Comparative Theology, Vol: 8, No: 17, Spring & Summer 2017 /29

A Comparative Study of Man Creation in the Iranian and Mesopotamian Myths and Religions

Hamid Kavyani Pooya Abstract Myth or creation story is a symbolic narration in a culture and among people, which narrates about the beginning of this world and emergence of people. Some features of these creation myths are the same, there exist effective characters and a general plan in all of them. The creation and the functions of such features have made significant forever changes in the world. Therefore, the attitude towards creation in the primitive civilizations and the way human assumed to whom his creation belonged were highly important. In addition, why questions about the creation and other such issues which have been answered among the primitive civilizations are significant too. Considering the believes about the creation among the primitive Mesopotamian (Sumer and Babylon) and Iranian (Mazdean, Manicheism, and Zurvani), it can be concluded that each of the ancient civilizations and religions considered a philosophy for the way human being was created and its goals. Additionally, it is worth mentioning that these believes stemmed from their environments, life-styles, and experiences. For instance, in the Mazdean, this world was assumed to have a life-time and each of the concrete created ones (such as, the sky, earth, water, etc.) were supposed to be created in different stages of time. In the same religion, some event related to the world and creation (its process and philosophy) belonged to devil forces and its interferences, and human being accompanied with the concrete ones were assumed to be created by the goodness forces (Ahouramazda) in order to comfort and repel evil. Thus, breeding and living a merry life in this world were of the most important goals of creation. However, in the Manichaeism, since being close to the Mesopotamian believes which were full of ravages, there existed an inappropriate attitude towards the world and its creation. Following such believes, in Manichaeism, the creation of human being was assumed as the result of an devilish conspiracy which intended to captivate fairness in contrast to the Mazdean’s. The Mazdean considered human body as being made of soil or plants that led breeding and living as absurd concepts. This assumption was almost similar to the Mesopotamian people’s believes and religions because, in some Mesopotamian narrations, human being was the result of wars among Gods and emerged out of Devil Gods’ blood to serve them and let Gods free from sufferings of labor. According to the presented reasons and in response to the major question of why these differences in those myths and religions exist, it is required to mention that such views towards the processes and goals of human creation are considerable from different aspects. Firstly, the attitudes of different nations depending on their places and periods which they lived at, governments and conquering powers, and life-styles and economic conditions shape

 Assistant Professor Department of History, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran [email protected] Received: 25.11.2016 Accepted: 06.06.2017

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

30/ Comparative Theology, Vol: 8, No: 17, Spring & Summer 2017 differently. Investigating Iranian ancient history, we can find that Iranians had a consistent government over its one thousand two hundred years history (from the Median to the emergence of Islam), and they experienced only four Iranian governmental series and one short-period Aniranian one. As a consequence, the people of Iran have lived peaceful lives without incursions. Clearly, the Mazdean who occupied most of the Iran’s population then, assumed the world and life as favorable. They viewed that they and the concrete world were created for God’s desire in order to have a convenient life. In contrast, nations like the Mesopotamian the was placed in-between the incursions of different governments and powers, lived a very suffering life. Then, they related their own affliction to the primitive origin and assumed their goal of creation as being forced labors for Gods. Likewise, there exist some similarities about the creation philosophy among the ancient nations and religions. Some of these similarities were caused by the common experiences and similar environments and life-styles of these people, and some other similarities were the consequences of adapted believes. One of the similarities between the myths of Mazdean and Manichaeism (Babylonian) was that the concrete creation was the result of the body of Gods (Kingo) or Human Gods (Keyumars) and their combination with soil resulted in creation. In the Babylonian myths, Gods’ blood integrated with soil that led to creation of human male and female, and in the Mazdean myth, a part of Keyumars (his sperm) was integrated with the soil and resulted in the first human couple on the world. We can consider similarities and differences of creations in Mazdean, Manichaeism, and Mesopotamian from another perspective. Therefore, in all these three religions, myths of this created world and concrete creation were based on the bodies of the characters beyond human being, the only difference was, in the Mazdean myths, this character was anti devil (Keyumars) and belonged to Gods in the Gods’ side. However, in the Manichaeism and Mesopotamian (Bablyonian) myths, the creation stemmed from the body of devilish Gods, or processed in the hands of demons out of their own skin and flesh. key words creation of man, Iran, Mesopotamia, Mazdean, Manichaeism, Zurvani.

Bibliography -abazari, yosef & Behjo, zohre (1372). The religions of the ancient world, vol.2, : s Itstitn a C riltiCfl rnInfC r f t utitsnI. -Asha, Roham & Seraj ,Shahin (1379) Aturpat Mhraspndan, Tehran: Forouhar press. - Abolqasemi Mihsen(1390). Religion and cult of ancient Iran, Tehran: Helmand press. - ʿAfifi, Raḥim(1348). Ski, Earth, Plant,Animal,Fire, Human in Creation, Journal of study literature , No17,p.52-71. - Al-Biruni, Abū Rayḥān(1389). Asrar ol-Baghiyye, Akbar Dana seresht(trans.), Tehran: Amirkabir press. - Amoozgar, Jaleh(1389). Mythological history of Iran, Tehran: The organization for Researching and Composing University Textbooks in the Humanities(Samt). - Anonymous (1390). Bundahišn: Primal Creation, Mehrdad Bahar (Trans), Tehran: Toos. - Anonymous (1949). Pahlavi Vendidad (Zand-i-jvit-dev-dat), Behramgore ANKLESARIA, (Trans.). Dinshah D (ed.), Kapadia. Bombay: Rustam J.J. Modi. - Anonymous(1377),Yashtha, Ebrahim Pourdavood((annot & Trans), Tehran: Asatir. - Anonymous(2005). BundahiŠn Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, BandI; Kritische Edition, Tehran:center for the Great Islamic Encyclopaedia,. - Anonymous, (1367). Narratives Pahlavi(Text in ), Mahshid Mir Fakhrayi(Trans): C r f t utitsnIs Itstitn a C riltiCfl rnInf.

Comparative Theology, Vol: 8, No: 17, Spring & Summer 2017 /31

- Bagheri, Mehri(1385). Iranian Reilgion in Pre-Islamic Period, Tehran:Drop Press. - Bahar, Mehrdad(1352). persia mythology , Tehran: Ministry of Culture press - Bahar, Mehrdad(1362). Research in Iranian mythology , Tehran: Toos - Bahar, Mehrdad(1376). From myth to history, Aboul-Qacem Ismailpour (appen), Tehran: Cheshme press - Bahar, Mehrdad(1387). Asian religions, Tehran: Cheshme press. - Bal'ami, Abu Ali Muhammad 1385). Bal'ami history, Mohammad Gonabadi & Mohammad Taghi Bahar(emend), Tehran: Zavvar - Bottero.J )2001(. Religion in Ancient Mesopotamia, Teresa Lavender Fagan(Trans) Chicago: the University of Chicago Press. - Boyce, M(1975). A reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Vol. II. ,Acta Iranica, 9. Troisième Série. Textes et Mémoires. Téhéran: Liège. - Christensen, Arthur(1363). Samples of the first man and the first book in the history of the legendary Iranian prince, & Jale Amozgar(Trans), Tehran: Nashre no. -Christie, Anthony(1373). Chinese mythology, Mohammad Hossein Bājelān Farrokhi(Trans), Tehran: Asatir. - Curtis, John(1389). Mesopotamia and Iran in the Achaemenid period : world conquest and imperialism 539-331 BC: proceedings of a seminar in memory of Vladimir G. Lukonin, Zahra Basti(Trans),Tehran: The organization for Researching and Composing University Textbooks in the Humanities(Samt). - Curtis, John(1389). Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian periods : rejection and revival c. 238 BC-AD 642 : proceedings of a seminar in memory of Vladimir G. Lukonin, Zahra Basti(Trans), Tehran: The organization for Researching and Composing University Textbooks in the Humanities(Samt). - Dorsse,Jean )1960( .The Secret Books of the Egyptian Gnostics.London: Hollis and carter L.t.d. - Ferdowsi, Abo al Ghasem(1385) ,[Shah - nameh (book of kings)], jool mol (emend), Tehran:Elham. - Gaviri, Susan(1386). Anahita in Iranian myths, Tehran: Qoqnos. - Gray, John (1378). Near Eastern mythology(Mesopotamia), Mohammad Hossein Bājelān Farrokhi(Trans), Tehran: Asatir. - Green, Roger Lancelyn(1366). Tales of the Greek Heroes, Abbas Agha Jani(Trans),Tehran: Sorosh. - Guirand, F & Others (1382) Assryo - Bubylonian mythology , Abu-l-qāsem Esmā'ilpour (trans),Tehran:Karavan. - Hooke, Samuel Henry(1381). Middle Eastern mythology , Ali Asghar Bahrami & Farangis Mazdapoor(Trans), Tehran: intellectuals and women's studies. - Ismailpour, Aboul-Qacem(1375). Myth of Creation in Manichaeism, Tehran: thought of the day . - Ismailpour, Aboul-Qacem(1377). Myths: The Symbolic Expressions, Tehran: Soroush press. - Jackson.A.V. Williams. )1965(. Researches in Manichaeism. New York, AMS press Inc. - Jalali Moghadam,Massod(1390). A brief history of world religions, Tehran: Sokhan press. - Kazzazi, Mir Jalaleddin(1388). Dream, Epic,Mith, Tehran: Nashr Markaz - Majid zade, yosef(1379). Ancient mesopotamia :history and civilization, vol:2, Tehran: Nashr Markaz Daneshgahi. - Manhardt, W (1875). Der Baum Kultus, Berlin. - Maqdisi, Motahar ibn Tahir,(1374). Afarinesh va târikh, Mohammad-Reza Shafiei Kadkani (Trans), Tehran: Agah Press.

32/ Comparative Theology, Vol: 8, No: 17, Spring & Summer 2017

- Mccal, Henrieta (1373). Mesopotamian Myths, Abbas Mokhber (Trans), Tehran: nashr markaz. - Mir fakhraei, Mahshid(1366). Creation in Riligions, Tehran: Institute for Cultural Research and Studies. - MIR Shokri, Mohammad & Hasan zade, Ali raeza(1382). Woman and culture a collection of articles in commemoration of Margaret mead's, Tehran: Nashr Nei. - Orlik, A. (1922). Die Sage von Weltuntergang, übersetzt von W. Ronisch, Berlin. - Ort, L. J. R. (1968), Mani, Manichaeism,'Religionswissenschaft', Numen, Vol. 15, Fasc. 3. http://www.jstor.org/stable/3269576, Holand, p. 191-207. - Placid ,Alireza(1390). Iranian myths in Manichaean Texts, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. - Rashed Mohasel, mojammad taghi & Tahami, Mortezza(1387). The Development of Iranian Myths Based on Pishdadi and Kiyani Myths,( Jornal Research in & Literature ) No 11, p.31-56. - RESONBERG, Dona(1374). Greece mythology, mojtaba Abdullah zadeh(Trans), Mashhad:Tarane press. - Rezabeigi, Maryam(1390) Comparative mythology of different nations (Iran, China, Japan, Greece, Rome, India, Mesopotamia), Mashhad Azad University,No 20,p.155-175. - Rezaei, Mehdi(1390), creation and death in the mythology, Tehran: Asatir. - Safa ,Zabihollah(1363). Epic storytelling in Iran, Tehran: Amirkabir. - seiedi, seied Hossein & Ali poor, Ismail(1389). A comparative study on the human genesis stories in the Iranian and Arabic mythical narratives, Jornal Research Languages &Literature Language represents :, No 2,p.123-138. - Shahla Lahiji & Mehranguiz kar(1387). The quest for identity. The image of Iranian women in prehistory and history, Tehran: intellectuals and women's studies Press. - Shahristani, Abu al Fatah Mohammed Ibn Abdul Karim(1362) Tozihol mellal, Mostafa Khalqdad Hashemi(Trans), Mohammad Reza Jalali Naini((annot. & appen), Tehran: Eghbal. - shahrokhi , Noshin.(1379) Myth of Creation, Jornal of Iranian Studies,No 46, p. 340-352. -Skjaervo, Prods oktor(1382). Iranian Elements in Manicheism, Mohammad Shokri Fomesh(Trans), Tehran: Tahouri. - Stroumsa,G.A.G,(1984). Another Seed:Studies in Gnostic Mytholigy .Leiden:E.J.Brill, - Sundermann ,Werner (20002). MANICHEISM ii. THE MANICHEAN PANTHEON, Encyclopædia Iranica, from http://www. Encyclopedia Iranica.com/. - Zadisparam (1366). Vizidagiha i zadisparam, Mohammad Taghi Rashed- Mohassel(Trans), Tehran: : Institute for Humanities and Cultural Studies. - Vieux, J (1375).The Myths of Egypt, Aboul-Qacem Ismailpour (Trans), Tehran: Fekr-e- Roz. - Wells, Herbert George (1376).The outline of history, being a plain history, Masood rakab nia(Trans),Tehran: Sorosh. - Widengren, G(1377). Manichaeism and Iranian context, Hasan Anoshe(Trans), Ehsan Yarshater, (edit), Iran History: History of the Seleucid Empire to the fall of the Sassanid Empire (Volume III - Part II) University of Cambridge, Tehran: Amirkabir. - Yarshater, Ehsan(1373). Iranian national history, Hasan Anoshe(Trans),Iran History: History of the Seleucid Empire to the fall of the Sassanid Empire (Volume III. Part II) University of Cambridge, Tehran: Amirkabir.

پژوهشی)الهیات تطبیقی (علمی هشتمسال هفدهم، شماره ، بهار و تابستان 1396 ص -139 156

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان

 حمید کاویانی پویا

چکیده در بین اساطیر ملل مختلف جهان، پیدایش انسان و چگونگی آن تنوّع زیادی دارد؛ با این همه، عناصر مشترکِ فراوانی نیز در آنها یافت میشوند. در این پژوهش سعی شده است با مطالعۀ متون و اسناد کتابخانهای و چینش و پردازش آنها به شیوة توصیفیتحلیلی، فلسفۀ آفرینش آدمی در باورهای ادیان و اساطیر ایرانی، مانوی و میانرودانی، توصیف و تبیین شود و وجود تشابه و افتراق بین آنها به گونهای تطبیقی و با تأکید بر چرایی این تفاوت در نگرش به خلقت انسان، براساس منابع دست اول تاریخی بررسی شوند؛ بنابراین با توجه به چنین مسائل و بر مبنای فرضیۀ ارتباط پیدایی و تکوین اسطوره با شکل زندگی دورهانسان در های مختلف، مردم هر تمدن و فرهنگی براساس موقعیت و شرایط زیستی خویش، نگرش مختلفی به خلقت یمانسان بهابندی ؛ گونه یا که برخی پیدایش خویش و جهان مادی را به دیدة مطلوب نگریستند و درمقابل آن، ملل و اقوامی که با مشقت دمخور بودند، آشفتگی زیستی خود را به مبدأ نخستین مربوط ساختند و هدف از خلقت خویش را بیگاری برای خدایان و طرح دیوان قلمداد کردند.

واژههای کلیدی آفرینش انسان، ایران، میانرودان، مزدیسنی، مانوی، زروانی

 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران [email protected] تاریخ وصول: 5/9/1393 تاریخ پذیرش: 1396/3/16 Copyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

140/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

مقدمه هم جوار یکددیگر مد ی زیسدتند، وجدود دارد. اهمیدت ایدن اسطوره یا داستان آفرینش، روایتی نمادین در فرهنگ و در بررسی ها در آن است که افزون بر گسترش قلمرو معرفتی میان مردم است که دربارة آغاز جهان و چگونگی پیددایش بشر درخصوص تفکدرات پیشدینیان و دغدغده هدا و آمدال مردم سخن می گوید. برخی ویژگی ها در میان اسطوره های ایشان و بهطدورکلی، اسدطوره شناسدی آفدرینش، مطالعدات آفرینش مشترک اند. در همگی این داستان ها طدرح کلدی و تطبیقی و مقارنه ای بده ویدژه در ودوز ة ادیدان و اسداطیر را شخصیت های تأثیرگذار وجود دارند که نحدوة پیددایش و موجب می شود. علوم انسانی کمال و استحکام خدویش را عملکرد آنها سبب تحدوتتی عمدده و مانددگار در جهدان پیدا می کند و به طور خاص بدا بررسدی اخدتفف و تشدابه می شود. اسطوره، تجسدم توضدیحات قددیم بشدر دربدارة باورهای هری از ادیان، ادله و مبانی هری از پدیده های جهانی است که در آن مد ی زیسدته اسدت. بده طدورکلی در مدنظر، تجزیده و تحلیدل و مبدانی تفکدری ملدل مختلدف اساطیر سعی بر آن است تا به پرسش هدای عمیقدی پاسدخ براساس شیوة معیشت مشخص م یشوند. داده شود که جامعۀ کهن با آنها دسدت بده گریبدان اسدت. مطالعات و تحقیقاتی صدورت گرفتده دربدارة اسداطیر و باورهایی بر اساس این تفکرات شکل می گیرد و با انددکی ادیان کهن از دیرباز، مستقفً و یا به گونه ای ترکیبی دربدارة تساهل »خمیرمایۀ دین« پدید می آید. با این اوصاف، نکتدۀ اساطیر و ادیان برخی ملل با عناوینی چون اسداطیر ایدران، بااهمیت و درخور توجه این است که در بدین تمددن هدای اساطیر بین النهرین، تاریخ ادیان آسیایی سخن به میان آمده نخستین چگونه به مسئلۀ آفرینش نگریسته می شد و انسان است؛ افزون بر این در برخی پژوهش هدا مسدئلۀ آ فدرینش پ ی د ا ی ش خ د و د ر ا چ گ و ن د ه و ت و س د ط چ د ه ک د ک ی د ا ک س د ا ن ی مادی مطرح و بررسی شده است؛ مانند کتابهدایی چدون: می پنداشت و مهم تر آنکه چرا باید برخی پاسخ های مشابه اسطورة آفرینش در آیینمانی اثر ابوالقاسدم اسدماعیل پدور، به مسئلۀ آفرینش و به طدور کلدی، دیگدر مسدائل در بدین نمونه های نخسدتین انسدان و نخسدتین شدهریار در تداریخ تمدن های نخستین داده شد. آیا باید همچون پیروان نظریۀ افسانه ای ایرانیان اثر آرتور کریستن سن، آفرینش در ادیدان نشددر و پراکندددگی، خاسددتگاه همددۀ اسدداطیر را از یدد نوشتۀ مهشید میرفخرایی و آفرینش و مرگ به قلم مهددی سرچشمه و ی سرزمین دانست کده اسداطیر از آنجدا بده رضایی؛ همچنین مقاتتی که گاه به گونه ای کلی دربارة ی نقاط دیگر نشر یافته اند )اسماعیل پور، 1377: 55(. بر این یا دو اسطوره و گاه چندد اسدطوره بدا تمدام ویژگدی هدا و اساس، قصد ما پاسخ بددین مسدئلۀ دشدوار نیسدت؛ بلکده درونمایۀ آن بحث و بررسی می کنند؛ اما مسدئله ای کده در بیشتر قصد بر آن است که دریابیم به طدور ویدژه نخسدتین این پژوهش ها خفء علمی است، بررسدی تطبیقدی بحدث تمدددنهددا و ادیددان میددانرودانی )سددومر و بابددل( و ایرانددی آفددرینش انسددان )بددهطددور منحصددر و مجددزا( و چرایددی و )مزدیسنی، مانوی و زروانی( کده برخدی پیددایش و نشدر چگددونگی ایددن آفددرینش در اسدداطیر ایددران و میددانرودان اساطیر خاستگاهی را بدان متعلق و مربوط می دانند، دربارة به عنوان دو تمدن بسیار کهن و مطدرح اسدت. درواقدع در آفرینش جهان مادی و انسان هدا چگونده مد ی اندیشدیدند و پژوهش های موجود یا به ی اسطوره و دین بهطور کامدل مردمان این سرزمین ها چه فلسدفه ای بدر پیددایش و خلدق و با تمام رخدادها و مباوث موجدود در اسداطیر پرداختده خویش و دیگر موجدودات قائدل بودندد و سدرانجام چده شده است؛ اما مسئلۀ آفرینش انسان، چرایدی و چگدونگی اشتراکات و تمایزاتی بین این اساطیر یافت میشود و چدرا آن به گونه ای تطبیقی مطرح نشده است و یا مسئلۀ آفرینش تفاوت های بارز و نگدرش هدا ی متفداوت و گداه متددادی در کنار دیگر مباوث )چدون مدرگ( و در مقیاسدی بسدیار دربارة چگونگی و فلسفۀ خلقت انسان در ایدن ادیدان کده وسیع )از خاور دور تا بومیدان آم ریکدا( مطالعده شدده کده

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 141

2 مؤلف به اجبار تنها لیستی از باورهای اساطیر ملل کهدن را به ویژه خلقت انسان، قدرت خویش را آشکار مدی سدازد . بدون وارسی و بررسدی تفداوت هدا و تشدابهات و فلسدفۀ اهورامزدا سرور دانا و خیر مطلق و مخالف همۀ بدیهدا و موجود از موضوع آفرینش انسان در بین اسداطیر مختلدف رنج هاست. در مقابل او، انگره مینیدو )اهدریمن( قدرار دارد ارائه کرده است. که روح شر است و همواره سعی می کند در دنیای مادی و وقیقت، خلل ایجاد کند. زندگی در این جهدان بازتدابی از 1- آفرینش انسان در ادیان و اساطیر ایرانی مبارزه کیهانی اهورا مدزدا و انگدره مینیدو اسدت )کدرتیک، 1-1- چگونگی و هدد ا آفدرینش ا نسدان در دید 1389: 9(. بنابراین سبب آفرینش مدادی و ازجملده انسدان مزدیسنی در اساطیر ایرانی »مشارکت در نبرد کیهانی« اسدت. دیگدر در اساطیر مزدیسنی، عمر جهان دوازده هزار سال است که آفریده ها همچون گیاهان و ویوانات )گاو ایدوک داد( نیدز به چهار دوره سه هزار ساله تقسیم می شود و در سه هزارة همچون انسان در کنار دیگدر آفریدده هدا جزئدی نداگزیر و سددوم کدده دوران آمیختگددی خیددر و شددر )گمیزشددن بایسته از هستی هسدتند )یشدت هدا، 1377، فقدره 28(. در Gumeziṡn( اسدددت )زندددر، 1389: 417-438 . راشدددد روایات ایرانی همچنین گویا خلدق آدمدی بدرای جانشدینی محصل و تهامی، 1387: 32(، آفرینش مینوی شکل مدادی خداوند و مبارزه بدا نیروهدا و عوامدل اهریمندی در زمدین گرفت و به ترتیب آسمان، زمین، آب ، گیاه، ویدوان )گداو خاکی نیز مدنظر بوده اسدت؛ بده گونده ای کده در بندهشدن ایوک داد( و سپک نخستین انسدان )گیده مرتن/گیدومر ( می خدوانیم: »]کیدومر بدرای یداری و کمد آفریددگار پیدا آمدندد )کدرتیک، 1389: 18-67(. در بندهشدن آمدده آفریده شد و بدین ترتیب اورمدزد او را بده شدکل انسدان است: »ششم مردم را آفرید که کیومر اسدت، بده هفتداد آفرید« )کریستن سن، 1363: 28-29(.

روز که از روز رام ماه دی، تا روز انغدزان، مداه سدپندارمد 1-1-1- جنس و چگونگی نخستی انسان مزدیسنی اسددت« )بندهشددن فرنبددد دادگددی، 1385: 41(. در داسددتان در روایات دینی و غیردینی ایرانی دربارة سرشت آدمی اسطوره ای آفرینش انسان به روایات ایرانی باستان، هددف آمده است: »...]کیومر را گِل شاه خوانندد؛ زیدرا از گدل از خلقت انسان »کم به آفریدگار در مبارزه بدا اهدریمن « آفریده شده اسدت « )بلعمدی، بدی تدا: 112-113(. در نامدۀ و »جانشینی خدا در زمین« بیان شده اسدت. ایدن آفدرینش دینکرد نیز آمده است: کیومر »نخسدتین گدل شداه بدود « پک از گذراندن دوره های زمانی مشخص تکامل مدی یابدد )بهار، 1362: 151(. در شاهنامه نیز به کیومر )نخسدتین )سیدی، علی پور، 134:1389(. با توجه به اینکده آفدرینش انسان( ی بار اشاره شده و جدنک آن را از خداک دانسدته : مادی و به ویژه کیومر )انسان( از زمانی آغاز میشود کده است )فردوسی، 1386 1453(. برخوردی بین اهورامزدا و اهریمن پدید می آید و دشدمنی »چو از خاک مر جانور بنده کرد نخستین کیدومر را آنها آشکار می شود می توان آفرینش را بدین منظور )یداری زنده کرد«

به خداوند در جدال با اهریمنان( قلمداد کرد. دین روی در بنابراین، تمامی روایات ایراندی اععدان دارندد نخسدتین بندهش چنین عنوان می شود که »...ششم مرد پرهیزگدار را انسان )کیومر ( تنی خاکی داشته و از خداک پدیدد آمدده آفرید برای از میان بردن و از کار افکندن اهدریمن و همدۀ است و زمین را باید مادر نخستین انسان پنداشت که آدمی 1 دیددددوان« .)بندددددهش فرنبددددد دادگددددی ، 1390: 39؛ را از دل )زهدان( خویش بیرون داده است: »او مردم از آن BundahiŠn,2005;p.27( درواقددع، خداونددد درصدددد گل که کیومر را از آن ساخت به شو سر گونده ای انددر نمودارساختن قدرت خویش است و با آفدرینش مدادی و سپندارمد هِشدت و کیدومر از سدپندارمد بیافریدد و زاد «

142/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

)عفیفددی، 1348: 17-62-63(؛ امددا ایددن نخسددتین انسددان دیگر دیوان )کماریکان( به گیتی و آفرینش اهورایی هجوم اسطوره ای برساخته از گِل، ویژگی های دیگری نیز دارد. او مددیبرنددد )BundahiŠn,2005;14؛ بندددهش فرنبددد چهره ای بلندبات و جذاب »به روشنی خورشید« اسدت کده دادگدددی، 1390:64؛ بهدددار، 1352: 4( و در ایدددن تدددازش از زمددین آفریددده مددیشددود )کریسددتن سددن، 1363: 127(. کیومر کشته می شود و از تدن او بخدش هدای گونداگون »باتیش به اندازة چهار ندای اسدت و پهندایش بده انددازة جهددان درسددت مددی شددود. بنددا بدده روایددت بندهشددن بدددداتیش« )بندددددهش فرنبددددد دادگددددی، 1390، 41؛ )BundahiŠn,2005;p.181؛ بهددددار، 1362: 137(، از آموزگار،1389: 45(. بدین سان کیومر در اساطیر پهلوی، نطفه او یا از زهری که از نطفه او واصل مدی شدود )بندابر موجودی گرد است که درازای و پهنایش مساوی اسدت و روایت زادسدپر م( پدک از چهدل سدال شداخه ای ریدواس اصفً شکل انسان ندارد و گویی همانندد دیگدر مخلوقدات می روید. این دو همسان و همپاتنندد. تنشدان در کمددگاه همچون امشاسپندان مفهدومی انتزاعدی و مجدرد بدوده کده چنان به هم پیوند خورده است که تشخیص نر و مادهبودن بعدها شکل فیزیکی و مادی گرفته است و در ایدن شدکل هرکدام امکان پذیر نیست »سپک هر دو از گیاه پیکری بده مادی نیز مفهوم شخصدیت یافتدۀ کداملی نیسدت؛ بلکده در مردم پیکری گشتند و آن فره به مینویی در ایشان شدد کده روایات زرتشتی به اشکال مختلفی وصف شده است. ایدن روان اسدددت« (BundahiŠn, 2005;p. 181-182.( روایات بیش از هر چیز ما را به این هددایت مدی کندد کده آنگاه اورمزد اندیشه های اورمزدی را به آنان تلقین می کند. کیومر را قبدل از اینکده انسدان معمدولی بددانیم، نموندۀ بدین عبارات »شما تخمۀ آدمیان هستید؛ شما نیدای جهدان انتزاعی و مجرد و ی پیشالگو بدرای انسدان بده وسداب هستید؛ من شما را بهترین کامل اندیشدی بخشدیده ام. نید آوریم )رضایی، 1383: 138-137(. بر ایدن مبندا کیدومر بیندیشید، گفتار نی بگویید و کردار نی ورزید و دیدوان در ایددن توصددیف شددکل یدد نطفددۀ انسددانی را دارد و را مسددتایید« )آموزگددار، BundahiŠn , .49 :1389 دروقیقت نماد ی نطفۀ انسان است )بهدار، p.183 .)375 :1376 ;2005(. ایددن دو را بایددد نخسددتین انسددانهددای در »روایت پهلوی« نیز آمده است »مردم از آن گلی اند کده واقعی از دیدگاه اساطیر مزدیسنی به وساب آورد و گویدا کیومر را از آن آفریدد و بده شدکل نطفده در سدپندارمذ در این داستان قرار بود کیومر قربانی میشود تا از نطفدۀ )زمددین( قددرار داد و کیددومر را از سددپندارمذ بیافریددد « او بدینگونه نسل انسان تداوم یابد. )روایددت پهلددوی، 1367: 55؛ راشددد محصددل، 1387: 46؛ در آفرینش مزدیسنی شکل گیری جسم و روان آدمی به میرفخرایددی، 1366: 67(. بدداری، بایددد کیددومر را نمونددۀ دو گونه دیدده مدی شدود: نخسدت، آفریددن جهدان )تمدام نخستین و ابتدایی از آدمدی بددانیم کده پدک از او خلقدت موجودات( به صدورت میندوی و پدیش از هدر جسدمی را انسان کامل می شود و انسان گِلی نخستین آغدازی از ایدن شاهد هستیم. همان طور که در بخش مربدوط بده اسدطوره نقطۀ تکامل است. به هر ودال، ایدن انسدان نخسدتین کده مشی و مشیانه آمده است، جسم بدرای روح آفریدده شدده همسر و همزادی همنوع را دارا نیست تدا بتواندد توالدد و است، نه روح برای جسدم. دوم در آمددن روان بده کالبدد تناسل کند، مقدر است به طریقدی دیگدر مسدبب پیددایش گیاهی مشدیه و مشدیانه (MaŠe/MaŠiane( اسدت کده نسل آدمی باشد. پک از آن بهصورت انسانی درآمدند. »و میان آنها روان بده

1-1-2- مرحلددده دوم در آفدددرینش آدمدددی و مینوی داخل شد و از گیاه پیکری به مدردم پیکدری تغییدر نخستی ( در اساطیر مزدیسنی یافتند« )راشد محصل، تهامی، 1387: 130(. در اسطورة مزدیسنی پک از آفرینش مدادی اهدریمن و باری بدان گونه که از مباودث فدوق )آفدرینش در دیدن

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 143

مزدیسنی( برمی آید، درواقع چند دیدگاه دربارة چگدونگی گسترش نسل بشر بدینگونه و از ایشان است.

آفرینش انسان و جنک آدمی وجود داشته است که دربدارة 1-2- آفرینش در اساطیر مانوی تقدم یکی بر دیگری نمی توان به قطعیت سخن گفدت. در مطابق آیین مانی، در آغاز، گوهر خوبی »پدربزرگی« که یکی از این نگرش ها خداوند )اهورامزدا(، آدمی، ششدمین در شدداپورگان، زروان نامیددده شددده اسددت، در سددرزمینی مخلوق خداوندی را در کنار دیگر آفریده ها پدیدار می کند روشن بود. در این سرزمین، ایزدان دیگدر مدی زیسدتند . در که مانند خورشید سپید و درخشان است و گدویی از ندور سرزمین تاریکی، گوهر بدی مد ی زیسدت کده در آنجدا در برآمده است؛ بنابراین سرشتی آتشدین دارد. در ایدن راسدتا برابر با هماهنگی و نظم قلمرو روشنی، آشفتگی )chaos( بنابر روایت پهلوی، »آفریدگان به مینوی از اخگدری آتدش و ب ینظمی وکمفرما بود. در نتیجۀ برخورد و جددالی کده آفریده شده اند که در روشنایی بیکرانه جهدان نیکدی بدود « بین نیروهای خیر )روشدنی( و شدر )تداریکی( در گرفدت، ) بندهشن فرنبد دادگی،1390: 37(. در برخی روایدات نیدز پدربزرگی برای مقابله به آفرینش )فراخواندن( دسدت زد؛ آدمددی و گوسددپندان را از تخمددۀ آتددش عنددوان مددی کننددد اما در جدال پیشامده، نیروهای اهریمنی نیروهای روشدنی BundahiŠn,2005;p.27) (. و اینکدده »ایددن نخسددتین را بلعیده اند و در دام انداخته اند. گفته می شود اوتماتً پدر انسان یا پیش نمونه را اورمزد از روشنی بی پایان سداخت « روشنی درصدد بود با پیشکش خود و فرزندانش همچدون )بندهشن فرنبد دادگی، 1390: 36(؛ اما روایتی دیگر انسان طعمه یا سمی توان نیروهای تاریکی را فرو کشد )شدروو، را آب سرشتی می داند. در بندهش آمدده اسدت: »در دیدن 1382: 56-55(. همان گونه که از اسطورة مانوی بر میآید، گوید که تن مردمان به سان گیتی است؛ زیرا گیتدی از آب در متون مانوی واژه ای به کاررفته بدرای »آفریدد ن«، واژه ای سرشکی ساخته شده است. چنین گوید که ایدن آفدرینش، )WXT/ xwndg( به معنی خواندن و فراخواندن اسدت، نخست، همه آب سرشکی بود، مردمان نیز از آب سرشکی بده جددای »دادن/آفریددن « در متددون پهلدوی ) میرشددکرایی، BundahiŠn,2005;p.329 هستند« ) (. وسدن زاده، Sundermann,2002. 31 :1382 (؛ زیدرا همچنین با وجود اینکه آمده است؛ »مردم از آن گل اندد آفددرینش و زادن، بدداری منفددی دارد. در مرولددهای دیگددر، : که کیومر را از آن کرد« )روایت پهلدوی، 1367 55(؛ امدا ایزدان برای رهایی روشنی از بند تاریکی می کوشدند و بدا دیدگاه دیگر، منشأ آدمی )زوج نخستین( را چیزی غیدر از اقدامی سبب برافتادن دیوها، از جایگاه خدویش بده زمدین خاک معرفی و تصور می کند. این دو موجود دوپدا )مشدی می شوند که در خود نور را زندانی دارند و آرخون هدا کده ومشیانه( که والددین انسدان هدا بده شد مار مدی روندد و در می هراسند همه چیز را از دست بدهندد، بدر آن مدی شدوند وقیقت انسانها از آنها و درنتیجۀ آمیدزش و زنددگی آنهدا جوهرة باقیمانده را در ی »کک« یا ید »قهرمدان « نگداه پدید می آیند، سرشتی گیاهی داشته اند و از نباتات به عمل بدارند )پفسید، 1390: 66(. بدین سان دو دیدو )آرخدون( آمده اند. از گیداهی )ریدواس( کده »همچدون مداه سدفید و اشقلون نرینه و عزرائیل ) نمرائیل( مادینده، نخسدت همدۀ روشن است« )آموزگار، 1389: 45(؛ اما در آخرین مرولده فرزندان، دیوان )آرخون ها( را می بلعند تا به اندازة ممکن و پددک از پیدددایش انسددان نخسددتین و زوج آدمددی، منشددأ روشنی ها را در خود گرد آورندد. سدپک بدا هدم نزدیکدی پیدایش انسان مربوط بده توالدد و تناسدل از آمیدزش ید می کنند و دو انسان نخستین را پدید می آورند. بددین سدان جفت انسان )زن و مرد( به نام مشی و مشدیانه اسدت کده بنیان نژاد انسان مرهون ی رشته کنش های جنسی و وتی همزاد و هم زمان به وجود آمده اند و هیچ کدام بدر دیگدری آدمخواری است )بهدار، 1387: 89؛ بداقری، 1385: 101؛ فدل جنسیتی و از نظر پیددایش، تقددم زمدانی ندارندد و Stroumsa,1984;p. 157-158(. ایدن دو انسدان د ر

144/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

متون مانوی ایرانی گهمرد )نرینده( و مردیانده )مادینده( یدا ) Jackson,1965;181-18؛ Ort,1968:p.200- مهلی و مهلیانه هستند. در این بدین، گهمدرد گدرایش هدای 201(؛ اما در دین مزدیسنی، زن به سبب زایش، گرامدی و نورانی داشت و مردیانه اسیر شهوات. گهمرد از آمیزش بدا مرد هیچ برتری نسبت به او ندارد؛ دروالیکه این شرارت مردیانه پرهیز کرد تا اینکه درنهایت اغوا شد و از آمیدزش زن در آیددین زروانددی نیددز وجددود دارد و در آن، زن »مددرد آن دو شیث به وجود آمد و شیث پاره های نور را در روح رستگار را به آمیزش با خود مجبور می کند« ) زندر، 1389: خود و آفرینش اهریمنی تاری را در جسم خدود داشدت؛ 390-391(. بنابراین در جهان باقی ماند و تولید نسل کرد )ویدن گرن،

1377: 435؛ بهار،1387: 89؛ باقری،1385: 101-100(. 2- روایت آفرینش انسان در میانرودان

1-2-1- هد خلقت در اساطیر مانوی 2-1- در اسطورة سومری با توجه به متن فوق )اسطورة مانوی(، آفرینش )در کل افسانۀ آفرینش سومری از سه قسمت تشکیل شدده اسدت: و نیز بهویژه آفرینش مادی(؛ نتیجۀ تدفش هدا و سدت یزهای نخست آفرینش جهدان، سدپک تنظدیم و ترتیدب آن و در قدرت های اهریمندی بدرای پاسدداری از جدوهرة روشدنی آخر، پیدایش انسان. پیش از آفرینش انسان، تنهدا خددایان است که از انسان نخستین به یغما برده بودند و بده گونده ای در پهنۀ زمین و یا بندابر بداور سدومریان در شدهر »نیپدور « برای وفظ نور در دنیای تاریکی و در بند داشدتن آن اسدت زندگی می کردند که »ارض مقدس« و اقامتگاه خدایان بود. see: Ort;1968:p.202-203) (؛ بنابراین پیدایش انسدان )مجیدزاده، 1379: 241؛ هوک، 1381: 122-121(. در این طروی شیطانی و زندگی دنیوی او و به ویژه ادامۀ زندگی او اسطوره چنین آمدده اسدت: مدادر انکدی، »دریدای اولیده «، یاری به نیروهای تاریکی است. پک بنیان آفرینش مدادی از »مادری که همۀ خدایان را به دنیا آورد«، »اش خدایان« را نیروها و کارگزاران پلیدی اسدت؛ امدا در دسدتگاه آفدرینش برای انکی می برد و به او چنین می گویدد: »ای فرزنددم، از ایرانی، چنین چیزی برعکک است )پفسید،1390: 67-66(. رختخددواب خددویش برخیددز... خدددمتگزاران خدددایان را با توجه به گفتار فوق، اگر بخواهیم نگرشی تطبیقی بده ب س ر ش ت ، ب ا ش د د ک د ه آ ن ه د ا ج ف د ت خ د و ی ش ر ا ت و ل ی د د ک ن ن د د « 3 اساطیر مزدیسدنی و مدانوی بیفکند یم درمد یید ابیم در دیدن )مجیدددزاده، 1379: 257( . انکددی، خدددای فرزانگددی، کدده مزدیسنی، زوج نخستین )مشی و مشیانه( در ابتدا به دلیدل خدایان دیگر به هنگدام نیداز بده او مراجعده مدی کنندد ، در

گناهی که انجام دادند و اهدریمن را دارای آفدرینش مدادی خدواب اسدت ؛ امدا »ندام مد و/Nammu « و »ندین مداه /

قلمداد کردندد، میدل بدرای آمیدزش و زاد و ولدد در آنهدا Ninmah« زن خدای زایدش ، بده کمد خددایانی دیگدر برداشته م یشدود ؛ امدا پدک از توبده، بدا یکددیگر وصدلت خاک »بر باتی مغاک« را ممزوج می کنند و انسان را در آن BundahiŠn, مدی کنندد و دارای فرزنددانی مد یشدوند ) به وجود می آورند. لوح مذکور شکسدته اسدت و مدتن آن ، 2005; p. 189-190 ؛ زنر، 1389: 446؛ آموزگار، 1389: مشکل و مبهم است؛ اما جزئیات عجیبی در آن بده چشدم 50(؛ دروالیکه در ادیدان گنوسیسدمی و ازجملده مدانوی، می خورد. انکی مجلک ضیافتی برای خدایان برپا می کند تا گناه نخستین انسان فریفتهشدن توسدط دیدوان و درنتیجده، آفرینش انسان را جشن بگیرند. انکی و نین مخ/ندین مداه، وصلت کردن و آمیزش و فرزنددآوری اسدت. همچندین در شراب زیادی می نوشند و مست میشوند. نین ماه، مقداری دین مانوی به زن که زایش از او شکل م یگیرد، نسبت بده گِل که »بر باتی مغاک« است، برمی دارد و شش نوع انسان مرد با نگرشی منفی نگریسته م یشود؛ زیدرا زن بدا زایدش متفاوت می آفریند. ماهیت این شش نوع انسان مبهم است؛ زندددددانیشدددددن روح روشددددنی را بیمدددده مدددد یکنددددد ب هجز دو گوند ۀ آخدر کده یکدی زن ندازا اسدت و دیگدری

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 145

خواجه. انکی مقدر می کند سرنوشت خواجده در خددمت قربانی شده بودند )اباعری، بهجو، 1372: 305(. شاه باشد. در ادامۀ اسطوره، انکی اقدام دیگری در آفرینش اما آنچه در اندیشۀ بابلی دربارة آفرینش بسدیار مشدهور انجام می دهد. انکی انسانی می آفریند کده جسدم و عهندی است روایتی است که در »هفت لووده آفدرینش « نگاشدته ناتوان دارد؛ آنگاه از نین ماه می خواهد تا برای بهبود وضع شده است. در این روایت، انسان را ساخته شده بده دسدت این مخلوق بینوا کاری صورت دهد؛ اما از عهده ندین مداه خدای بزرگ، مردک عنوان شده که در میان روایت عروج کاری برنمی آید و انکی را به دلیل آفریدن چنین مخلدوقی مردوک به مقام اول در جمع خددایان رخ مدی دهدد )ند : نفددرین مددیگویددد )مجیدددزاده، 1379: 247-257؛ هددوک، رضددابیگی، 1390: 159(. ایددن اسددطوره چنددین اسددت کدده 1381: 31(. برخی معتقدند علت این نفرین نین مداه ایدن خدایان سالمند، به سرکردگی »تیامت« به دلیل جنایتی کده است که او هشت نوع گیاه در باغ خدایان کاشته است کده ازسوی فرزندانشان )ایزدان( رخ داده است، درصدد کشتار انکی تمامی آنها را می خورد و نین ماه او را نفرین میکندد آنها برمی آیند و ایزدان )فرزندان( برای مقابلده، مدردوک را و بر اثر این نفرین، هشت عددو از اعددای انکدی - کده به عنوان رهبر معرفی میکنند؛ به عبارتی، مدردوک پیشدنهاد کدرد قهرمددان باشددد؛ بده شددرطی کدده در بدی ن خدددایان بدده یکی از آنها دندة اوست - بیمار می شود و »هلل ای« بدا ندام عالی ترین جایگاه ترفیع بیاید. آنگاه او بر این دشمنان غلبه »نین تی« )به معندی زن دندده و بدانوی زنددگی( انکدی را کرد و کار خلقت را به انجام رسانید )جفلی، 1390: 77(؛ درمان می کند. این روایت، یادآور آفرینش ووا از دندة آدم اما اصل داستان آفرینش بدین سان آغاز می شود که مردوک است که آفرینش او سدبب تسدکین آدم مدی شدود )گدری، پک از کشتن تیامات )خدا/غول یزرگ(، پیکر او را دوندیم 1378: 194؛ مجیدزاده، 1379: 247(. کرد. از ی پیکرش آسمان را برافراشت و از نیمدۀ دیگدر، 2-2- روایت آفرینش انسان در بابل زمین را بنا کرد )ژیران، تکئده، دتپدورت، 1382: 62(. در در ابتدا دربارة ویژگی اساطیر بدابلی بایدد تأکیدد کدرد: برخی روایات وتی از آب دهان تیامت ابرهای سبکبار، باد بابلیان ایزدان سومر را از آن خدویش کردندد؛ بندابراین در و باران آفریده می شوند. از زهدر او، مداه و بدا چشدمان او اسطوره آفرینش بابلی نیدز، آب منشدأ آفدرینش اسدت کده دجله و فرات پدید می آیند )م کال، 1373: 80(. بنابراین وتی آسمان و زمین و همۀ خدایان از آن به وجود می آیند اندام مادر نخستین )تیامات( پهندۀ زمدین شدد و ایند بده و بعداً با همین آب های ساکن )تیامت( بخش های مختلف خدمتکارانی نیاز بود تا در روی آن برای معیشت خددایان جهان شکل می گیرد. اساطیر بدابلی دربدارة آفدرینش انسدان کار کنند. بدین سان تصمیم گرفته می شود از خدون کینگدو تنوع زیادی دارند. برخی از آنها، انسدان را واصدل آمیدزش )خدایی که به دشمنی با مردوک و پدرش »اآ« برخاسدته و Aruru مردوک و ایزد بانو آرورو ) ( می دانند کده ایدزد بدانو در جبهۀ تیامات قرار گرفته بود( آدمی پدید آید. پدک »اِآ« آرورو »با او، نطفدۀ انسدانیت را پدیدد آورد « و بده مدردوک )انکی( رگ های او را قطع می کند و با آمیختن خون کینگو یاری رساند )ژیدران، تکئده، دتپدورت، 1382: 62(. برخدی و تن تیامات )که این تبدیل به خاک )زمین( شدده بدود( انسان را آفریده شده به دست مردوک )خدای بزرگ آسمان( موجودی دو پا )آدم( ساخته شدد )هدوک، 1381: 49-48؛ و از خون او می دانند و اساطیر دیگر، خدالق انسدان را ایدزد بهار، 1376: 34(؛ اما در روایتی دیگر، الهۀ »نین هورساگ« بانو »مامی« می دانند که انسدان را از گدل رس و آمیخدتن بدا است که از خون کینگو با خاک تپۀ آغازین، انسان را خلق خون ایزدی می آفریند که »ائا« کشته اسدت )ژیدران، تکئده، می کند. در برخی از روایات بابلی آمده است نام نخسدت ین دتپورت، 1382: 82(. روایتی دیگر، انسان را آفریده شدده از انسان لولو بود که به دست مردوک خلق شد )وبدر، 1376: ترکیب خون دو خدای تمگا می داندد کده بدرای خلقدت او 56-54؛ رضایی، 1383: 157(. روایتی مهم تر، ایدن انسدان

146/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

را »اَدپا/ اَدَپَ« عنوان مدی کندد )ژیدران، تکئده، دتپدورت، است. در این دو اسطوره، انسان برای رفدع نیداز ایدزدان و 1382: 96؛ مجیدزاده، 1379: 357(. خدمت به آنها خلق شدد )مجیددزاده، 1379: 257؛ هدوک، بدده هددر وددال بدداوجود تفدداوت اسدداطیر بددابلی دربددارة 1381: 30(. بدینسان انسان در همدۀ اسدطوره هدای بدابلی چگونگی آفرینش انسان، آدمی درنتیجۀ آمیختگی دو پیکدر صرفاً ابزاری برای خدمت به آفریددگاران اسدت. مهدم تدر خدای و یا از سرشتن خاک با خون کینگو، فرماندده سدپاه اینکه این مخلوق می باید نیروهای خاصی داشته باشدد. او تیامت پیدا می شود؛ بنابراین »خون، عنصر وید ات و جدان از خون خدایان مقتولی پدیده آمده بود که آنها را خددایان زندگی است و به ایدن دلید ل مدردوک، انسدان را از خدون صنعتگر معرفی کرده اند و اآ خددایان دیگدری را همچدون خدایی قربان یشده، هستی می بخشد« و اشاره عهد عتیق در اساتید مهارت هدای ویدژه بده ایدن آفدرینش افدزود. در آن سفر تثینه )23:12( که می گوید: »اما هوشیار باش که خون هنگام شهری وجود نداشت؛ اما با آفرینش انسان و فزونی را نخوری؛ زیرا خدون جدان اسدت و جدان را بدا گوشدت نسل او شهرها به وجود آمدند )مجیدزاده، 1379: 13(. نخددوری...« تأکیدددی بددر ایددن اسددت )گددری، 1378: 51(. بدین سان در اسطوره بابلی، انسان از خدون پردردسدرترین 3- تطبیق آفرینش انسان در اساطیر مزدیسنی، مدانوی و خدا آفریده شد که برای همین منظور کشته شده بدود؛ امدا میانرودان بنا بر منظومۀ سومری که از لحاظ زمانی بالد بر ی هدزار 3-1- وضعیت کیهان پیش ا آفرینش انسان سال مقدم بر هر دو نسخۀ عبدری و بدابلی اسدت، انسدان، در اسطوره های آفرینش میانرودانی، به مفهدوم آفدرینش از همان گونه که در تورات آمده اسدت، از گِدل آفریدده شدد هیچ )Ex nihilo( بر نمیخوریم. در همۀ موارد، آفدرینش )مجیدزاده، 1379: 12-13(. 4 به نظم درآوردن آن والت از »آشفتگی« )کدائوس( اسدت 2-3- هد ا آفرینش انسان در سومر و بابل که از آغاز وجدود داشدته اسدت )هدوک، 1381: 23-24(. اساطیر بینالنهرین عمدتاً به دو گروه سدومری و بدابلی درواقع، آفرینش موجودات از کائوس یعنی بی نظمی ازلی، تقسیم م یشوند. هر دو دربارة خلقت انسان آشفتگ یهدا یی بیشترین وجم اساطیر ملل را در بر می گیرد. در ایدن ندوع دارند که از ترجمه های گوناگونی ناشی اسدت و از الدواح آفرینش، همۀ موجودات در آغاز از بدی نظمدی و آشدفتگی یافتشده صورت گرفته اسدت. محدور اسدطورة سدومری سر بر می آورند و از خویشتن و یا از بی نظمی اولیده، ایدن پیش از آنکه چگونگی خلقت انسان باشد، علدت آفدرینش جهان را شکل مدی دهندد؛ امدا در ایدن بدین، تفداوتی بدین او را شرح م یدهد. در ایدن اسدطوره، انسدان »بدرای آنکده آفرینش مزدیسنی و دیگر اساطیر خلقت وجدود دارد و آن ایزدان در جهدانی سرشدار از شدادخواری بزیندد « )ژیدران، اینکه در آفرینش مزدیسنی، ابتدا تأکید مدی شدود »یدزدان ز تکئه، دتپورت، 1382: 62(، برای خدمت به خدایان خلق ناچیز، چیز آفرید« )فردوسی، 1386: 28( و اینکه در آغداز م یشود تا زمین را بکارد و خدایان را از زومت کدارکردن همه چیز »به سامان« بود و نظم داشت تا اینکده بدا تدازش برای معاش راوت کند )هوک، 1381: 30(؛ زیرا »خددایان اهریمن، بی نظمدی همده چیدز را فراگرفدت ) زندر، 1389: همۀ کارهای سخت را انجام م یدهند؛ کانالها را مدی کَنندد 415(. درواقع، اهدورامزدا هنگدامی کده آفدرینش مدادی را و تمیز می کنند؛ دروالیکده ایدن کدار را دوسدت ندارندد « )مجیدزاده، 1379: 257(. فراهم می آورد، جهان هنوز در اغتشاش فرو نرفته اسدت و اساطیر آفرینش سومری باوجود تفاوت بسیار با وماسه شش آفرینش مادی )آسدمان، آب و...( در کمدال مطلدوب آفرینش بابلی )Babylonian Epic of Creation( در به سر می ب ر ن د د ؛ ا م د ا ب د ا ه ج د و م ا ه د ر ی م ن ک د ا ئ و س پ ر ا ک ن د د ه هر دو شکل آن اسطوره ها، هدف از آفرینش انسدان یکدی می شود و آفرینش مادی اهورامزدا را آشفته می کندد. البتده

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 147

نباید فراموش کرد اهورامزدا با دنیای تاریکی درگیدر شدده شده است. دراین باره کریستن سدن، کیدومر را صدورت بود؛ بنابراین اغتشاش یا آشدوبی را پدیش بیندی مدی کدرد و زرتشتی شدة فکری مدی داندد کده در جهدان باسدتان رواج بدین دلیل به آفرینش مادی دست زد تا پاسدار نظم باشد. داشته و بر طبق آن، جهدان و موجدودات آن از انددام هدای پک سه دوران در دیدن زردشدتی )جددایی خیدر و شدر - غولی پیدا شده که به دست خدا کشته شده است. این باور دوران گمیزشن و درنهایت جددایی نهدایی خیدر و شدر و را در میان بابلیان، ملل اسکاندیناوی، هنددیان و ژاپندی هدا دوران فرشکرد( با اساطیر آفدرینش بدین النهدرین متفداوت می یابیم و اثراتی از آن در اسطوره کیومر دیده می شوند. است؛ زیرا در میانرودان در آغداز اغتشداش وجدود دارد و همچنین بیرون آمدن هشت نوع کانی از اندام های گوناگون همچنین آفرینش از هیچ مطرح نیست؛ بلکده آفدرینش بده کیومر و روییدن نخستین زوج بشر از نطفۀ او بازتابی از سامان کردن آشفتگی است و خدایان مجبور به کار کدردن گشتن غول نخستین است )کریستن سن، 1363: 17-16(؛ و کندن کانال و غیره برای ایجاد آسایش و بدرون رفدت از با این تفاوت که در اسطورة بابلی، جهان مادی و انسان بدا بی نظمی هستند؛ اما در ایران چنین نبود. در آیین مانی نیدز کشته شدن غول نخستین توسط مردوک )خدای پیروزمند( در آغاز سرزمین روشنی بدود . در اید ن سدرزم ین، روشدنی و از تن و خون وی پدید می آید؛ اما در اساطیر مزدیسدنی ایزدی )با نام پدر روشنان( و در سرزمین تدار یکی، گدوهر این اهریمن )و تازش او( است که با کشتن کیومر سبب بدی م یزیست کده در آنجدا، در برابدر همداهنگ ی و نظدم این رخدادها و خلقت در گیتی شده است، نه خددایی چدون قلمرو روشنی، آشفتگی وجود داشت )شروو، 1382: 56- مردوک و یا اهدورامزدا؛ بندابراین اسدطوره مزدیسدنانی بسدیار 55(. دوست روشنان برای از میان بدردن تداریکی ایزداندی نی اندیش تر به آفرینش مینگرد و نگرش مطلوبی به خلقدت دیگر را فراخواند تدا بده قلمدرو تداریکی یدورش برندد و دارد. به گمان کریستن سن )1363: 17-2( وقتی این اسدطوره آشفتگی را از میان بردارند که البته چنین نشد و قسمتی از به نظام دینی جدید یعنی مهرپرستی منتقل می شدود، ایدن بدار روشنی در دل تاریکی محبوس شد و آشفتگی ) آمیختکی خلقت با کم گاو و از پیکر او پدید می آید؛ با ایدن تفداوت خیر و شر( تداوم یافدت؛ بندابرای ن در اسداطیر مدانوی نیدز که در این اسطوره نیدز همچدون اسداطیر میدانرودانی، خددای آفرینش و تکاپو، با ی تفاوت عمده، برای رفع آشدفتگی بزرگ )مهر( با کشتن موجودی دیگر به امدر خلقدت مبدادرت صورت می گیرد و آن اینکه در این مورد خبدر از آفدرینش می ورزد. این وام گیری دینی و فرهنگدی در دیدن مدانوی کده مادی نیست؛ بلکه خلق تیتانها و ایزدانی همکار هستند. درونمایه ای گنوستیکی و میانرودانی دارد نیز انجام مدی گیدرد؛ 3-2- چگونگی خلقت انسان و نگرشهای متفداو اما این بار شبیه تر به اسدطورة بدابلی و بدا فاصدله ای بیشدتر از نسبت به آفرینش آدمی اسطوره مزدیسنانی و مهدری اسدت. در اسدطورة مدانوی نیدز به روایت بابلی، هرچند خدایی چون مردوک، آفرینش خدایی )البته نه خدای بزرگ( با ندام »مهراید زد« بده سدرزم ین را خلق کرد؛ اما به یاری و از تن دیگر خدایان پدید آمدد. دیوان، به جهان تدار یکی مدی تدازد . دید وانی بسد یار را از پدا ی در اساطیر ایرانی نیدز انسدان و برخدی موجدودات پدک از درمی اندازد؛ از پیکر این کشتگان، هشت زمین را و از پوسدت مرگ کیومر و از نطفۀ او تولد یافتند و از باقی جسدم او آنان، ده آسمان را و از استخوان هایشان کدوه هدا را مدی سدازند Boyce,1975,p.61 نیز انواع فلزات )هشت نوع فلز( پدید آمدند )گزیدده هدای )کزازی، 1388: 28؛ (؛ امدا ایدن بدار در زادسپرم، 1366: 16؛ بندهش فرنبد دادگدی، 1390: 181(؛ آفرینش انسان، دستِ خدایان در میان نیست؛ بلکه در گیتی و ازایددنرو، کیددومر همچددون »انسددان - خدددایی« تصددور کیهان که به دست خدایان پدید آمده است، دیدوان و هیوتهدا می شود که برای خلقت و آفرینش از پیکر او یاری گرفتده انسان را میآفرینند.

148/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

با وجود تفاوت های موجود در دین مزدیسدنی و دیگدر بدین گونه که در سه اساطیر، جهان خلقت و آفرینش مادی ادیان و اساطیر دربارة آفرینش و با تمام مثبدت اندیشدی در برساخته از جسم موجودات مافوق بشری اسدت؛ بدا ایدن آفرینش مزدایی و نگدرش مطلدوبی در اسداطیر مزدیسدنان تفاوت که در اسدا طیر مزدیسدنی ایدن موجدود )کیدومر ( نسبت به آفرینش مدادی، نکتده ای کده نبایدد آن را نادیدده اهورایی و ضداهریمنی است و در جبهۀ ایزدان قدرار دارد انگاشت ارتباطی است که اهریمن و اهریمنان بدا آفدرینش و همچنین تنها به آفدرینش انسدان و برخدی موجدودات و مادی دارند. درواقع، همچون اساطیر میانرودانی و مدانوی، کددانیهددا مربددوط مددی شددود و کیهددان آفریدددة مسددتقیم که خدایان شرور به نوعی در آفدرینش دخالدت دارندد، در اهورامزداسددت. در مهرپرسددتی نیددز کدده بخددش مهمددی از اساطیر مزدایی نیز اندیشۀ آفرینش و خلقت مادی هنگامی آفرینش از جسم گاو و با قربانی کردن آن پدید می آید، این در عهن اهورامزدا نقش می بنددد کده بدا موجدودی چدون موجود از تبار دیوان قلمداد نمی شود؛ اما در اساطیر مانوی اهریمن مواجه می شود؛ به گونه ای که اگر اهریمنی وجدود و میانرودان )بابلی( آفدرینش مدادی )گیتدی و موجدودات، نداشت، اندیشۀ خلقت و به تبع آن، آفرینشدی نیدز محقدق به ویژه انسان( از جسم خدایان شرور )کینگو و تیامدات( و نمی شد؛ بنابراین آفرینش به هنگامی پدید میآید که دوران یا ساختۀ دسدت دیدوان و اهریمندان اسدت و از پوسدت و آمیختگی خیر و شر تحقق مییابد. در آیین زروانی نیدز در گوشت دیوها ساخته شده اند. البته در بین اساطیر مانوی و »مناظره آعر هرمزد و آناهید با موبد موبدان« عنوان می شود میددانرودانی نیددز ایددن تفدداوت وجددود دارد کدده در اسدداطیر که بدون به وجود آمدن اهدریمن ، آرزوی زروان، بدا همدۀ میانرودان نگرشی چندان منفی به آفدرینش مدادی و گیتدی دعاها و قربانی ها برای داشتن هرمزد، به ثمر نمدی رسدید و وجود ندارد؛ دروالی که در اسطورة مانوی به خلقت انسان بدان گونه که در »الملل و نحل« آمده است: »اما خیر و شر، و آفرینش کامفً اهریمنی نگریسته میشود. صفح و فساد و پاکی و پلیدی از امتزاج »ندور و ظلمدت « 3-3- فلسفة نگرش های مختلف به خمیر مایة وجود واصل شد، اگر این دو امتزاج نمدی یافتندد، عدالم موجدود آدمی : نمیشد«)شهرستانی، 1362 395(. یکی از بخش های مهم و جالب داستان آفرینش، بحدث از دیگر تشابهات بین اسداطیر مزدیسدنی و میدانرودانی از جنک و سرشت نخستین انسان است. در همد ۀ اسداط یر )بابلی(، یکی اینکه آفرینش مادی از تن خدایان )کینگو( یا جهان، انسان به طریقی هستی می یابد. در این بین، اندیشۀ انسان خدایان )کیومر ( و ازطریق آمیزش آنهدا بدا خداک آفرینش انسان از خداک و قائدل شددن گدل و خداک بدرای واصل می شود. در این بین در اساطیر بابلی خون خددایان جسم آدمی طبیعی ترین توجیه برای خلقدت آدمدی اسدت. با زمین که آن نیز از تن خدایی پدید آمده اسدت، آمی ختده این دیدگاه معلول نخستین تصورات بشر از طبیعت است. می شود و زن و مرد پدید میآیند و در اسدطوره مزدیسدنی مقابل دیدگان انسان همه چیز از خداک پدیدد مدی آیندد و بخشی از وجود کیومر )نطفه اش( با زمین که امشاسدپند رشد می کنند و درنهایت در خاک ناپیدا میشوند. درواقدع سپندارمذ است، آمیخته می شود و از این آمیزش نخسدتین پیشینیان، آسمان را چون موجودی نرینه و زمین )خاک( را زوج انسانی پا به گیتی می گذارند. البته دراین باره اسدطوره موجودی مادینه تصور می کردند که درنتیجۀ آمیدزش ایدن ایرانی با اسطوره سومری بیشتر مطابق اسدت؛ زیدرا اشد دو )که به صورت ریزش باران و ندزوتت جدوی از سدوی خدایان )آب( با خاک، آمیخته و انسدان زاده مدی شدود. در آسمان و به خدود پدذیرفتن تخدم نباتدات از سدوی زمدین نگرشددی دیگددر، تشددابهات و تفدداوت هددایی در آفددرینش مشاهده می شد( موجودات و ازجمله انسان، پیدا میآمدند. مزدیسددنان، مددانوی و میددانرودانی مشدداهده مددی شددوند. نمونددۀ ایددن تلفیددق و آمیختگددی را در اسدداطیری ایرانددی و

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 149

میانرودانی )سومری و بابلی( یافت می شود. به گونهای کده شروع کرده است و ویات دوباره در جهان دیگدر خواهدد 6 در اساطیر سدومری جزئدی از وجدود ایدزدان کده »اشد « داشت. آنهاست )مجیدزاده، 1379: 257( با خاکی کده »بدر بداتی اندیشۀ دیگری که مسبب خطور این اندیشده )پیددایش مغاک« است، ممزوج و انسدان آفریدده مدی شدود )هدوک، آدمی از خاک( در اعهان شد، اختراع هندر سدفالگری بدود. 31:1381(. در اساطیر بابلی، انسان درنتیجۀ آمیختن خدون به عبارتی، چرخ های سفالگری، الگویی بدرای آفدرینش از خدا )کینگو( به عنوان نیرویدی آسدمانی و خداک )نماینددة خاک است؛ یعنی انسان با مشاهده کار سفالگری و ساختن زمین( متولد می شود و در اندیشۀ مزدیسنانی )کتاب سدوم اشیاء و ظروف و شاید تندیک هایی از خاک، به ایدن درک دینکرت( نیز »نطفۀ اهورامزدا« با زمین )سپندارمد( آمیخته رسید که انسان نیز میتواند نظیر این سدفالینه هدا از جدنک 7 و کیومر )نخستین بشدر( پیددا مدی شدود و همچندین در خاک باشد . در اساطیر ایرانی کیومر هم لقب گلشداه - مرولۀ بعدی نیز این »نطفۀ کیدومر « اسدت کده درنتیجدۀ که در هدزوارش آرامدی، طیندا آمدده اسدت - دارد. اهدالی پالودگی و فرورفتن در زمین، پیدایش نخستین زوج بشری میانردوان نیز معتقد بودند خدایان بددن انسدان را از گدل را سبب میشود )یارشاطر، 1373: 527(. آ فریدهاند و بعد از خروج روح از آن، باید آن را در خداک بنابراین چنین تفسیر می شود که انسدان از زمد ین - کده نهاد تا دوباره تبدیل به خاک شود و روح است که از قبدر همانند زنی تصور شده است - زاییده می شود. الگوی این به جهان زیرین راه مییابد )Bottero,2001,p.106(. اساطیر از تولید مثل و زایش جدانوران اسدت . در ایدران و البته نباید فراموش کرد خاک و زمدین بده تنهدایی تنهدا اساطیر مزدایی، زمین همچون زنی تصور مدی شدود کده بدا ابددزار و وسددیلۀ سدداخت آدمددی نیسددتند؛ بلکدده در اندیشددۀ اهورامزدا پیوند مییابدد )یارشداطر، 1373: 527( و سدپک مزدیسنی و میانرودانی در کنار خاک از ابزار مهدم دیگدری چددون مددادری انسددان نخسددتین )کیددومر ( را مددی زایددد. یاد می شود که وتی به سبب معنوی بودن، مهم تدرین جدزء همچنین در مروله ای دیگر، این نطفدۀ کیدومر )عصدارة وجود آدمی است. این ابزار در سومر »اش ایدزدان « و در وجودِ کیومر ( پک از مرگ او با زمین )خاک(، آمیخته و بابل »خون خدایان« است که با خاک آمیخته می شدود؛ امدا از آن زوج نخستین پیدا می شود. »... طف نطفۀ گدی مدرتن در شرق این منطقه و در اساطیر مزدایی و مانوی این ابزار 5 بود که در زمین به ودیعت گذاشته شد... این نطفه پک از مهم، نور و روشنی اسدت کده بدا خداک آمیختده و سدبب چهل سال، نخستین زوج بشر )مشی و مشیانه( را به شکل پدیدآمدن آدمی می شود. بر اساس این، قسدمت مهمدی از گیاه ریواس پدید آورد« )کریستن سن، 1363: 151(. وجود آدمی از نور است؛ همانگونه که در اسداطیر مدانوی باری همان گونه که انسان از خاک پدید می آمد و متولد نیز جزء اصلی و مهم انسان ندور اسدت کده دیدوان خلدق می شد، پک از مرگ نیز در شکم خداک پنهدان مدی شدد و می کنند و با ماده آمیخته می شود. درواقع در باور مانویدان، اوتماتً بدین دلیل بود که در گذشته )عصدر آهدن( جسدد انسان که با توطئۀ دیوان و برای زنددانی کدردن ندور پدیدد آدمددی را همچددون نطفدده ای در شددکم مددادر بدده صددورت آمده است، باید بکوشد تا روزی جسم خود را )که مدادی چمباتمه زده و به والت جنیندی در دل خداک )قبدر( قدرار و یقیناً خاکی است( به خاک و نور وجودی خویش را بده می دادند و در برخی نقاط مردگان را در وفرهای خمدره ای خدای روشنی بسپرد. شکل قرار می دادند که نمادی از زهدان مادر بود. این ندوع دومین تصور مشهور برای چگونگی آفرینش آدمدی در تدفین گویای فلسفۀ مدرگ و زنددگی اسدت، تولددی ندو؛ اعهان مردم کهن که در اساطیر بازتاب یافته اسدت، تصدور بدین معنی که همین جسم با این اعتقاد زنددگی جدیدد را آفرینش انسان از »گیاهان« اسدت. ایدن اندیشده را در بدین

150/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

اساطیر مزدیسنی به وضوح – بده عندوان دومدین مرولده از نوع از ویات و پیددایش نمدود بیشدتر و آشدکارتری دارد؛ آفرینش انسان - به هنگدام تولدد زوج نخسدتین )مشدی و بدینسان که پیدایش جهان مادی و انسانها در اثر پیوند و مشیانه( مشاهده می شود؛ اما از این نوع آفرینش در اساطیر آمیزش دو غول نخستین پدید م یآیند )ویدن گرن، 1377: میانرودان خبر و گزارشدی نیسدت؛ بلکده همگدون انگداری 434(. در اسداطیر سددومری کده کاتبددان مصدری از آن یدداد آدمی با گیاه و قراردادن پیشفرض گیداهی بدرای پیددایش کرده اند، آداپا نخستین انسان سومری، آفریدة ائدا و اریددو انسان، بن مایهای آشنا نزد اقوام هند و اروپایی، بده ویدژه در خوانده م یشود؛ با این عنوان که: »پدر ]ائا فرزانگی خدود اسدداطیر یونددانی و ژرمنددی بددوده اسددت ) ,Manhardt بدو داده بود تا گشایندة رازهدا بدر زمدین باشدد... ]آداپدا p. 7-8,1875(. پدیدآمدن انسان از گیاهدان بدا مشداهدة فرزانۀ اریدو بود، آفریدة ائا تا الگوی انسانها باشد )گری، طبیعت و چرخۀ زایش و مرگ در طی تغییر فصول شدکل 1378: 62(. گرفت. دانه ای که در خاک کاشته میشدود، پدک از مددتی 3-4- فلسفه و هدد ا آفدرینش انسدان در ادیدان شروع به رشد و نمو می کندد و سداقه و بدرگ مدی دهدد و ایرانی و میانرودانی )چرایی وجود تفاوت در نگرشها بارور می شود و دیگر باره از دانه است که آفرینشی دیگدر و باورها( آغداز مددی شددود. ایددن رونددد رشددد و پیدددایش، زمینددهسدداز تفاوتی عمده و اساسی بین جهانبینی آفدرینش در اسداطیر پدیدآمدن اساطیری این چنین برای منشأ موجودات و آدمی میانرودانی و مانوی بدا جهدانبینی موجدود در اسداطیر ایراندی است. ابوریحان بیرونی به نقل از جیهدان ی از درختدی ندام )مزدیسنی( وجدود دارد و آن اینکده در اسدطوره میدانرودانی، می برد که در کنار شن های ساول دریای هند مدی رویدد و انسان آفریده م یشود تا بدرای خددایان بیگداری کندد و قدرار برگ آن به هم می پیچد و می افتد و بهصورت ماده زنبوری نیست آدمی برای کسب آسایش و آرامش خویش بکوشدد و درمی آید و می پدرد. بیروندی در تأییدد ایدن گونده پیددایش خدایان نیز او را در این امر یاری نمد یرسدانند . طبدق »هفدت مخلوقات می نویسد: »ما ویواناتی دیدیم که از نبات متولد لووۀ آفرینش« خددایان بده دنبدال مکدانی آرام بدرای زیسدتن شدند؛ سپک توالد کردند و نوع آنها باقی ماندد « )بیروندی، هستند تا بدون سختی برای ایشان فراهم آمده باشد؛ بندابراین: 8 1389: 353(. »مددردوک نخسددتین زن و مددرد را پدیددد آورد... سددال هددای پیدایش و آفرینش کیهان و موجدودات بده ویدژه انسدان بیشددماری گذشددت. مردمددان زمددین کشددتکاری آموختنددد ... بهعنوان ادامد ۀ »نسدل خددا یان« نیدز از مباودث مطدرح در مرداب ها را خشدکاندند و شدهرهای بدارودار سداختند... و در برخی تمدنها و اسطوره هاست. در اینگونده آفدرینش بدا اتاقهای آن خدایان آسایش و خرسدندی یافتندد... و مردمدان

ازدواج دو خدا یا دو غول خدای نخستین موجودات دیده زمین در محرابهای آن خوردنی و آشامیدنی م ینهادند. روزانده 10 . به جهان م یگشایند. این روایدت و ندوع از آفدرینش را در خدای خددایان »مدردوخ « را سدتایش مد یکردندد « البتده در ایران و سنت مزدیسنی بدینگونده مشداهده مد یکند یم کده اسطورة سومری با لووی که کاتبان مصری نقدل کدرده بودندد سپندارمذ، از گروه امشاسپندان، بهصورت ماده و ایزدبانوی انسان )آداپا( چون خلق می شود: »پدر ]ائا فرزانگی خود بددو زمین نمودار می شود و درنتیجۀ پیوند با اهورامزدا )خددای می دهد تا گشایندة رازها بر زمین باشدد... و تدا اینکده الگدوی بزرگ( نخسدتین انسدان )کیدومر ( را از خدویش سداطع انسانها باشد« )گری، 1378: 62(. در این روایت، آدمی گویدا م یکند کده موجدودی خداکی اسدت؛ بندابر این بده گونده ای وظیفۀ دیگری نیز دارد و به دلیل دیگری غیر از بیگاری بدرای کیومر نتیجۀ پیوند اهدورامزدا )خددای آسدمان( بدا الهدۀ خدایان ساخته می شدود. هرچندد ایدن خویشدکاری )وظیفدۀ( زمین است )یارشاطر، 1373: 527(. در آیدین مدانوی ایدن آدمی در راستای خدمت به خدایان تعبیر و تفسیر م یشود.

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 151

در بدداور مانویددان، برداشددتی از آیددین گنوسیسددم و نیددز و تنها گاه و بیگاه با دشمنان شرقی )تورانیان( درگیر بودند تلفیقی از چهارکیش زرتشتی، زروانی و عیسوی و میترایی که به مرزهای آنان چشم داشتند. بدر اسداس ایدن، پیدروان است. در این باور، بدن انسان، خالقی ایزدی نددارد؛ بلکده دین مزدیسنی که بیشتر جمعیت ایرانی را در بر می گرفت، سدداختۀ دسددت دیددوان )ضددد خدددایان( اسددت کدده بددرای جهان و زندگی را شاد و مطلوب میپنداشتند و چگدونگی زندان یکردن پاره های نور متعلق به دنید ای اید زدان، سداخته پیدددایش خددویش و جهددان مددادی را بدده دیدددة مطلددوب شده است )گری، 1378: 51(. پک انسان ها بدرای رهدایی می نگریسدتند و آن را خواسدت خددای یدا خددایان بدرای روح از بند ماده باید بکوشند و ریاضدت پیشده کنندد و از زندگی در رفاه خطاب می کردند؛ البته با توجده بده همدان خوشی و آرامش و وتی ازدواج و تولیدمثل بی بهره اند کده دشمنان که قلمدرو و آسدایش آندان را تهدیدد مدی کردندد، ابتدایی ترین نوع آرامش در زندگی و ابتدایی تدرین معندای بخشی از هدف خلقدت خدویش را بدرای جددال بدا غدم و ویات است؛ اما در دین مزدیسنی هرچند اهریمن، به طدور ناخوشی پنداشتند و درمقابل آن، ملل و اقوامی چدون اهدالی کامفً غیرمستقیم، در پدیدآمددن انسدان و آفدرینش مدادی میانرودان که در چهارراه تاریخی و محل برخورد دولدت هدا دخالت دارد و از اهداف آفرینش انسدان، بدرای مقابلده بدا و تمدن ها و تهداجم هدای اقدوام مختلدف بودندد ، درسدختی نیروهای اهریمنی است، خداوند و دیگدر ایدزدان همدواره می ز ی س ت ن د و ب د ا م ش د ق ت د م خ د و ر ب و د ن د د و ب د ه ت ب د ع آ ن ، ا ی د ن انسان را در زندگی کردن و بهبودبخشی به زندگی خدویش نارضایتی و آشفتگی زیستی خود را به مبدأ نخستین مربدوط یاری می رسدانند و پاسددار زنددگی مدادی هسدتند. »... و ساختند و هدف از خلقت خویش را بیگاری بدرای خددایان چنین گوید از آن زمان که آفرینش را پدید آوردم نده مدن پنداشتند؛ زیرا این اقوام، افزون بر درگیری های بین خدویش که هرمزدم برای نگاهبانی آفریدگان خویش بده آسدودگی )سومر و اکد( در زیر چنگال تهاجمات قوم شمالی )آشدور( نشسته ا م و ن د ه ا و ک د ه ا ه د ر ی م ن ا س د ت ، ب د ر ا ی ب د د ک ر د ن ب د ر و تاخت وتازهدای همسدایۀ جندوب شدرقی )ایدفم( همداره آفرینش« )BundahiŠn,2005;p.317(. دسترنج خویش را به باد می دادند و یا به دلیدل طغیدان هدای با توجه به مباوث فوق و در پاسخ به سؤال اصدلی کده گاه و بیگاهِ دو رود دجله و فرات، وتدی از ارتدزاق روزاندۀ چرا این تفاوت ها در اساطیر و ادیان فوق مطرح می شدود، خود محروم می ماندند و برای کسب روزی، پیوسته درصدد باید متذکر شد این ندوع نگدرش هدا نسدبت بده چگدونگی خش کردن باتفقها و کشیدن کانال و... بودند. خلقت انسان و چرایی و اهداف این آفرینش از چند جنبه البته با توجه به فرضیۀ فوق، مبنی بر تدأثیر معیشدت و بررسی می شود. نخست اینکه ملل و اقوام مختلف، بستگی موقعیت زیستی بر ندوع نگدرش بده آفدرینش و هددف از به زمان و مکان زندگی خدویش، نظدام هدا و قددرت هدای خلقت و به طورکلی جهدان بیندی مدذهبی مردمدان روزگدار واکم و همچنین با توجه بده اقتصداد و معیشدت خدویش، کهن، چگونه می تدوان بده دو بداور دیندی و نحلدۀ فکدری اندیشه ها و نگرش های متفاوت و گوناگونی مدی یابندد. در )مانوی و زروانی( نگریست کده در کندار مزدیسدنان و در این بین، با بررسی تاریخ ایران باسدتان متوجده مدی شدویم ففت ایران می زیستند و فرضیۀ فدوق را دربدارة آنهدا نیدز ایرانیان در طول تاریخ هزار و دویسدت سدالۀ خدویش )از مطرح کرد. در پاسخ گفتنی است این دو باور نیز براسداس روی کار آمدن مادها تا برآمدن اسفم( وکومت بدا ثبداتی نوع زندگی و مناطق زیستِ پیدروان خدویش، برداشدت و داشته اند و تنها چهار سلسله ایرانی و ی وکومت کوتداه نگرشی نسبت به خلقدت جهدان و خدویش یافتده بودندد؛ مدت انیرانی را تجربه کردهاند؛ بنابراین مردم این سدرزمین به گونه ای ک ه ز ر و ا ن ی د ا ن ب د ا ت و ج د ه ب د ه ا ی ن ک د ه ب ی ش د ت ر د ر م د ا د تا ودودی در آرامش و آسوده از تاخت و تازها زیستهاندد زیسته اند و وتی به عقیدة برخی این اندیشه متعلق به مغان

152/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

پددیش از زرتشددت بددود، بددا تددأثیر از اندیشدده هددای دینددی جددای دادهانددد و بررسددی ادیددان و باورهددایی کدده در ایددن همسددایگان غربددی یعنددی اهددالی میددانرودانی )گنوسیسددم، سرزمین ها پا گرفته و نمود یافدت، نشدان مدی دهندد آنچده ماندایی و عقاید عرفانی( برداشتی عرفانی و دنیاسدتیزانه از امروزه برخدی از ادیدان دربدارة گیتدی و هسدتی و فلسدفۀ تعریف زندگانی داشدته اندد؛ ازایدن رو، خلقدت خدویش را پیدایش جهان و آدمی مطرح میکنند و پیدروان آنهدا بددان نتیجۀ ش و تردید خدای بزرگ )زروان( می خواندند کده باورها پایندند، ریشه در اعمداق اسداطیر و ادیدان ابتددایی البته در امور جهان نیز دخالت نمی کند. با توجه بده اینکده کهن و نوع نگرش انسان های هزاره های پیشدین دارد و بدا اولین بار نام زروان در سنگ نوشتههایی در بینالنهدرین در اندددکی تسدداهل، خمیرمایددۀ ادیددان را در همددان باورهددای بخش نوزی )در عراق؛ کرکوک فعلدی. سدده 12 قدم( بد ه نخستین آدمی پیگیری کرد کده بدا تدأثیر از ندوع معیشدت، دست آمدده اسدت )بهدار، 1362: 122( نیدز مدی تدوان بده موقعیت زیسدتی و خصو صدیات مکدانی آنهدا پدیدد آمدده ودور زروانیان در این خطه و تأثیر از عقایدد و باورهدای است. درواقع، اندیشۀ دینی انسان بدا توجده بده زنددگی و موجددود در ایددن منطقدده تأکیددد داشددت. همچنددین ایددن مشکفت او شکل گرفته است و دین ابتددایی بده انسدانی دروالیست که اگر به باور برخی پژوهشگران بدرای زروان تعلق دارد که ساده، زودباور و وک گراست و انسان بدوی )با خصوصیاتی که در نوشته های فارسی میانه به او نسبت برای تأمین نیازها، پاسدخ بده پرسدش هدای بنیدادین عهدن داده شده است( خاستگاهی غیرایرانی )و متعلق به آسدیای خویش و رسیدن به آسایش، به نیروهای نامحسوسی پنداه غربی( قائل شویم )بهار، 1362: 123( بحث تأثیر تداریخ و می برد که به اعتقاد او در پدیده هدای طبیعدی و محسدوس نوع زیست این باورمندان بر نوع نگرش آنها به آفرینش و وجود دارند و از آنها یاری میجوید. بدینسان مناطقی که زندگی آدمی و دوری آنها از محدیط زیسدت و جهدان بیندی در مواجهه با یورشهای متعدد بدوده اندد و همدواره بدرای ایرانیان )مزدیسنان( بهتدر توجیده مدی شدود. آورنددة دیدن تداوم ویات به نبرد با دشدمنان و یدا اطاعدت از صداوبان مانوی نیز به سدبب اینکده شداهزاده ای بدود کده بدا آمددن قدرت و یا بیگاری برای آنان مجبور بودند، فلسفۀ آفرینش ساسانیان مقام و مرتبدۀ اجددادی خدود را از دسدت داده و را نتیجۀ جدال خدایان )صداوبان قددرت( پنداشدته اندد و همچنددین پدددرش او را در کددودکی بدده میددان مردمددانی در خلقدت آدمدی را بده منظدور یداری بده خداونددان بدرای میانرودان )مغتسدله و گنوسیسدم( بدرده و دنیدا را سراسدر فراهمآوردن آسایش برای آنان قلمداد کردندد؛ بداوری کده پلیدی دیده بود و زندان روح مدی پنداشدتند و همیشده در اهالی میانرودان با تأثیر از شیوة زیست خدود بددان تأکیدد وال تطهیر خویش از پلیدی مادی و گناه بودند، باوری را داشتند. با این همه، اساطیر مزدیسنی و دیدن زرتشدتی کده ترویج می کنند که در آن، انسان درنتیجدۀ جندگ و جددال در مکان و جامعه ای با ثبات بالید، در بین ادیان و اسداطیر نددور و تیرگددی و کامیددابی تدداریکی پدیددد آمددده اسددت و مطرح آن روزگدار مطلدوب تدرین نگدرش را بده هسدتی و درنتیجه، پیروان او سیه روزی خویش را بده آفریننددگان و چرایی و چگونگی خلقت خویش داشتند. همچنین گفتنی نوع پیددایش خدویش ربدط مدی دهندد و خلقدت خدود را است انسان ابتدایی با تجربیات و مشاهدات ابتدایی بدرای وصلهای ناجور و توطئه و طرح دیوان قلمداد میکردند. ول مسئلۀ آفدرینش و پیددایش خدویش کمد گرفدت و بدین طریق و البته با توجه به چگونگی زندگی خدویش و نتیجه سطح رفاه خود و جامعه، برخی خمیرمایۀ وجدودی خدود مطالعۀ تطبیقی تاریخ اساطیری ملل صداوب ندام همچدون را از خاک و با تأثیر از هنر سدفالگری موجدود، برخدی از ایران و میانرودان که در دل خویش نخسدتین تمددن هدا را گیاهان و البته بدبینان به زندگی که در میانرودان و زندگی

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 153

پر فراز و نشیب این خطه زیسته بودند، انسان را از خدون سبب نابودی همه چیز شدند، جز ی جفت انسانی که در و تن دیدو ان بده جدای آب و درنتیجدۀ جددال و سرکشدی دل درختی پنهان می شوند و از شبنم تغذیه می کنند. از این خدایان و کشتار قلمداد کردند. جفت نسلی نو از آدمی پدیدد آمدد ) Orlike,1922;15- .)16

پی نوشتها 14- نوگوآ، ایزد بانوی آفریننددة چیندی، انسدان را پیمانده 1 - در اسطوره های سامی نیز چنین آمدده اسدت: »سسدپک می زند تا اداره کننددة زمدین باشدد )کریسدتی، 1373: 82(. آدم را آفرید و ابلیک و فرزندان او را بددین کدار بددبخت زئوس در اساطیر یونانی دسدتور خلقدت انسدان را صدادر کرد« )مقدسی، 1374: 313(. می کند تا جاودانان را ستایش کند و پرستشدگاه هدا بسدازد 2- در ادیان ابراهیمی نیز ازجمله اهداف آفدرینش انسدان، )لنسین گرین، 1366: 37(. نشاندادن و آشکارکردن قدرت و توانایی خداوند است.

3- در اساطیر مصر نیز در روایتی انسدان از اشد چشدم منابع »رع« خدای خورشید، پدید میآید )ویو، 1375: 69(. 1- اباعری، یوسف و زهره بهجو، )1372(، »ادیدان جهدان 4- واژه Chaos دراصل یونانی و به معنای جرم ب یشکل باستان« جلد دوم، تهدران، مؤسسدۀ مطالعدات و تحقیقدات یا مرولۀ شکلنیافته هر چیزی است. ب ینظمی و آشدفتگ ی فرهنگی. وکمفرما بود )شروو، 1382: 55-56(. 2- ابوالقاسدمی، محسددن، ) 1390(، دید نهددا و کد ی شهددای 5- نکتۀ جالب توجه اینکه در اساطیر آفرینش یوندانی نیدز ایرانی در دوران باستان، تهران، انتشارات هیرمند. نخستین نسل آدمیان ساکن در زمین، از نسدل طدف بودندد 3- اسماعیلپور، ابوالقاسم، )1377(، اسطوره، بیان نمادین، )دوناروزنبرگ، 1374: 37(. تهران، انتشارات سروش، چاپ دوم. 6- براساس اسطورة موجود در بومیان آمریکا، زمین چهار 4- اسماعیلپور، ابوالقاسم، )1375(، اسدطورة آفدرینش در زهدان دارد که بده ارادة خورشدید انسدان هدا در چهدارمین آیین مانی، تهران، انتشارات فکر روز. زهدان شکل گرفته اند و زهدان به زهدان بات آمدده تدا بده 5- آموزگار، ژاله، )1389(، تاریخ اساطیری ایدران، تهدران، سطح زمین رسیده است )رضایی، 1383: 131(. انتشارات سمت. 7-در این باره ی اسطورة آفرینش مصری از خدایی به نام 6- باقری، مهری، )1385(، دی نهای ایران باسدتان، تهدران، خنوم نام می برد که انسان را همانند ی تندیک سفالی بدر نشر قطره. این چرخ های سفالگری می سدازد )کریسدتن سدن، 1363: 7- بلعمددی، ابددوعلی، )بددیتددا(، تدداریخ بلعمددی، تصددحیح 60؛ ویددو، 1375: 69(. در اسدداطیر یونددان نیددز زئددوس بدده محمدتقی بهار، به کوشش محمد گنابادی، تهران، زوار. پرومته فرمان می دهد کده: »بدرو و انسدان را از خداک رس 8- بندهشن فرنبد دادگی، )1390(، گزارش مهدرداد بهدار، بساز« )لنسلین گراین، 1366: 37(. تهران، انتشارات توس. 8- مردم »زولو« در آفریقای جنوبی معتقدند نخستین زن و 9- بهددار، مهددرداد، )1362(، پژوهشددی در اسدداطیر ایددران، مرد از درون ی نی بیرون آمدده اندد و در نیسدتانی خلدق تهران، انتشارات توس. شده اند. مردمان قوم مایا هم عقیدده دارندد انسد ان از زرت 10- بهددار، مهددرداد ، )1352(، »اسدداطیر ایددران « تهددران، آفریددده شددده اسددت )رضددایی، 1383: 151(. در یکددی از انتشارات وزارت فرهنگ. اسطوره های اسکاندیناوی سخن از سه زمستان می کنند که 11- بهدددار، مهدددرداد، )1376(، از اسدددطوره تدددا تددداریخ،

154/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

گردآورندة ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران، نشر چشمه. و زبانها: لسان مبین، شماره2، صص138-123. 12- بهار، مهرداد، )1387(، ادیدان آسدیایی، تهدران، نشدر 24- شاهرخی،نوشین، )1379(، اسطورة آفدرینش ، مجلده: چشمه. ادبیات و زبانها ایدران شناسد ی، شدماره 46، صدص -340 13- بیرونی، ابوریحان، )1389(، آثارالباقیده، ترجمدۀ اکبدر 352. داناسرشت، تهران، انتشارات امیرکبیر. 25- شروو، پرورس اوکتدور ، )1382(، عناصدر ایراندی در 14- پفسید، علیرضدا، ) 1390(، اسداطیر ایراندی در متدون آیین مانی، ترجمۀ محمد شکری فومش، چاپ اول، تهران، مددانوی، تهددران، پژوهشددگاه علددوم انسددانی و مطالعددات انتشارت طهوری. فرهنگی. 26- شهرسددتانی، ابددوالفتح محمدددبنعبدددالکریم، )1362(، 15- جفلی مقدم، مسعود، )1390(، تاریخ اجمدالی ادیدان توضددیح الملددل، جلددد اول، تحریددر از مصددطفی خالقددداد جهان، تهران، انتشارات سخن، چاپ دوم. هاشمی، به تصحیح و مقدمده محمدرضدا جفلدی ندائینی، 16- راشدمحصل، محمددتقی ؛ تهدامی، مرتددی ، )1387(، تهران، اقبال. »سیر تحول اساطیر ایران بر بنیاد اسطوره های پیشددادی و 27- صددفا، عبددیحاهلل، )1363(، وماسددهسددرایی در ایددران، کیانی« دو فصلنامه علمی د پژوهشی )پژوهش زبان ادبیات تهران، انتشارات امیرکبیر. فارسی(، شماره یازدهم، صص31-56. 28- عفیفی،رویم، )1348(، »آسدمان، زمدین، آب، گیداه، 17- رضابیگی، مریم، )1390(، »مقایسده تطبیقدی اسداطیر ویوان، آتدش، انسدان در آفدرینش «، جسدتارهای ادبد ی، ملددل مختلددف« )ایددران، چددین، ژاپددن، یونددان، روم، هنددد، شماره 17، صص 71-52. بینالنهرین(، فصلنامه تخصصدی ادبیدات فارسدی دانشدگاه 29- فردوسددی، ابوالقاسددم، ) 1385(، شدداهنامه، براسدداس آزاد اسفمی واود مشهد، شماره20، صص155-175. نسخۀ ژولمل، تهران، انتشارات الهام. 18- رضایی، مهدی، )1383(، آفرینش و مرگ در اساطیر، 30- کددرتیک، جددان )ویراسددته(، )1389(، » بددینالنهددرین و چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر. ایران در دوران اشکانی و ساسانی )وازندش و بداززایی در 19- روایت پهلوی )متنی به زبان فارسی میانده(، ) 1367(، ودددود 238 ق.م د 643 مددیفدی(، گزارشددی از سددمینار ترجمۀ مهشدید میرفخرایدی، تهدران، مؤسسدۀ مطالعدات و یادوارة وتدیمیر لوکدونین « ترجمد ۀ زهدرا باسدتی، تهدران ، تحقیقات فرهنگی. انتشارات سمت، چاپ اول. 20- روزنبرگ، دونا، )1374(، اسطوره های یونان، ترجمدۀ 31- کددرتیک، جددان )ویراسددته(، )1389(، » بددینالنهددرین و مجتبی عبداهللزاده، مشهد، انتشارات ترانه. ایدران در دوران هخامنشدی « )جهدان گشدایی و امپریالیسدم 21- رهام اشه، شهین سراج، )1379(، آعرباد مهراسدپندان، 539ددد331 ق.م(، ]گزارشددی از سددمینار یددادوارة وتدیمیددر تهران، مؤسسۀ انتشاراتی فروهر. لوکونین ، ترجمۀ زهرا باسدتی، تهدران ، انتشدارات سدمت، 22- ژیران.ف،تکوئددده.گ،دتپورت.ل، )1382(، اسددداطیر چاپ اول . آشددور و بابددل، ترجمددۀ ابوالقاسددم اسددماعیلپددور، تهددران، 32- کریستن سن، آرتدور، ) 1363(، نمونده هدا ی نخسدتین کاروان. انسددان و نخسددتین شددهریار در تدداریخ افسددانهای ایرانیددان، 23- سددیدی، سیدوسددین؛ علددیپددور، اسددماعیل، )1389(، ترجمۀ اومد تفدلی و ژاله آموزگار، تهران، نشرنو. »بررسی تطبیقی داسدتان آفدرینش انسدان در رواید ت هدا ی 33- کریسددتی، آنتددونی، )1373(، اسدداطیر چددین، ترجمددۀ اسطوره ای ایران و عرب«، مجله علمی - پژوهشی ادبیات باجفن فرخی، تهران، انتشارات اساطیر.

بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان / 155

34- کددزازی، میددرج فلالدددین، )1388(، »رؤیددا، وماسدده، 47- ویددو.ژ، )1375(، فرهنددگ اسدداطیر مصددر، ترجمددۀ اسطوره« تهران، انتشارت نشر مرکز. ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران، فکر روز، چاپ دوم. 35- گددری، جددان ، )1378(، »اسدداطیر خدداور نزدیدد « 48- هوک، ساموئل، )1381(، »اساطیر خاورمیانه«، ترجمۀ )بینالنهرین(، ترجمد ۀ بداجفن فرخدی ، تهدران ، انتشدارات علیاصغر بهرامی، فرنگیک مزداپور، تهدران، روشدنگران و

اساطیر، چاپ اول. مطالعات زنان. 36- گزیده های زادسپرم، )1366(، ترجمۀ محمدتقی راشد 49- یارشاطر، اوسان، )1373(، »تاریخ ملی ایران«، تداریخ محصددل، تهددران، پژوهشددگاه علددوم انسددانی و مطالعددات ایران، از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، جلد سدوم، فرهنگی. قسدمت اول، پددژوهش دانشددگاه کمبدریج، ترجمددۀ وسددن 37- گویری، سدوزان ، )1386(، »آناهیتدا در اسدطوره هدا ی انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر.

ایرانی«، تهران، انتشارات ققنوس. 50- یشتها، )1377(، تألیف و ترجمۀ ابدراهیم پدورداود، 38- تهیجدددی، شدددهف، مهرانگیزکدددار، )1387(، هویدددت تهران، انتشارات اساطیر. شناخت زن ایرانی در گستره پیش تاریخ و تاریخ، تهدران ، (.ANKLESARIA (Behramgore T.) (Tr 51- انتشارت روشنگران و مطالعات زنان. -Pahlavi Vendidad (Zand-i-jvit-dev,(1949) dat). ed. by Dinshah D. Kapadia. Bombay: 39- لنسلین گراین،راجر، )1366(، اساطیر یوندان از آغداز .Rustam J.J. Modi آفرینش تا عروج هراکلک، ترجمۀ عباس آقاجانی، تهدران، Bottero.J, )2001( Religion in Ancient 52- انتشارات سروش. Mesopotamia, published by the University of Chicago Press. 40- مجیددددزاده، یوسدددف ، )1379(، تددداریخ و تمددددن Boyce,(1975), A reader in Manichaean 53- بینالنهرین )تاریخ فرهنگی د اجتماعی( ج2، تهران، مرکدز Middle Persian and Parthian. (Acta نشر دانشگاهی، چاپ اول. Iranica, 9. Troisième Série. Textes et Mémoires, Vol. II.) Téhéran, Liège. 41- مقدسی، مطهربنطداهر، )1374(، آفدرینش و تداریخ، BundahiŠn Zoroastrische Kosmogonie 54- ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشرآگه. und Kosmologie(2005),BandI;Kritische Edition Tehran,center for the Great 42- م کال، هزیتا، )1373(، اسطوره هدا ی بدین النهریندی، Islamic Encyclopaedia,. ترجمۀ عباس مخبر، تهران، نشر مرکز. Dorsse,Jean )1960( The Secret Books 55- 43- میرشددکرایی، محمددد؛ وسددنزاده، علیرضددا، )of the Egyptian Gnostics.London, Hollis ،)1382 and carter L.t.d. »زن و فرهنگ« مقداتتی در بزرگداشدت یکصددمین سدال 56- Jackson.A.V. Williams. 1965 تولد بانو مارگارتمید، تهران، نشر نی. ) ( Researches in Manichaeism. New 44- میرفخرایددی، مهشددید، ) 1366(، آفددرینش در ادیددان، York,AMS press Inc . تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی )پژوهشگاه(. Manhardt, W., (1875), Der Baum 57- 45- وبر، هربرت جرج، )1376(، »کلیات تداریخ « ترجمد ۀ .Kultus, Berlin 58- Orlik, A., (1922), Die Sage von مسعود رجبنیا، تهران، سروش، چاپ سوم ,Weltuntergang, übersetzt von W. Ronisch 46- ویدن گرن.و، )1377(، »آیین مدانوی و زمیندۀ ایراندی .Berlin 59- Stroumsa,G.A.G,(1984), Another آن«، تاریخ ایران، از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسدانیان، Seed:Studies in Gnostic جلد سوم، قسمت دوم، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمدۀ ,Mytholigy.Leiden:E.J.Brill وسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر. (Sundermann ,Werner ,(20002 60-

156/ الهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان 1396

"MANICHEISM ii. THE MANICHEAN PANTHEON," Encyclopædia Iranica, online edition. 61- Ort, L. J. R. (1968), Mani, Manichaeism,'Religionswissenschaft', Numen, Vol. 15, Fasc. 3. Holand, pp. 191- 207.