in memoriam Activist in de diplomatie Max van der Stoel (1924 –2011) Max van der Stoel bouwde in zijn lange leven van links tot rechts groot gezag op als pleitbezorger van de mensenrechten, altijd beschaafd, altijd ambitieus. Een portret van een politicus met sterke overtuigingen. anet bleich Max van der Stoel heeft in zijn leven veel uit- enige onder Nederlands bestuur gebleven, tot eenlopende dingen gedaan. Als staflid van de woede en frustratie van de Indonesiërs. Joseph Wiardi Beckman Stichting stelde hij een kleine Luns, maar ook Jaap Burger van de PvdA, wilden zestig jaar geleden al een rapport samen over uit alle macht vasthouden aan Nieuw Guinea, hervorming van de onderneming. Hij pleitte met als argument dat Nederland de Papoea’s daarin voor meer zeggenschap van de werkne- naar zelfbeschikking moest leiden. Zo niet Max mers en introductie van een commissaris die van der Stoel. In zijn nota concludeerde hij op het algemeen belang in het oog moest houden. basis van informatie uit Amerika en Engeland Het zijn ideeën die nog altijd actueel zijn. dat de nieuwe regering-Kennedy een anti- In 1958 werd Van der Stoel internationaal kolonialistische koers wilde varen en het veel secretaris van de PvdA, waardoor hij zijn al lang belangrijker vond te voorkomen dat Indonesië bestaande belangstelling voor buitenlandse hulp bij het communistische blok zou zoeken 6 politiek tot gelding kon brengen. De jeugdige dan Nederland te steunen inzake Nieuw Guinea. politicus bleek behoorlijk eigenzinnig. In 1961 In zijn aanzet tot een ¬ onvoltooid geble- schreef hij een nota over het destijds hete hang- ven ¬ autobiografie schrijft Van der Stoel: ijzer Nieuw Guinea. Dat gebied was bij de soeve- ‘Mijn slotconclusie was dat er voor Nederland reiniteitsoverdracht aan Indonesië, in 1949, als niets anders op zat dan de beslissing over de staatkundige toekomst van Nieuw Guinea aan Over de auteur Anet Bleich is auteur van ‘Joop den de Verenigde Naties over te laten. Ik kwam Uyl. Dromer en doordouwer’ (Amsterdam 2008) en persoonlijk met tegenzin tot deze conclusie. werkt momenteel aan een biografie van Max van der Zelf was ik ervan overtuigd dat het voortzetten Stoel van het Nederlands gezag gedurende een aantal Noten zie pagina 14 jaren de beste oplossing voor de Papoea’s zou s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011) zijn geweest. “Men kan dit als verraad aan de zijn eigen inzichten. Die houding zou hem Papoea’s beschouwen”, schreef ik aan het slot binnen de PvdA ook later de nodige conflicten van mijn nota, “maar een dergelijke conclusie opleveren. berust op een denkfout. Wanneer voor onze politiek een onvoldoende internationaal steun- navo vlak bestaat, staan wij niet meer voor de vraag of wij de Papoea’s al of niet in de steek zullen De grondslag voor Max van der Stoels politieke laten. De keuze waarvoor wij dan in werkelijk- ideeën en hartstochten ¬ want ondanks zijn heid staan, is of wij vóór of ná een bij voorbaat ingehouden wijze van optreden was hij een po- uitzichtloze strijd ons bereid zullen verklaren de liticus met passie ¬ werd al in zijn vroege jeugd verantwoordelijkheid voor Nieuw Guinea op te gelegd. Als jongetje mocht hij geregeld met zijn geven”.’1 vader, die dokter was in Voorschoten, mee op In juli 1962 was het zover: onder zware Ame- huisbezoek en schrok hij van de armoede die rikaanse druk tekende Nederland een akkoord hij daar aantrof. Zo ontstond zijn gevoel voor waarin overdracht van Nieuw Guinea aan de vn sociale rechtvaardigheid dat hem ertoe bracht en vervolgens na een interimperiode aan Indo- om één dag na de oprichting van de Partij van nesië geregeld werd. Het was op het nippertje, de Arbeid lid te worden en dat zijn leven lang te een Indonesische militaire aanval dreigde acuut. blijven. Van der Stoels (bescheiden) rol in de kwestie Hij was nog geen negen jaar oud toen een Nieuw Guinea is in drie opzichten tekenend van zijn vaders patiënten, Marinus van der voor zijn politieke opereren: ten eerste zijn Lubbe, een radencommunist, de Duitse Rijksdag nauwgezetheid; hij wilde het naadje van de kous in brand stak bij wijze van protest tegen het aan weten en stelde zich open voor informatie die de macht komen van Hitler. Van der Lubbe werd Nederland op dat moment niet welgevallig was. gepakt, ter dood veroordeeld en opgehangen. De Ten tweede werpt zijn nota over Nieuw jonge Van der Stoel huiverde.2 Hij hield ook een Guinea licht op het realisme en pragmatisme plakboek bij over de oorlog van de Italiaanse dic- van Van der Stoel. Zijn hele loopbaan door, tator Mussolini tegen Abessinië en volgde in de late jaren dertig het nieuws uit nazi-Duitsland op de voet. De Duitse bezetting van Nederland Max van der Stoel werd niet vervulde hem met woede en met verlangen naar alleen fel anti-nazi, maar ook de verloren vrijheid. Max van der Stoel werd niet alleen fel anti- anticommunist nazi, maar ook anticommunist. Het schokte hem dat het nabijgelegen Sovjetleger niet te hulp schoot toen de Poolse bevolking van ook als hij krachtig pleitte voor handhaving Warschau in 1944 in opstand kwam. ‘Het 7 van de mensenrechten, handelde hij volgens schokkende Russische optreden in de strijd zijn aan de legendarische Franse socialistische om Warschau, gevolgd door het opleggen van leider Jean Jaurès ontleende motto: ‘Je moet communistische regimes in staten in Oost- en streven naar het ideaal, maar je baseert je op de Midden Europa die door Sovjettroepen werden werkelijkheid.’ bezet, deed mij beseffen dat na de nederlaag Ten slotte illustreert zijn standpunt over van Hitler het tegengaan van verdere Sovjetex- Nieuw Guinea ’s mans onverstoorbaarheid en pansie de belangrijkste taak van de vrije wereld koppigheid. Het feit dat prominente partij- zou worden. Het bracht mij ook ertoe (…) een genoten het totaal niet met hem eens waren, sterke voorstander te zijn van de oprichting weerhield hem er niet van vast te houden aan van de navo.’3 s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011) Voilà. Op vijfentwintigjarige leeftijd was de de communistische regimes vanzelf opener en politieke vorming van Van der Stoel al ongeveer toleranter zouden worden. voltooid: sociaal voelend, sterk gekant tegen Vooral de eis van de Nieuw Linksers om het rechtse en linkse dictaturen en verdediger van communistische deel van Duitsland, de ddr, de rechten die burgers in democratische landen onvoorwaardelijk te erkennen en hun aandrin- genieten, maar waarnaar ook onderdanen van gen om uit de navo te stappen als dictaturen dictatoriale staten verlangend uitzien, zoals hij- als Portugal en Griekenland daar lid van konden zelf tijdens de Duitse bezetting. De strijd voor blijven, wekten bij Van der Stoel diepe ergernis. mensenrechten zou hij nooit meer loslaten. Hij deelde de afkeer van Nieuw Links van deze Sterker nog, in de ogen van de buitenwereld rechtse dictaturen, maar bleef de navo zien als werd hij de belichaming van die strijd. een onmisbaar instrument ter verdediging van de vrijheid tegenover de communistische regi- mes. Een uitspraak als van Jan Nagel in 1976, dat Van der Stoels problemen met de Berlijnse Muur ‘historisch juist’ was, maakte hem woedend. Van hun kant schilderden de de PvdA begonnen na de opkomst Nieuw Linksers Van der Stoel af als ‘rechts’ en van Nieuw Links in 1966 een ‘schoothond van Amerika’. De uit Nieuw Links afkomstige partijvoorzitter André van der Louw probeerde tevergeefs te voorkomen dat Zijn geloof in Atlantische samenwerking, Van der Stoel een post in het kabinet-Den Uyl in de noodzaak van wederzijdse afhankelijk- kreeg. heid van het grote democratische Amerika en De spanning tussen Van der Stoel en de (West-)Europa was naar zijn overtuiging nauw linkervleugel ebde weg in de tweede helft van verbonden met het opkomen voor mensenrech- de jaren tachtig. Iedereen in de PvdA blikte ten. Toch botste soms die trouw aan de navo hoopvol naar de nieuwe, hervormingsgezinde met het democratisch humanisme. Die span- Sovjetleider Gorbatsjov en ook de steun voor ning deed zich voor als hij te maken kreeg met de ‘fluwelen revoluties’ in Oost-Europa was bondgenoten die ‘our son of a bitch’ de hand algemeen. Toch zou het nog tot 2001 duren vóór boven het hoofd hielden, al ging het er dan niet de PvdA erkende dat Van der Stoel met zijn men- erg democratisch toe. Maar ook de soms heftige senrechtenbeleid iemand met grote historische confrontaties met delen van de eigen partij verdiensten was. kwamen voort uit dit spanningsveld. In de eerste twintig jaar van Van der Stoels dictatuur in griekenland actieve politieke leven speelden zulke conflicten nauwelijks. Hij en de PvdA zaten ideologisch Op 21 april 1967 pleegde een groep kolonels 8 op één lijn; na de zege op het fascisme moest onder aanvoering van George Papadopoulos het communisme worden ingetoomd. Van der een staatsgreep in Athene. Zo’n zesduizend Stoels problemen met de PvdA begonnen na de meest links georiënteerde politieke tegenstan- opkomst van Nieuw Links in 1966. De Koude ders van het nieuwe regime werden opgepakt Oorlog was over zijn hoogtepunt heen en de re- en overgebracht naar de ‘gevangeniseilanden’ belse socialistische jongeren wonden zich meer Yaros en Leros. Spoedig daarop kwam Amnesty op over de oorlog in Vietnam en het gevaar van International met een rapport over folteringen. kernwapens dan over een dreigende opmars van de Russen. Ze zwoeren bij het begrip ontspan- Den Haag, 15 april 2008. Max van der Stoel bij de ning en koesterden het nogal naïeve idee dat ambassade van Soedan in verband met een actie van als het Westen zich maar vriendelijker opstelde Amnesty International. s & d 5/6 | 2011 foto ilya van marle | hollandse hoogte 9 s & d 5/6 | 2011 in memoriam Max van der Stoel (1924 –2011) Een groot deel van de Griekse grondwet werd vaardigden, sommigen met tranen in de ogen, buiten werking gesteld, de noodtoestand werd minutenlang stonden te applaudisseren voor uitgeroepen en er kwam een avondklok.