopbouw. Doordebouwstopengebrek aan Coolsingel 119wasin1941hetstartseinvoorde de Rotterdamsche BankVereeniging aande De eerstepaalvoorhetnieuwe gebouw van Interieur Amsterdam -Rotterdam Bank,1954 beschermd Rijksmonument. Het gebouwvanMertensisin2007benoemdtot laagbouw eneentoren. complex in1978aandeachterzijdeuitgebreid met Rotterdamsche Bank.Alsgevolgdaarvanishet een fusievandeAmsterdamsche Bankende gebruik alshoofdvestiging vandeAMRO-bank, Vanaf middenjaren zeventig ishetgebouwin de Blaak. van Blakie’) isafkomstig vandeIncassobankaan van PieterStarreveld (beter bekend als‘hetNakie bekleed metkoper. Hetbeeld‘Vrede enWelvaart’ sierbeeldhouwwerk. Hetlichthellendezadeldakis vensterpartijen, klassieke zuilenen De afgeronde hoeken zijnvoorzienvan voorzien vanverticale raampartijen. Het gebouwheefteengevel van rode baksteen, voorzien vanstatigehogeramen. waren mooimetdonker houtbetimmerd en binnenzijde eenchiquegrootsheid uit.Dewanden imposant vanbuiten,maarstraalde ookaande Amsterdam -Rotterdam Bank, 1970 Pieter Starreveld Beeld: ‘Vrede enWelvaart’

049 I Rotterdam Lijnbaan Lijnbaan Lijnbaan Jungerhans

051 I Rotterdam BEURSPLEIN aan destad.’ termen envan mensen, openbare cultuur ruimte, aldus Hans van Veggel: maken projecten ‘Wij die iets toevoegen De kern dat nietdenkt is, intermen vanhetvak een conceptontwikkelaar vangebouwen en projecten, maar in TOEVOEGEN AANDESTAD WIJ MAKENPROJECTEN DIEIETS en Chairman Multi Corporation Hans van Veggel, Chief Creative Officer daktuinen dieuitzichtbiedenover destad.Ookin Mediterraans dorpmetpalmbomen,fonteinenen Foto’s vanprojecten inTurkije dieogenals een werd toegekend) enCentrumGalerieDresden. het BREEAMExcellentDuurzaamheids Keurmerk Forum Duisburg (heteersteEuropese project dat fonteinen. Duitsebinnenstedelijke projecten zoals Winkelcentra in Portugesestedenmetarcades en uitstraling vandeopenbare ruimteisgeweest. het boerenlandschap inspiratiebron voorde internationale projecten; centra inTsjechië, waar drie loopstromen werden verbonden. Van diverse en nieuwe gebouwen werden geïntegreerd en bekende Kalvertoren inAmsterdam waaroude met decontext.’Hijlaatbeeldenzien.Van de wel eencontextueleontwikkelaar. We doeniets die ietstoevoegenaandestad.Iknoemonsook bouwen, waarschuwthij:‘Wij maken projecten overigens nogietsandersdanhistoriserend conceptontwikkeling genomen.Datis wordt gerespecteerd enalsuitgangspuntbijde karakter endehistorischerijkdom vandesteden vergroten’, legtVan Veggel uit.Decultuur, het aantrekkingskracht vanstedelijke centra Europa. Hetzijnprojecten diede kantoren gerealiseerd inzo’n twintiglandenin winkelcentra, multifunctioneleprojecten en ‘In deafgelopen28jaarzijnmeerdan140 ruimtes. Multiheefteen respectabel trackrecord. bijna altijdomderealisatie vanbinnenstedelijke Multi zichgraag meeafficheert.BijMultigaathet De Koopgootiséénvandevele projecten waar Een contextueleontwikkelaar straat vanRotterdam. ontmoetingsplek aandeCoolsingel,bekendste gebied inhethartvancentrumstraks debeste openbare ruimtewordt eennunogbesloten winkelroutes endoorhettoevoegenvangoede passantenstromen endebelangrijkste dit gebied.Doorhetverbinden van alle is eenlogischgevolgvanhetverder voltooienvan kwaliteit ruimschootsbewezen. Forum Rotterdam het Schouwburgplein. DeKoopgootheeftzijn op ganggekomen diereikt vanstationBlaaktot uit haarisolementgekomen eneriseencirculatie De binnenstadisdrukker danooit.DeLijnbaanis Rotterdammers deKoopgootinhunhartgesloten. prettig. Aldirect naoplevering hebbende wilt erookgraag zijn.Jevoeltje erwelkom en openbare ruimte.Jemoetervaakzijn,maarje is eenoverzichtelijke, toegankelijke enbegrijpbare alleen maar komt als het niet anders kan. Nee, het tussen deHoogstraat endeLijnbaan, waarje mensen opbankjes.DeKoopgootisgeentunnel weer is,spelenkinderen metwaterenzittener groepje jongeren vindenhunweg. Alshetmooi metroreizigers, winkeliers, zakenmensen eneen is erdruk.Netalsaltijd.Honderden passanten, Koopgoot, opeengewonedoordeweekse dag:het De Rotterdamse Beurstraverse, beterbekend als De Koopgoot “Je maakt eerst openbare de ruimte endan gebouwen” de park ophetdakkunnenontspannen. Forum Rotterdam zalhetpubliekstraks ineen Rotterdam’ Pasklare recepten zijnervoorde grond. Diestraks aansluitingheeft opForum Dit isgeentunnel,maareenverlaagde begane het bewustwaarneemt:ditisopenbare ruimte. een plantenbak.Daardoor weet je,zonderdatje in deKoopgoot:‘Diestaangrond, nietin soms inkleinedingenzitten,zoalsdebomen voorspellen enbewusttoetevoegen.Datkan conceptontwikkelaar isomkwaliteitte andere route. Dekunstvande voelt jeunheimischenkiest,alsheteven kan,een voelt jeergens veilig, geborgen, welkom. Ofje gerealiseerd. Datiseenmenselijke intuïtie.Je Iedereen herkent kwaliteitzodra eenruimteis Verlaagde beganegrond kunnen accommoderen. heeft hetindeloopvanjaren talvanfuncties structuur, meteenherkenbaar ontwerp. Niettemin Oud-Zuid. Inbeidegevallenisereenrobuuste Amsterdamse grachtengordel enBerlages van geslaagdemasterplannenzijnde Geijkte, maarnogsteedsillustratieve voorbeelden leven, geenorganische groei meertoestaan.’ ordening is,datwe, doordesnelheidwaarinwe te kort. Defoutvan dehedendaagseruimtelijke termen vanverandering. Veel mensendenken moet over generaties heendenken endenken in winkels, restaurants, bedrijven, woningen,…Je niets duidelijker dan dathetverandert: leisure, dat moetookkunnen.Bijeenbinnenstadiser smederij: ‘Gebouwen veranderen vanfunctieen dáárvoor eenartsenpraktijk endáárvooreen restaurant datdaarvóóreenwoonhuiswas, binnenstad vanSchiedamzatteetenineen Van Veggel. Hijvertelt hoehijonlangsindeoude gebouwverantwoordelijkheid heenkijken, doceert en moetdaarbijover degrenzen vanzijneigen De conceptontwikkelaar maakteenmasterplan Verandering zijn. Waar jewiltverblijven.’ gebouwen: hetmoeteenruimte zijnwaarjewilt niet alleenmaareenverbindingsstraat tussen gebouw iseengevolg.Deopenbare ruimteis de openbare ruimteendandegebouwen. Een in termenvanopenbare ruimte.Jemaakteerst dan denken intermenvangebouwen. Jedenkt je metgezingraag wiltzijn.Dat gaatverder ruimte waarjeprettig voelt.Eenplekwaar verkoopmachine inloopt,maareenopenbare geheel vormt,waardoor jenieteen een stelselvangebouwen datmet elkaaréén over eenwinkelcentrum heb,danhebikhetover projecten temaken’ zegtVan Veggel. ‘Alsikhet voor mensenenwe hebbenmensen nodigom geïnteresseerd inmensen.We maken projecten Ik bennietgeïnteresseerd inbeton.Ikben Geen verkoopmachine en pleinen,groen enwater, lichtendonker.’ concept meetenemen:destructuurvanstraten om daarbijmooiedingenvanuitdehistorieinhet creëren, eenkrachtige identiteit.Endekunstis plek. Jemoeteenonderscheidenderuimtedurven op keer proberen teraken aandemagievan ‘Ieder project isvolstrekt uniek.Enjemoetkeer conceptontwikkelaar helaasniet,zegtVan Veggel: er positieve energie ontstaatvoordestad.’ spraakmakend eninspirerend moetzijn,waardoor en zijnmensen.Hetgaatomkwaliteit enietswat ies. Wij zijnzeerblijmetOMA,RemKoolhaas zich iedere keer zichkanvernieuwen metinnovat- ook bijdezestaddiedestijdsisweggeslagen maar origine, pastbijdezeambitie.Huncreativiteit past ontwerpgroep vanwereldfaam, vanRotterdamse het centrum.Dekeuze voorOMAals het middelpuntisvandiverse publieksstromen in plek vraagt ambitie,ietsbijzonders,doordat het gebied waarietsmeezoumoetengebeuren. Deze rondom hetABNAmro gebouwherkend alseen ben jeduurzaambezig.Wij hebbenhetgebied historische contextvandestad,wantalleendan Hoe mensenleven enzichbewegen, ennaarde project gajeopzoeknaarsocialeinfrastructuur. ‘Voor hetrealiseren vaneenbinnenstedelijk Forum Rotterdam Filosofie hoe marktenfunctioneren.’ met financiëleexpertsenmensendie weten van onsbedrijf.Degenedietekent zitaanééntafel ontwerper. Daarinschuiltde toegevoegdewaarde ‘Bij onsisergeengattussenopdrachtgever en ruimte, de infrastructuur, de verhuur,…’ Van Veggel: in hand:demarketing, hetontwerp, deopenbare programma, hettekenen enhetrekenen hand T+T Design.Daargaandeontwikkeling vanhet Daarvoor heeftMultieeneigendesigngroep rekenen omtoteenvoldragen ontwerp tekomen. is hetvervolgens eenkwestie vantekenen en potloodschetsen.’ Alsereeneersteconceptis, Om diereden gelooft Van Veggel in kan raken. DeKoopgootisvolstrekt eenvoudig.’ de mogelijkhedenzietenalsikmensendirect Waar jeookbent,hetispasgoedalsineenflits als jehetincompleteeenvoudkuntschetsen. Veggel: ‘Hetmeestcomplexeproject ispasgoed concept schuiltdaarbijindeeenvoud,zegtVan voor eengebied.Eenimago.Dekracht vanhet nieuw deelvandestad.’Erontstaateenkarakter er nieteenwinkelcentrum ontstaat,maareen een locatieietskantoevoegenaandestadzodat stappen toenaareenbepaaldefilosofie over hoe functies, demarkten,historie.‘We groeien in waar ietsmoetkomen wordt geanalyseerd, de ideeën enbeeldenoptafelgebracht. Delocatie waaruit projecten worden opgezet.Daarworden Multi heefteeninternationaalconceptteamvan

055 I Rotterdam Beurstraverse, waterfontein kinderen in schuilt indeeenvoud” “De kracht vanhetconcept Hans vanVeggel

057 I Rotterdam Beurstraverse, 1996 Beursplein gebied kwamteliggen. nieuwe Erasmusbrug naarhetstadscentrumindit toe in1996toendebelangrijksteroute vanafde in tweeën. Deverkeersoverlast namnogverder Hoogstraat. Deweg sneeddestadalshetware scheidde vanhetwinkelgebied Beursplein/ Coolsingel, diedewinkels vandeLijnbaan breedste verkeersader vandestad, Rotterdamse binnenstadernstigverstoord doorde In hetverleden werd hetfunctioneren vande licht, luchtenruimtelaat. golvende, glazengedeeltelijke overkapping die roltrappen enliften.Endaarboven zweeft een toegankelijk via hellingbanen, trappen, onder straatniveau gelegenpassageis metrostation Beurspleineennieuwe impuls.De Coolsingel engafdeomgevingrond hetdrukke aparte winkelgebieden aanweerszijden vande verbinding totstandtussentwee bestaande,maar voetgangerspassage Beurstraverse bracht een voltooiing in1996vandeverzonken locatie inhetcentrumvanRotterdam. De Beursplein iseengrootschalige, multifunctionele Peter Trimp, T+TDesign zonder hetopenluchtkarakter vandepassageaan beschermt hetwinkelend publiektegenhetweer, metaal. Desierlijkgolvende glazenluifel winkels metrechte puienvanglanzendglasen gebogen, natuurstenenpuienendeandere kant heeft éénkantvandeBeurstraverse winkels met de andere kantdenieuwe stad.Omdiereden de enekantoude(vooroorlogse) stadenaan van deCoolsingel.Hetontwerp weerspiegelt aan winkelgebieden op straatniveau aanweerszijden stedelijk toebehoren’ verbindt twee Beurstraverse, omschreven alseen‘grootschalig drukke metrostation Beursplein.De doorloopt. Depassageisverbonden methet winkelstraat, deBeurstraverse, dieonderdeweg ‘ruggengraat’ indevormvaneennieuwe de aanlegvaneenstedelijke ‘armatuur’of aan. HetCoolsingel-probleem werd opgelostmet Cie, zowel destedelijke kern alsdeverkeersdrukte T&T Design,Jerde PartnershipenDeArchitekten gemeente Rotterdam endearchitectenbureaus pakte MultiVastgoed, insamenwerking metde Rotterdamse volksmond‘Koopgoot’geheten– Met deontwikkeling vandepassage–in Beursplein, 1970-1980 te tasten. De aanleg van het ruim 100.000 m het lagere beganegrond niveau. ‘Koopgoot’, zowel ophetmaaiveldniveau alsop aansluiting temaken metdesuccesvolle bevindt zichindeunieke positieomdirect Rotterdam bezoekt naar toe wil. Forum Rotterdam Nederlands publiek;eenplekwaariedereendie een iconischeplekdiegoedbekend isbijeengroot winkelgebieden van Rotterdam centrum.Hetis dat zichheeftontwikkeld alséénvandedrukste 15e verjaardag vanhetBeurspleinproject gevierd, hoogwaardige retail planning.In2011wordt de stedelijke regeneratie, intensiefruimtegebruiken bekroond alsuitmuntendvoorbeeldvan Het Beurspleinisinternationaalgeprezen en C&A zijnermeeverbonden warenhuizen, zoalsdeBijenkorf, V&D,Hemaen Beursplein-project 95winkels. Allegrote en twee nieuwe parkeergarages. Intotaaltelthet woontoren, deuitbreiding vanhetmetrostation winkelpassage vandrieverdiepingen, een V&D, eennieuwC&A-gebouw, project omvatteverder deherontwikkeling van 2 grote

059 I Rotterdam Koopgoot opnened 2001

061 I Concept CONCEPT

063 I Concept RemKoolhaas iets tedoen.” richtingen die al Het gebouwprobeertmet gebouw. het in komen gaan samen die verknoping zelfs en verbinding van manier bepaalde Deze vragenomeen Beurstraverse. en Binnenwegplein Lijnbaan, komen: elkaar bij omdat hierdriestromen plek spannende een is “Het traverse Beurs- Lijnbaan Binnenweg

065 I Concept gepresenteerd in het Nederlands Architectuurinstituut te Rotterdam. Rotterdam. te Architectuurinstituut Nederlands het in gepresenteerd In 2008werd Forum hetconceptvoor Rotterdam heteerst voor Koolhaas Rem door LINK INHETCENTRUM HET GEBOUWALSMISSING Koolhaas,Rem Architect gen ietstedoen. gebouw. Hetgebouwprobeert metaldierichtin- verknoping diesamengaankomen inhet om eenbepaaldemaniervanverbinding enzelfs Binnenwegplein enBeurstraverse. Dezevragen hier driestromen bijelkaarkomen: Lijnbaan, circa 10.000m².Hetiseenspannendeplekomdat de Koopgoot.Hettebebouwen grondgebied is Het oogtalseenratjetoe, metals verbindend beeld het resultaat vanmeerdan30jaargeschiedenis. het complex.Debebouwingrondom dezeplekis een ofandere manierdeeluitgaanmaken van in deseventies eneighties.DeLijnbaan moetop publieke ruimtebepalendegebouwen gemaakt de Coolsingelwordt dezebreder enzijneenaantal maken voornieuw.Opditinteressante puntvan en zaldanookmoetenverdwijnen omplaatste geven. Detoren vanhetbankgebouw magweg Behalve sparen moetenwe zeookeencontext boekhandel Donnerenhetbankgebouw zelf. we drieelementenbeschermen; deLijnbaan, een erg mooieplek.Opdezelocatiemoeten aanbouw vanhethistorischebankgebouw staat, zuiden vandeBijenkorf, waarnudelatere Het nieuwe ontwerp staatopdepleknetten binnenstad behoorlijkgoed,vooral alsgebruiker. Rotterdam isgevestigd kennen we de mensen binnenhetbureau. Doordat onsbureau in ‘Dit gebouwisontwikkeld meteenteamvan tot standgekomen? Hoe ishetontwerp voorForumRotterdam doordringt. Erzijnpublieke terrassen op die zozijngeschakeld datlichtdiepindekubus De kubusisopgebouwduiteenaantalvolumes op eenofandermanierinhetgebiedis‘geland’. ontwerp, hebbenwe gekozen vooreenkubusdie gewoon weer eentoren ofweer eenhorizontaal typologie inRotterdam teintroduceren enniet en omdatwe hetspannendvinden eenandere de meestcentrale plekinRotterdam inneemt, van 8lagenophethelegebied.Omdatproject schematisch bekijktdanhebjeeenplatteplak uitwisselbaarheid. Alsjehetheleplan georganiseerd worden meteenzekere winkels enparkeerplaatsen. Deze functieskunnen woningen, kantoren, cultuurenontspanning, van ForumRotterdam isgroot enomvat groot aantalnaaldenennaaldjes. Hetprogramma Het iseensoortparadox, eenplatte stadmeteen later gekarakteriseerd doorverticale gebouwen. eerst alleenhorizontalegebouwen zijngeweest, kijkt. Hetrepertoire vanRotterdam is,nadater waarneembaar alsjenaardeskylinevanstad aantal torens. Hettorenfenomeen isgoed zontale gebouwen aantoegevoegd dochwel een blok. Delaatstejaren zijnerzeldensolidehori- ‘schijven’, ofzoalsaanhetStationsplein,eengroot begon meteenaantalhorizontalegebouwen; moderne Rotterdam isdatdestadnaoorlog Een vandebelangrijke gegevens vanhet een toren? Waarom hebtunietgekozen voor de stadmogelijkwordt. verschillende hogeniveaus waardoor uitzichtover terdam eenproject teontwerpen.’ is hetjuistbijzonderverheugend omhierinRot- minder dandesituatieinjeeigenstad.Daarom het buitenlandken jedesituatieinhetalgemeen interessant inhetbuitenlandtewerken maarin realiseren, endatisessentieel.Natuurlijkhet uit watjezelfopeigenkracht nooitzoukunnen situatie. Binnendatarrangement komt eriets opdrachtgever endeoverheid, ineenbepaalde architect iseenarrangement metde carte blanchekrijgt.Deessentievanhetberoep eigen complexiteiten:erisgeenéénplekwaarje vrijheid is.Opiedere plekheeftarchitectuur zijn ‘Het isnietzodatinhetbuitenlandveel meer iets teontwerpen? Is hetnietmakkelijker ominhetbuitenland wil jeooknaarboven.’ meerdere lagendiedestadverbindt. Alsjehetziet, Het gebouwgaatfunctioneren alsmissinglinkop nergens meerloopstromen indestaddandaar. De loopstromen zijnhieropdeze plek,erzijn ontwerp ditmiddeneennieuwe kwaliteittegeven. met eenherkenbaar midden.We hopenmetdit dat hetgeeneindelozestadis,maareen karakter. Hetaantrekkelijke vanRotterdam is niet elitairmaarheefteengrote matevanpubliek van openbaarvervoer. Hetisdaardoor absoluut voor wandelaars,automobilisten,alsgebruikers het ware eenonvermijdbaar gebouwwordt zowel en mogelijkhedendiedestadheeftzodathetals maximaal geïntegreerd metallevoorzieningen niveau maarookmetdemetro. Hetproject is Koopgoot enhetwinkelgebied opmaaiveld georganiseerd, zodathetisverbonden metde De verticale retail isover verschillende lagen straks bieden? Wat gaatForumRotterdam hetpubliek

067 I Concept 069 I Concept HANS VAN VEGGEL REM KOOLHAAS IN GESPREKMET ook. Ikbeneerder degrote animatorvande bureau ons werkt Zo oordelen. of vinden Het iseenvormvandenken, meerdanvan hebben. dat Westerlingen dan voorkeuren, te zijn,iemandmetbepaaldemeningenen iemand heb gevoel het minder veel ik dat vier jaaralseenAziaatgeleefd.Datbetekent daar heb Ik was. onafhankelijk Indonesië tot mijntwaalfdeinIndonesiëwoonde,toen achtste mijn van ik dat geweest is mentaliteit belangrijkste voormijnkarakter enmijn ik schrijfénbenarchitect. Ikdenkdathet zijn datvoormijdetwee belangrijke polen: en mijngrootvader architect. Nogsteeds schrijver was vader ‘Mijn Koolhaas: Rem zit datbijjou?Wat isjouwachtergrond?’ Hoe doe. ik wat alles in drijfveren mijn van veel verklaart Dat dragen. te bij iets om is van huisuitmeegekregen dathetbelangrijk heb Ik vandaan? je kom waar leven, het in Koolhaas, wiebenjijprecies? Wat isjemotto Rem beginnen: te persoonlijk heel meteen maar Om inspireert. jou wat en betekent je voor schoonheid wat weten graag heel jou van wil ik ‘Rem, Veggel: van Hans ’s werelds beroemdste architecten. van een tot uitgegroeid is Koolhaas Corporation. Multi van Chairman en Officer Creative Chief is Veggel aan Forum Rotterdam. Hans van Ostrava, Tsjechië, en inRotterdam in winkelcentrum een Van Veggel samen en Koolhaas aan vriendschap. Momenteel werken én samenwerking langdurige een van begin het dit was Desondanks slangenkuil. politieke later indetoenmalige Haagse het sneuvelde aangewezen, werd vanEyckvan Aldo winnaar als leiding onder jury de door stadhuis hetHoewel voor hun ontwerp vanhetHaagsede bouw stadhuis. rondkennen om deprijsvraag bij leerden eindjarenZe elkaar ’80 ‘De schoonheid van stad de isdat stad de aan jouw ziel raakt’ die weinig rekening houdt met de situatie situatie de met houdt rekening weinig die werd gezienalsanarchist, alseenarchitectvooral begin het in je dat zo niet het ‘Is HvV: veranderingen.’ mogelijke en situaties bestaande naar kunnen we naarhartenlustonderzoekdoen onderzoekstak AMO,onsspiegelbeeld, de van oprichting de Met veranderen. te is iets er als ontboden toneel Als architect word je altijd alleen maar op het gevraagd. worden je van die dingen de aan levenshouding tegemoettekunnenkomen een maniergevondenommetzo’n jaar vijf laatste de pas eigenlijk heb ‘Ik RK: buiten dedingenstaat?’ HvV: ‘Bedoeljedatdaarmeeenigszins handicap.’ mogelijke verandering daarvan,iseen wereld zoalsdieis,méérdanineen de in geïnteresseerd is die zijn architect tegelijkertijd. Eigenlijkisdatonhandig.Een onbuigbaar en Buigbaar geweest. flexibel oplossingen. Van hetbeginafaanbenik bepaalde op hameren blijf ik dat of moet iets hoe zeg ik dat dan bureau, het in intelligentie een opdrachtgever komt meteen voor Rotterdam cruciaalindeopgave. Als RK: ‘Datisdetrigger. Defunctie-eisenzijn gaan maken opeenplek.’ veel meerhetuitgangspuntvoorwatjewilt belangrijker geworden voorjou.Hetwordt veel daar analyse functionele de is dan HvV: ‘MaaralsikkijknaarForumRotterdam, interesseert.’ voorbaat bij ons wat niet is iconen zogenoemde zijn, isdeambitie.Enhetmaken van overdreven. Hetenigewaarwe radicaal in erg heel ik vind radicaliteit vermeende Die doen. willen zou situatie de aan situatie is.Danvolgtpasdevraag ofjeiets de hoe voor interesse de met begint ‘Het RK: meegemaakt.’ veel meerdanikooitvanjeheb maken, danzijndiebehoorlijkdiepgaand, studies voordeprojecten diewe samen Terwijl alsiknukijknaarjeanalysesen maakt. statements iconen, die architect sculpturale een Als stad? bestaande de in nooit indiematetevreden zijn. control over bent.Over eengebouwkanik geschreven, omdatjedaarhelemaal in tevredenheid meteenboekdatjehebt de is Er tevredenheid. soorten verschillende heel twee mij voor zijn ‘Er RK: tevreden?’ of gelukkig dan gevoel eigen je voor jij ben HvV: ‘Metwelke gebouwen ofontwerpen hebben. nodig dingen ze dat simpelweg mensen omergens vantehoudenis voor reden goede erg Een overdrijven. moet RK: ‘Ikvinddatjeesthetischeaspectniet de stadisdataanjouwzielraakt.’ je ietsraken bijmensen.Deschoonheidvan wil realiseert, je wat dat met gebouw, je Met verbinding. de van komen laten stand tot het het mijnealsontwikkelaar inzekere zinook, kunst. Eigenlijkisjouwvakalsarchitect, en geraakt. Alsjehetnietsvindt,iserookgeen ook kunstpasontstaatalsjeerdoor wordt doordat jeergens doorwordt geraakt. Zoals achter devorm.Deverbinding dieontstaat vormloze het om het gaat mij ‘Voor HVV: primaire doelstellingerdirect opaftegaan.’ om schoonheidindirect tegenereren, danals makkelijker het vind Ik praat. gemakkelijk weinige onderwerpen waarover ikniet de van een het is Tegelijkertijd ben. voor gevoelig erg heel ik waar iets is ‘Het RK: schoonheid voorjou?’ verlangen naarschoonheid.Wat betekent te krijgen?Voor mijraakt hetookaanmijn elkaar voor zaken maken, kunnen te dingen persoonlijkheid nodighebt,omüberhaupt randje, datherken ik.Ishetietsdatjeals HvV: ‘Ergens volledigvoorgaan,tothet kan voorstellen.’ het meesturgente watikmijopditmoment RK: ‘Hetondersteuitdekanwillenhalen,is levensmotto omschrijven?’je jij zou Hoe intelligentie. je stimuleert Dat HvV: ‘Indebeperkingzitookuitdaging. geen eisenstelt,dankúnnenwe ookniets.’ verder en moois” iets “doe als opmerking

071 I Concept een mystieke ervaring’ is feitelijk achter vorm, de als het vormloze ‘Schoonheid, AMBASSADE INBERLIJN. MÚSICA INPORTO ENDENEDERLANDSE KUNSTHAL INROTTERDAM,HETCASADA REALISEERDE ONDERMEERDE ’90 RESEARCHINSTITUUTAMO.HIJ ARCHITECTURE (OMA)OPENEINDJAREN OFFICE FORMETROPOLITAN RICHTTE IN1975ARCHITECTENBUREAU ARCHITECT REMKOOLHAAS(1944) erachter zit. Het schilderij is alleen een tool tool een alleen is schilderij Het zit. erachter die intelligentie de om maar middelen, de om zozeer niet mij gaat Het schaam. voor beetje aan –hoewel ikme daarookwel weer een en zijnsurrealisme, ja, datspreekt natuurlijk heeft superintelligenteboeken geschreven, bijvoorbeeld Dalí gebouwen. schilderijen, van schrijven enietsanderscreëren, combinatie de is werkt, sterkste het mij bij bezig geweest metItaliëendeoudheid.Wat veel jaren laatste de ben Ik veel. ‘Heel RK: HvV: ‘Wat betekent kunstvoorjou?’ heb ikeenongelofelijke bewonderingvoor.’ Daar blijven. kan essentie de bij zó die enige beperking heeftkunnentoeleggen.Hijisde het onbegrijpelijkvinddathijzichopzo’n bij hemsta.Hoehijmijinspireert, isdatik Rohe, hoewel ikinmijnwerk hetminstdicht der van Mies in geïnteresseerd meest het RK: ‘O,natuurlijkhebikwel helden.Ikben bewondering? Hebjehelden?’ je heb mensen welke ‘Voor HvV: high- enlow culture.’ en deoudheid.Encombinatievan zaken diemijinspireren zijnhetlandschap Andere over. verhalen andere heel er heeft cultuur iedere maar problematiek, dezelfde vormen vanintelligentie,omgaanmet verschillende ik ontdek Telkens Afrika. nu veel inAziëgewerkt, hetMidden-Oostenen heb Ik gewerkt. inspirerend uitermate ook werkterreinen mogenontginnenendatheeft afgelopen jaren opeenvolgende de ik heb Verder geweldig. echt creativiteit, ellendig, maarerheerstzoveel levenslust en overleven. Jedenktdathetersomberisen creativiteit waardoor armemensen Vooral doordeongelofelijke slimheiden RK: ‘Ikbenenormgeïnspireerd doorAfrika. geïnspireerd?’ jij HvV: ‘Doorwelke mensenofsituatieswordt Porto ofhetDanstheaterinDenHaag.’ Ambassade inBerlijn,hetCasadiMúsica de tussen verschil wezenlijk geen is ‘Er RK: Koolhaas?’ Rem meest het is gebouw welk ‘Maar HvV: worden gebruikt.’ gebouwen geldtdatzerazend intensief onze al voor want voorkeur, geen de goedeafloopvaneenproces. Ikhebook meer andere het en persoonlijk heel dus is ene Het op. maar noem toeval, van gelopen, compromissen, vandingendieanderszijn Een gebouwiseeneindelozeoptelsomvan manieren om schoonheid na te streven. streven. te na schoonheid om manieren architectuur iseen vandeminstefficiënte terug tekomen opjevraag over schoonheid: Om bewondering. grote ik heb Siza en Gehry machtsverhaal. Ookvoorarchitecten als mij zorgvuldigheid, tederheid,totaalgeen voor is werk Hun mens. als zijn sympathiek ze dat en werk hun in soberheid grote en Sejima.Wat henkarakteriseert iseen RK: ‘IkbengoedbevriendmetIto,Isozaki HvV: ‘Metwelke architecten heb jijiets?’ kunnen specificeren.’ goed moet Je voor. geschikt overal zomaar Niet iedere over gedimensioneerde ruimteis gebruiker. en atmosfeer van uitgaan moet je waarin wereld, andere een is ‘Het RK: vorm vanintimiteittekunnenbieden.’ aan debinnenkantafleesbaaris,omeen een helderheidvandebuitenkantdieook jaren meerprobeert tedoen,iswerken aan laatste de idee mijn naar OMA ‘Wat HvV: decoratie, aankleding.’ afgeschaft inde20eeeuw,verworden tot de architectuur. Interieurlijktwel tezijn wordt erkend alseenapartgebiedin weinig te nog dit dat denk ik maar gevel, de in dan interieur het in geïnteresseerd meer wel juist zelfs misschien ben ‘Ik RK: voor je?’ interieur het betekent wat exterieur, het in is die inzijnontwerpen vooral geïnteresseerd iemand trouwens jou vind Ik geloven. je in moet jeachterhebbenstaan,diemoeten die ietsweten doortezetten.Dieleiders nodig leiders hebt je zo: net dat is gebouwen Voor waarderen. zo nú wij die kunst, de in vernieuwers die al met gehangen Dan haddenonzemuseanunietvol ontstaan. nieuws iets nooit er kan normen, bekende de van uitgaan blijft maar altijd je Als omarmen. ideeën je die mensen van HvV: ‘Uiteindelijkmoetjehettochhebben Intimiteit bieden het ondersteuitdekanproberen tehalen.’ moet jedoorgaan, eninderdaad wederom: Soms ishettegendeklippenop,maardan met vrijwel iedersysteemoverweg kan. RK: ‘Ikhebgemerktdateengoedearchitect welstandcommissies?’ vind jevandehuidigepraktijk met HvV: ‘Enschoonheidindestedenbouw:wat Warhol houden.’ om dewereld tebegrijpen.Zokanikookvan ontkent ooittehebbengehad.’ laag bij en hoog bij Nederlander iedere mystieke ervaring.Endatisprecies wat vormloze achterdevorm,isfeitelijkeen Schoonheid, zoalsjijdatbeschrijftalshet komt vanhettypischNederlandse? vooruit, weet jewatvoormijdichtindebuurt Maar gekregen. Rijksgebouwendienst de van RK: ‘Ikhebüberhauptnognooiteenopdracht zoiets alseenministeriehebtgebouwd?’ Het istochraar datjeinNederlandnognooit heeft. massa zekere een het als komt recht HvV: ‘Ikdenkdatjouwwerk hetbesttotzijn leven, dewereld isgroter danooit.’ wereld geglobaliseerde een in we dat geluk is somserg beperkt.Maarwe hebbenhet wel een zekere aversie van risico, het denken hier heerst Er Nederlandse. typisch het over RK: ‘Ikhebnietdeneigingomcynischtezijn gekregen?’ het beginzoweinig mogelijkhedenheeft Nederland, dateenarchitect alsjijhierin voor typisch nou het Is afdwingen. moeten HvV: ‘Jijhebtinhetbuitenlandjekansen op eenenormgrote schaal.’ efficiënte manieromschoonheidtebereiken, heel een is winkels haar van inrichten Het werken. te Prada Miuccia als mensen met om leuk ook het ik vind Daarom invloeden. veel zo voor gevoelig zo en duur zo is Het iseen van minst de efficiente manieren om schoonheid ‘Architectuur na te streven’

073 I Concept THE PROJECT 077 I Project om woorden kracht bijtezetten. ‘kubusjes’ veelvuldig terhandgenomenworden heeft doorgemaakt. Tijdens hetgesprek zullende duidelijk beeldvandeontwikkeling diehetproject kubusvormige modellenopeenrijgeven een vergadertafel staan uitgestald.Eendozijnkleine, en vormblijktdirect uitdemaquettesdieop komen totdeidealebalanstussenprogramma veelomvattend project eenproces isomte Dat deontwikkeling vaneendergelijk project. daarmee alshetware ‘hetgeheugen’ vanhet bij ForumRotterdam envertegenwoordigt is alvanafhetbeginalsprojectarchitect betrokken AMO’s studiesnaarduurzaamheid.MarkVeldman andere verantwoordelijk voor dedenktankAMOen Reinier deGraaf ispartnerbijOMAenonder Veldman. Mark en Graaf de Reinier bezig: project Rotterdamse dit met dagelijks vrijwel zich niveau internationaal van toparchitecten houden twee OMA partnership deinternationalehet concept.Bij gevolgvan vandeevolutie logisch een juist het is ontwerpers de vanzelfsprekend, maar volgens even altijd niet misschien dit is buitenstaanders Voor gebleven. is onveranderd concept het terwijl ondergaan, veranderingen wat heel ontwerp het heeft onthulde Rotterdam Forum voor plannen Sinds Multi injuni2008deeerste ROTTERDAM FORUM VOOR CONCEPT IJZERSTERK Reinier Graaf de enMark Veldman van OMA Natuurlijk gingereengedegenstudievande rechtstreeks opaansluit.” en datopeenplekindestadwaargeenstraat bebouwing waarjerekening meemoethouden het monument,nieuwe gebouw,bestaande bijna geentweede project tebedenken. Jehebt wijzigingen ondergaan. Quacomplexiteitiser Rotterdam Forumheeftaanvankelijk ookenkele had,” legtDeGraaf uit.“Hetprogramma voor het programma datMultiprecies voorogen gehinderd doorenigekennis vanzaken van gaat zoietsvaakheelsnelenspontaan,niet “In hetbeginvaneendergelijk ontwerpproces met elkaarophunmeritesbeoordelen.” worden opeenrijgezetenvervolgens gajedeze bedenken eenaantal verschillende varianten.Die komt. We werken eraan meteenteamen om tezeggenwaareenontwerp precies vandaan Koolhaas bestond.Bijonsbureau ishetmoeilijk geleden bedacht,waarschijnlijkalvoordat Rem “Misschien ishetideeooitaleensheellang glimlachend eenwatcryptischantwoord. Reinier deGraaf geeftopdezevraag al ontstaan bijOMA? Hoe isheteersteontwerp voorditproject kan vallen. en waarbijzonlichtdoordekubusopKoopgoot opgebouwd uitlagen,metveel daglichtvanbinnen moest overeind blijven: eenkubusvorm naar deidealevariant.Dekern vanhetconcept daarna begonhetmaatwerk pas,dezoektocht gebouw wasnietmeerdaneenuitgangspunt, De Graaf: “Hetideevan‘eivormigegaten’ ineen centrale puntindestadtebenadrukken. gekozen voorde solidekubusvormomhetmeest weer eenvormvanhoogbouwwerd bewust te kiezenvoor, zoalsgebruikelijk inRotterdam, samen gaankomen inhetgebouw.Inplaatsvan om eenbepaaldemaniervanverbinding die Binnenwegplein enBeurstraverse. Dezevragen hier driestromen bijelkaarkomen: Lijnbaan, Rotterdam komt opeenspannendeplekomdat met alsverbindend beelddeKoopgoot. Forum jaar geschiedenis.Hetoogtonsamenhangend, deze plekishetresultaat vanmeerdan30 ABN Amro gebouw.Debebouwing rondom Lijnbaan, boekhandelDonnerenhethistorische tussen driebeschermdemonumenten:de grondgebied vancirca 10.000m²ligtingeklemd specifieke locatieaanvooraf. Hettebebouwen Evolutie vanhetontwerp

079 I Project Model voorfunctiedistributie Studie modellen oplossingen vooroptimaalgebruik.” leidt hetontwikkelingsproces continutotbetere hotel, diedanweer liftenhebbenindekubus.Zo met aparteentrees voorwoningen,kantoren en bankgebouw alsentreegebouw tebenutten, gebouw zijn.Ditisopgelostdoorhetbestaande idee moetenhebbendatzedeenigepartijin heel veel partijenzittendietegelijkertijd het “We hebbentemaken meteengebouwwaarin uiteraard” apart functioneren. Metbehoudvanzonenuitzicht ze visueelafgescheidenzijnvandekantoren en om diewoningenzoteorganiseren inhetblokdat bij elkaarnaarbinnenkijken. Hetwaseenkunst elkaar nietverstoren enjewiltbijvoorbeeldniet liefst nietophetzelfdeniveau hebben,zemogen gemeente ookvoorogenheeft.Diefunctieswilje het eenechtmixedusegebouwwordt, zoalsde zijn hotel,woningenenkantoren geplandzodat onderdeel voordeaansluitingopstad.Erboven aanschouwelijk. “Dewinkels zijneenbelangrijk van eengrote maquettemaaktVeldman dit belangrijke voordelen tebehalen.Aandehand Met dezelaatsteontwerpslag bleken eenaantal plek gekregen. cultuur enwinkelen hebbenzohuneigenlogische eruit. Alleonderdelen, wonen,hotel,kantoren, tuin, vinger schuiftDeGraaf illustratief deelvoor en groene schijven wordt erbijgepaktenmetzijn Een felgekleurde kubusmetblauwe, rode, gele ook naarhetwinkelgebied endeKoopgoot.” glazen vloerkrijgjeoptimaledaglichtcondities, museale invulling.Doorhetaanbrengen vaneen de foodcourtkrijgtwatonsbetreft hetliefsteen % bebouwden50%onbebouwdis.Delaagboven huidige ontwerp bereiken isdatopelke laag50 kubus werden ondergebracht. Wat we methet verschillende onderdelen dieheellogischinde gebouw eensamengesteldblokteworden van functies tescheiden.Langzamerhandbegonhet en totnogeenbeterideeomdeverschillende evaluatie kwamenwe totverdere vereenvoudiging vorm wastoenpuureenuitgeholdekubus.Elke was eigenlijknogeentoolkit”aldusDeGraaf. “De vorig jaardefinitiefafwas,enallesdaarboven dakrand vanhetABNAmro gebouw,indecember zeggen dathetwinkelgedeelte, datreikt totde nog nietdefinitieftenoemen.“Jezoukunnen uitsparingen gepresenteerd. Toch wasdatook Eind 2010werden dezenieuwe, rechte moesten functioneren.” functies erprecies inmoestenkomen enhoedeze het programma steedsduidelijker werd; welke meer vereenvoudiging inontstaanookomdat ruimtes. Indeloopvantijdisdaarsteeds lagen, veel gunstigerzoudenzijn danronde holle dat puntaangekomen begrepen we datrechte 2008 washetmomentvandegrote omslag.Op van tafel,datduidelijkafwijktdevorige:“Eind De Graaf pakteenmodelhalverwege dereeks zeshoeken indeglazenhuiddieverwijzen naarde vereenvoudigen zijnbenut.Ookhetideevande dit ontwerp maximaaldevoordelen vanhet een ongelooflijkenthousiasme. Omdat met De Graaf: “Hetontwerp werd ontvangenmet de gemeente? Hoe zijndehuidigeplannenontvangendoor De daktuinaandefoodcourtblijftopen. ruimtes dicht,zelfsdedaktuinbinnenkubus. die helemaalrondom gaat.Zozetjeookdeopen wordt alshetware ineenglazen ‘wrap’ gewikkeld De Graaf: “Datwordt heelspectaculair. Hetgebouw Hoe gaathetgebouwervanbuitenuitzien? daardoor verhuur technischvriendelijker. plattegronden hebbennudeidealematenenzijn moet opbrengen omwillevanhetontwerp. De vormen isdatdegebruiker eenenormetolerantie je vaakzietbijgebouwen metongebruikelijke enkele maniertegen normaalgebruikverzet. Wat beeldbepalend gebouwterwijlhetzichopgeen gebouw heelbijzonder. Destadkrijgteen samenstelling vandeonderdelen maakthet want efficiënterkanhetnietvolgensons.De De Graaf: “Wij hopennatuurlijkvanwel, gaat dithetworden? Is hetontwerp nuinzijneindfasebeland, spannende dialoogtotstandgekomen.” voorspellen. Zozijndewinkellagen ineen soort horoscoop dewerking vaneenplattegrond hebben datheelvaakgedaanenkunnenalseen Trimp enWillem JoostdeVries vanT+TDesign die eenbeetjetegenjeintuïtieindruisen.Peter niet logischzijn.Jemoetsomsdingendoen zijn ervaakdingendienujuistvanuitoptiek logica, maaralsjenaarwinkelplattegronden kijkt heeft. Alsarchitect benjegeneigdtezoeken naar je datwinkelen eenheleeigenspecifieke logica Graaf: “Alsjeveel winkelcentra ontwikkelt weet in nauwe samenwerking metT+TDesign.De De winkelplattegronden zijntotstandgekomen hebben isdeorganisatie vandebovenbouw.” van 9meter. Hetenigedatwe veranderd de vorige,metdezelfdeunieke winkelhoogtes winkelplattegronden isindezeversie identiekaan Veldman: “Nee,hetconceptvande Is hetwinkelconcept ookveranderd? “Solide kubus van om het hart de stadde te benadrukken” suggesties voordoen. openbare ruimterondom, enwijzullendaargraag op reageren doormeerkwaliteittebrengen inde met schitterende openbare ruimte.Destadzaler belangrijke verdichting middeninhetcentrum plekken. MetForumRotterdam bereik jeeen na deoorlogmaarheeftnogsteedslege kan maken. Rotterdam iszichblijven ontwikkelen voor staddiedaarmeeeenenormestapvooruit Veldman: “Ditproject iseengeweldige aanwinst over.” men heelerg leuk.Wij zijnerzelfooktevreden gevels vandeBijenkorf vanMarcel Breuer, vindt plan beterzietworden. “ waardoor hetsteedsinteressanter wordt enjehet inspirerend omdatjeereenevolutie inziet Dat vereist een grote flexibiliteit.Maarhetblijft gaan dusgelijkopmetdeconceptbedenkers. definitieve ontwerp. Degenendiealledetails weten het concept,voorlopigontwerp enhet ontwikkelen. Jezittegelijkertijd indiverse fases: programma engebouwzichgeleidelijkparallel het programma meerduidelijk.Zokunnen waarmee jedemarktaftast,enalgaandewordt Dat haddenwe hierniet.Jebegintietstemaken dat totcijfersachterdekomma isuitgeschreven. manier isdatjeeenProgramma vanEisenhebt ook eenheelinteressante casus.Detraditionele “Deze ‘Multi’maniervanwerken isvoorons transparant enzohoudjehetinitiatief.” enige manieromhetgoedtedoen.Zohoudje Dat zijnuiterstzinvolleexercities enhetisookde die moetjedusallemaaltegelijkaantafelhebben. functioneert binneneenbepaaldkrachtenveld en Iedereen diebijzo’n project betrokken is die over deeconomieencommercie gaan. integraal deeluitmaaktvanhetplan, degenen de JongeArchitecten voorhetbankgebouw dat vergadering metalledisciplines:Multi,Wessel De Graaf: “We hebbeniedere twee weken concept georganiseerd? Hoe isdesamenwerking metallepartijen

081 I Project door RaphaelLacoste Babylon verdieping naarboven kijktstrekt hetblikveld dan meninNederlandgewend is.Alsjevaneen onder tebrengen. Ditiseentotaalandere schaal op 3verdiepingen eigenlijkzeswinkelvloeren is. Nucreëren we nogmeermogelijkhedendoor een ‘lower ground floor’mogelijkénsuccesvol We hebbenmetdeKoopgootalaangetoonddat een volledigeextra laagdiejeperroltrap bereikt. vlak terealiseren; dooreenvideaantebrengen of daardoor demogelijkheideendubbelvloeropper- liefst 9meterhoog.Binnendewinkels hebje hebben eendubbelehoogte;dewinkels zijnmaar (maaiveld) en‘upperground floor’(+1).Dezelagen ook de‘lower ground floor’(-1),de‘ground floor’ lagen gelijkwaardig zijn.We noemenzedaarom unieke vanForumRotterdam isdatallewinkel- van eenbeganegrond metlagen erboven. Het Rotterdam isniettraditioneel opgezetindevorm van eendoorsnedehetcomplex.‘Forum De Vries legtuitwatdatbetekent aandehand horizontaal zijndewinkels verticaal georiënteerd.’ dan dewinkelcentra diewijkennen. Inplaatsvan ‘Forum Rotterdam kent eenheelandere opzet de winkellay-out vanForum Rotterdamwinkelcentrumontwikkeling. vanuit ophetgebiedhun vanjarenlange expertise JoostWillem de Vries is architect en partner bij T+T Design, Multi’s in-house ontwerpgroep. T+T voor Design is adviseur EEN VERTICALESTAD Willem-Joost Vries, de Architect entree.’ Lijnbaan isdirect aangeslotenmeteeneigen kunt komen vanafdeCoolsingel.De bevinden zichinhetbankgebouw, waarjeook kantoren, hethotel enhetgeplandemuseum elkaar enmetdestad.Deentrees vande bankgebouw staanopallelageninverbinding met meter hoogwordt, enhetmonumentale De Vries vervolgt: ‘Hetnieuwe gebouw,dat66 geïntegreerd? Hoe worden nieuwbouwenbestaandebouw wat uniekisvoordebinnenstad.’ menten staandaardoor alshetware inhetgroen te gaanvooreenkop koffie. Denieuwe apparte- stad omopzondagochtendmetjekinderen heen derboerderij. Hetwordt eenbijzondere plekinde krijgt terrassen, vijvers, bomen,enzelfseenkin- van hetvoormaligeJungerhansgebouw.Ditpark op hetstadsparkdatwordt aangelegdophetdak het monumentalebankgebouw, over destaden Puien envidesbiedeneengeweldig uitzichtop restaurants, van‘take away’totgastronomie. nieuw. Opde‘foodsquare’ vindtmencafésen gebouw, eenunieke ontmoetingtussenouden wordt verankerd doorhetmonumentalebank- Bij de+1aangelandwordt eenpleingecreërd dat boven komt, doordat jesteedsietsandersbeleeft. wacht alshetware eenaantal‘beloningen’ alshij ontstaat ereenspelmetlagen.Debezoeker de foodsquare opdevolgendeverdieping. Zo boeiend pleinen,noghoger, deverlokkingen van te beleven: hetmonumentalebankgebouw, een winkellaag enintussen iservanallestezienen Een volgenderoltrap brengt jenaareennieuwe aantrekkelijke barwaarmensenzittenteborrelen. trekt eenglazenhangbrugdeaandacht,met roltrap brengt jenaarboven. Daaraangekomen terrassen methangendetuinen.Eenlange,snelle effect vandehogewinkels; erzijndiverse rechtstreeks hetcomplexbinnen.Jeervaart een grote beleving.Vanuit deKoopgootloopje ‘Forum Rotterdam wordt voordebezoeker Vries aanhoehetpubliekproject gaatervaren: Door middelvaneenvirtuelerondleiding geeftDe exposure geeft.’ veel intensermaakt,endehuurder eendubbele tot aandepuien,watbelevingvanruimte nemen. Zozoudenallestedenmoetenzijn.’ woont enwerkt hoeftnooitmeerdeautote werken enwinkelen. Wie inForumRotterdam uitdijende stedenensuburbs.Jekunthierwonen, veel minderruimteinbeslagnemendannu,met Als allestedenzoontworpenzoudenzijnzouje van duurzaamheidisdestapelingfuncties. ontwikkeld. Het unieke vanditcomplexindezin Alle projecten vanMultiworden duurzaam Wat maaktForumRotterdam duurzaam? niks vergelijkbaars.’ van hetrijke zakenverleden vanRotterdam. Eris nog indialooggaatmeteenmonument,symbool oppervlak nodig.Ditiseenverticale staddieook uitspreiden, danhebjeeendorpjeengroot verblijven. Indetraditionele stedenbouwzoujedit op verschillende hoogteswaarmensenkunnen specifieke vormen, creëer je verschillende plekken verticale zin.Doordiegetrapte gelaagdheid,de je eenkleinstadjeingebouw,maardan naar binnenendaarnaboven. Eigenlijkbouw ‘zuigt’ hetalseensoort‘schoorsteen’ demensen een aanéénschakeling vangestapelderuimtenis een dergelijk groter geheel.Doordat hetconcept functie-invullingen graag onderdeel willenzijnvan verschillende soortenhuurders voorverschillende respect afdatwe ervanovertuigd zijndat ‘De unieke vormvanhetgebouwdwingtzoveel daadwerkelijk naarboven gaat? Hoe zorg jeervoordathetpubliekook “Zo onstaat“Zo met lagen” er een spel

083 I Project Residential Office Hotel Parking Transition Mall Bars &Restaurants Anchor Retail conform dehuidigestandvanhetontwerp WONEN: CULTUUR EN LEISURE: HORECA: WINKELEN FORUM ROTTERDAMFEITEN KANTOREN INDENIEUWBOUW: HOTEL: KANTOREN INHETMONUMENT: DAKTERRAS KINDERBOERDERIJ

12.500 M MET PARKEERPLAATSEN 60 APPARTEMENTEN 2.000 M 3.000 M 35.000 M 160 KAMERS 5.000 M 2 2 2 2 2 METPARKEERPLAATSEN METPARKEERPLAATSEN Functies

0 6 12 18 24 30m Functiedoorsnede

085 I Project Overzicht plattegronden Level -2 L11 Retail +2 Residential Office Hotel Parking Expedition Mall Bars &Restaurants Anchor Retail Retail -1’ L12 L5 Retail -1 L13 L6 Retail 0 L14 L7 L15 L8 Retail 0’ Retail +1 L16 L9 Retail +1’ L17 L10

0 15 30 45 60 75m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Parking Inpassing in omgeving omgeving in Inpassing

087 I Project Rotterdamsche Bank,1948 Residential Office Hotel Ontsluitingsprincipe

089 I Project retail RETAIL Residential Office Hotel Parking Expedition Mall Bars &Restaurants Anchor Retail Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17 ing enpresentatiemogelijkheid voorderetailers. hoog. Hierdoor ontstaateenfantastischeuitstral- kels opniveau 0enniveau +1zijntelkens 9meter maakt deintensieve structuurcompleet.Dewin- Binnenwegplein. Eenderde loopniveau op+1 sluit direct aanopdeLijnbaanenhet verbinding gelegdmetdeKoopgoot.Het0niveau Binnenwegplein. Op–1niveau wordt een omliggende winkelstraten Lijnbaan,Koopgooten De winkelstructuur sluitnaadloosaanopde winkelketens bezoeken. terrassen endenieuwsteinternationale ontspannen ineendakpark,elkaarontmoetenop winkeltrips beginnen, waarconsumenteneven verbazen. ForumRotterdam wordt eenplekwaar volgende generatie. Rotterdam zalblijven Forum Rotterdam isdeeerstestapnaar winkelstad. bijgedragen aandepopulariteitvanRotterdam als en eengroot aantalnieuwe winkels hebben winkelgebieden werden metelkaarverbonden van deRotterdamse binnenstad.Twee een nieuwe faseinvoordeaantrekkingskracht De openingvanhetBeursplein(Koopgoot)luidde ‘place-to-be’ eneen‘place-to-return-to’. een hippehotspot,ontmoeten,beleven. Een verbazen. Altijdietsnieuws.Een nieuwe winkel, Een interessante winkelstad blijft keer op keer Grensverleggend winkelen de menigteuitkijkt. een geslaagdetripnogeven meteendrankje over zich thuisvoelt.Eenplekwaarjeafspreekt… en na voor alledoelgroepen. Eenplekwaariedereen aantrekkingskracht entoegankelijke atmosfeer Deze diversiteit zorgt vooreenbrede op niveau +1. tot ‘specialty&style,designerpremium brands’ ‘international brands &trends’ opdebeganegrond ‘young &hip,streetwear &younglabels’op-1,via project biedenelkeenonderscheidendaanbodvan een enormpubliek.Dedrieloopniveau`s inhet de drieA1winkelstraten bereikt ForumRotterdam winkelinvulling is hiercruciaal.Ophetsnijpuntvan aantrekkingskracht vandezeverticale stad.De ruimte levert eenbelangrijke bijdrage aande De architectuur vanhetgebouwendeopenbare ontspannende plekvooreenzakelijke lunch. om aftespreken vooreendagjewinkelen ofeen delicatessen enverse producten. Ditwordt deplek met diverse restaurants enkleinewinkels voor kunt stappen.Opniveau +2komt een‘foodsquare’ een daktuinwaarjeeven uitde drukte vandestad aan dezuidkant(voormaligJungerhans)wordt uitzicht opdedrukke passantenstromen. Hetdak Koopgoot worden benutvoorterrassen met De getrapte bouwvolumesaande kantvande

093 I Project 095 I Project Abercrombie andFitch advertentie winkelontwikkeling. Beter er niette is vinden.”winkelontwikkeling. Daar toe, voegenwe35.000m²winkels nogaansluiten dieook opde‘De Koopgoot’. Multi Vastgoed’s meest succesvolle Rotterdamse publiek staatbekend als koopgraag. bestezit opde100% Je locatievan de stad, meer A1 kun jenietwensen. kunt biedendevraagretailers voor diemoderne hebben. Rotterdamis eenvanbeste de winkelsteden van het Nederland, Telkamp zegt niet, waar jemidden indebinnenstad Een heelbeslist. plek, grote volumeskunt toevoegen, waar jeruimte betrokkenheid over Forum Rotterdam.“Om maar meteen metdedeurineenbeterehuis vallen: te plekinde stadis er Harald Telkamp directeur is Verhuur Multi bij Winkelontwikkelingen Vastgoed en vertelt metveelenthousiasme en JE NIETWENSEN EEN BETEREPLEKKUN Harald Telkamp, Directeur Verhuur bij Multi Vastgoed wordt het invlechten van de kleinere winkels winkels kleinere de van invlechten het wordt van meerdanduizendm²,maar daarnaast komen winkels ook zullen Er presenteren. willen onderscheidend zich die Partijen Brands. mono van flagshipstores aan bijvoorbeeld Denk segment. middelhoge en hoge het aan appellerend wel dan maar Lijnbaan niveau en winkelformules. Ditgeldtookvoorhet merken market mass van mix een wordt aansluit opdeomgeving.HetKoopgootniveau Wij kiezenvooreenwinkelinvulling die haalbaar is. ook maar ambitieus alleen niet Rotterdam weten wijzeker datdeopzetvoorForum aan dedrang totvergroting. Doordezeaspecten winkeloppervlak waarmeejetegemoetkomt binnen dewinkel creëer jeheelefficiëntextra het ookinteressant wantdoordetweede vloer is huurprijzen Qua presenteren. te en profileren mogelijkheid zichopinternationaalniveau te te maken. Eenkleinere winkel heeftzode voor deconsumentenspannendenafwisselend het om belangrijk heel zijn die want winkels en flagshipstores, afgewisseldmetkleinere Daarbij denken wijaaninternationaleformules, retailer. de voor aantrekkelijk enorm is Dit project. je in winkelwand afwisselende een presentatie naar de consument, en je creëert creëert je en consument, de naar presentatie in Londen.Datstaatgarant vooroptimale als opinternationaletoplocatieszoalsWestfield is groots zo net die uitstraling internationale een Door dedubbelhogepuienkrijgenwinkels met langeroltrappen. atrium spectaculair een centrum verbindend vloer, dushetvoeltalsbuiten,met onderste de tot binnen, daglicht veel heel is Er geklimatiseerd. of overdekt niet maar overkapt winkellogica ontslotenzijn.ForumRotterdam is dubbele hoogtedieallemaalvolgensdeideale met winkels ’sen loopniveau drie winkellagen, zeven totaal in je creëer Zo foodcourt. het goed zichbare 1everdieping metdaarboven kom jemetroltrappen opdeuitnodigendeen grond begane de Van creëren. te winkellaag exposure endemogelijkheideeninterne circa 9meterhebben,krijgenzemaximale Doordat dewinkels eendubbelhogepuivan Binnenwegplein. en Lijnbaan van niveau het op aan sluit maaiveld op grond begane De -1. grond begane verdiepte de is dat project, Koopgoot wordt doorgetrokken totinhet Diezelfde werkt. goed heel lagen meerdere in winkelen dat bewezen al we hebben Koopgoot door demeerlaagsewinkeloplossing. “Metde footprint kleine relatief een kent project Het interessant voor elke retailer” “Forum Rotterdam is is Rotterdam “Forum naar hetleveren vantoegevoegdewaarde met wij streven Rotterdam Forum Met verplaatsen. te winkels bestaande om niet is doel ons Rotterdam heeft eengoedebinnenstaden uitgangspunten goedzijn. de units alle voor dat doordacht zo zijn plattegronden De uitgangspunt. als kwaliteit met in klein naar groot van in dan project het je vul forma optima in puzzel driedimensionale soort een Als passen. te in en selecteren te staat waarnodigbijteschaven, enpartijen in beste het zelf we zijn concept het Vanuit kantoren ligthetboekvanForumRotterdam. buitenlandse onze al op niveau; internationaal internationale partijenenmakelaars op alle kennen “We zelf. Multi doet verhuur De zo bijzondermaakt.“ midden indestad,datiswatForumRotterdam aanbod. Hetzijngestapeldewerelden opelkaar, Leisure het van bezoekers en hotelgasten kantoorpubliek, winkelpubliek, elkaar, bij maakt debelevingcompleet.Daarkomt alles buitentuin Een maakt. bruisend zo wereldsteden die geeft dynamiek internationale die wat zijn spitsuur beetje een altijd het zal Zo fijnproevers. daar ietsvanzijngading,zowel snelleetersals Counter, Gourmetfood,terrasjes. Iedervindt Coffee Club,Winebar, Sushi Café,Sandwich aanbod voorallemomentenvandedag: internationaal breed een met eat’ to place met alsschakelpunt defoodcourtals‘perfect dynamiek eigen een straks krijgt bovenwereld Die formaat. van publieksattracties met gebied hotel enwoningenkomt ereenLeisure naar debovenste functies.Naastkantoren, vormt verbinding de dat Rotterdam Forum foodcourt. Datwordt hetmiddelstationin de begint verdieping (2e) volgende de Op elementen. horeca verdieping beginnenwe ookmetinvoegenvan eerste de Op zitten. plek A1 een op toch ze waar podium een Rotterdam Forum met wij bieden interieurwinkels, ofhoogwaardige partijen.Die binnenstad kunnenveroorloven. Bijvoorbeeld stad, maarnormaalzichgeenA1locatieinde die bijdragen aandewinkelkwaliteit vande retailers uitstekende Of doelgericht. meer moeten, toe naar regelmatig toch mensen waar een kwalitatieve “destination”, metwinkels kookwinkel, ofopkinderen gericht.Datwordt een grote boekhandel,opticien, juwelier, verblijfstijd verlengende elementen, bijvoorbeeld De eersteverdieping isbestemdvoormeer variatie. en kwaliteitsbeleving van 150m²ofkleinernetzobelangrijkvoorde een project datdoorenlevensvatbaar is.” uitgangspunten, staatForumRotterdam voor commerciële de met ontwikkeld is hand Development ,waarbijhetontwerp handin & Design van wijze Multi beproefde de op architecten. Doordat hettotstandisgekomen gebouw, ontworpendoorwereldberoemde plek inRotterdam, ineenbeeldbepalend beste de op vestigen wil zich die retailer elke voor interessant is Rotterdam Forum karakter metaansluitingopdemarkt. aan deandere kanhebbeneenheelander van Rotterdam omtewinkelen. Degebieden kant sterkste de absoluut wordt Dit Rotterdam. Koopgoot zalzichverder ontwikkelen inForum de van kracht interne De V&D. en Hema C&A, en biedenrechtstreeks toegangtotBijenkorf, de Koopgoothebbenhunsuccesbewezen en Lijnbaan De openen. te vestiging tweede Rotterdam voorafgeleideformulesen/ofeen Forum in geïnteresseerd al nu zijn winkels deze van Sommige Mediamarkt. en Island River Zara, als namen grote met geworden sterk heel is Binnenwegplein Het aansluiten. op er Rotterdam isdatallebelangrijke winkelstraten Forum van ligging de van belangrijkste Het landen. 20 dan meer in steden, grote in veelal ingevuld, hebben winkelprojecten grootschalige 120 dan meer jaar dertig afgelopen de in wij omdat ervaring groot internationaalnetwerk eneenschatvan een uit putten daarbij kan Multi zitten. Europa, in of Nederland Rotterdam, in niet nog die partijen

097 I Project

Y OUNG LABELS OUNG

0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Parking Retail -1’ Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

099 I Project 0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Parking Retail -1 Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0101 I Project 0103 I Project Dwarsdoorsnede Multi Development Centrum Galerie,Dresden,

0105 I Project Dubbelhoge pui

0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Parking Begane Grond/Retail 0 Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0107 I Project wear what to

0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Bars &Restaurants Retail 0’ Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0109 I Project 0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Parking Retail +1 Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0111 I Project 0113 I Project Dwarsdoorsnede

0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Bars &Restaurants Retail +1’ Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0115 I Project FOODSQUARE

0117 I Project 0 8 16 24 30 36m

Expedition Mall Anchor Retail N Residential Office Hotel Bars &Restaurants Retail +2 Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0119 I Project Las Palmas Restaurant Rotterdam hele stadteervaren. Een uitgelezenplekominhethartvandestad Het dakterras biedthetpubliek‘top-with-a-view’. zondagochtend metjekinderen naartoetegaan. een echte‘kinderboerderij’. Eenidealeplekomop dak vandevoormaligeJungerhanslocatie,met je gekoppeld aanhetFoodSquare eentuinophet vergroten delevendigheid vanhetproject. Zovind aantrekkelijkheid vooreengroot publieken Ook andere functiesdragen bijaande afspeelt inhetproject enindestadomjeheen. met zichtopeenlevendig schouwspeldatzich niveaus inhetgebouw.Jeziteralseentheater naar buitenmaarookmetzichtopdelagere ruimte, hooginhetproject metfantastischuitzicht allure. Ditallesisgekoppeld aaneenbijzondere formules totgelegenhedenmetgastronomische door deverscheidenheid inaanbieders.Van hippe voor allemomentenvandedag,elke smaak, of diner. Informeelofluxueus.Erisietstevinden ’s-avonds laatterecht, voorkoffie, lunch,borrel kunnen bezoekers van‘s-morgens vroeg tot circulatie vanhetpubliekdoorgebouw.Hier de winkelvloeren, stimuleertdezedeverticale Door deliggingvanFoodSquare netboven een omvangrijkhoreca-concept. zitten. DiemogelijkheidbiedtdeFoodSquare, met wilt komen. Dan moetjeereven rustigkunnen Waar jeookvanwege debijzondere sfeerenallure een winkelplek, maar ookeenverblijfsplek is. Forum voorziethierinomdatditproject nietalleen dit belangalleenmaargroter. steeds meeropschuiftvan‘nut’naar‘fun’, wordt winkeltrip ofbinnenstadsbezoek.Nuhetwinkelen een lunchofborrel isbelangrijktijdenseen Een plekomrustigtezittenvooreenkop koffie, Foodsquare

0121 I Project Langsdoorsnede MOMA, NewYork.

0123 I Project kinderboerderij

0125 I Project RESIDENTIAL

residential urban living

0 8 16 24 30 36m

Residential N Voorbeeldverdieping woningen Level -1’ Level -1 Level 0 Level 0’ Level +1 Level +1’ Level +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0129 I Project of place sense sense

0131 I Project service

0133 I Project hotel HOTEL stay a while

0 8 16 24 30 36m

Hotel N Voorbeeldverdieping hotel Level -1’ Level -1 Level 0 Level 0’ Level +1 Level +1’ Level +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0137 I Project 0139 I Project office OFFICE

0 8 16 24 30 36m N Amsterdam -Rotterdam Bank,1950 Amsterdam -Rotterdam Bank,entree, 1950

Coolsingel Entree kantoren 0

0 8 16 24 30 36m N Amsterdam -Rotterdam Bank,monumentaletrap, 1950 Amsterdam -Rotterdam Bank,entree hal,1950 Entree kantoren 0’ Retail -1’ Retail -1 Retail 0 Retail 0’ Retail +1 Retail +1’ Retail +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0143 I Project Impressie entreehal kantoren Coolsingel business

0 8 16 24 30 36m

Office N Voorbeeldverdieping kantoren Level -1 Level 0 Level 0’ Level +1 Level +1’ Level +2 L5 L6 toL10 L11 toL17

0147 I Project business club

0149 I Project culture CULTURE

0151 I Project what about art

0153 I Project roofgarden ROOFGARDEN high inthesky

0157 I Project PARKING & DELIVERY 0 30 60 90 120 150m

Expeditie

0161 I Project SUSTAINABILITY

sustainability 2009 certificate excellent BREEAM Development Duitsland, Centrum Dresden Galerie Multi Ruimte vooreenduurzametoekomst milieuvriendelijke enduurzamematerialen van toepassing de van aanzien ten eisen strenge hanteert Multi toegepast. vormen vanalternatieve energie inprojecten verschillende worden en beperken te drastisch praktische maatregelen omhetenergiegebruik Hilversum. Zoisveel kennis opgebouwdvan Amstelveen enindeNike Campusin in kantoorgebouw een in toegepast milieu van gebied het op noviteiten eerste de al werden geleden jaar 20 Bijna terreinen. diverse op toepassingen experimenteert MultiVastgoed mettechnische jaren 90’er de van begin het Sinds opgebouwd. Multi heefthierineenjarenlange ervaring structureren. stedelijke duurzame van creëren andere functietelatenaannemenenophet een later gebouwen om mogelijkheid de op 2001 norm.Opmacro niveau richtenwijons ISO de projecten van management het voor en standaard BREEAM Internationale de is projecten van ontwikkeling de bij Uitgangspunt aspecten. gerelateerde milieu andere en afval, water, materialen, energie, van aanzien ten uit naardetoepassingvantechnischekennis niveau. Bijhetmicroniveau gaatdeaandacht macro op en micro op projectontwikkeling we beschouwen duurzaamheidsbeleid onze Bij kwaliteit. en mensen om gaat Het nemen. te weg ruimte van plaats in bieden, te en voor detoekomst. Omruimtetescheppen milieukeuzes goede en betere van maken Daarbij gaathetom activiteiten. en werkwijze haar met is onlosmakelijk verbonden als eenaspectdat duurzaamheid beschouwt Corporation Multi • • • • • • ontwikkelde projecten zijn: Enkele recente voorbeeldenvanduurzaam context. architectuur eninpassingindestedelijke ICSC, Mipim,Mapic,ULI)ophetgebiedvan NRW, FGH, o.a. (van onderscheidingen Multi’s projecten ontvingenvele internationale policy. duurzaamheids een in vastgelegd duurzaamheid principes enkernwaarden aangaande emissiereducties enheefthaarleidende en afval- en waterbeheer van gebied op (ULI Award forExcellence) winkelcentrum tot stadsfeestzaal monumentale herbestemming Stadsfeestzaal Antwerpen, 20.500m award) ICSC Mipim, (AIA, Maastricht van centrum het in woningen Entre Deux,12.000m Award) Gold BCSC Connectivity, Urban ‘Best Award (Mapic Belfast in herontwikkeling Victoria Square, 75.000m²binnenstedelijke Parijs, in stadsvernieuwingsgebied in dakpark met La Vache Noire, 51.500m²winkelcentrum Good’ certificaat,ICSCAward ) (onderscheiden meteenBreeam Very Duisburg van centrum het in daktuin 4 niveaus incl.Karstadtwarenhuis en op winkels m² 57,000 Duisburg, Forum met een‘Breeam Excellent’certificaat) winkelcentrum inEuropa onderscheiden eerste (als Dresden van centrum het in herontwikkeling binnenstedelijke winkels, Centrum GalerieDresden, 52,000m² 2 winkels en en winkels 2 , ,

0165 I And more Forum Aveiro, Development Roofgarden Portugal Averio, Multi shopping center in europe BREEAM greenest Forum Duisburg, Duitsland 2008,

0167 I And more aantrekkelijk maken vandestad kennisinstellingen. en duurzame groene voor bedrijven VanSpeerpuntenvan het en zijn versterkenHuffelen schonere, economie groenere een het gezondere de o.a. stad; en van stad waar men grote dingen realiseren, kan en kunnen dat ook indeafgelopen tijd zien.’ heb ik grote een dromen vooral over dingen, mensen kunnen maar stadwaar Een banken:hart. stad ‘Rotterdam mijn een naar is In opdewebsitevan hetfilmpje B&W steekt van hetcollege zij haar enthousiasme de voor stad nietonder stoelen of EN GEZONDESTAD EEN SCHONE,GROENE Duurzaamheid, Binnenstad enBuitenruimte Alexandra van Huffelen, wethouder mogelijk, hergebruik vanmaterialen. door middelvanminderenergiegebruik enwaar op eenduurzamemaniergebeurt, onderandere ontwikkelen vanvastgoedindezestadookecht gaan we erdekomende jaren voorzorgen dathet waarmee we afspraken hebbengemaakt.Samen bouwen. MultiVastgoed was een vandepartijen ontwikkelaars enbeleggersover duurzaam de bestaandebouwmaken we afspraken met woningbouwcorporaties. Voor nieuwbouwén tal vanprojectontwikkelaars en komst duurzaamontwikkelen ondertekend met hebben onlangseensamenwerkingsovereen- voor dehuidigeentoekomstige generaties. We aantrekkelijker temaken als woon- enwerkstad gezonder maken. DitisnodigomRotterdam Wij willenRotterdam schoner, groener en van debinnenstad? Rotterdam bijdragen aandeverduurzaming Op welke wijzekanForum bieden vanwonen,werken enwinkelen. draagt daarmooiaanbijdooreencombinatiete komen wonenen werken. ForumRotterdam uur. Ookwillenwe datmeer mensenindestad worden winkelopeningstijden verruimd tot22:00 midden- enkleinbedrijven aanzichbinden.Zo internationale bedrijven, wildestadnadrukkelijk Naast eenaantrekkelijk vestigingsklimaat voor besteden. bezoeken. Datze erlangerblijven enmeer Ook willenwe datmeermensendebinnenstad mensen indebinnenstadgaanwonenenwerken. en werken is.Wij willenervoorzorgen datmeer waar altijdwattedoenisenhetgoedwonen bezoekers. Datvraagt omeenbruisendestad is voorbewoners,ondernemers,studentenen We willendatRotterdam eenaantrekkelijke stad economie vandestad? Wat betekent ForumRotterdam voorde dromen over grote dingen, maar vooral een stad stad een vooral maar dingen, grote over dromen ‘Rotterdam is een stad waar mensen kunnen kunnen mensen waar stad een is ‘Rotterdam waar men grote dingen realiseren’ kan Witte deWithstraat, Rotterdam

0169 I And more COMPANY PROFILES

0171 I And more CCTV/OMA RemKoolhaas©OMA andOleScheeren photographed byIwanBaan in Beijing,2010 China Central Television OMA Terwijl OMA zich bezighoudt met de realisatie realisatie de met bezighoudt zich OMA Terwijl Over AMO OMA aandiverse projecten wereldwijd. werkt Momenteel toe. nu tot opdracht grootste met meer575.000m²vloeroppervlakte de van deChinesestaatstelevisieCCTVinBeijing, hoofdkantoor het voor prijsvraag de wint en Vanaf 2000richtOMAzichmetsuccesopAzië Nederlandse AmbassadeinBerlijn(2003). de en (2004), Seattle van bibliotheek de (2005), Porto in Música da Casa geroemde veel het (2003), Chicago in Technology of Institute Illinois het voor universiteitsgebouwen de (1998), Bordeaux à Maison ondermeer zijn gebouwen spraakmakende Gerealiseerde stedebouw. van individuelewoningentotgrootschalige variërend projecten, verschillende realiseerde en debibliotheekvanJussieuin1993.OMA in 1982,deTrès Grande Bibliothequein1989 grote prijsvragen waaronder Parc delaVillette aantal een met bekendheid OMA verwerft 1981 inRotterdam. Indebeginjaren Nederlandse opdrachten vestigt OMAzichin aantal een Vanwege Architecture. Metropolitan for Office naam de onder Zenghelis Zoe en beeldend kunstenaarsMadelonVriesedorp Rem Koolhaas,architect EliaZenghelis,en door opgericht Londen in 1975 in werd OMA samen. het gebiedvanduurzaamheidwerken nauw op experts en onderzoekers ontwerpers, nationaliteiten indienst.Architecten, 30 dan meer met mensen 220 ongeveer OMA wordt geleiddoorvijfpartnersenheeft Midden-Oosten, Noord-Amerika enAfrika. het Azië, Europa, in projecten heeft bureau Het analyse. culturele en stedenbouw architectuur, op richt zich dat bureau OMA iseeninternationaaltoonaangevend Unie. Unie. Europese de van Raad de van voorzitterschap Nederlands het van gelegenheid de tentoonstelling“TheImageofEurope” ter modehuis Prada, enin2004produceerde AMO het Petersburg, St. in Hermitage de ondermeer voor uitgevoerd projecten diverse AMO heeft Roadmap 2050.Sindsdeoprichtingin1996, CO2 neutraal pan-Europese energie netwerk: een voor ontwikkeld plan een en Strelka; Moskou: in school nieuwe een voor ontworpen 2010 eenpostuniversitair onderwijsprogramma in AMO heeft Zo onverschrijden. stedebouw terreinen diedegrenzen vanarchitectuur en van gebouwen enmasterplannen,verkent AMO photographed byIwanBaan CCTV/OMA RemKoolhaasandOleScheeren WWW.OMA.EU oeuvre. gehele OMA’s voor Leeuw Gouden de Contemporary Architecture in2005en2010 Mies vanderRohe–European UnionPrizefor Gold Medal(Verenigd Koninkrijk)in2004,de RIBA de 2003, in (Japan) Imperiale Praemium de 2000, in Prize Architecture Pritzker de zoals gewonnen prijzen internationale verschillende heeft OMA en Koolhaas Rem van werk Het Volkswagen, Heineken enIkea. Nast, Condé University, Harvard Studies, meer projecten voorSchiphol,Universal onder verder omvat AMO van portfolio Het in Beijing,2010 China Central Television

0173 I And more © OMA Casa daMúsica in Berlijn,2003 Ambasade Nederlandse in Porto,2005 Photographer ChristianRichters Seattle Central Library, 2004 Photographer Pragnesh Parikhphotography OMA/LMN Architects © OMA De Rotterdam, 2011 Casa daMúsica in Porto,2005

0175 I And more 1928 in Rotterdam, Ontwerpfabriek Van Nelle De Zonnestraal inHilversum, 1928 HUF gebouw,1953 Wessel deJonge Architecten bna conservation in Noord en Zuid Amerika, Zuid Zuid Amerika, Zuid en Noord in conservation modern en gevelrenovatie wijken, naoorlogse erfgoed, industrieel over workshops en forumdiscussies aan deel nam en publiceerde lezingen, presenteerde Hij Movement, Modern the of neighbourhoods and sites buildings, of Conservation and Documentation for party Working International de DOCOMOMO, van medeoprichter Jonge de Wessel was 1988 In Rotterdam. in (1953) gebouw HUF horeca), hotel, museum, Amsterdam,(theater, in (1926) Tropen de voor Instituut Koninklijk Hotel Pincoff’s inRotterdam, het B, Waregem Stadsbibliotheek architecten), Jobsveem (1912)Rotterdam (i.s.m.Mei St. het (1928), Rotterdam in Ontwerpfabriek Nelle van de Hilversum, in (1928) Zonnestraal de (1932), Bergen in Poot Villa Oost, Schiphol op Verkeerstoren o.a. uitbreidingsprojecten voor vele restauraties, herbestemmings-en verantwoordelijk andere onder hij is Hij nieuwbouw. met combinatie dynamisch stedelijke context en steeds vaker in een in dikwijls gebouwen, van herbestemming een bijzondere expertiseophetgebiedvan met bureau architecten gelijknamig het 1999 Als zelfstandigarchitect leidthijsindsapril publicaties ententoonstellingenopditgebied. diverse aan meegewerkt heeft en architectuur, deze van hergebruik en behoud het en Bouwen zich intensiefbeziggehoudenmethetNieuwe onderzoeker aan deTUDenTUEheefthij als daarna en studie zijn Tijdens Delft. TU de aan afgestudeerd 1985 in is Jonge de Wessel Orde van Oranje Nassau voor zijn langdurige langdurige zijn voor Nassau Oranje van Orde de in Officier tot benoemd Koningin de H.M. door Jonge de Wessel is 2003 november 26 Op en herontwikkeling indiverse steden. wederopbouw renovatie, van gebied het op sies 1930). Hijwasofistevens lidvanvele commis- Rohe, der van (Mies Tsjechië Brno, Tugendhat, supervisie vanderestauratie vanVilla national ExpertAdvisoryCommitteevoorde hij totvice-voorzitterbenoemdvandeInter- Afrika, Australië, Rusland,enEuropa. In2010is WWW.WESSELDEJONGE.NL Wessel deJongewoontenwerkt inRotterdam. praktijk. en theorie in gebouwen van revitalisatie de van gebied het op verdienste zijn voor uitgereikt Architecten, Nederlandse Bond de van architectuurprijs jaarlijkse de Kubus, BNA de hem is 2004 november 12 Op monumenten. jonge van instandhouding verdienste voordearchitectuur ende in Rotterdam, 1928 Van NelleOntwerpfabriek

0177 I And more Multi Vastgoed gevestigd inGouda(NL). in 14Europese landen.Hethoofdkantooris eigen ontwerpgroep T+TDesign.Multiisactief ontwikkelingen maaktMultigebruikvande ontwerp enarchitectonische conceptenvanalle Voor destedenbouwkundigeplanning,het Multi staandesignenontwerpkwaliteit centraal. In de‘Design&Development’-formule van aantrekkelijk zijn. die tegelijkertijd innovatief, uniek,duurzaamen en binnenstedelijke herontwikkelingsprojecten grootschalige, multifunctionelewinkelcentra Multi ontwikkelt, beheerteninvesteert in Mall Management. Investment, MultiAssetManagementen Multi Development, MultiVastgoed, Multi uitgevoerd doordedochterondernemingen projecten inEuropa. Dezeactiviteitenworden exploitatie vanwinkelcentra enmultifunctionele het gebiedvanontwikkeling, investering en Corporation, éénvandegrootste bedrijven op Multi Vastgoed isonderdeel vanMulti WWW.MULTI.EU voorop staat. aantrekkelijke woon-,werk- enleefomgeving plaatse ontwikkeld, waarbijhetcreëren vaneen oplossingen metveel gevoelvoordesituatieter en levenswijze. Hiervoorworden unieke project indeomgevingenlocalecultuur prioriteit vanhetbedrijfisinpassenelk de regeneratie vanstedenofgebieden.De Multi’s projecten vormenvaakdemotorachter grote affiniteitmetdeomgeving. architectonische kwaliteit,duurzaamheiden hun innovatieve karakter, originaliteit, veelvuldig internationaalonderscheidenvoor De projecten vanMultizijnsinds1982

0179 I And more Dresden, Duitsland Centrum Galerie 2008 Duisburg, Duitsland, Forum Duisburg 2009 Hoochwoert, Woerden Nederland, 2006 Entre-Deux Maastricht, Nederland, 2006 0181 I And more 2006 Nederland, Arnhem, Musiskwartier, Stadsfeestzaal Antwerpen, België 2007 Amsterdam, Nederland, 1997 Kalvertoren Victoria Square Noord-Ierland, Belfast, 2008 0183 I And more voor meer informatie: WWW.FORUMROTTERDAM.NL

Multi Vastgoed bv OMA Wessel de Jonge Architecten bna bv T+T Design bv Hanzeweg 16 Heer Bokelweg 149 Van Nelleweg 2330 Hanzeweg 16 P.O. Box 875 3032 AD 3004 HH P.O. Box 875 2800 AW Gouda Rotterdam Rotterdam 2800 AW Gouda T. +31 (0)182 690 900 T. +31 (0)10 2438200 T. +31 (0)10 4259986 T. +31 (0)182 690 611 www.multi.eu www.oma.eu www.wesseldejonge.nl www.ttdesign.nl

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Multi Vastgoed B.V. Alle informatie in deze uitgave, zowel in beeld als in tekst, is zorgvuldig gecontroleerd. De informatie is ontleend aan op dit moment bekende gegevens en is gebaseerd op de stand van de voorbereiding van dit project op dit moment. Op generlei wijze kunnen aan de informatie in deze uitgave rechten ontleend worden.