W Illem M Engelberg En Zijn Tijd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
101 Juni 201 2 tijd zijn en Mengelberg Willem WM Johan Wagenaar W De zaak tegen Mengelberg (2) M De zijdjes van Mengelberg Inhoud Van de redactie 1 Van het bestuur 1 Frede rik Heemskerk Reacties op ‘De zaak tegen Willem Mengelberg’ 8 Lodewijk van Gorkom De paspoortkwestie 12 Johan Wagenaar Herinneringen en Beschouwingen 14 Wouter Paap Bij het eeuwfeest van de geboorte van Joh. Wag enaar 19 Wouter Hutschenruyter Johan Wag enaar herdacht 21 Johan Maarsingh Mengelberg dirigeert Wagenaar 25 Johan Wagenaar Toelichting bij De getemde Feeks 26 Concertr ecensies van Cyrano en De getemde Feeks 27 Willem Mengelberg Bij Johan Wagenaar s zeventigste verjaardag 41 Ronald de Vet Wag enaar – eerste uitvoeringen en CD -opnamen 42 Mengelberg in de provincie: Bussum 44 Frits Zwart De zijdjes van Mengelberg 49 Johan Maarsingh Een nieuw boek over Bruckner 52 Ron ald de Vet Boek - en CD -besprekingen 53 Interview met Mengelberg in de Chas a 59 Colofon Redactie Albert Meurer , Johan Maarsingh , Ronald de Vet Met dank aan Iaira Boissevain Website www.willemmengelberg.nl Bestuur Voorzitter dr Eveline A. Nikkels Vice -voorzitter mr Frederik Heemskerk Secretaris drs Margaret Krill Penningmeester mr Jan C. Rei noud Li d dr Frits W. Zwart Contributie € 30 binnen Europa, € 35 daarbuiten . Gezinslid: € 10 . Voor 1 april o ver te maken op rekening 155 802 t.n.v. Willem Mengelberg Vereniging, Amsterdam. IBAN: NL97INGB0000155802. BIC: INGBNL2A. Het lidmaatschap loopt gelijk met het kalenderjaar. Opzeggingen dienen voor 1 december te zijn ontvangen. Erelid Riccardo Chailly Van de redactie Na de bijzondere WM 100, die vers van de pers neringen vertellen ons veel over het Utrecht aan de aanwezigen bij de lezing van Frederik waar ook Willem Mengelberg opgroeide en Heemskerk op 23 maart j.l. werd uitgereikt en over de ontwikkeling van het orkestleven. aan de overige leden zoals gebruikelijk per post U had waarschijnlijk nog nooit van de zijd- werd toegezonden, nu weer een ‘gewone’ WM . jes van Mengelberg gehoord. Frits Zwart poogt Daarin het concept-verslag van de jaarver- deze lacune in uw kennis op te vullen. gadering 2012 en de vergaderstukken. Vervol- U zult er ook niet vaak bij hebben stilge- gens een impressie van de gedachtewisseling in staan dat Mengelberg buiten Amsterdam ook in de zaal na de lezing van Frederik Heemskerk. andere Nederlandse plaatsen dan Rotterdam, Deze inspireerde Lodewijk van Gorkom tot een Den Haag en Utrecht optrad. Voor een reeks onderzoek in de archieven van het Ministerie hierover beginnen we met Bussum. Een prach- van Buitenlandse Zaken: kon hij meer te weten tig, ‘ronkend’ tijdsbeeld. komen over die paspoortenaffaire? Ook laten we ons licht schijnen over recent Speciale aandacht besteden we aan Johan verschenen boeken en CD’s. Wagenaar, die 150 jaar geleden werd geboren De redactie hoopt dat u dit nummer met en door Mengelberg als ‘veel knapper’ dan belangstelling zult lezen. hijzelf werd gekarakteriseerd. Wagenaars herin- Van het bestuur Het bestuur kan met veel voldoening Tijdens de jaarvergadering nam Albert terugkijken op de zeer geslaagde Meurer na vele jaren afscheid als secretaris van voorjaarsbijeenkomst die op 23 maart gehouden onze vereniging. We zullen hem node missen! werd in het Nederlands Muziek Instituut in Den Zijn plaats is inmiddels ingenomen door Haag. De lezing van Frederik Heemskerk over Margaret Krill, die met name het werven van de zaak tegen Willem Mengelberg genereerde nieuwe leden via de social media tot een van niet alleen een record aantal bezoekers, 104 haar speerpunten heeft benoemd. waarvan 31 leden, maar ook aandacht in de pers We kunnen u nu al melden dat de najaars- en, zoals u in deze WM kunt lezen, een bijeenkomst op 5 oktober a.s. plaats zal vinden belangwekkend ingezonden stuk van Lodewijk in het stijlvolle museum Geelvinck Hinlopen van Gorkom. Dat deze kwestie na zoveel jaar aan de Keizersgracht in Amsterdam. De nog steeds tot heftige discussies leidt, zegt veel ledenvergadering start om 19:00 uur waarna om over de levendige interesse die Willem 20:00 uur door violist Johan Berkhemer en Mengelberg ook bij de naoorlogse generaties pianist Bas van Bommel aan de hand van weet op te roepen. Het bestuur kijkt dan ook muzikale voorbeelden, een vergelijking zal met grote verwachting uit naar de nieuwe worden gemaakt tussen de dramatische website, waarop onder meer bijna alle opnames interpretatie die Willem Mengelberg gaf van van Mengelberg te beluisteren zullen zijn. De ‘zijn’ Matthäus Passion en de huidige grote opkomst in maart bewijst niet alleen dat authentieke uitvoeringspraktijk. Een must voor het organiseren van dergelijke bijeenkomsten iedere Mengelbergliefhebber! Noteert u die aantrekkelijk wordt gevonden, maar ook avond vast in uw agenda. Verdere details belangrijk is voor het werven van nieuwe leden. ontvangt u zeer binnenkort van ons. Wij hopen Er meldden zich vijf. Het verslag van de u wederom in groten getale te mogen begroeten jaarvergadering treft u elders in dit nummer aan, met een nog groter aantal introducés! evenals een stuk van Frederik Heemskerk over de (pers) reacties op zijn lezing. 1 Reacties op ‘De zaak tegen Willem Mengelberg’ Frederik Heemskerk Tot mijn vreugde gaf mijn uiteenzetting over de fatsoenlijk te vinden en zijn uitspraak, afgezien zuiveringszaak tegen Willem Mengelberg (zie van de hoogte van de straf, evenwichtig. vorige WM) aanleiding tot levendige reacties. De volgende dag (24 maart j.l.) verscheen er Met dank aan Rob Landman, die daarvan (onder de kop “Mengelberg werd slecht be- aantekeningen maakte, noem ik een paar recht”) in NRC Handelsblad een artikel waarin voorbeelden. Zo vertelde Leo Samama dat de de indruk wordt gewekt dat volgens de spreker bezetter, vergeleken met de situatie vóór de het héle proces “tal van juridische gebreken” oorlog, een ruimhartig subsidiebeleid had opge- vertoonde en ook dat Mengelberg uiteindelijk zet dat menig ‘goed’ kunstenaar, ook compo- tot zes jaar uitsluiting was veroordeeld omdat nisten, ertoe heeft verleid lid te worden van de hij zich niet had verzet “tegen de bezetter en het Kultuurkamer, waarvan Mengelberg zelf overi- verbod op ‘joodse’ muziek, zoals van Mahler en gens géén lid was. Er waren dan ook Mendelssohn”. Frits Zwart heeft dat meteen componisten die hun in de oorlog ontstane proberen recht te zetten met een ingezonden composities na de oorlog liever ante- of brief. Daarin schreef hij: de uitspraken van de postdateerden. Ereraad (uit 1945) en de Centrale Ereraad (uit De Haagse advocaat Kaj van Oven vroeg of 1947) mogen niet over één kam worden gescho- Mengelberg nu wel of geen eerlijk proces had ren en de veroordeling van Mengelberg door die gekregen. Antwoord: als we alleen afgaan op het laatste instantie was niet omdat hij zich niet had doen en laten van de Centrale Ereraad, ja. Maar verzet tegen het “verbod op ‘joodse’ muziek of de overheid had Mengelberg wél in staat moe- het niet vervullen van een voorbeeldrol”, maar ten stellen zijn eigen proces bij te wonen en omdat hij veelvuldig in Duitsland of door vervolgens weer naar zijn woonplaats in Zwit- Duitsland bezette gebieden had gedirigeerd. serland terug te gaan. Dat dat niet is gebeurd Nadat de redactie had laten weten Frits’ brief kan worden beschouwd als schending van het niet te zullen plaatsen, stuurde ik zelf Kasper begrip ‘eerlijk proces’, ook al bestond dat begrip Jansen een e-mail van dezelfde strekking. in 1947 nog niet officieel. Kasper Jansen nam de moeite Frits en mij Een andere vraag betrof de rol van Bertus op 2 april j.l. een mail te sturen waarin hij de van Lier, één van de drie ondertekenaars van lotgevallen van zijn stukje openhartig uit de het klaagschrift dat de zaak tegen Mengelberg doeken doet. Omdat zijn relaas een interessant aan het rollen bracht. Was hij er niet op uit licht werpt op het gemak waarmee kennelijk geweest Mengelberg ten val te brengen om ook in journalistieke kringen over Mengelbergs vervolgens zelf zijn plaats in te nemen? Ant- rol in de oorlog wordt geoordeeld, geef ik woord: het boek van Pauline Micheels ( Muziek Jansens reactie over deze kwestie (mét zijn in de schaduw van het Derde Rijk ) geeft belangrijke toestemming) in extenso weer. aanknopingspunten voor dat vermoeden. “Laat ik beginnen te zeggen dat ik e.e.a. zeer be- NRC Handelsblad-journalist Kasper Jansen treur en als gênant en hinderlijk excuus moet aanvoeren vroeg mij het optreden van de Ereraad (de in- dat op de vrijdagavond na de bijeenkomst in Den Haag stantie die Mengelberg in eerste aanleg tot le- mijn stuk door een eindredacteur op wezenlijke punten is venslange uitsluiting had veroordeeld) zo kern- bekort en deels herschreven, waardoor, ondanks telefo- achtig mogelijk samen te vatten. In volle over- nisch overleg, fouten en suggesties in de krant zijn tuiging heb ik toen het woord ‘beunhazen’ ge- gekomen. Het begin is veranderd in een vraag - ik heb bruikt. Ik had op dat moment al uitvoerig bena- geleerd dat je als journalist geen vragen moet stellen, drukt de behandeling door de Centrale Ereraad maar die moet beantwoorden. Daardoor is de bewerking (het hoger beroepscollege dat Mengelberg een het verkeerde pad opgegaan. Uitleg, beschuldigingen en dirigeerverbod van zes jaar oplegde) op zichzelf 8 feiten zijn daardoor uit hun oorspronkelijke verband het Nederlands Muziekinstituut in Den Haag. gehaald, de Centrale Ereraad is verdwenen. Heemskerk was advocaat, officier van justitie en raads- Als attachment voeg ik mijn stuk hierbij, lezing heer in het Haagse gerechtshof. Hij is nu bestuurslid van daarvan beveel ik graag aan. Ik denk dat er geen de Willem Mengelberg Vereniging. probleem zou zijn geweest als dat zó in de krant had De wereldberoemde Mengelberg, voor de oorlog nog gestaan. populairder dan koningin Wilhelmina, had een voor- De kwestie-Mengelberg behoort niet langer tot de beeldrol moeten vervullen. Maar hij verzette zich niet algemene kennis, kennelijk ook niet van NRC- tegen de Duitse bezetter en het verbod op ‘joodse’ mu- redacteuren.