 in memoriam Activist in de diplomatie

Max van der Stoel (1924 –2011)

Max van der Stoel bouwde in zijn lange leven van links tot rechts groot gezag op als pleitbezorger van de mensenrechten, altijd beschaafd, altijd ambitieus. Een portret van een politicus met sterke overtuigingen.

anet bleich

Max van der Stoel heeft in zijn leven veel uit­ enige onder Nederlands bestuur gebleven, tot eenlopende dingen gedaan. Als staflid van de woede en frustratie van de Indonesiërs. Joseph Wiardi Beckman Stichting stelde hij een kleine Luns, maar ook van de PvdA, wilden zestig jaar geleden al een rapport samen over uit alle macht vasthouden aan Nieuw Guinea, hervorming van de onderneming. Hij pleitte met als argument dat Nederland de Papoea’s daarin voor meer zeggenschap van de werkne- naar zelfbeschikking moest leiden. Zo niet Max mers en introductie van een commissaris die van der Stoel. In zijn nota concludeerde hij op het algemeen belang in het oog moest houden. basis van informatie uit Amerika en Engeland Het zijn ideeën die nog altijd actueel zijn. dat de nieuwe regering-Kennedy een anti- In 1958 werd Van der Stoel internationaal kolonialistische koers wilde varen en het veel secretaris van de PvdA, waardoor hij zijn al lang belangrijker vond te voorkomen dat Indonesië bestaande belangstelling voor buitenlandse hulp bij het communistische blok zou zoeken 6 politiek tot gelding kon brengen. De jeugdige dan Nederland te steunen inzake Nieuw Guinea. politicus bleek behoorlijk eigenzinnig. In 1961 In zijn aanzet tot een ¬ onvoltooid geble- schreef hij een nota over het destijds hete hang- ven ¬ autobiografie schrijft Van der Stoel: ijzer Nieuw Guinea. Dat gebied was bij de soeve- ‘Mijn slotconclusie was dat er voor Nederland reiniteitsoverdracht aan Indonesië, in 1949, als niets anders op zat dan de beslissing over de staatkundige toekomst van Nieuw Guinea aan Over de auteur Anet Bleich is auteur van ‘Joop den de Verenigde Naties over te laten. Ik kwam Uyl. Dromer en doordouwer’ (Amsterdam 2008) en persoonlijk met tegenzin tot deze conclusie. werkt momenteel aan een biografie van Max van der Zelf was ik ervan overtuigd dat het voortzetten Stoel van het Nederlands gezag gedurende een aantal Noten zie pagina 14 jaren de beste oplossing voor de Papoea’s zou

s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011) zijn geweest. “Men kan dit als verraad aan de zijn eigen inzichten. Die houding zou hem Papoea’s beschouwen”, schreef ik aan het slot binnen de PvdA ook later de nodige conflicten van mijn nota, “maar een dergelijke conclusie opleveren. berust op een denkfout. Wanneer voor onze politiek een onvoldoende internationaal steun- navo vlak bestaat, staan wij niet meer voor de vraag of wij de Papoea’s al of niet in de steek zullen De grondslag voor Max van der Stoels politieke laten. De keuze waarvoor wij dan in werkelijk- ideeën en hartstochten ¬ want ondanks zijn heid staan, is of wij vóór of ná een bij voorbaat ingehouden wijze van optreden was hij een po- uitzichtloze strijd ons bereid zullen verklaren de liticus met passie ¬ werd al in zijn vroege jeugd verantwoordelijkheid voor Nieuw Guinea op te gelegd. Als jongetje mocht hij geregeld met zijn geven”.’1 vader, die dokter was in , mee op In juli 1962 was het zover: onder zware Ame- huisbezoek en schrok hij van de armoede die rikaanse druk tekende Nederland een akkoord hij daar aantrof. Zo ontstond zijn gevoel voor waarin overdracht van Nieuw Guinea aan de vn sociale rechtvaardigheid dat hem ertoe bracht en vervolgens na een interimperiode aan Indo- om één dag na de oprichting van de Partij van nesië geregeld werd. Het was op het nippertje, de Arbeid lid te worden en dat zijn leven lang te een Indonesische militaire aanval dreigde acuut. blijven. Van der Stoels (bescheiden) rol in de kwestie Hij was nog geen negen jaar oud toen een Nieuw Guinea is in drie opzichten tekenend van zijn vaders patiënten, Marinus van der voor zijn politieke opereren: ten eerste zijn Lubbe, een radencommunist, de Duitse Rijksdag nauwgezetheid; hij wilde het naadje van de kous in brand stak bij wijze van protest tegen het aan weten en stelde zich open voor informatie die de macht komen van Hitler. Van der Lubbe werd Nederland op dat moment niet welgevallig was. gepakt, ter dood veroordeeld en opgehangen. De Ten tweede werpt zijn nota over Nieuw jonge Van der Stoel huiverde.2 Hij hield ook een Guinea licht op het realisme en pragmatisme plakboek bij over de oorlog van de Italiaanse dic- van Van der Stoel. Zijn hele loopbaan door, tator Mussolini tegen Abessinië en volgde in de late jaren dertig het nieuws uit nazi-Duitsland op de voet. De Duitse bezetting van Nederland Max van der Stoel werd niet vervulde hem met woede en met verlangen naar alleen fel anti-nazi, maar ook de verloren vrijheid. Max van der Stoel werd niet alleen fel anti- anticommunist nazi, maar ook anticommunist. Het schokte hem dat het nabijgelegen Sovjetleger niet te hulp schoot toen de Poolse bevolking van ook als hij krachtig pleitte voor handhaving Warschau in 1944 in opstand kwam. ‘Het 7 van de mensenrechten, handelde hij volgens schokkende Russische optreden in de strijd zijn aan de legendarische Franse socialistische om Warschau, gevolgd door het opleggen van leider Jean Jaurès ontleende motto: ‘Je moet communistische regimes in staten in Oost- en streven naar het ideaal, maar je baseert je op de Midden Europa die door Sovjettroepen werden werkelijkheid.’ bezet, deed mij beseffen dat na de nederlaag Ten slotte illustreert zijn standpunt over van Hitler het tegengaan van verdere Sovjetex- Nieuw Guinea ’s mans onverstoorbaarheid en pansie de belangrijkste taak van de vrije wereld koppigheid. Het feit dat prominente partij- zou worden. Het bracht mij ook ertoe (…) een genoten het totaal niet met hem eens waren, sterke voorstander te zijn van de oprichting weerhield hem er niet van vast te houden aan van de navo.’3 s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011)

Voilà. Op vijfentwintigjarige leeftijd was de de communistische regimes vanzelf opener en politieke vorming van Van der Stoel al ongeveer toleranter zouden worden. voltooid: sociaal voelend, sterk gekant tegen Vooral de eis van de Nieuw Linksers om het rechtse en linkse dictaturen en verdediger van communistische deel van Duitsland, de ddr, de rechten die burgers in democratische landen onvoorwaardelijk te erkennen en hun aandrin- genieten, maar waarnaar ook onderdanen van gen om uit de navo te stappen als dictaturen dictatoriale staten verlangend uitzien, zoals hij- als en Griekenland daar lid van konden zelf tijdens de Duitse bezetting. De strijd voor blijven, wekten bij Van der Stoel diepe ergernis. mensenrechten zou hij nooit meer loslaten. Hij deelde de afkeer van Nieuw Links van deze Sterker nog, in de ogen van de buitenwereld rechtse dictaturen, maar bleef de navo zien als werd hij de belichaming van die strijd. een onmisbaar instrument ter verdediging van de vrijheid tegenover de communistische regi- mes. Een uitspraak als van Jan Nagel in 1976, dat Van der Stoels problemen met de Berlijnse Muur ‘historisch juist’ was, maakte hem woedend. Van hun kant schilderden de de PvdA begonnen na de opkomst Nieuw Linksers Van der Stoel af als ‘rechts’ en van Nieuw Links in 1966 een ‘schoothond van Amerika’. De uit Nieuw Links afkomstige partijvoorzitter André van der Louw probeerde tevergeefs te voorkomen dat Zijn geloof in Atlantische samenwerking, Van der Stoel een post in het kabinet-Den Uyl in de noodzaak van wederzijdse afhankelijk- kreeg. heid van het grote democratische Amerika en De spanning tussen Van der Stoel en de (West-)Europa was naar zijn overtuiging nauw linkervleugel ebde weg in de tweede helft van verbonden met het opkomen voor mensenrech- de jaren tachtig. Iedereen in de PvdA blikte ten. Toch botste soms die trouw aan de navo hoopvol naar de nieuwe, hervormingsgezinde met het democratisch humanisme. Die span- Sovjetleider Gorbatsjov en ook de steun voor ning deed zich voor als hij te maken kreeg met de ‘fluwelen revoluties’ in Oost-Europa was bondgenoten die ‘our son of a bitch’ de hand algemeen. Toch zou het nog tot 2001 duren vóór boven het hoofd hielden, al ging het er dan niet de PvdA erkende dat Van der Stoel met zijn men- erg democratisch toe. Maar ook de soms heftige senrechtenbeleid iemand met grote historische confrontaties met delen van de eigen partij verdiensten was. kwamen voort uit dit spanningsveld. In de eerste twintig jaar van Van der Stoels dictatuur in griekenland actieve politieke leven speelden zulke conflicten nauwelijks. Hij en de PvdA zaten ideologisch Op 21 april 1967 pleegde een groep kolonels 8 op één lijn; na de zege op het fascisme moest onder aanvoering van George Papadopoulos het communisme worden ingetoomd. Van der een staatsgreep in Athene. Zo’n zesduizend Stoels problemen met de PvdA begonnen na de meest links georiënteerde politieke tegenstan- opkomst van Nieuw Links in 1966. De Koude ders van het nieuwe regime werden opgepakt Oorlog was over zijn hoogtepunt heen en de re- en overgebracht naar de ‘gevangeniseilanden’ belse socialistische jongeren wonden zich meer Yaros en Leros. Spoedig daarop kwam Amnesty op over de oorlog in Vietnam en het gevaar van International met een rapport over folteringen. kernwapens dan over een dreigende opmars van de Russen. Ze zwoeren bij het begrip ontspan- Den Haag, 15 april 2008. Max van der Stoel bij de ning en koesterden het nogal naïeve idee dat ambassade van Soedan in verband met een actie van als het Westen zich maar vriendelijker opstelde Amnesty International.

s & d 5/6 | 2011 foto ilya van marle | hollandse hoogte 9

s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011)

Een groot deel van de Griekse grondwet werd vaardigden, sommigen met tranen in de ogen, buiten werking gesteld, de noodtoestand werd minutenlang stonden te applaudisseren voor uitgeroepen en er kwam een avondklok. een standpunt dat ze van mij waarschijnlijk niet Begin 1968 werd Max van der Stoel aange- hadden geslikt.’6 steld als rapporteur voor de Raad van Europa In juni 1973 woonde de pas aangetreden over Griekenland. Hij maakte er meteen werk Van der Stoel voor het eerst een verga- van en bracht drie keer een bezoek aan Athene. dering van navo-ministers van Buitenlandse Daar wees hij het aanbod de Acropolis te bezoe- Zaken bij, in Kopenhagen. Zonder Griekenland ken vriendelijk maar vastberaden van de hand bij naam te noemen, stelde hij dat lidstaten zich en verlangde in plaats daarvan met politieke aan alle uitgangspunten in het navo-verdrag gevangenen te mogen spreken. De conclusies in zouden moeten houden ¬ dus ook de mensen- zijn rapportage waren snoeihard. ‘De dictatuur rechten. De interventie van Van der Stoel was in Griekenland is niet verzacht en de nieuwe ongebruikelijk. Zijn voorgangers, niet alleen grondwet komt niet overeen met de principes Luns, ook , hadden steeds van de democratie.’4 geweigerd kwesties die verband hielden met De Raad van Europa nam daarop een resolu- mensenrechten in de navo aan de orde te stel- tie aan waarin onmiddellijke terugkeer naar een len, omdat het volgens hen daarvoor niet het democratisch en parlementair systeem werd geschikte podium was. geëist. Het regime deed ostentatief alsof het niet Maar Van der Stoel kreeg bijval van vijf geraakt was. Vicepremier Pattakos vergeleek bondgenoten en sprak aansluitend met zijn de resolutie met ‘een mug op de hoorn van een Griekse collega, een gesprek dat zich volgens stier’.5 Van der Stoel liet niet los. Hij reisde twee hem kenmerkte door ‘enerzijds beleefdheid, keer naar Washington om daar te proberen anderzijds duidelijkheid’.7 Najaar 1973 maakte invloedrijke senatoren in beweging te krijgen het Griekse bewind aanstalten tot behoedzame tegen de Griekse dictatuur. De regering-Nixon liberalisering, Dat leidde tot grootscheepse oefende namelijk géén druk op Athene uit en studentenprotesten die op hun beurt de aanlei- leek best tevreden met de autoritair geregeerde ding vormden voor een nieuwe, nog radicalere bondgenoot. machtsgreep door generaal Dimitris Ioannides, Ondertussen stond Van der Stoel zelf ook hoofd van de geheime politie. Dit ultrarechtse onder druk. Binnen de PvdA groeide de aan- regime was zo onverstandig een coup van hang voor het standpunt: ‘Griekenland uit de geestverwanten op Cyprus te organiseren. Dat navo of wij eruit’. Van der Stoel vreesde dat een leidde tot een Turkse interventie en bijna tot meerderheid van het destijds binnen de partij een Grieks-Turkse oorlog. Daarna was het in een zeer machtige PvdA-congres zich hiervoor zou paar dagen afgelopen met de Griekse dictatuur. uitspreken en verzon een list. Hij nodigde een Eind augustus 1974 werd Max van der Stoel in 10 Griekse opposant en geestverwant, George Athene als een held ontvangen. Zijn aandeel in Mylonas, uit als gastspreker op het PvdA-con- het herstel van de parlementaire democratie in gres. Mylonas vond net als Van der Stoel dat de Griekenland was herkenbaar en niet gering. Griekse strijd voor democratie binnen de navo moest worden gestreden. Jaren later glunderde tsjecho-slowakije Van der Stoel nog steeds bij de herinnering. ‘Hij heeft daar een vurig betoog gehouden met als Met Tsjecho-Slowakije voelde Max van der strekking dat het zo verstandig was om binnen Stoel zich al heel lang verbonden. Als tiener de navo tegen Griekenland te vechten. Precies had hij het Akkoord van M∑nchen bewust wat ik vond, alleen dan door een Griek geformu- meegemaakt. Hij zag ook in Nederland de grote leerd. Het einde van het liedje was dat de afge- opluchting dat een oorlog was afgewend door de

s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011) concessies die Engeland en Frankrijk aan Hitler leidende figuren te zijn bij het uitstippelen van hadden gedaan ten koste van Tsjecho-Slowakije. de nieuwe koers. Hij bleek trouw te zijn geble- Vervolgens was hij er getuige van dat Praag een ven aan wat hij in 1948 in de trein tegen ons had halfjaar later door de nazi’s onder de voet werd gezegd. Maar ik bleek helaas gelijk te krijgen in gelopen en dat de wereldoorlog een paar maan- mijn pessimisme over de Sovjet-reactie op deze den daarna alsnog uitbrak. Dat was een van zijn poging tot liberalisatie van het communisme. vormende ervaringen. In de zomer van 1968 kwam een einde aan de Na de bevrijding ging hij met een delegatie Praagse lente. Russische troepen rukten het land socialistische studenten twee keer op bezoek binnen en de orthodoxe communistische koers in Praag, in 1947 en in 1948. Hij schrok van kreeg weer de overhand. Het was Hajek die in de het verschil in atmosfeer, de eerste keer was Veiligheidsraad daartegen protesteerde.’8 Tsjecho-Slowakije nog een democratie, al waren Negen jaar na de Praagse Lente manifes- teerde zich een groep dissidenten die een vreedzaam protest wilde laten horen tegen het De aandacht van de prominente gebrek aan vrijheid en de politieke willekeur. Het manifest Charta 77 verscheen in januari Europese politicus werd door 1977 en was ondertekend door een reeks politici en intellectuelen die tijdens de lente een rol dissidenten in heel Oost-Europa hadden gespeeld, onder andere Jiri Hajek, de als morele steun ervaren filosoof Jan Patocka en de schrijver Vaclav Havel. Onmiddellijk ontketende het regime een felle campagne tegen de Charta-ondertekenaars. Het de communisten een belangrijke factor. In toeval wilde dat Max van der Stoel in maart een 1948 hadden ze de macht gegrepen en werd het officieel bezoek aan Praag zou brengen. Afzeg- politieke leven geleidelijk maar genadeloos door gen was volgens het kabinet geen optie, dat hen gelijkgeschakeld. De Tsjechische sociaal- paste niet in de ontspanningspolitiek. Wel was democraten waren tot op het bot verdeeld: som- Van der Stoel van plan in het gesprek met zijn migen steunden het nieuwe bewind, anderen Tsjechische ambtgenoot Bohuslav Chnoupek het waren mordicus tegen en werden gearresteerd respect voor de mensenrechten aan de orde te of waren gevlucht. stellen, in het licht van de kort tevoren overeen- Op de terugreis ontmoette Van der Stoel een gekomen Akkoorden van Helsinki. van de studenten die hij de zomer ervoor op een Van der Stoel was aanvankelijk niet van plan conferentie was tegengekomen, Jiri Hajek. ‘Het om in Praag ook met woordvoerders van Charta kwam tot een heftige discussie. Wij verweten te spreken; zijn adviseurs hadden hem dat hem verraad aan de socialistische beginselen. afgeraden omdat het provocerend zou zijn en Hajek bezwoer ons dat het Tsjechische com- bovendien riskant voor de betrokkenen. Wel had 11 munisme niet slaafs Moskou zou volgen, maar hij als voorwaarde voor het doorgaan van zijn een eigen karakter zou hebben, waarop wij bezoek bedongen dat hij mocht meenemen wie weer zeiden dat Moskou dit nooit zou toestaan. hij wilde en elk gewenst onderwerp aan de orde Twintig jaar later, in 1968, manifesteerde zich kon stellen. Zodoende zat onder anderen de jour- tot mijn verrassing een duidelijke koerswijzi- nalist Dick Verkijk die al jaren geen visum kon ging in het Tsjechische communistische regime. krijgen omdat hij bekend stond als tegenstander De doelstelling werd nu wat communisme met van het regime, in Van der Stoels gezelschap. een menselijk gezicht werd genoemd. Niet tot Verkijk had goede contacten met de Charta- mijn verbazing bleek Hajek, inmiddels minister mensen en wist dat ze graag in contact wilden van Buitenlandse Zaken geworden, een van de komen met de bezoeker uit Nederland. Hij s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011)

drong daar bij Van der Stoel op aan, maar deze Ondanks de onschuldige inhoud van deze hield de boot af. Daarop schakelde Verkijk de conversatie was de opschudding groot. Het historicus Maarten Brands in, die in een brief gesprek haalde de wereldpers, de officiële gast- aan Van der Stoel diens pleidooi voor contact heren van Van der Stoel waren zo woedend dat met Charta ondersteunde. ‘Het zou mij pijnlijk een geplande ontmoeting met president Gustav verrassen’, aldus Brands, ‘wanneer U niet een Husak werd afgelast. Meetbare positieve invloed “onopvallende” gelegenheid zou aangrijpen op de politieke toestand in Tsjecho-Slowakije om met hen in contact te komen. Zij zijn zeer had Van der Stoels bezoek niet, maar de aan- gesteld juist op dit soort ondersteunende dacht van een prominente Europese politicus contacten met vertegenwoordigers uit het en in zijn kielzog van westerse media werd door Westen. Daar hangt huns inziens hun hele dissidenten in heel Oost-Europa wel als een zaak vanaf.’9 morele ondersteuning ervaren. Blijkbaar heeft deze brief Van der Stoel ertoe gebracht een opening voor een ontmoeting te de kwestie zorreguieta bieden. Want in een interview met de nos vóór het vertrek, op Schiphol, antwoordde hij op de de ontloken liefde tussen prins Willem-Alexan- vraag of hij ook met vertegenwoordigers van der en de Argentijnse Máxima Zorreguieta Charta zou spreken: ‘Ik zal zelf daartoe geen confronteerde de Nederlandse regering met een initiatief nemen, maar als ze contact met mij onverwacht en lastig probleem. Máxima’s vader zoeken, zal ik hen ontvangen.’ Verkijk aarzelde Jorge Zorreguieta had namelijk een vooraan- geen seconde: ‘Ik vatte dat als een signaal op. staande positie bekleed tijdens de dictatuur die Onmiddellijk na aankomst in Praag zocht ik Jiri Argentinië van 1976 tot 1983 in een verwoes- Hajek op. ( …) Maar hij werd constant bewaakt tende greep hield. Op 24 maart 1976 greep een en kon de deur niet uit.’10 De volgende ochtend groep generaals onder leiding van Jorge Videla ging Verkijk met een paar collega-journalisten de macht met de bedoeling een eind te maken langs bij Jan Patocka en vroeg hem of hij met de aan de politieke chaos in Argentinië die haast Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken burgeroorlogachtige vormen had aangenomen. wilde praten. ‘“Als dat kan, zou dat schitterend Omdat de junta met enig recht kon zeg- zijn”, antwoordde hij, en hij ging direct mee gen dat ze ingreep om de orde te herstellen en naar het hotel Intercontinental waar Van der omdat de coup anders dan die in Chili niet on- Stoel verbleef.’11 middellijk met grootscheeps openlijk bloedver- Daar sprak hij in aanwezigheid van Neder- gieten gepaard ging, bleef het protest in Europa landse en buitenlandse journalisten kort met de aanvankelijk beperkt. Dat was niet terecht, minister, die kon zien dat Patocka ‘zeer geëmo- want de Argentijnse militaire dictatuur was de tioneerd’ was. De Tsjech verklaarde dat Charta bloedigste van heel Zuid-Amerika. Het totaal 12 helemaal niet uit was op het omverwerpen van aantal slachtoffers wordt geschat tussen de het regime (wat het regime beweerde), maar vijftien- en twintigduizend. Het betrof mensen alleen streefde naar humanisering binnen het die er al dan niet terecht van werden verdacht kader van de bestaande wetgeving. Van der Stoel politieke tegenstanders van het regime te zijn; onderstreepte van zijn kant dat dit gesprek niet zij ‘verdwenen’, werden ontvoerd, gemarteld moest worden gezien als inmenging in interne in een van de 340 geheime gevangenissen en problemen van Tsjecho-Slowakije en bena- dikwijls vermoord. De sfeer in het land was drukte verder ‘dat de Nederlandse regering de sinister. ‘De hele bevolking hoorde de luidruch- uitvoering van alle verplichtingen van de slot­ tige sirenes die waarschuwden voor de langs- akkoorden van Helsinki voorstaat’, met inbegrip razende auto’s die de stad zonder nummerplaat dus van de mensenrechten.12 doorkruisten.’13

s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011)

Onder dit regime werd Jorge Zorreguieta in de stelling dat er verschillend tegen het Videla- 1976 gevraagd voor de post van subsecretario van regime kon worden aangekeken te illustreren Landbouw. Twee jaar later promoveerde hij tot verwees hij naar een ingezonden brief in een secretario, wat hij tot 1981 bleef. Zorreguieta was Argentijnse krant. Die brief bleek echter van de afkomstig uit de wereld van de landbouworga- hand van… Videla. nisaties en, volgens Latijns-Amerika-kenner Geschrokken van zijn eigen faux pas spande Michiel Baud, die op verzoek van premier Wim de prins zich vanaf dat moment in om de Kok onderzoek deed naar de rol van de toekom- kwestie van Zorreguieta’s afwezigheid te helpen stige schoonvader van de kroonprins, een echte oplossen. En zo kwam het dan op 10 maart in technocraat. Sao Paulo tijdens een onderhoud tussen Van der Stoel, Jorge Zorreguieta, Máxima en Willem- Alexander tot een happy end. Zorreguieta te- Op zijn 76ste bleek Van der Stoel kende een verklaring met als laatste punt dat hij niet aanwezig zou zijn op het huwelijk. Op zijn nog prima in staat een staaltje 76ste bleek Van der Stoel nog prima in staat een klassieke diplomatie tot een goed staaltje klassieke diplomatie tot een goed einde te brengen. einde te brengen Verdediging van mensenrechten zonder aan- zien des regimes (maar wel met oog voor wat De conclusies uit Bauds onderzoek brachten praktisch haalbaar was) was voor Van der Stoel Wim Kok tot de overtuiging dat aanwezigheid een morele imperatief. Hij was verrast, maar van Jorge Zorreguieta op het huwelijk de positie vooral verheugd, toen het ook een strategisch van Máxima in Nederland ernstig zou schaden. middel bij uitstek bleek dat de vitaliteit en het Maar hij kon de vader moeilijk verbieden het zelfvertrouwen van de Oost-Europese regimes huwelijk van zijn dochter bij te wonen. Hij zou aantastte. Met de val van de Berlijnse Muur en moeten worden overgehaald vrijwillig van zijn de daarop volgende fluwelen revoluties die in komst af te zien. Die missie vertrouwde Kok in Praag zijn vriend Havel aan het bewind brach- januari 2001 toe aan Max van der Stoel. ‘Mijn ten, kwam de droom van een vrij en vreedzaam familie begrijpt dit niet’, zei Zorreguieta. Nadat Europa binnen handbereik. Van der Stoel hem in Argentinië voorzichtig had Maar de geschiedenis bleek helemaal niet duidelijk gemaakt dat wel komen kon beteke- ten einde, zoals Van der Stoel toen in zijn nen dat er geen officiële toestemming voor het nieuwe functie als Hoge Commissaris inzake huwelijk zou worden gegeven, wilde de vader er de Minderheden met eigen ogen kon ervaren. graag ‘een paar maanden’ over nadenken.14 ‘Dit werk’, aldus Van der Stoel, ‘beoogt bij te Terug in Nederland probeerden Van der Stoel dragen aan de stabiliteit in Europa. Het was 13 en Kok het aanstaande bruidspaar te bewerken. toch veertig jaar lang een droom dat er eens Willem- Alexander en Máxima hadden aller- een Europa zou komen zonder IJzeren Gordijn, lei tussenvoorstellen bedacht en reageerden zonder tegenstelling tussen Oost en West. Toen teleurgesteld toen die van tafel werden geveegd. dat werkelijkheid was geworden, braken overal Met tegenzin kwamen ze tot de conclusie dat er intense conflicten uit. Je vraagt je dan af hoe het niets anders opzat dan dat Máxima haar vader mogelijk is dat zoiets gebeurt. En dan begrijp je zou proberen over te halen om niet te komen. dat er een geweldige golf van nationalisme over Willem-Alexander had er nog steeds de pest Europa is geslagen, wat weer nieuwe gevaren over in en op een persconferentie in New York oplevert. We maken ons niet meer ongerust beging hij daardoor een enorme blunder. Om over Sovjetraketten die op Europa zijn gericht, s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011)

maar over al die nationalistische leiders die paar stappen gevorderd. Maar het nationalisme speculeren op tegenstellingen tussen etnische heeft ook het westelijk deel van Europa bereikt, groeperingen.’15 in de gedaante van rechts-populistische partijen Dat zei Van der Stoel in 1998 en hij doelde op die aan de macht zijn (Italië), ernaar streven of het nationalisme op de Balkan en elders in Oost- er tegenaan schurken. Met die ontwikkeling zal Europa. Sindsdien is de eenwording van Europa Van der Stoel, internationalist par excellence, over de vroegere systeemgrens heen weer een beslist niet blij zijn geweest.

Noten 1 mei 2009, op het ministerie eigentijdse geschiedenis, Rijks- van Buitenlandse Zaken in Den universiteit Groningen, onder 1 Autobiografie Max van der Haag. begeleiding van prof. dr. H. Ren- Stoel, ongepubliceerd, p. 11, in: 7 Geciteerd in een Codebericht ner, ongepubliceerd, p. 43, 44, collectie Max van der Stoel. van bz, 12 juni 1973, in: collectie in: collectie Max van der Stoel. 2 Interview met Anet Bleich, 17 Max van der Stoel. 12 Notulen Ministerraad, 4 maart april 2009, op het ministerie 8 Autobiografie Max van der 1977, punt 4f Bezoek van minis- van Buitenlandse Zaken in Den Stoel, p.6. ter Van der Stoel aan Tsjecho- Haag. Autobiografie Max van 9 Brief van prof. dr. M. C. Brands Slowakije. der Stoel, p. 1. aan Meneer de Minister, 11 13 M. Baud: Militair geweld, burger- 3 Autobiografie Max van der februari 1977, in: collectie Max lijke verantwoordelijkheid. Argen- Stoel, p. 3. van der Stoel. tijnse en Nederlandse perspectieven 4 Doctoraalscriptie Tinco de 10 Ingezonden brief van Dick Ver- op het militaire bewind in Argenti- Goede, onder begeleiding van kijk in Vrij Nederland, 10 maart nië (1976-1983). Den Haag, 2001, dr. M. Kuitenbrouwer, instituut 1990. p. 19. voor Geschiedenis Rijksuniver- 11 Caroline van Reedt Dortland: 14 Baud, p. 207. siteit Utrecht, mei 1991, onge- Links denken of links doen? De 15 Interview met Jan Fred van Wij- publiceerd, p. 50, in: collectie houding van links Nederland ten nen, Vrij Nederland, 15 augustus Max van der Stoel. aanzien van de mensenrechten- 1998. 5 Idem. schendingen in Tsjecho-Slowakije 6 Interview met Anet Bleich, 1968-1989. Doctoraalscriptie

14

s & d 5/6 | 2011