Gmina Szydłowiec Osobliwości, Zabytki, Przyroda Przewodnik Turystyczny

Gmina Szydłowiec Osobliwości, zabytki, przyroda przewodnik turystyczny

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec Osobliwości, zabytki, przyroda przewodnik turystyczny

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3 111-11-221-11-22 14:1114:11 Wydawca: © Urząd Miejski w Szydłowcu, 26-500 Szydłowiec, Rynek Wielki 1 autor tekstu - Paweł Wroński Fotografi e: Paweł Wroński, Krzysztof Prześlakowski, ze zbiorów Urzędu Miejskiego w Szydłowcu Barbara Polakowska, Andrzej Chojnacki, Wiesław Wismont, arch. Muzeum Ludowych Instrumetnów Muzycznychw Szydłowcu.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4 111-11-221-11-22 14:1114:11 SPIS TREŚCI Spis treści

Gmina Szydłowiec ...... 8 Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych ...... 42 Stara Wieś ...... 43 Szydłowieckie cuda natury ...... 10 Zamek szydłowiecki ...... 43 Pozostałości Puszczy Świętokrzyskiej ...... 12 Wokół Góry Trzech Krzyży ...... 44 Szydłowieckie kamieniołomy ...... 12 Góra Trzech Krzyży ...... 44 Garby Szydłowieckie 13 Cmentarz rzymskokatolicki ...... 45 Czerwona ziemia ...... 13 Łom na Polankach ...... 45 Kamieniołomy ...... 45 Szydłowieckie skarby kultury ...... 14 Zalew na Korzeniówce ...... 45 36 mln zł na renowację Śladami żydowskiej kultury ...... 46 szydłowieckich zabytków ...... 16 Kirkut ...... 46 Perły szydłowieckiej architektury...... 16 Kuczka z Szydłowca ...... 46 Miejska Orkiestra Dęta ...... 17 Inne pamiątki ...... 47 Judaica ...... 18 Inne pamiątki ...... 18 Przez wioski i pola ...... 48 Kraina kamiennych Madonn ...... 18 Korzeniówka i Szabasówka...... 48 Muzykanci z korzyc ...... 18 Dwór w Krzcięcinie ...... 48 Sztetl ...... 19 Korzyce ...... 50 Omięcin ...... 50 Szydłowieckie kalendarium ...... 20 Wysoka ...... 51 Figury wotywne i suplikacyjne ...... 52 Kapliczka Marianka ...... 53 Tranzytem przez Szydłowiec ...... 30 Tranzytem przez szydłowiecką gminę ...... 31 Przez zalesione wzgórza ...... 55 Stacje benzynowe ...... 31 Panorama z Altany ...... 56 Odległości z Szydłowca ...... 31 Cis pospolity (Taxus baccata L.) ...... 57 Orońsko – Centrum Rzeźby Polskiej ...... 32 Rezerwat Majdów ...... 58 Chustki – Madonna z 1898 r...... 33 Świerczek – Koszarka drogowa ...... 33 Szlak kamienia Barak – Pomnik Żołnierzy Września 1939 ...... 34 Miasto na kamieniu ...... 59 Chlewiska ...... 34 Szydłowieckie nekropolie ...... 60 Szydłówek – Kamieniołomy ...... 35 Kamieniołomy Podkowiński i Pikiel ...... 60 Jastrząb – Kościół św. Jana Chrzciciela ...... 35 Kamieniołomy Śmiłowa i Szydłówka ...... 61 Piaskowiec szydłowiecki ...... 61

Spacerem po Szydłowcu ...... 36 Znakowane Szlaki Turystyczne ...... 63 W sercu miasta ...... 37 Szlaki piesze ...... 63 Cztery rynki ...... 38 Szlaki dla rowerzystów ...... 64 Utalentowany rezydent ...... 38 Ratusz ...... 38 Szydłowiecki Informator ...... 67 Kościół parafi alny św. Zygmunta ...... 39 Wielkanocny Chrystus ...... 39 Noclegi i Gastronomia ...... 69 Mezalians magnata ...... 40 Rynkowe osobliwości ...... 40 Imprezy cykliczne ...... 76

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5 111-11-221-11-22 14:1114:11 6

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6 111-11-221-11-22 14:1114:11 WSTĘP

Ilekroć z ratuszowej wieży spoglądam na dachy kamienic, a ponad nimi na okoliczne pola i lasy, ogarniają mnie ciepłe uczucia. Napawa duma, że żyję w niewielkim mieście, o wielkiej historii. W Szydłowcu, który od kilkuset lat promieniuje na całą ziemię szy- dłowiecką. Znacznie przecież rozleglejszą niż ograniczony administracyjnymi granicami gminy skrawek historycznej Małopolski, a obecnie dużego województwa mazowieckiego. Oprócz wspaniałych zabytków takich jak gotycka fara i renesansowy ratusz, czy nie- powtarzalnej kolekcji ludowych instrumentów, mamy wiele obiektów skromniejszych. Królują wśród nich Madonny i przedstawiany po wielokroć św. Jan Nepomucen. Figury wykuto z miejscowego piaskowca – najważniejszego naturalnego bogactwa naszej gminy. Zdawałoby się. że to tylko kamień. A jednak pełni funkcję niemego ambasadora moich stron. Przecież używamy go nie tylko tu, na miejscu. Wykorzystywano go przy odbudowie stolicy i rewaloryzacji krakowskich zabytków. Przykrywa elewacje wielu współczesnych budynków. I blisko, i daleko od kamieniołomów. Zarówno już nieczynnych, położonych na terenie miasta, jak i wciąż eksploatowanych w pobliskim Śmiłowie czy Szydłówku. Wszystko co mamy jest skromnym, ale jakżeż wartościowym wkładem do skarbnicy narodowej kultury. Chciałbym żebyście i Wy, Szanowni Czytelnicy, ode- tchnęli atmosferą mojej ziemi, wypoczywali w ciszy i spokoju, z dala od wielkomiej- skiego zgiełku. Żebyście odkrywali pamiątki naszej historii i podziwiali cuda natury. Zapraszam do lektury przewodnika i wizyty w szydłowieckiej gminie.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec Gmina Szydłowiec

A B C D E F Gmina Gmina Plan miasta Szydłowiec Wieniawa Wolanów 1 Wstępny plan gruntów 1 miasta Szydłowca z 1945 r. Kirkut Bóżnica Browar Gmina Aktualny plan Szydłowca Ratusz miejski Orońsko Pomnik Tadeusza Kościuszki Słomiana 2 Kościół św. Zygmunta 2 Kirkut Bóżnica i dom Nuty Ejsenberga

Plac po kościele

1 3 3

4 4

Plac 3 Maja Gmina

6 Jastrząb

a k

ó i 5 n 5 e z r o K

a k e z r

Kolejowa

Gmina 6 6 Chlewiska

7 Gmina 7 Mirów Gmina Bliżyn

8 Gmina Skarżysko-Kamienna 8

A B C D E F

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8 111-11-221-11-22 14:1114:11 PODSTAWOWE DANE

Szydłowiec lłdhkhdleży na południowych kresach województwa mazowieckiego, k przy granicy z woje- wództwem świętokrzyskim. Jest stolicą gminy miejsko-wiejskiej i powiatu.

Szydłowiec w liczbach Powierzchnia gminy: 13.815 ha (w tym miasta 2.193 ha) Powierzchnia powiatu szydłowieckiego: 450 km2

Liczba mieszkańców gminy: 20,4 tys. Liczba mieszkańców powiatu: 41 tys.

Gminę tworzy miasto Szydłowiec (13 tys. mieszkańców*) oraz miejscowości wiejskie zgrupo- wane w 22 sołectwach: Barak (217), Chustki (415), Ciechostowice (886), Hucisko (212), Janko- wice (199), Korzyce (107), Krzcięcin (85), Łazy (393), Majdów (589), Omięcin (144), Rybianka (z miejscowościami Marywil i Długosz; 212), Sadek (957), Szydłówek I i Szydłówek II (łącznie 735), Świerczek (344), Świniów (73), Wilcza Wola (125), Wola Korzeniowa (459), Wysocko (164), Wysoka (171), Zastronie (250), Zdziechów (596).

W skład powiatu szydłowieckiego wchodzi miasto Szydłowiec i 96 wsi zgrupowanych w 88 so- łectwach (łącznie 5 gmin: Szydłowiec, Chlewiska, Jastrząb, Mirów i Orońsko).

______* liczby mieszkańców w nawiasach wg stanu z roku 2010

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 9 111-11-221-11-22 14:1114:11 Szydłowieckie cuda natury

xxxxxxxxxxxxxxxxx 10

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1010 111-11-221-11-22 14:1114:11 CUDA NATURY

Panorama Szydłowca z xxxxxxxxxxxxx

Gmina Szydłowiec ciągnie się dość wąskim pasem z północy na południe. Przebiegająca rów- noleżnikowo, niemal przez środek gminy północna krawędź Gór Świętokrzyskich jest przy- czyną sporego zróżnicowania tutejszego krajobrazu. Łagodnie pofalowane, oscylujące poniżej 200 m n.p.m. należące do Przedgórza Iłżeckiego tereny północne kontrastują ze znacznie wybitniejszymi wzgórzami południowej części gminy. Piętrzą się tam wzniesienia Garbu Gielniowskiego, kulminujące masywem Altany (408 m n.p.m.), a różnice poziomów między wierzchowinami, a obniżeniami dochodzą do 130 m.

Obie części charakteryzuje odmienna budowa Zgoła odmiennie, południowa część gminy geologiczna, której konsekwencją jest wyraź- kryje się pod płaszczem lasów. Szumią w nich ne zróżnicowanie szaty roślinnej. Północ ma przeważnie sosny i jodły z domieszką buków charakter rolniczy, choć ze względu na dość i jaworów. To pozostałość rozległej niegdyś ubogie gleby bielicowe, łąki i nieużytki prze- Puszczy Świętokrzyskiej, której drzewostan ważają nad polami uprawnymi. Za wyjątkiem uzupełniają dziś pochodzące z nasadzeń mo- 200-hektarowego kompleksu koło Omięcina, drzewie. Jedynie w masywie Altany zachowało lasów jest niewiele, a w rzadkich drzewosta- się znaczące naturalne skupisko modrzewia nach najwięcej rachitycznych brzóz i sosen. polskiego. Występują tu także liczne natural- W kępach zarośli, latem pięknymi kwiatami, ne stanowiska cisów, których drzewiaste okazy a jesienią czerwonymi owocami, przykuwa dorastają 9 m wysokości. Na stokach Garbu uwagę głóg. Widokowe wzniesienia są tutaj Gielniowskiego bierze źródła główny szydło- głównym atutem. wiecki ciek wodny – Korzeniówka.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1111 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

zzzzzzz

Niewielki fragment terenu, zwłaszcza opisany ca, Śmiłowa i Szydłówka, możemy podziwiać administracyjnymi granicami nie tworzy żad- ukryte niegdyś w głębi ziemi geologiczne war- nego odrębnego, specyfi cznego ekosystemu. stwy – największy skarb ziemi szydłowieckiej. Wręcz przeciwnie, zjawiska przyrodnicze ry- sują się wyraźniej w szerszym kontekście ziemi Pozostałości Puszczy Świętokrzyskiej szydłowieckiej. Tuż bowiem za gminną miedzą Kompleks Lasów Przysusko-Szydłowieckich spotkać można przedstawicieli ginących gatun- na Garbie Gielniowskim w rejonie wsi: Sadek, ków fauny, przede wszystkim ptaków. Nad la- Wola Korzeniowa, Rybianka, Ciechostowice, sami krąży czasem orzeł bielik, przybysz z Gór Hucisko, Łazy, Majdów oraz miasta Szydłow- Świętokrzyskich. Na stokach Skłobskiej Góry ca ma status obszaru chronionego krajobra- mają swoje rewiry cietrzewie. Przy brzegach zu. W jego granicach znajdują się rezerwaty stawów rybnych w Orońsku, Wałsnowie i Mi- przyrody, w których chroni się stanowiska rowie gniazdują charakterystyczne niegdyś dla cisów oraz naturalne skupisko modrzewia eu- wszelkich trzcinowisk bąki, bączki (oba ptaki ropejskiego. Tam także znajdują się najstarsze z rodziny czaplowatych) oraz drobne wąsatki. w gminie drzewa: pomnikowe okazy buków, Świat rzadkich ssaków reprezentują koszatki dębów i klonów, których wiek szacuje się na i popielice spotykane jeszcze pod Skłobami. 250-350 lat. Stolica gminy przysiadła na północnym skra- ju lasów, poniżej wspomnianej krawędzi Gór Szydłowieckie kamieniołomy Świętokrzyskich. W wyniku wielowiekowej Nieczynne wyrobiska Pikiel i Podkowiński eksploatacji występujących tu obfi cie i łatwo do- w południowo-zachodniej oraz na Polankach stępnych piaskowców, w wyrobiskach Szydłow- w południowo wschodniej części miasta są ni-

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1212 111-11-221-11-22 14:1114:11 CUDA NATURY

zzzzz

czym otwarta księga, z której można odczytać Czerwona ziemia dzieje ziemi. Wyrobiska podeszły wodą, two- Grunty w rejonie Omięcina są intensywnie rząc ograniczone blokami piaskowca zbiorniki. zabarwione na czerwono. Barwę glebie nadają Oprócz otaczającego szydłowiecki zamek par- występujące tam dość obfi cie rudy żelaza. Na ku i brzegów zalewu pod Górą Trzech Krzyży, pustkowiu zwanym Czerwoną ziemią próbo- kamieniołomy są dziś popularnym terenem wano na przełomie XVIII i XIX w. założyć spacerowo-rekreacyjnym. miasto Zygmuntówkę. Lokacja nie powiodła się. Garby Szydłowieckie Fragment Przedgórza Iłżeckiego rozciągają- cego się na północ od krawędzi podcinającej od północy Garb Gielniowski. Łagodnie wy- piętrzone wzniesienia zawdzięczają rzeźbę skandynawskiemu lodowcowi. Około 240 tys. lat temu lądolód zatrzymał się na północnej krawędzi Gór Świętokrzyskich. Zanim ustąpił, miażdżył warstwy skalne, tworząc drobnoziarniste piaski i żwiry, z których zbudowane są dziś Garby Szydłowieckie. Pokrywają je słabe, nie sprzyjające rolnictwu gleby. Za to malow- niczości, temu obszarowi nie można odmówić, zwłaszcza że z wierzchołków wzniesień rozta- czają się rozległe panoramy.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1313 111-11-221-11-22 14:1114:11 xxxxxxxxxxxxxxxxx

Szydłowieckie skarby kultury 14

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1414 111-11-221-11-22 14:1114:11 SKARBY KULTURY

Szydłowiec – Zamek

Niczym puzzle, mecenat właścicieli szydłowieckich dóbr, wydobycie piaskowca oraz rozwój przemysłu, tworzą bogatą historię i wpływają na kulturę szydłowieckiej gminy. W kręgu mecenatu Odrowążów, a później ich następców – Radziwiłłów, Sapiehów powstały najznacz- niejsze zabytki Szydłowca. Ukształtowany w XII/XIII w. klucz dóbr ziemskich przetrwał do połowy XIX stulecia. Jego właściciele pozyskali w tym czasie liczne królewskie przywileje dla miasta, organizowali akcje osiedleńcze na terenach wiejskich i patronowali rozwojowi miejscowego przemysłu.

Szydłowiec znalazł się w obrębie Staropol- własności ziemskiej, kolosalne znaczenie dla skiego Okręgu Przemysłowego, który do koń- rozwoju tych ziem miała gospodarcza dzia- ca XIX stulecia był największym na ziemiach łalność przybyszów: Szkotów, Włochów, polskich rejonem górniczo-hutniczym i ob- a zwłaszcza Żydów, którzy pojawili się w Szy- róbki metali. Potwierdzone dokumentami tra- dłowcu w XVI w., stając się w ciągu kilku stule- dycje wydobycia surowców i ich przetwarzania ci dominującą liczebnie oraz kulturowo grupą sięgają w regionie średniowiecza. Stanowiska etniczną i wyznaniową w regionie. archeologiczne rozrzucone po szydłowieckim Choć po ostatnim podziale administracyjnym powiecie, świadczą nawet, że dawniejszych, szydłowiecka gmina znalazła się w granicach prehistorycznych czasów. województwa mazowieckiego, historycznie Wydobywany po dzień dzisiejszy piaskowiec stanowi część Małopolski. Gmina Szydło- stał się jednym z podstawowych źródeł docho- wiec, tworząc trzon nieformalnej ziemi szy- dów. Eksportowano go bowiem, a na miejscu dłowieckiej jest jednak obszarem z pogranicza. używano w budownictwie i przy wytwarzaniu Świadczą o tym najwymowniej tereny wiejskie, wyrobów kamieniarskich – nagrobków, pomni- których kultura bliska jest należącemu do Ma- ków i rozrzuconych po całej gminie kapliczek. zowsza regionowi radomskiemu. W efekcie Oprócz aktywności przedstawicieli wielkiej urbanizacji Szydłowca i okolic, zabytki kultu-

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1515 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – ratusz miejski

ry materialnej takie jak drewniana zabudowa, ny. Warto przy tym pamiętać, że urządzone na szybko zanikają. Bardziej pieczołowicie kulty- szydłowieckim zamku Muzeum Ludowych wowane są tradycje muzyczne i folklor tanecz- Instrumentów Muzycznych jest najważniejszą tego typu placówką w kraju.

Ponad 30 mln zł na renowację Perły szydłowieckiej architektury szydłowieckich zabytków Pośród wielu zabytkowych obiektów zachowa- 16 czerwca 2011 r. w najbardziej reprezentacyjnym nych w Szydłowcu, dwa stanowią szczególnie zamkowym wnętrzu, Wicemarszałek Województwa cenną pamiątkę złotego okresu rozwoju miasta. Mazowieckiego i Członek Zarządu Województwa Ma- zowieckiego oraz Burmistrz Gminy i Miasta Szydłowiec, Wznoszący się po środku rynku renesansowy podpisali umowę na unijne dofinansowanie projektu re- ratusz należy przy tym do najcenniejszych za- witalizacji centrum Szydłowca oraz zabytkowych obiek- bytków kultury mieszczańskiej w Polsce. Fara tów miasta. Różnicę między unijną dotacją (26 mln. zł), reprezentuje późny gotyk i jest najwspanial- a kosztami zostaną uzupełnione z budżetu gminy. Łącz- szym przykładem mecenatu Odrowążów, któ- nie 30,6 mln zł przeznaczono na renowację Zamku, Ra- rzy wznosili podobne świątynie w kluczowych tusza Miejskiego, przebudowę budynku „Pod Dębem”, miejscowościach swych dóbr. Przy budowie modernizację Rynku Wielkiego, Skweru Staromiejskiego i zdobieniu sztandarowych dla miasta i gminy oraz ulicy Radomskiej, a także budowę Regionalnego budowli użyto miejscowego piaskowca. Centrum Biblioteczno-Multimedialnego. 16

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1616 111-11-221-11-22 14:1114:11 SKARBY KULTURY

Zawsze uśmiechnięta szydłowiecka Orkiestra Dęta

Miejska Orkiestra Dęta Od 1910 r. uświetnia uroczystości państwowe i kościelne, imprezy kulturalne i festyny. Uczestnicząc w przeglądach i konkursach godnie reprezentuje Szydłowiec. W 1997 r, 20 jej członków wzięło udział w odbywającym się w Warsza- wie na Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego koncercie Największej Orkiestry Strażackiej Świata, złożonej z 1500 muzy- ków (rekord wpisano do Księgi Rekordów Guinessa). Wielokrotnie nagradzana orkiestra brała udział w prestiżowych ogólnopolskich wydarzeniach. W 2000 r. Władysław Ząbkiewicz odegrał hejnał mariacki przed zamkiem królewskim w Warszawie, rozpoczynając koncert jubileuszowy „Warszawa 2000”. W tym samym roku orkiestra uczestniczyła w jubileuszowym koncercie „Strażacy Ojcu Świętemu w darze”. W pełnym składzie, orkiestra koncertuje kilkadziesiąt razy do roku. Jest chlubą miasta. W repertuarze ma oczywiście hymny, marsze i utwory sakralne. Wykonuje kompo- zycje klasyków, choćby Jana Sebastiana Bacha, nie stroni od muzyki rozrywkowej, wspomagana podczas występów głosami wokalistek. W 2008 r. nagrała swoją pierwsza płytę z kolędami. Historia zespołu rozpoczęła się ponad 100 lat temu, gdy szydłowieccy rajcy Edmund Engeman, Feliks Krzemiński, Wojciech Krzemiński, Wincenty Skrzyński, Józef Szeloch, Franciszek Wcisło i Jan Ziółkowski uzyskali od carskiego gubernatora zgodę na naukę muzyki przy straży po- żarnej w Szydłowcu. Był to pierwszy krok do stworzenia orkiestry dętej, która miała uświetniać miejskie uroczystości. 11 pierwszych instrumentów pochodziło z darów mieszczan. Pod auspicjami Straży Pożarnej orkiestra grała do 1969 r. Na ponad 20 lat patronat nad zespołem przejęły wtedy zakłady „Warel” (później „Profel”). Dyrekcja zakładów opie- kowała się orkiestrą, zatrudniając jej członków spoza Szydłowca, łożyła na remonty instrumentów, umundurowanie i diety dla muzyków. W roku 1989, gdy zakłady przeżywały załamanie finansowe, i orkiestrę przejęło miasto. Dwa lata później, rozporządzeniem burmistrza przekształcono ją w Miejską Orkiestrę Dętą. Organizacyjnie zespół podporząd- kowany jest Szydłowieckiemu Centrum Kultury – Zamek. W jego obecnym składzie jest 29 muzyków i wokalistka. Kapelmistrz Henryk Kapturski prowadzi orkiestrę od 37 lat. Wśród muzyków są także jego syn Maciej i wnuk Bartek. W orkiestrze dominują ludzie młodzi, w większości uczniowie Mariana Nowaka, grającego od 60 lat (wstąpił w szeregi zespołu jako 12-letni chłopak). Jego dziełem jest uroczysty hejnał miejski. Melodia nawiązuje do śpiewki ludowej i rozbrzmiewa z ratuszowej wieży przy specjalnych okazjach. 17

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1717 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – Kirkut

Judaica 3 tysięcy zachowanych piaskowcowych płyt Wśród zachowanych, poczesne miejsce zajmu- nagrobnych (maceb). Przede wszystkim jednak je kirkut (cmentarz żydowski) w Szydłowcu. jest pomnikiem barbarzyńsko zniszczonej pod- To jedna z największych judaistycznych nekro- czas holocaustu kultury. Pamiątką po społecz- polii w Polsce. Zachwyca ornamentyką ponad ności, która przynajmniej od XVI w. do II wojny

Sztetl Oznacza w języku jidysz miasto, miasteczko. Ma jednak głębszy sens – to żydowska wspólnota lokalna o specyficznym układzie społecznym i obyczajowości. Sztetle kontynuowały tradycje przedrozbiorowych gmin, które stanowiły zamkniętą całość. Osiedlenie się, założenie nowego warsztatu lub małżeństwo z przybyszem wymagało akceptacji zarządu gminy. Sztetl posiadało własne elity kulturalne i intelektualne, pełniące rolę lokalnych autorytetów (nie zawsze byli to ludzie bogaci). Takie zdarzenia, jak narodziny, małżeństwo, śmierć, zbiorowość przeżywała wspólnie. Opiekowano się miejsco- wymi żebrakami i chorymi. Dawało to poczucie bezpieczeństwa, z drugiej jednak strony życie każdego mieszkańca pod- dane było społecznej kontroli, a potrzebę prywatności uważano za coś podejrzanego. Statut gminy krakowskiej z 1595 ustanawiał m.in.: “Jeżeli ktoś przyjdzie do izby lub komory i zapuka, a w środku są ludzie i nie zechcą otworzyć, powinni być ukarani”. Wobec tych, którzy nie chcieli lub nie potrafili podporządkować się regułom społecznym, stosowano zróżni- cowane kary: zakaz wstępu do synagogi, pręgierz, chłostę. Najdotkliwszą z nich był cherem, wykluczenie ze wspólnoty. W 2. poł. XIX w. tradycyjne sztetl zaczęło podlegać przemianom, głównie na skutek reform wprowadzanych przez państwa zaborcze, ale także pod wpływem emancypacji i obyczajowych prądów modernizacyjnych. Skutkiem rugów była nadmierna urbanizacja Żydów, zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Sytuacja taka utrzymała się w Polsce niepodległej, np. w Łucku (woj. wołyńskie) na 21 tys. mieszkańców w latach 30. było prawie 15 tys. Żydów (ponad 70%); w Orli (Bia- łostocczyzna) mieszkało 1167 Żydów (prawie 77% populacji); w Przytyku (Kielecczyzna) – 1852 (80,5%); w Wysokiem Litewskiem (Polesie) – 1902 (90,6%). Żydowskich mieszkańców łączyło poczucie silnej więzi lokalnej, a słowo “sztetl” na- brało emocjonalnie zabarwionego znaczenia, odpowiadając dzisiejszemu terminowi “mała ojczyzna”. Mimo że to miasta, takie jak Warszawa czy Kraków, stały się centrami kultury żydowskiej, zarówno ortodoksyjnej, jak i świeckiej, w okresie międzywojennym sztetle w niczym nie przypominały sennej prowincji. Działały w nich partie polityczne, biblioteki, teatry, kina, wychodziły gazety, odbywały się popularnonaukowe odczyty, w niektórych istniały kluby sportowe. W małych, nadgranicznych Baranowiczach wychodziły dwie codzienne gazety w języku jidysz, w Kołomyi Żydzi wydawali 10 pism w języku polskim lub dwujęzycznych, a kino oraz teatr należały do właścicieli wyznania mojżeszowego. Źródło: www.sztetl.org.pl

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1818 111-11-221-11-22 14:1114:11 SKARBY KULTURY

Zespól xxxxx z Korzyc

światowej wpływała znacząco na gospodarczy działa także grupa taneczna barwnie prezentu- obraz miasteczka i kulturę ziemi szydłowieckiej. jąca dynamiczne elementy regionalnego folkloru. Ludowe zespoły śpiewacze działają w prawie Kraina kamiennych Madonn każej wsi – mamy więc także „Zdziechowian- Można tak nazwać północną część gminy, ki” ze Zdziechowa, „Kumosie” z Sadku, kapelę bowiem w każdej niemal tamtejszej wiosce Henryka Siwaka w Chustkach, kapelę Danuty wznosi się fi gura Matki Boskiej. Najczęściej i Władysława Gawędów z Wysokiej. Wszyscy ze złożonymi modlitewnie dłońmi, gdyż ka- prezentują się chętnie podaczas świąt miejskich pliczki mają charakter wotywny. Wśród wy- i uroczystości dozynkowych. konanych z miejscowego piaskowca przewa- żają fi gury XIX-wieczne. Jest jednak szereg nowszych, z początków XX stulecia oraz kilka Inne pamiątki Z lat 20. XX w. pochodzi synagoga przy ul. Garbarskiej ufundowanych po zakończeniu II wojny świa- 3. Wzniesiona przez rodzinę Ajzenbergów, stykała się z towej. Oprócz Matki Boskiej, w korowodzie ich domem. Przez pewien czas, budząc kontrowersje w kamiennych fi gur ważne miejsce zajmuje także dawnej synagodze działał pub. Obecnie mieści siedzibę postać św. Jana Nepomucena. Ośrodka Edukacyjno-Kulturalnego „Szydłowiecki Sztetl” Stowarzyszenia. Odbywają się w niej akcje artystyczne Muzykanci z Korzyc i wystawy. Na terenie gminy działa kilka zespołów folklo- Przy ulicy Słomianej stoi jeszcze kilka przedwojennych rystycznych. Sławą przerasta pozostałe kapela drewnianych domów, należących niegdyś do rodzin ży- rodziny Wyrwińskich, w której przynajmniej od dowskich. Z tragicznym wspomnieniem wiąże się ulica Kolejowa, trzech pokoleń kultywuje się tradycje muzyczne. zasłana kilkakrotnie w czasie wojny ciałami pomordo- Kunszt muzykantów z Korzyc doceniany jest na wanych. Pędzono nią Żydów na stację kolejową i ła- festiwalach folklorystycznych w kraju, a nawet dowano do bydlęcych wagonów. Miejscem równie za granicą, chociaż główną ich sceną są sale tragicznym był zamkowy dziedziniec, gdzie podczas bankietowe i weselne macierzystej gminy. Pod- akcji eksterminacyjnych przetrzymywano nawet 5 tys. stawowe instrumentarium stanowią skrzypce, stłoczonych ludzi. Pozbawieni wody i jedzenia, nie mieli harmonia pedałowa i bębenki. Od końca lat 90. nawet dostępu do urządzeń sanitarnych.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 1919 111-11-221-11-22 14:1114:11 Szydłowieckie kalendarium 20

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2020 111-11-221-11-22 14:1114:11 KALENDARIUM

Szydłowiecki ratusz na widokówce z początku XX w.

Spojrzenie na dzieje Polski z perspektywy współczesnej szydłowieckiej gminy można porównać do zaglądania przez wąskie okienko do wnętrza Biblioteki z „Imienia Róży” pióra Umberto Eco. Wydarzenia ważne dla całego kraju przeplatają się tutaj z lokalnymi, tworząc ciekawą mozaikę. Zwraca uwagę trwałość szydłowieckiego klucza, uformowanego przez Odrowążów – rodu rycerskiego, wywodzącego się najprawdopodobniej z Moraw. Herb linii, która od nazwy swych dóbr przyjmuje nazwisko Szydłowieckich, jest po dziś dzień godłem miasteczka. Niezwykle ciekawe są dzieje miejscowego przemysłu, bazującego na rudach żelaza i piaskowcu – surowcach, w które natura obfi cie wyposażyła ziemię szydłowiecką. Wędrując tutejszymi ścieżkami napotkamy liczne pamiątki przeszłości. Kalendarium ułatwi ich kojarzenie z kon- kretnymi wydarzeniami lub długofalowymi procesami historycznymi jakie zachodzą na tym malowniczym skrawku Polski.

XII wiek rzeniówki przy trakcie Końskie-Wierzbica- W Małopolsce kształtuje się rozległa domena Iłża, nieopodal wsi Szydłowiec, Odrowążowie Odrowążów. Ich ziemie granicząca od wscho- wznoszą gród obronny. Równolegle kształtuje du i południa z kompleksami dóbr biskupów się organizacja kościelna diecezji krakowskiej. krakowskich i wąchockich cystersów, a od pół- Pojawia się najstarsza na terenie dzisiejszej nocy z majątkami rodowymi Rawiczów i Ła- gminy parafi a. W Wysokiej. będziów. Osadnictwo wiejskie opiera się na prawie nie- 1360 mieckim, nasilając przez dwa następne stulecia. Kazimierz Wielki nadaje wsiom Odrowążów, Do obrony przeprawy przez rozlewiska Ko- m.in. Szydłowcowi, prawo średzkie (odmiana

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2121 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

Ulica Kąpielowa – lata 50. XX w.

prawa niemieckiego zastosowana na począt- kształcają się powoli w radę miejską z burmi- ku XIII w. w Środzie Śląskiej). Wieś uzyskuje strzem na czele. samorząd, reprezentowany przez ławę gospo- Z dokumentów wynika, że w I poł. XV w. roz- darzy. Na jej czele staje dziedziczny sołtys, wija się w Szydłowcu tkactwo, młynarstwo, sprawujący w imieniu właściciela władzę są- piwowarstwo i kamieniarstwo. Przez miasto downiczą. przebiega już wtedy szlak handlowy z Opocz- na do Iłży, Wąchocka i Bodzentyna zwany XIV wiek „starym gościńcem” oraz „trakt królewski” pro- U schyłku stulecia, na prawym brzegu Korze- wadzący do Radomia. Szereg okolicznych wsi niówki wyrasta miejska osada targowa, która należy do drobnej szlachty: Wysoka, Krzcięcin, przyjmuje taką samą nazwę jak położona kil- Ostałówek, Chustki. kaset metrów na zachód wieś Szydłowiec. Po lokacji miasta, wieś Szydłowiec określana jako Stara Wieś przekształca się w przedmie- XV wiek ście. Nadanie praw miejskich pociąga za sobą W 1427 r. właściciele dóbr szydłowieckich utworzenie parafi i. Drewniany kościół św. nadają osadzie miejskiej prawa wzorowane na Zygmunta istnieje od 1401 r. W 1493 rozpo- sandomierskich. W 1470 zatwierdza je Ka- czyna się budowa murowanej świątyni. zimierz Jagiellończyk nadając Szydłowcowi Szydłowieccy Odrowążowie piastują coraz prawo magdeburskie. Na mocy królewskiego wyższe urzędy i pomnażają fortunę. W latach statutu mieszczanie cieszą się wolnością oso- 1470-1480 Stanisław przystępuje do budowy bistą i dziedziczą grunty. Miasto uzyskuje au- zamku na miejscu wcześniejszego grodu, a jego tonomię sądową; w imieniu właścicieli prawo synowie wznoszą murowaną farę, przekształcają egzekwuje wójt. Organy samorządowe prze- zamek w rezydencję oraz rozbudowują miasto.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2222 111-11-221-11-22 14:1114:11 KALENDARIUM

Zamek Szydłowieckich i Radziwiłłów – stan przed remontem, lata 60 XX w.

XVI wiek i okolicznych wsi szlacheckich, których liczba Jeden z synów Stanisława, Krzysztof osiąga wzrasta. Na terenie karczowanych intensyw- godność kanclerza. Od 1515 r. rezyduje na nie kompleksów leśnych powstają liczne osa- Wawelu, wpływając znacząco na ówczesną po- dy przemysłowe. Osadnictwo terenów rolnych litykę Rzeczypospolitej. charakteryzują regularne układy - ulicówki, rzędówki. Osady leśne mają luźną zabudowę. 1532-1548 Sieć osadniczą uzupełniają folwarki, młyny Dobra szydłowieckie dziedziczy córka Krzysz- zbożowe, potasznie, rudy, kuźnice, huty szkła tofa, Elżbieta. Wychodząc za mąż za Mikołaja i kopalnie. Szczególnego znaczenia nabierają Radziwiłła „Czarnego”, wnosi mu je w wianie. kuźnice. Produkują około 16 ton żelaza rocz- nie. Takim samym mianem określa się także 1553 różne zakłady przetwarzające żelazo - fryszer- Ferdynand I, późniejszy cesarza nadaje Mi- ki, topornie, gwoździarnie i szabelnie, wyko- kołajowi Radziwiłłowi tytuł hrabiego na Szy- rzystujące miejscowe rudy żelaza. Surowiec dłowcu. Niemal 250 lat (do 1802 r.) kluczem występuje na głębokości 7-17 m. W miejsco- szydłowieckim włada 8 pokoleń Radziwiłłów. wym przemyśle wykorzystuje się intensywnie W peryferyjnym z perspektywy ich litewskich drewno. Karczowiska zamienia się na użytki włości Szydłowcu bywają jednak rzadko, po- rolne i pastwiska. Obszary leśne kurczą się. zostawiając zarząd administratorom, zwanym starostami lub gubernatorami szydłowieckimi. 1512 Na mocy przywileju Zygmunta I w Szydłowcu XVI - 1 poł. XVII wieku powstaje skład żelaza produkowanego w całej Okres największej prosperity Szydłowca ziemi sandomierskiej (u zbiegu ówczesnych

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2323 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiecy

Szydłowiecki Ratusz – lata 30. XX w. Szydłowiecki ratusz na widokówce z początku XX w.

ulic radomskiej i skrzyńskiej). W efekcie mia- są pożary. W 1630 r. ogień niszczy 74 domy. sto uzyskuje monopol na hurtowy handel tym Mieszczaństwo szydłowieckie tworzy nader towarem. Utrzymuje go do 1565 r., gdy Sejm barwną mozaikę narodową i wyznaniową. Już znosi w ogóle prawo składu. w 1576 r. pojawili się Szkoci, prześladowani w swoim kraju za opowiadanie się za obrząd- 1591 kiem rzymsko-katolickim. Od końca XVI w. Powołana w Szydłowcu kongregacja kupiec- osiedlają się Żydzi (w XVIII w. stanowią oko- ka otrzymuje statut. Jej powstanie jest konse- ło 25%, a w II poł. XIX niemal 74% miejskiej kwencją bogacenia się miasteczka. Podstawą populacji). W I poł. XVII w. powstaje kolonia rozwoju są przywileje, na mocy których odby- włoska, utworzona przez budowniczych zam- wają się cotygodniowe targi, a 5 razy w roku ku i ratusza. jarmark. Rośnie ranga przechodzących przez Rośnie liczba cechów. Oprócz młynarzy, pi- miasto traktów handlowych. wowarów i karczmarzy, są szewcy, krawcy, kuśnierze, kuźnicy, kowale, ślusarze, hutnicy, k. XVI - XVIII wiek konwisarze, postrzygacze, czapnicy, łaziebnicy Tereny dzisiejszej gminy Szydłowiec znajdują i przekupnie. Księgi z końca XVI w. wspomi- się w obrębie Staropolskiego Okręgu Przemy- nają także mieczników, chirurga, aptekarza, słowego, którego dynamiczny okres rozwoju mydlarza, złotnika i organmistrza oraz cech przypada na XVII i XVIII stulecie. Jeszcze zbiorowy rzemieślników kunsztu żelaznego. w XIX w. jest to najważniejszy w kraju re- W tym czasie z kuźnic, młynów, łomów pia- jon górniczo hutniczy. Największe fryszerki, skowca, hodowli, rolnictwa i czynszów dobra a później piec pracują w Stefankowie koło po- szydłowieckie przynoszą Radziwiłłom około bliskich Chlewisk. Na terenie dzisiejszej gmi- 15 tys. złotych polskich dochodu (intraty, jak ny szydłowieckiej fryszerki zlokalizowane są wówczas mawiano). w Długoszu i Kamiennej. Z drugiej strony, ziemię szydłowiecką nęka co Inwestycje w Szydłowcu, przebudowa zamku jakiś czas morowe powietrze, dając się szcze- na nowoczesną rezydencję oraz krajowe za- gólnie we znaki gęsto zaludnionemu miastecz- potrzebowanie na budulec staje się impulsem ku. W XVII w., w trakcie nieustannych wojen, do intensywniejszej eksploatacji piaskow- w które wikła się Rzeczpospolita, stacjonujące ca. Mimo to we wsiach, a nawet w mieście w Szydłowcu szwedzkie, saskie i rosyjskie woj- przeważają tańsze budynki drewniane. Plagą ska plądrują miasto.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2424 111-11-221-11-22 14:1114:11 KALENDARIUM

Reprezentacyjna sala I piętra szydłowieckiego zamku z początku XX w

1638-1649 Ostatnie akcenty złotego wieku w dziejach miasta. Szydłowiec liczy ponad tysiąc miesz- kańców. Na Rynku Wielkim powstaje okazały ratusz, a pierzeje wyznaczają kamienice najza- możniejszych mieszczan (10 budynków).

1652-1653 Epidemia dżumy, która ogarnia cały kraj po- Kościół św. Zygmunta w Szydłowcuwidokówce od strony ul.z początku Kamiennej XX naw. chłania życie 50% szydłowieckiej populacji.

1655-1660 1802 Wojna ze Szwecją prowadzi do wyludnienia Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Radzi- ziemi szydłowieckiej oraz zubożenia zarówno wiłłów rząd austriacki wystawia dobra szy- mieszczan i włościan. dłowieckie na licytację. Nabywa je Anna Sa- pieżyna, i rozpoczyna intensywną działalność 1702-1721 oświatową. Kryzys pogłębiony wojną północną przejawia się między innymi zamknięciem łomów pia- 1819 skowca, które pozostają nieczynne do połowy Właścicielka klucza zakłada przy szydłowieckim XIX w. rynku publiczną szkołę elementarną, w której pobiera nauki około 100 uczniów. Jej oświatowe 1778 działania wspiera Stanisław Staszic, zatrudniony W Szydłowcu wyodrębnia się dzielnicę ży- w roli zarządcy dóbr szydłowieckich. dowską z rynkiem (tzw. Rynek Skałeczny), bożnicą, chederem (szkołą) i mykwą (łaźnią 1809-1815 rytualną) oraz kirkutem (cmentarzem). Szydłowiec wchodzi w granice Księstwa War- szawskiego, a po klęsce Napoleona - powią- 1795 zanego unią personalną z Rosją, Królestwa Po trzecim rozbiorze Polski Szydłowiec staje Polskiego (do 1863 r., gdy Królestwo ulega się częścią monarchii habsburskiej. likwidacji).

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2525 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

Hala produkcyjna fabryki nadwozi samochodowych Braci Węgrzeckich, lata 20. XX w.

lata 20. XIX wieku wstańczych. Po starciach zbrojnych w mieście Komisja Miast Królestwa Polskiego prowadzi wybucha pożar. Straty szacuje się na przeszło planową akcję regulacyjną. Pośród 140 obję- 41 tys. złotych polskich. Ponadto, w ramach tych nią miast jest Szydłowiec. Prace prowadzi sankcji Rosjanie rekwirują żywność i furaż dla się według przygotowanych specjalnie planów koni. Po upadku powstania represjonują ak- pomiarowych. Główną ulicę, którą przeciągają tywnych uczestników. Dochodzi do areszto- wozy wyładowane wyrobami żelaznymi bru- wań, konfi skat majątku i rewizji tytułów szla- kuje się. Usuwa się przy niej podcienia i układa checkich. Handel napotyka na trudności, bo na chodniki. Następuje przełom w budownictwie. granicy z Rosją towary z Królestwa Polskiego W 1820 r. Na 256 szydłowieckich domów tyl- obłożone zostają cłem. ko 36 jest murowanych. Reszta drewniana, nie- rzadko z zagrodami i inwentarzem, bo właści- 1851 ciele utrzymują się z hodowli i prac rolniczych. Zniesienie ceł w handlu z Rosją sprzyja oży- wieniu gospodarczemu. 1828 Anna z Zamoyskich Sapieżyna sprzeda- 1860 je dobra szydłowieckie skarbowi państwa za Następuje zrównanie Żydów ze stanem miesz- 2.254.454 złotych polskich. czańskim. W Śmiłowie uruchamia się nowy łom piaskowca, który przekształci się z czasem w największy kamieniołom w regionie. 1831 W trakcie powstania listop adowego, w zakła- dach żelaznych ziemi szydłowieckiej produku- 1863 je się broń dla polskich wojsk. Ponadto ze wsi Wybucha powstanie styczniowe. Ochotnicy pobiera się rekruta i spyżę dla oddziałów po- pod dowództwem Mariana Langiewicza gro-

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2626 111-11-221-11-22 14:1114:11 KALENDARIUM

Ratusz z wieżą zniszczoną w czasie I wojny św., ok.1915 r.

madzą się w Jastrzębiu, Szydłówku i Sadku. do parcelacji folwarków, z drugiej - wymusza Langiewicz atakuje z nimi stacjonującą w Szy- wprowadzanie nowoczesnych, wydajniejszych dłowcu 2 rotę mohylewskiego pułku piechoty, form gospodarowania, hodowli i upraw. 400 żołnierzy kwaterujących w domach przy rynku, w ratuszu oraz w koszarach na obrze- 1876 żach miasta. Powstańcom udaje się wyprzeć Ma miejsce kolejny katastrofalny pożar w dzie- Rosjan, ale wkrótce tracą przewagę i rozpro- jach miasta. Płomienie trawią 85% zabudowy. szone przechodzą do działań partyzanckich. Podczas odbudowy upowszechnia się stoso- Jednym z inspiratorów i przywódców powsta- wanie miejscowego piaskowca jako materiału nia w guberni radomskiej jest szydłowiecki budowlanego, co powoduje odrodzenie prze- proboszcz Aleksander Malanowicz. W ramach mysłu wydobywczego i kamieniarstwa. popowstaniowych represji, Rosjanie pozbawia- ją go stanowiska dziekana, likwidują siedzibę 1885 dekanatu w Szydłowcu, i konfi skują majątek Powstaje kolej łącząca Dąbrowę Górniczą kościelny. z Kielcami, Radomiem i Dęblinem. Tereny dzisiejszej gminy przecinają wkrótce tory ko- 1864 lejek wąskotorowych, którymi do stacji kole- Uwłaszczeni ukazem carskim chłopi otrzy- jowej Szydłowiec dowozi się urobek z kamie- mują ziemię, na której pracowali i prawo jej niołomów, tarcicę z Aleksandrowa i wyroby dziedziczenia. Powoduje to upadek gospodarki żelazne z huty w Chlewiskach. folwarcznej opartej na pracy pańszczyźnianej. Chwieją się ekonomiczne podstawy ziemiań- XIX / XX wiek skiej egzystencji. Prowadzi to z jednej strony Przełom stuleci jest okresem intensywnego

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2727 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

rozwoju przemysłu. Gospodarcze znaczenie staje się jednak dość szybko znaczącym ośrod- cechów zanikło. Nadszedł czas fabrykantów, kiem przemysłu garbarskiego (w latach 1919- prowadzących browary, garbarnie, zakłady 1920 przy Słomianej i Zamkowej działa 11 obróbki piaskowca, zakłady metalowe, fabry- garbarni), metalowego i kamieniarskiego. kę wozów gospodarczych, hutę szkła, fabrykę kafl i, cegielnię, młyn, a przede wszystkim ka- 1928 mieniołomy. Trakt krakowski (dzisiejsza droga E77), otrzymuje nawierzchnię asfaltową. 1914-1918 Szydłowiec staje się teatrem działań zbrojnych lata 30. XX wieku tylko w początkowej fazie I wojny światowej Światowy kryzys gospodarczy powoduje zała- (lata 1914-1915). Żołnierze armii austrowę- manie rozwoju gospodarczego. gierskiej i niemieckiej polegli w czasie walk spoczywają na szydłowieckim cmentarzu. 1939-1945 Zniszczenia w gminie są w większym stop- Wybucha II wojna światowa. Na terenie gminy niu efektem taktyki wycofujących się Rosjan, toczą się w początkach września zacięte wal- którzy pozostawiają za sobą „spaloną ziemię”, ki. Ciała poległych pod Barakiem żołnierzy, aniżeli wymiany ognia. Ogromnych natomiast pochowanych na polu bitwy przenosi się w li- strat doznaje miejscowy przemysł, gdyż wojska stopadzie i grudniu na szydłowiecki cmentarz; obu stron plądrują zakłady, wywożąc urządze- w Baraku wznosi się dziś pomnik ku ich czci. nia i produkcję. Niemcy zajmują Szydłowiec 9 września 1939. Po upadku Warszawy tworzą na terenie bro- 1919 waru obóz przejściowy dla polskich żołnierzy W wolnej Polsce miejscowe zakłady i warsz- i ofi cerów. taty uruchamia się niemal od zera. Szydłowiec Lasy Przysusko-Szydłowieckie leżą na obrze- żach obszaru objętego działaniami oddziału majora Henryka Dobrzańskiego (Hubala), który odmówił kapitulacji i kontynuował wal- kę w lasach Kielecczyzny. Jednak i tutaj jego akcje pociągają za sobą krwawy odwet okupan- ta. Po 1940 r. do wojny partyzanckiej z hitle- rowcami dołączają inne oddziały formowane przez SZP i ZWZ, a później AK. Ich walkę upamiętniają liczne mogiły i kwatery na miej- scowych cmentarzach. Konspirację – również fi nansowo – wspierają właściciele ziemskich majątków. Niemcy „rozwiązują w Szydłowcu kwestię żydowską”, tworząc otwarte getto. Już pod koniec listopada 1939 nakazują Żydom noszenie opaski z Gwiazdą Dawida, a następ- nie pozbawiają praw i majątków. W 1942 r. na zamku i w strzeżonym ściśle getcie zamyka- ją ponad 16 tys. obywateli polskich wyznania mojżeszowego (w tym uciekinierów i prze- siedleńców z innych obszarów), by następnie skierować ich transportami kolejowymi do obozu zagłady w Treblince. W czasie kolejnej xxxx 28

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2828 111-11-221-11-22 14:1114:11 KALENDARIUM

akcji w 1943 r. ofi arami hitlerowców pada 5 tysięcy Żydów. Ulica Kolejowa, którą pędzono ich do wagonów zyskuje miano „krwawej drogi”. Okupant niszczy metodycznie dzielnicę żydowską i zabudowania fabryczne.

1945 Rosjanie zajmują Szydłowiec bez walki w styczniu 1945, ale bombardują miasto, za- bijając mieszkańców i własnych żołnierzy. Uszkodzeniu ulega wiele budynków, m.in. ratusz. Wojnę przetrwało 3 tysiące mieszkańców Szydłowca, w tym niewiele ponad 100 Żydów (przed wojną stanowili ponad 70% miejskiej populacji). Kształtuje się władza ludowa. Członkowie AK są prześladowani i represjo- nowani. Ze zubożałego i zniszczonego obszaru ludność emigruje na ziemie zachodnie. Wnętrze prezbiterium kościoła św. Zygmunta z ołtarzem głównym i balustradą na widokówce z początku XX w. czasy PRL Władza ludowa przeobraża cywilizacyjnie zie- mię szydłowiecką, upowszechniając oświatę, Dziś zamek jest także siedzibą wielu organiza- elektryfi kując miejscowości i budując drogi. cji i instytucji, działających pod egidą Szydło- Pozyskiwaniu potrzebnych surowców towa- wieckiego Centrum Kultury. rzyszy proces nacjonalizacji zakładów prze- mysłowych i prywatnej własności ziemskiej. lata 90. XX wieku Na ich miejsce powstają państwowe z najwięk- Przełom ustrojowy przynosi wolne wybory szym przedsiębiorstwem – Szydłowieckimi parlamentarne. Powołuje się samorząd tery- Zakładami Kamienia Budowlanego. Pozyski- torialny i cyklicznie przeprowadza wybory do wany przez nie surowiec służy m.in. do odbu- władz lokalnych. Szydłowiec wkracza na dro- dowy Warszawy. gę wolnorynkowych i demokratycznych prze- W 1967 r. miasto zdobywa tytuł Mistrza Go- mian. Własność prywatna i aktywność gospo- spodarności. darcza znowu zaczynają odgrywać znaczenie. Restauruje się szydłowieckie zabytki, ale zruj- Szydłowiec staje się stolicą gminy miejsko- nowaną stylową zabudowę uzupełnia i moder- wiejskiej i powiatu, objętych od 1 stycznia nizuje wznosząc typowe dla okresu PRL pu- 1999 r. granicami dużego województwa mazo- dełkowate pawilony, a później wielorodzinne wieckiego. domy mieszkalne. Po dziś dzień osiedla blo- ków z wielkiej płyty rozkładają się pierście- pierwsza dekada XXI wieku niem wokół szydłowieckiej starówki. W 2004 r. miasto otrzymuje Nagrodę Gospo- darczą „Skrzydła”. W 2005 pełni rolę Stolicy 1975 Kulturalnej Mazowsza, w 2007 otrzymuje tytuł Na szydłowieckim zamku rozpoczyna działal- „Gminy Fair Play”. Najwięcej nagród przynosi ność Muzeum Ludowych Instrumentów Mu- rok 2009. Szydłowiec zostaje uznany „Mazo- zycznych, jedna z najważniejszych placówek wiecką Gminą Roku” i otrzymuje tytuł z certy- w regionie, niepowtarzalna w skali kraju. fi katem „Gmina Atrakcyjna Turystycznie”.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 2929 111-11-221-11-22 14:1114:11 Tranzytem przez Szydłowiec

xxxxxxxxxxxxxxxxx 30

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3030 111-11-221-11-22 14:1114:11 TRANZYTEM PRZEZ....

Szydłowiec – Zegar słoneczny z ratoszowej wieży

Tranzytem przez szydłowiecką gminę Stacje benzynowe Najważniejszą arterią komunikacyjną jest Szydłowiec, ul. Kościuszki 124 droga krajowa nr 7 (E77): Warszawa-Rado- Szydłowiec, ul. Kościuszki 223 m-Kraków. Przebiega przez gminę niemal po- Barak (przy E77, całodobowa) łudnikowo, przecinając wschodnie jej obszary. Zdziechów (przy E77, całodobowa) Osią komunikacji wewnętrznej jest droga wo- jewódzka nr 727 łącząca Szydłowiec z Chle- wiskami na zachodzie (kierunek Przysucha) Odległości* z Szydłowca i Jastrzębiem na wschodzie (kierunek Wierz- Warszawa: 137 km bica). Orońsko leży przy szosie E7 na północ Łódź: 143 km od Szydłowca. Dojazd do Mirowa odbywa się Kraków: 165 km drogami lokalnymi. Drogi gminne są sukce- Radom: 29 km sywnie modernizowane z funduszy gminy, Skarżysko-Kamienna: 16 km przy wsparciu województwa mazowieckiego. Chlewiska: 8,5 km Jastrząb: 8 km Przez gminę przebiega także linia kolejowa Mirów: 16 km (Radom - Skarżysko Kamienna), ale położenie Orońsko: 16 km oddalonej aż o 5 km na wschód od centrum Przysucha: 28 km miasteczka stacji, pomniejsza znaczenie tego Wierzbica: 18 km środka publicznej komunikacji. ______* www.viamichelin.pl

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3131 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

Orońsko – Centrum Rzeźby Polskiej

Przez stulecia Szydłowiec emanował ekonomicznie i kulturalnie na okolicę. W efekcie, w miej- scowościach rozrzuconych również poza granicami dzisiejszej gminy znajdziemy obiekty związane z historią miasteczka i ziemi szydłowieckiej. Niegdyś losy tych zdawałoby się od- rębnych miejscowości łączył fakt przynależności do wielkiego majątku ziemskiego, pozosta- jącego w rękach najpotężniejszych rodów Rzeczypospolitej. Współcześnie miejsca te pozostają w obszarze turystycznego poznania, rozciągającym się wokół Szydłowca, łatwo z miasteczka dostępnych. Podróżując drogami E77 i 727 zwróćmy na nie uwagę.

Orońsko Imponująca kolekcja muzeum liczy obecnie 621 Centrum Rzeźby Polskiej rzeźb, obiektów i instalacji. Ponadto 173 ekspo- Mieści się w zespole pałacowym rozbudowa- naty są bezterminowymi depozytami, a zbiory nym przez malarza Józefa Brandta. Urzeczony wzbogacają jeszcze rysunki, obrazy i tkaniny krajobrazem i kulturalną atmosferą ziemiań- artystyczne w liczbie około 70. W latach 1989- skiego dworu, artysta osiadł tu poślubiwszy 1992 wzniesiono nowy gmach Muzeum Rzeź- wdowę po przyjacielu. Goszcząc innych ar- by Współczesnej i zaaranżowano stałą wysta- tystów na przełomie XIX i XX stulecia uczy- wę rzeźby parkowej. Wśród 97 wystawionych nił z Orońska ważny ośrodek sztuki polskiej. w parku eksponatów znajduje się fi gura Hera- W 1965 r. miała miejsce pierwsza wystawa klesa z Anteuszem, pochodząca z parku Radzi- rzeźby, urządzona w plenerze, w parku. Jako wiłłów otaczającego szydłowiecki zamek. stała placówka, muzeum funkcjonuje od 1981 CRP można zwiedzać codziennie oprócz po- r., a jego działalność wspiera powołana do życia niedziałków (www.rzezba-oronsko.pl oraz pod koniec lat 90. fundacja im. Józefa Brandta. www.sculpture.art.pl).

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3232 111-11-221-11-22 14:1114:11 TRANZYTEM PRZEZ....

Świerczek – Koszarka drogowa

Chustki – Madonna z 1898 r. Spośród miejscowej zabudowy wyróżniają go Wyrzeźbiona z miejscowego piaskowca Ma- rytmiczne podziały elewacji i arkadowe obra- donna stała się obiektem kultu i pielgrzymek mienia okien. Zamieszkujący koszarkę urzęd- w okresie międzywojennym. Z opowieści na- nik odpowiadał za stan powierzonego mu ocznych świadków wynikało, że Matka Boska odcinka traktu. Podobny obiekt zachował się płacze krwawymi łzami. Kościół nie uznał w pobliskim Dobrucie, w gminie Orońsko. cudu, a prowadzone badania naukowe nie doprowadziły do wyjaśnienia przyczyn nie- Chustki – Madonna z 1898 r. zwykłego zjawiska. Gdy wybuchła II wojna światowa, Madonna z Chustek przestała pła- kać. Przyjmuje się więc, że chciała ostrzec ludzi przed nadciągającym niebezpieczeństwem, jednak jej znaki nie zostały właściwie odczyta- ne. Figura znajduje się po prawej stronie trasy E77 (w kierunku z Radomia do Szydłowca), tuż za skrzyżowaniem z lokalną drogą do Zdziechowa. Nieco wcześniej zielona tabli- ca informuje, że wjeżdżamy w granice gminy Szydłowiec.

Świerczek – Koszarka drogowa Dom dróżnika wzniesiony w 1840 r. przy drodze państwowej z Warszawy do Krakowa.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3333 111-11-221-11-22 14:1114:11 Gmina Szydłowiec

Barak – Pomnik Żołnierzy Września 1939

W Świerczku na uwagę zasługuje równierz drugiej połowy XVIII w. Tutejsza gałąź rodu wotywna fi gura Matki Boskiej z 1903 r. Stoi przyjęła od nazwy miejscowości nazwisko przed Zajazdem „Świerczek”, po prawej stro- Chlewiccy. To oni około 1605 r. wznieśli istnie drogi E77 (w kierunku z Szydłowca do niejący po dziś dzień dwór obronny, przebu- Radomia). dowując starszą fortalicję. Jednym z głównych źródeł dochodów ich rozległych dóbr była Barak produkcja żelaza. W dymarkach, kuźnicach Pomnik Żołnierzy Września 1939 wodnych, a wreszcie w wielkich piecach i fry- Jedno z ważniejszych miejsc pamięci związane szerkach. Sięgające średniowiecza tradycje z wojną obronną we wrześniu 1939 r. W tym przemysłowe kontynuowali późniejsi właści- rejonie, należące do 36 dywizji piechoty pułki ciele wsi. W 1892 r. wzniesiono tutaj ostatni 163 i 165 odpierały ataki niemieckich oddzia- na ziemiach polskich zakład wielkopiecowy, łów pancernych. Poległo 124 polskich żołnie- wykorzystujący przy wytopie surówki węgiel rzy. Ich kwatery znajdują się na szydłowieckim drzewny. Chlewicki wielki piec o wydajności cmentarzu parafi alnym. Monument usytu- 13 ton surówki na dobę wygaszono dopiero owany jest po prawej stronie trasy E77 (w kie- w 1940 r. Ciekawym zabytkiem jest też miej- runku Skarżyska-Kamiennej od Szydłowca), scowy kościół parafi alny św. Stanisława roz- przy parkingu samochodowym. budowany na początku XVI w. przez Odro- wążów, kilkakrotnie modyfi kowany w XVII Chlewiska i XVIII stuleciu. Na szczególną uwagę we Zapewne najciekawsza miejscowość w pobli- wnętrzu kościoła parafi alnego zasługują ka- żu Szydłowca, która swą świetność zawdzię- mienne nagrobki i piękna madonna z ołtarza cza, Odrowążom, władającym nią od XIII do głównego – gotycka rzeźba Matki Boskiej

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3434 111-11-221-11-22 14:1114:11 TRANZYTEM PRZEZ....

Chlewiska – Pałac Odrowążów

z Dzieciątkiem, wykonana z lipowego drew- Jastrząb – Kościół św. Jana Chrzciciela na około 1430 r. Otoczony pięknym parkiem Wzniesiony na szczycie jednego ze wzgórz, na zamek w Chlewiskach mieści dziś luksusowy miejscu drewnianej budowli z XV w., imponuje hotel, centrum konferencyjne i SPA (www. monumentalną bryłą. Zręby świątyni pochodzą manorhouse.pl), a Zabytkowa Huta Żelaza z 1677 r. Jednak współczesny wygląd jest dzie- – oddział warszawskiego Muzeum Techni- łem Jarosława Wojciechowskiego, który dokonał ki. Hutę można zwiedzać codziennie oprócz przebudowy w latach 1909-1928. Nadając bryle poniedziałków i świąt urzędowych (www.mu- neoromański kształt, architekt wykorzystał szy- zeum-techniki.waw.pl). dłowiecki piaskowiec, wydobywany w pobliskich łomach w Śmiłowie i Szydłówku. Szydłówek – Kamieniołomy W okolicach Śmiłowa i Szydłówka rozciąga się największy współczesny rejon eksploatacji Jastrząb – Kościół św. Jana Chrzciciela szydłowieckiego piaskowca. Do poszczegól- nych zakładów, zarówno prywatnych jak i pań- stwowych kierują widoczne z drogi nr 727 tablice. W konsekwencji, w okolicy Szydłowca i Jastrzębia rozwinęły się zakłady kamieniarskie, wykonujące zarówno wykończeniowe prace budowlane (elewacyjne), galanterię – od detali zdobniczych do wykorzystania w domu lub ogrodzie, po płyty nagrobne, jak i zajmują- ce się konserwacją kamienia.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3535 111-11-221-11-22 14:1214:12 Spacerem po Szydłowcu

xxxxxxxxxxxxxxxxx 36

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3636 111-11-221-11-22 14:1214:12 SPACEREM PO....

Szydłowiec – Kościół p.w. św Zygmunta

Zwiedzając miasteczko o wspaniałych zabytkach poznamy jego historię i naturalne warunki, w których się rozwinęło. W siegającym bowiem średniowiecza układzie urbanistcznym, w po- szczególnych budowlach i przbiegu ulic, czytamy niczym w otwartej księdze. Jej najważniejsze rozdziały dotyczą podstaw rozwoju, który opierał się na nadawanych przez właścicieli pra- wach, potwierdzanych później królewskimi przywilejami. Żydowskiej kultury, która pojawi- ła się tutaj pod koniec XVI w., a odeszła w przeszłość bestialsko zniszczona przez hitlerowców w czasie holocaustu. Miiejscowego rzemiosła i przemyłu, w którym kluczową rolę odgrywa po dziś dzień wydobycie i obróbka piaskowca. Niezwykle ciekawe pod względem geologicznym, nieczynne już kamieniołomy, z zabytków kultury przemysłowej, przekształcają się na naszych oczach w sanktuaria przyrody. Najciekawsze miejsca łączy ścieżka edukacyjna, przy której ustawiono tablice informacyjne. W niniejszym przewodniku miasteczko przedstawione jest w trzech odłsonach. W pierwszej - centrum z najważniejszymi obiektami historycznymi. W drugiej - południowa część, w której odkrywamy geologiczną przeszłość oraz skarb ziemi szydłowieckiej jaki stanowią zasoby piaskowca. Tematem trzeciej są ślady nieistniejącej już kultury szydłowieckich Żydów.

W sercu miasta ratusz i fara świadczą o pozycji jaką wówczas Centrum Szydłowca jest żywą ilustracją XVI- zajmowało. Rynek Wielki - najważniejszy wiecznej rozprawy „Między panem, wójtem z szydłowieckich placów, wyznacza podobnie a plebanem”. Na złoty okres w dziejach Rze- jak przed wiekami centrum miasta. Wybiegają czypospolitej Szlacheckiej przypadło przecież z niego ulice: Radomska, Kąpielowa, Rzeczna, apogeum rozwoju miasta. Zamek właścicieli, Źródlana, Kamienna, Kielecka i Kilińskiego

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3737 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

powojennychp przemianowano nazwę na Plac gen.g Karola Świerczewskiego. Rynek Skałecz- ny zwany Żydowskim, stanowił centrum dzielnicy, wyznaczonej do zasiedlania ludności wy- znaniaz mojżeszowego. Obecnie to Plac Marii Konopnickiej. Ważną rolę w rozwoju gospo- darczym odgrywał Rynek Składowy zwany też Słomianym. Obecnie - Plac Wolności. U zbie- gug ulic Iłżeckiej, Kieleckiej i Kościuszki istniał jeszczej czwarty rynek, zwany Plebańskim. Czas zatarł funkcje i znaczenie tego miejsca.

RatuszR Góruje nad rynkiem wysoką wieżą, z której roztaczająr się rozległe widoki na miasteczko i okolicę. Dostawiona do ratusza od wschodniej strony wieża, u dołu jest kwadratowa, wyżejw ośmioboczna. Przykrywa ją kopulasty hełm. Cztery strony świata wyznaczają tar- cze umieszczonego na wieży zegara. Ratusz wznosznow przez 27 lat od 1602 do 1629 roku. Pręgierz 1 Ozdobą budynku jest wieńcząca ściany attyka wskazując kierunki traktów od wieków łączą- z powtarzającymi się rytmicznie arkadowymi cych miasto ze światem. Po środku wznosi się blendami i pilastrami. Umieszczone tam otwo- ratusz, zaś od południa fara - najwspanialsze zabytki, a zarazem symbole Szydłowca. Nie- znaczne oddalenie zamku przypomina o dy- stansie znamionującym stosunki właścicieli rozległych włości z mieszczanami.

Cztery rynki Tyle właśnie posiadał ich Szydłowiec w prze- szłości. Od zarania dziejów najważniejszym i największym był Rynek Wielki, nazywany także Katolickim. Po wzniesieniu ratusza utrwaliły się jego administracyjne funkcje i rola centralnego miejskiego placu. W latach

Utalentowany rezydent W ratuszu, w izdebce udostępnionej przez burmistrza, spędził ostatnie dwa lata życia Władysław Aleksander Malecki (1836-1900). Malarz pezażysta, który w Euro- pie zasłynął alpejskimi panoramami. W szydłowieckim Muzeum Ludowych instrumentów Muzycznych znajdują się jego dwa obrazy: „Pejzaż z łódką” z 1890 r. i „Pejzaż z kapliczką” namalowany przed 1869 r.

Pręgierz 2 38

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3838 111-11-221-11-22 14:1214:12 SPACEREM PO....

ry strzelnicze nadają budowli obronny wygląd. dobrach, w I połowie XVI w. (w Ćmielowie, W narożnikich umieszczono wieżyczki-latar- Żarnowie, Chlewiskach i Końskich). Wkrót- nie przykryte hełmami podobnymi do tego na ce dobudowano do kościołą 2 boczne kaplice. wieży. Wsparta potężnymi skarpami budowla Od południa - Matki Boskiej, która służyła wywiera solidne wrażenie na przybyszach. Bu- Odrowążom jako mauzoleum (przedstawicieli downiczym ratusza był Kasper Fotyga, a wśród rodu chowano w podziemiach). Patronem pół- wielu rzemieślników zatrudniono utalentowa- nocnej kaplicy jest św. Stanisław ze Szczepa- nego kamieniarza Jana Herbka. To ich kunszt nowa. Na przykościelnym placu znajdują się sprawił, że późnorenesansowy szydłowiecki liczne tablice nagrobne, upamiętniające szlach- ratusz zalicza się dziś do najwybitniejszych tę, mieszczan i księży. Natomiast na ścianach mieszczańskich budowli w Polsce. Do budo- kościoła wydrapano szereg nazwisk, czcząc wy użyto miejscowego piaskowca. A co cieka- prawdopodobnie w ten sposób pochowanych we, ratusz postawiono bezpośrednio na skale, na przykościelnym cmentarzu, których rodzin dobrze widocznej w piwnicach zajmowanych nie było stać na ufundowanie tablic. Najstarszy obecnie przez restaurację „Piwnica Szydło- napis epitafi jny pochodzi z 1592 r. Mury świą- wiecka”. tyni zdobią także dwa XVII-wieczne zegary słoneczne. Wolnostojąca dzwonnica pochodzi Przed ratuszem znajdują się dwa pręgierze, z XVI w. Ją także wybudowano z miejscowego przy któych wymierzano kary. Ustawiony przy piaskowca. północno wschodnim narożniku ma kształt kolumny ozdobionej wieńcem maszkaronów. We wnętrzu świątyni nie brak cennych elemen- Żelazne okowy służyły do przywiązywania tów wyposażenia. Inicjator budowy murowanej rąk skazanym. Do drugiego, przy południowo fary, Jakub Odrowąż ufundował do głównego wschodnim narożniku ratusza, przylgnęła na- ołtarza poliptyk złożony z 18 scen (obecnie zwa Zośki. Zapewne dlatego, że ponad pękatym ołtarz znajduje się w kaplicy Matki Boskiej). brzuścem ma metalową galeryjkę z ustawioną Centralną kwaterę zajmuje Wniebowzięcie w środku kobiecą postacią. Jak egzekwowano Matki Boskiej. Sportretowano tam także fun- dawnymi czasy prawo, można wnosić z kro- datora, którego rozpoznamy w postaci rycerza nikarskiego zapisu z czasów radziwiłłowskich z herbową tarczą. Towarzyszą mu małżonka (1600 r.). Jeden z mieszczan zarzucił żonie nie- i córki. Po bokach przedstawiono święte dzie- rządne czyny z innym mężczyzną. Oskarżony wice - Agnieszkę i Katarzynę oraz Barbarę był człowiekiem ustosunkowanym, więc unik- i Dorotę. Poniżej, Opłakiwanie Chrystusa nął kary. Kobieta - jak wspomniano w notatce i Zmartwychwstanie. Po zamknięciu skrzydeł - „w pręgi bita i wygnana nie ma w majętności oczom wiernych ukazują się męczennicy: Jan Jego Książęcej Mości mieszkać.”

Kościół parafi alny św. Zygmunta Wielkanocny Chrystus Fara zajmuje południową stronę rynku. Wznie- Oprócz zachowanych w bocznych ołtarzach późnogo- śli go na miejscu drewnianego kościoła Odro- tyckich rzeźb oraz krucyfiksu na belce tęczowej, z Szy- wążowie-Szydłowieccy w latach 1493-1509. dłowca pochodzi prawdziwy unikat - procesyjna figura Jako budulca i w tym przypadku użyto miej- Chrystusa na osiołku (od 1904 r. w zbiorach Muzeum scowego piaskowca. Kościół ma układ halowy Narodowego w Krakowie). Podobną rzeźbą szczyci się z nawą na rzucie prostokąta i przylegającym klassztor klarysek w Starym Sączu. Szydłowieckiego do niej prezbiterium z zakrystią oraz skarb- wykonano w latach 60. XV stulecia. Po II wojnie świa- towej posłużył za wzór wykonawcom figury używanej czykiem. Jego architektura zbliżona jest do we wsi Tokarnia podczas uroczystej procesji w Niedzielę innych świątyń wznoszonch przez różne gałę- Palmową. zie Odrowążów w ich północnomałopolskich

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 3939 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Ołtarz w Kościele pw. św Zygmunta

Chrzciciel i Jan Jałmużnik, Szczepan i Waw- - orzeł Jagiellonów i godło Odrowążów. Ołtarz rzyniec, Wojciech i Wacław oraz Stanisław wieńczy ażurowa dekoracja z pędów winorośli i Florian. Po zakryciu centralnej sceny skrzy- uginającch się od obfi tych kiśći owoców. dłami - cykl Męki Pańskiej złożony z 8 scen: Modlitwa w Ogrójcu, Pojmanie Chrystusa, Wewnętrzne ściany świątni pokrywa bogata Chrystus przed Kajfaszem, Sąd Piłata, Biczo- polichromia, której wykonanie przypisuje się wanie, Upadek pod krzyżem, Oczekiwanie na Stanisławowi Samostrzelnikowi, cystersowi mękę oraz Ukrzyżowanie. W predelli (wąskim z Mogiły (żył w latach 1480-1541), pełniące- pasie u podstawy ołtarza), umieszczono Ro- mu funkcje kapelana Krzysztofa Szydłowiec- dzinę Marii, opisując w banderolach występu- kiego. Na uwagę zasługuje sklepienie prezbite- jące na obrazie osoby. Są tam także dwa herby rium reprezentujące typ gwiaździsto sieciowy. Mistrz, który je wykonał pozostawił na pół- nocnej ścianie kościoła unikatowy plan swego Mezalians magnata dzieła, w skali 1:1. Ciekawy renesansowy strop Wbrew rodzinie, Mikołaj Radziwiłł, potomek jednej rozciąga się nad chórem muzycznm. Podzie- z najpotężniejszych rodzin magnackich Rzeczypospoli- lony jest na kasetonowe kwatery wypełnione tej, poślubił siostrę szydłowieckiego proboszcza, Marię rzeźbionymi i malowanymi rozetami (podobny Gawdzicką. Ich małżeństwo należało do udanych. Bo- strop ufundowali Szydłowieccy w opatowskiej haterowie romantycznej miłosnej historii zakończonej kolegiacie). Cennym, również renesansowym mezaliansem, stali się pierwowzorami postaci z powie- dziełem jest płyta nagrobna z czerwonego ści Heleny Mniszkówny „Trędowata”. Zwiedzający ko- marmuru, wmurowana w ścianę prezbite- ściół dotykają pomnika Marii, wciąż bowiem żywy jest rium. Przedstawia Mikołaja Szydłowieckiego przesąd, że przyniesie to spełnienie miłosnych pragnień. w zbroi z rodowym herbem Odrowąż.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4040 111-11-221-11-22 14:1214:12 SPACEREMSPACEREM POPO......

W XVI w. przeniesiony z prezbiterium poliptyk zastąpiono tryptykiem fundacji Mi- kołaja Szydłowieckiego. Główną kwaterę wypełnia rzeźbiona grupa Koronacji Matki Boskiej. Otaczają ją kwatery z malowanymi wizerunkami świętych: Augustyna, Mikołaja, Marcina, Jana Chrzciciela, Wojciecha, Sta- nisława, Krzsztofa i Floriana. Tryptyk został rozbudowany w latach 1618-1627 na polece- nie Radziwiłłów. Dodano rzeźbione postacie patrona kościoła, św. Zygmunta z synami oraz namalowano wizerunki świętych: Antonie- go, Zygmunta, Barbary i Kazimierza. Całość bogato udekorowano, umieszczając posród ornamentów herby Radziwiłłów i Sapiehów. Z przekomponowanym ołtarzem głównym sąsiadują dziś XVII-wieczne ołtarze boczne. Również w kręgu radziwiłłowskich fundacji, powstał cenny klasycyzujący nagrobek z wy- kutą w białym marmurze postacią uśpionej kobiety. Rzeźba jest sygnowana i datowana - wykonał ją Jakub Monaldi w 1795 r. Figurę osłania portyk z czarnego marmuru, wykuty w 1806 r. Nagrobkiem uczczono pamięć Mi- kołaja Radziwiłła oraz Marii z Gawdzickich, która prowadziła w Szydłowcu działalność charytatywną.

Rynkowe osobliwości Od północy, wschodu i zachodu, rynkowe pierzeje wyznaczają piętrowe kamienice. Pośród wznoszących się po zachodniej stronie, okaza- łą, monolityczną bryłą wyróżnia się parterowy budnek, przkryty czterospadowym dachem, nazywany „Domem pod Dębem” . Ufundowałaa go w 1819 r. Anna z Zamoskich Sapieżyna, przeznaczając na szkołę. Początkowo była to szkoła elementarna. W okresie między- wojennym podstawowa, której nadano imię Józefa Piłsudskiego. W latach siedemdzie- siątych dom służył jako hotel.

Spacerując wokół rynku zauważymy prowa- dzące do piwnic wejścia, obramowane porta-- lami z piaskowcowych ciosów. Przy kamieni-- cach nr 15, 17, 19, 20 i 22 są nader okazałe. Naa belce portalu spod nr 22, widnieje data 1563.3.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4141 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – ekspozycje w szydlowieckim Muzeum Instrumentów Ludowych

Piwnice służyły jako składy towarów. Niektóre ścielnym. Najstarszą jest św. Jan Nepomucen, kryły wykute w skałach studnie. choć nie wiadomo kiedy rzeźba powstała (data 1900 odnosi się zapewne do jej konserwacji). Św. Jan Nepomucen, papież Jan Paweł II i Ta- Z postacią Tadeusza Kościuszki związana jest deusz Kościuszko to trzy historyczne postacie, natomiast anegdota. Pomnik zaprojektował których wyrzeźbione z szydlowieckiego pia- warszawski artysta Antoni Karczewski, wyrzeź- skowca fi gury znajdują się na terenie przyko- bił - późniejszy burmistrz Szydłowca, Edward

Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych Chluba Szydłowca. Pierwsze na świecie muzeum, kon- Ciekawe jest również to, że eksponowane w muzeum centrujące działalność na ludowej kulturze muzcznej instrumenty nie są efektem produkcji fabrycznej czy jednego kraju. Jest placówką ogólnopolską, groma- wielkich manufaktur. Wykonali je artyści ludowi, którz dzącą i prezentującą polskie instrumentarium ludowe. uczyli się rzemiosła samodzielnie, lub przejęli umiejęt- Oprócz gromadzenia ludowych instrumentów mu- ności rodzinne. Z reguły nie kopiowali instrumentów zycznych, muzeum zajmuje się procesami ich budowy profesjonalnych, ale przekształcali je, dostosowując do i tworzącymi je rzemieślnikami. Jest organizatorem własnego poziomu technicznego i upodobań muzyków. konkursów na budowę ludowych instrumentów. Pokło- Często sami byli muzykami i budowali instrumenty na sie konkursów wzbogaca zbiory. Kolekcja liczy obecnie własny użytek. Godny szczególnej uwagi jest zbiór ponad 2 tys. eksponatów, obejmując niezwykle rzad- instrumentów i narzędzi lutniczych lubelskiego warsz- kie, często nieużywane już instrumenty, takie jak liry tatu Franciszka Borówki-Borowieckiego i jego syna korbowe, skrzypice polskie, suki biłgorajskie. Najstar- Kazimierza. Warsztat był szeroko znany jeszcze przed sze w kolekcji bębny i kotły pochodzą z przełomu XVI I wojną światową. Od 1978 r. oprócz instrumentów i XVII stulecia, złóbcoki z 1705 r. Basy kaliskie i mazo- muzycznych, gromadzone są inne eksponaty artystycz- wieckie reprezentują XVIII stulecie, tarapata wiek XIX. no-historyczne. Materiały pisane, dokumenty, ikono- Zbiór harmonii różnych typów należy do największych grafia, meble, przedmioty codziennego użytku, detale na świecie, duże są także kolekcje cymbałów, skrzy- architektoniczne. Jedną z najważniejszych kolekcji tego piec, instrumentów glinianych, fujarek i piszczałek oraz typu tworzą dokumenty ustalające przywileje oraz księ- instrumentów dudowych. Niektóre z instrumentów są gi poszczególnych cechów szydłowieckich prowadzone ściśle związane z poszczególnymi regionami naszego od początku XVIII do pierwszych lat XIX w. Najstarsze kraju. Dudy podhalańskie i złóbcoki występują tylko w zbiorach są kafle z lat 1510-1520, fragmenty płytek w kulturze muzycznej Podhala, mazanki w Wielkopol- posadzkowych z sal zamkowych oraz detale kamieniarki sce, a skrzypce diabelskie i burczybas na Kaszubach. okiennej i drzwiowej, datowane na wiek XVII.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4242 111-11-221-11-22 14:1214:12 SPACEREM PO....

XIIX i XIII wieku Odrowążowie wznieśli tutaj drewniano-ziemnyd gród, strzegący przepra- wyw przez rzekę. Warownię rozbudowywano w XIVw stuleciu o czm świadczą archeologicz- nen znaleziska, ale dopiero wiek XV przniósł znaczącez zmiany. Szydłowiec odziedziczyła wówczasw boczna gałąź Odrowążów z Chle- wisk.w Nowi właściciele zmienili nazwisko na Szydłowieccy i przystąpili energicznie do roz- budowyb warowni. Dla jej przebudowy i roz- kwiuk miasta niebagatelne znaczenie miał fakt, żeż zarówno Stanisław Szydłowiecki, jak jego trzejt synowie, doszli do najwyższych godności w państwie.w Majętni i obdarowani królewskimi przywilejami,p pożądali świadczącej o prestiżu rodur siedziby. Generalnej przebudowy zamku z gotyckiegoz założenia obronnego w reprezen- tacyjnąt renesansową rezydencję dokonał Mi- kołajk Szydłowiecki w latach 1510-1526. Kolej- nen przebudowy podjęli dopiero Radziwiłłowie pop 1557 r. Szczególnym sentymentem dażył tutejszet dobra Mikołaj Krzysztof Radziwiłł

Szydłowiec – Zamek

Ziółkowski. Projektant skwitował realizację sło- wami: „najokropniej wykoszlawiony”.

Stara Wieś Od Rynku ku zamkowi prowadzi ulica Ką- pielowa, wybiegająca z północno zachodniego narożnika. Ulica rozwidla się po około 200 me- trach. Stoi tam kapliczka wykuta z miejscowego piaskowca. Na cokole zwraca uwagę płaskorzeź- ba z przedstawieniem Chrystusa zakładającego Marii koronę. Ulica Sowińskiego idzie na pół- noc obiegając zamkowe ogrody, a ulica Gabriela Narutowicza ciągnie się na zachód w stronę Ko- rzeniówki. Przebieg ulicy Narutowicza wyzna- czony jest układem przedlokacjnego Szydłowca. Nazywanego Starą Wsią od momentu nadania praw miejskich nowej osadzie rozwijającej się wokół rynku i fary.

Zamek szydłowiecki Wznosi się na sztucznie usypanej wyspie, pśród rozlewisk Korzeniówki. Na przełomie Bębnista – rzeźba ze zbiorów Muzeum Instrumentów Ludowych 43

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4343 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Góra Trzech Krzyży

zwany „Sierotką”, być może dlatego, że były ro- Wokół Góry Trzech Krzyży dowym gniazdem jego matki - ostatniej z tu- Z zamku na południe, u zachodnich podnóży tejszych Odrowążów, Elżbiety Szydłowieckiej. zajmowanego przez farę, nieco wyniesionego W 1600 r. Radziwiłł powierzył prace Kasprowi terenu, opada z rynku w dół ulica Kamienna. Fotydze, architektowi pracującemu dla ma- Znamienna to nazwa, gdyż ulica prowadzi do gnata w Nieświeżu. Ukształtowała się wte- nieczynnych kamieniołomów Podkowiński dy ostatecznie trzyskrzydłowa bryła zamku, i Pikiel. a w skrzydle wschodnim pojawił portal zwień- czony bogatym kartuszem herbowym. Trąbom Góra Trzech Krzyży Radziwiłłów towarzyszą w nim herby Odro- Wznosi się po zachodniej stronie ulicy Ka- wąż - matki magnata oraz Tarnawa i Dąbrowa, miennej, wyrastając 7,5 m ponad jej poziom. należące do jego babek. Rozwojem Szydłowca To porośnięta trawą i krzewami hałda po- zachwiały wojny prowadzone przez Rzecz- wstała z odpadów kamiennych wyrzucanych pospolitą w XVII w. oraz rozbiory. Ostatnia z pobliskich kamieniołomów, przykryta war- właścicielka Anna z Zamoyskich Sapieżyna stwą ziemi. Wierzono, że trzy krzyże zagrodzą sprzedała zamek Skarbowi Królestwa Polskie- ramionami dostęp epidemiom, które niemal go w 1828 r. Wykorzystywano go potem jako regularnie nawiedzały miasto w okresie XVII- magazyn zbożowy i browar, co przyczyniło XIX w. Z ostatnich lat pochodzi fi gura Matki się do dewastacji obiektu. Dopiero po II woj- Boskiej dłuta Franciszka Aleksandra Majew- nie światowej podjęto prace konserwatorskie, skiego, ustawiona u stóp krzyży. Wzgórze opa- adaptując wnętrza na potrzeby domu kultury, da wyższym urwiskiem na zachodnią stronę, biblioteki i Muzeum Ludowych Instrumentów ku tafl i zalewu jaki powstał po spiętrzeniu wód Muzcznych, które działa od 1975 r. Korzeniówki.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4444 111-11-221-11-22 14:1214:12 SPACEREM PO....

Kamieniołom xxxxxxx

Cmentarz rzymskokatolicki światowej oraz podczas wojny polsko-radziec- Jest usytuowany po przeciwnej stronie ulicy kiej w 1921 r. Centralne miejsce zajmują kwa- Kamiennej. Początki nekropolii sięgają XIX tery poległych we wrześniu 1939 r. w bitwie w. W gąszczu nagrobków rzucają się w oczy w rejonie wsi Barak. Obok nich wznosi się rzeźby, płaskorzeźby, fi gury i płyty wykonane monument upamiętniający ofi ary katyńskiego z miejscowego piaskowca. Bodaj najpiękniej- mordu. sza z fi gur przedstawia św. Jana Nepomucena. Pochodzi prawdopodobnie z XVIII w. Nie Kamieniołomy była fi gurą nagrobną. Przeniesiono ją na dzi- Podkowiński znajduje się vis a vis cmentarza siejsze miejsce z przeciwnej strony ulicy. Stała i jest ogrodzony. Pikiel – ok. 500 m na połu- bowiem nad kamieniołomem Podkowiński. dnie, przy przedłużeniu ul. Kamiennej. Nazwy Wśród licznych kwater, historyczne znaczenie obu łomów pochodzą od nazwisk prowadzą- mają mogiły i pomniki upamiętniające po- cych je rodzin kamieniarskich (opis: V. Szla- wstanie styczniowe oraz wojny XX w. Pomnik kiem Kamienia, pkt. Kamieniołomy Podko- wznosi się na zbiorowym grobie powstańców wiński i Pikiel). 1863 r. Utrzymywany jest porządek na kwa- terach żołnierzy poległych w czasie I wojny Zalew na Korzeniówce Wody rzeczki spiętrzono w latach 70. XX w. Powstały wówczas u stóp Góry Trzech Krzy- Łom na Polankach ży zalew ma powierzchnię ok. 2 ha. Latem Trzeci z nieczynnych kamieniołomów szydłowieckich strzeżone kąpielisko prowadzi Ośrodek Re- znajduje się w południowo wschodniej części miasta, kreacyjny Szydłowieckiego Centrum Kultu- pomiędzy ulicą Kościuszki, a obwodnicą. ry - Zamek. Przez cały rok otoczenie zalewu

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4545 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Zalew na Korzeniówce

przyciąga spacerowiczów. A gdy jest cicho, na czebnie. Podczas II wojny światowej, ograbieni brzegach pojawiają się wędkarze. Rozwijając z majątków i mordowani, a wreszcie ekstermi- funkcje rekreacyjne tego rejonu, przy ulicy nowani w obozach koncentracyjnych, zniknęli Folwarcznej założono nad Korzeniówką korty z szydlowieckiej rzeczywistości. oraz w ramach programu „Orlik” wybudowano kompleks boisk. Z brzegów zalewu oraz Kirkut z obiektów sportowych, efektownie prezentują Najważniejszą pamiątką ich kultury jest cmen- się fara i ratusz, stanowiąc historyczne tło dla tarz (lokalizacja i opis motywów plastycznych: licznych zorganizowanych imprez. V. Szlakiem kamienia, pkt. Szydłowieckie nekropolie). Chowano tu zmarłych w latach Śladami żydowskiej kultury 1831-1942, mieszkańców Szydłowca i 16 Pierwsi Żydzi pojawili się w Szydłowcu w II okolicznych miejscowości. Część macew nie połowie XVI w. Kolejna, znacznie większa fala za panowania Radziwiłłów. Właścicie- le miasteczka stworzyli im dogodne warunki Kuczka z Szydłowca osiedlenia, bo nawiedzające w XVII i XVIII W budynku sąsiadującym z synagogą przy Browarnej, w. epidemie (były jedną z koszmarnych kon- od strony podwórza, przetrwał wojnę drewniany ganek sekwencji wojen, które się przewaliły przez używany podczas święta Kuczek zwanego Sukkot lub ówczesne ziemie Rzeczpospolitej), wyludniły Świętem Namiotów. Wnętrze kuczki zdobiły malowidła, również ich dobra. Aktywność gospodarcza dobrze zachowane na ścianach, zniszczone na stropie. obywateli wyznania mojżeszowego sprawiła, Właściciele przekazali obiekt Muzeum Żydowskiemu w Warszawie, gdzie został pieczołowicie odrestauro- że w krótkim czasie stali się oni ekonomicznie wany. dominującą grupą w Szydłowcu. Również li-

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4646 111-11-221-11-22 14:1214:12 SPACEREM PO....

stoi na swoich miejscach, gdyż zabrane przez Z tragicznym wspomnieniem wiąże się ulica hitlerowców miały posłuzyć jako materiał bu- Kolejowa, zaslana kilkakrotnie w czasie wojny dowlany. Po wojnie wróciły na kirkut, ale usta- ciałami pomordowanych. Pędzono nią Żydów wiono je w pryzpadkowych miejscach. W 1967 na stację kolejową i ładowano do bydlęcych r. wzniesiono na cmentarzu obelisk upamięt- wagonów. Miejscem równie tragicznym był niający szydłowieckich Żydów zamordowa- zamkowy dziedziniec, gdzie podczas akcji eks- nych poza ich rodzinnym miastem, w innych terminacyjnych przetrzymywano nawet 5 tys. gettach i obozach podczas II wojny światowej. stłoczonych ludzi. Pozbawieni wody i jedzenia, Ma kształt kamiennej płyty, ustawionej pio- nie mieli nawet dostępu do urządzeń sanitar- nowo, w charakterystyczny dla macew sposób. nych W 2005 r. ustawiono ohel. Jest to kamienna Szydłowiec – xxxxxxxx budowla z szydłowieckiego piaskowca, kryjąca groby czterech rabinów i cadyka.

Inne pamiątki Z lat 20. XX w. pochodzi synagoga przy Bro- warnej. Wzniesiona przez rodzinę Eizenber- gów, stykała się z ich domem. Przez pewien czas, budząc kontrowersje w dawnej synagodze działał pub. Przy ulicy Słomianej stoi jeszcze kilka przedwojennych drewnianych domów, należących niegdyś do rodzin żydowskich.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4747 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

xxxxxxxxxxxxxxxxx Przez wioski i pola

Na rolniczej północy gminy dominują niewysokie, odkryte zazwyczaj wzniesienia Garbów Szydłowieckich. Zabytkowych obiektów tu niewiele, choć z niektórymi, jak z niepozorną przy- drożną kapliczką koło Świniowa, czy z kościołem parafi alnym z Wysokiej, wiąże się bogata tradycja, a ich historia potrafi sięgać średniowiecza. Charakterystycznym elementem krajobrazu są przydrożne krzyże i fi gury wotywne wykonane z piaskowca. Kapliczki zdobią gir- landy kolorowych wstążek i bukiety sztucznych kwiatów. Najczęściej spotykamy postać Matki Boskiej. Jan Nepomucen z palmowym liściem, symbolem męczeństwa, tuli krucyfi ks niczym matka niemowlę. Święty, którego kult rozpowszechnili w dobie kontrreformacji jezuici, stał się opiekunem przepraw przez wodne cieki, strzegł osad przed powodziami, a jako że za życia nie skalał się zdradą, powoływano go na świadka zawieranych umów. W modernizujących się szybko wsiach można jeszcze spotkać drewniane zabudowania. Cieszą oczy zdobionymi skromnie obramieniami okien i barwnymi okiennicami. Ich czas jest jednak policzony. Bez żadnych bowiem sentymentów, właściciele zastępują je domami murowanymi.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4848 111-11-221-11-22 14:1214:12 PRZEZ WIOSKI I POLA

Przykładowe trasy 1. Wycieczka dla rowerzysty lub narciarza: Szydłowiec – dolina Korzeniówki i Szabasówki – Krzcięcin – Korzyce – Omięcin – Wysoka – kapliczka Marianka – Zdziechów (ew. Chustki) – Szydłowiec (ok. 30 km). 2. Spacer dla piechura: Wysoka – kapliczka Marianka – Świniów – Zastronie – Wysoka (ok. 6 km).

Co warto zobaczyć, o czym pamiętać?

Korzeniówka i Szabasówka Przepływająca przez Szydłowiec rzeczka Ko- rzeniówka bierze źródła na południe od miasta, na zalesionych stokach Garbu Gielniowskiego. Zasila swymi wodami fosę szydłowieckiego zamku. U południowych podnóży szydłowiec- kiej Góry Trzech Krzyży utworzono na niej mały zalew, chętnie odwiedzany przez wędka- rzy i spacerowiczów. Ponoć jej nurt zainspiro- wał wstęgę wijącą się w herbie Szydłowca na kształt odwróconej litery „S” (motyw rzeki jest znany w heraldyce, ponieważ występuje w herbie Szreniawa, jednym z najstarszych znaków Pozostałości dworu w Krzcięcinie rycerstwa polskiego). W rejonie wsi Rybianka o zwartej ulicowej zabudowie i Marywil o luź- do Stadnickich, a hrabia Stadnicki udzielał no rozrzuconych zagrodach, Korzeniówka szerokiej pomocy powstańcom. W odwecie, wpada do Szabasówki (zwanej zachodnią, bo Rosjanie powiesili go w dworskim parku. Tam w gminie Jastrząb jest rzeczka o takiej samej gdzie to się stało, położono później pamiątko- nazwie, określana jako wschodnia; obie łączą wą płytę. W dziczejącym, zarastającym trawą się na terenie gminy Orońsko, uchodząc póź- i zielskiem parku nie sposób odnaleźć śladów niej do Radomki). Ciekawostką jest fakt, że tragicznych wydarzeń. Właściciele gospodar- Szabasówka (niesie wody z gminy Chlewiska), stwa przylegającego od północno wschodniej jest węższa i gęściej meandruje. Spowolnienie strony do podworskich murów hodują strusie. nurtu Korzeniówki przypisuje się szydłowiec- Krzcięcin leży około 6 km na północ od Szy- kiemu zalewowi. dłowca. Rozwidlające się we wsi drogi (nie- Bieg Korzeniówki liczy około 8 km długości, opodal wspomnianego stawu i ruin młyna) zachodniej Szabasówki ponad 12 km. prowadzą do Szydłowca – na południe, Osta-

Dwór w Krzcięcinie Pomimo fi gurowania w rejestrze zabytków UWAGA województwa mazowieckiego, w terenie po- Najwygodniej penetrować okolice na rowerze, a zimą zostało niewiele – ukryte wśród drzew ruiny na nartach śladowych. Na lokalnych drogach o twardej dworskiej rezydencji, zdziczały park oraz frag- nawierzchni ruch jest niewielki, a odkryte wzniesienia menty otaczającego go kamiennego muru, za- można z powodzeniem pokonywać gruntowymi duk- rastający staw i szczątki dawnego młyna. Do tami. Turystom zmotoryzowanym na poznanie okolicy wystarczy jeden dzień, w którym zwiedzanie wiosek historii przeszedł dramatyczny epizod z 1863 mogą połączyć ze spacerami do ciekawszych miejsc. r. Tutejszy majątek ziemski należał podówczas

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 4949 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

xxxxxx

łowa i Chlewisk – na zachód oraz do Wilczej na antenie Kieleckiej Rozgłośni Polskiego Ra- Woli – na północny wschód. dia. Korzyce leżą około 8 km na północ od Szy- Korzyce dłowca. Z rozwidlenia na północno-zachod- Chlubą niewielkiej wioski jest ludowa kapela, nim krańcu wsi prowadzą drogi do Ostałowa, której trzon stanowi rodzina Wyrwińskich. a dalej Przysuchy lub Chlewisk – na zachód Tradycje muzyczne pielęgnowane są od wie- oraz do Pogroszyna i Wieniawy – na północ. lu pokoleń, sięgając początku XX w. kiedy to Z południowo wschodniego krańca wsi, przez pradziadek obecnego seniora rodu Adama, Wilczą Wolę można dojechać – do Omięci- Wyrwa z Pawłowa był skrzypkiem i grał na na, Zastronia i Wysokiej lub Krzcięcina (drogi weselach. Dziś muzykują synowie i wnukowie przez Wysoką i Krzcięcin prowadzą dalej do Adama, a żony, siostry i synowe Wyrwińskich Szydłowca; droga przez Omięcin do Pogro- tańczą w istniejącym od końca lat 90. zespole szyna). folklorystycznym. W repertuarze mają m.in. Mazura od Korzyc, polki: siekaną i dryganą, Omięcin owczarki, oberki: „Oj, jedź, jedź”, „Od Waw- Najdalej na północ wysunięta miejscowość rzyszewa”. Grają na weselach i folklorystycz- szydłowieckiej gminy. Wiąże się z nią kilka nych festiwalach. Od lat biorą z powodzeniem ciekawostek. Po pierwsze, na północ od za- udział w konkursach. Do najcenniejszych budowań rozciąga się największy w tej części w ich dorobku zaliczają się nagrody (kilkakrot- szydłowieckiej gminy kompleks leśny (około nie pierwsze), z Ogólnopolskiego Festiwalu 200 ha powierzchni). Po drugie, na jej grun- Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu tach, zwanych z racji zabarwienia gleby Czer- nad Wisłą. Ich muzykę można także usłyszeć woną ziemią, doszło do zakończonej niepo-

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5050 111-11-221-11-22 14:1214:12 PRZEZ WIOSKI I POLA

xxxxxx

wodzeniem próby założenia miasta. Zygmunt Wysoka Siemieński, właściciel Omięcina otrzymał po- Rozsiadła się na rozłożystym pagórku, na któ- zwolenie na lokację w 1775 r. Osadzie nadał rego wierzchołku zbudowano kościół. Od na- nazwę od swego imienia. Jednak z niezna- zwy wzniesienia wieś przejęła miano. Jest jed- nych bliżej przyczyn około1816 r. Zygmun- ną z najstarszych w gminie Szydłowiec. Parafi ę tów przestał istnieć. Natomiast z Czerwoną w Wysokiej erygowano już w XIV w., wyprze- ziemią, związana jest legenda przepowiednia dzając znacznie inne okoliczne miejscowości o silnym patriotycznym wydźwięku: kiedy na z Szydłowcem na czele. Dzisiejsza świątynia ziemi zabarwionej krwią poległych w dawnej jest trzecią z kolei. Zastąpiła poprzednie pod bitwie, polskie wojska znów zetrą się z wro- koniec XIX w. Średniowieczny drewniany giem, kraj odzyska niepodległość. Motyw wy- kościół spłonął w 1696 r., wzniesiony na jego wodzi się z czasów rozbiorowych. Do bitwy miejscu murowany rozebrano w 1815 r. Gro- w okolicach Omięcina wprawdzie nie doszło, ził zawaleniem. Fragmentów jego piaskow- ale właściciele wsi wspierali powstańców 1863 cowych kolumn użyto do osadzenia barierki r. Pozostałości dworskiego założenia trudne są przy stromych schodach prowadzących do do odnalezienia. kościoła z głównej ulicy. Ponieważ władze ro- Omięcin leży 17 km na północ od Szydłowca. syjskie zwlekały ze zgodą na budowę nowego, Drogi na zachód i wschód wychodzą poza gra- właścicielka szydłowieckich dóbr Anna Sapie- nice gminy. Zachodnia prowadzi do Korycisk żyna wzniosła tymczasową szopę. Mieszkańcy i Pogroszyna, wschodnia do Zaborowia. Droga modlili się w niej ponad 50 lat. Wokół kościoła na południowy wschód wiedzie do Szydłow- wznoszą się dziś kaplice poświęcone ewange- ca przez Zastronie i Wysoką lub Wilczą Wolę listom, a wnętrze świątyni wypełniają obra- i Krzcięcin. zy i rzeźby gromadzone od końca XVIII w.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5151 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Swierczek – Madonna z xxxxx wieku Szydłowiec – Chrystuz z drogi Krzyżowej Kościoła pw. sw Zygmunta

W 1992 roku francuski konsul odsłonił wmu- sem: „Żołnierzom francuskim z rodu Malmon rowana w ścianę z jednej kaplic tablicę z napi- – 1708-1738 – Tu spoczywającym – potom-

Figury wotywne i suplikacyjne kuńczym geście otwiera ramiona. Stoi zawsze na kuli Ze względu na dostępność surowca, efektowne przy- ziemskiej, wokół której wije się wąż – symbol poko- drożne figury i krzyże wykute są z szydłowieckiego nywanego jej dobrocią i miłością zła. Madonnę koło piaskowca. Często niestety pokrywa je farba. Nie służy kościoła w Wysokiej wystawiono w 1904 r., ze zgoła kamieniowi, bo zamyka pory. Utrudniając „oddychanie” odmiennych powodów. Przypadała wówczas 50. rocz- przyspieszają niszczenie. Napisy na cokołach zawiera- nica ogłoszenia przez Piusa X dogmatu o Niepokalanym ją informacje o fundatorach, bądź intencji w jakich je Poczęciu Najświętszej Marii Panny. wystawiono, daty powstania, czasem renowacji. Roz- Przepraw przez Korzeniówkę i Szabasówkę oraz brze- powszechniony w Polsce kult Matki Boskiej sprawia, gów zarastających podworskich stawów i młynówek że większość tutejszych figur to Madonny. Spotkamy je strzeże św. Jan Nepomucen. Jego okazałe figury znaj- w każdej wsi, najczęściej w dobrze wyeksponowanych dują się w Omięcinie i Zastroniu. Najpiękniejszy pia- miejscach: przy skrzyżowaniach dróg, czy jak w Wyso- skowcowy Nepomucen z 1800 r. wita wchodzących na kiej, na pagórku w pobliżu kościoła. Suplikacyjny (wy- szydłowiecki cmentarz. rażający prośbę o wstawiennictwo i opiekę), charakter W Jankowicach wznosi się figura św. Barbary patronki wiejskich kapliczek wpływa na wybór przedstawienia. górników. Jej kult związany jest z wydobyciem w ziemi Matka Boska składa dłonie do modlitwy, bądź w opie- szydłowieckiej rud żelaza, piaskowca, piasku i żwirów.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5252 111-11-221-11-22 14:1214:12 PRZEZ WIOSKI I POLA

Chlewiska – św. Nepomucen zzzzzzzz

kowie”. Tak uczcili swych protoplastów liczni prywatną bibliotekę udostępniając księgozbiór mieszkańcy parafi i i sąsiednich miejscowości, mieszkańcom. noszący nazwisko Malmon. Są potomkami Wysoka leży nad rzeczką Wykrętką, dopływem dwóch żołnierzy z rodziny de Malmon, którzy Radomki, około 8 km na północ od Szydłow- osiedli na stałe, trafi wszy do Wysokiej w czasie ca, 3 km od Chustek, a tym samym drogi E77. kampanii napoleońskiej. Wysoka szczyci się wybitnymi osobistościami. Kapliczka Marianka W XVII w. proboszczem miejscowej parafi i był Niezbyt efektowna murowana domkowa ka- ksiądz Hiacynt Przetocki, jezuita i poeta ba- pliczka z wejściem zamykanym żelazną kra- rokowy, który pisał wiersze pod kryptonimem tą, wznosi się po zachodniej stronie drogi ze P.H.W.P. Dwa wieki później zasłynął pozyty- Zdziechowa do Świniowa. Szumi nad nią wistyczną działalnością, pochodzący z chłop- okazała, zdziczała grusza. Z asfaltową drogą skiej rodziny Michał Mosiołek (1867-1898). krzyżuje się gruntowa, prowadząca przez wi- Samouk, dziennikarz, który w swoich arty- dokowe wzgórze do Wysokiej. We wnętrzu kułach podnosił tematy dotyczące zabytków, kapliczki znajdują się fi gurki i obrazki maryj- nauki i techniki, przede wszystkim zaś spraw ne. Choć w opinii okolicznych mieszkańców społecznych: walki z przesądami, pijaństwem w tym miejscu straszy, kapliczka jest obiektem i lenistwem. Na własny koszt sprowadzał ele- żywego kultu. Zadbana, zawsze ktoś przyno- mentarze dla dzieci z okolicznych wsi i założył si kwiaty – przynajmniej sztuczne. Zgodnie

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5353 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Kapliczka Marianka

z podaniem, powstała w czasach szwedzkiego pogodzie widać siedem kościołów: w Kowali, potopu. Dworski owczarz, Marianek pasał na Jastrzębiu, Szydłowcu, Chlewiskach, Wienia- pobliskim wzgórzu pańskie stado. Często więc wie, Skrzynnie i Wysokiej. Pobożny i praco- oglądał z odkrytego wzgórza okolicę. A widok wity Marianek zbudował kapliczkę z polnych jest rzeczywiście rozległy. Ponoć przy dobrej kamieni. Gdy cofający się spod Częstochowy oddział Szwedów chciał mu zagrabić owce, pa- sterz stanął w ich obronie. Zabili go. Jednak, jakj to w legendzie, za niecny czyn spotkała ich kara boża. Na bagnach pod Orońskiem natknęli się na wojsko hetmana Czarnieckie- go i zostali pobici. Pasterza pochowano w ka- pliczce, którą wzniósł. Na jego cześć nazywana jestj Marianką. Mimo że szczyt wzgórza nad kapliczką zarastają dziś sosenki to wciąż jeden z najlepszychz punktów widokowych w północ- nej części gminy Szydłowiec.

W W efekcie komasacji gruntów, Zdziechów składa się z kilku enklaw. Leży 7 km na pół- noc od Szydłowca. Wieś łączą drogi ze stolicą gminy, z Wysoką, Chustkami i położonym 3 km na północ Świniowem. To niewielka wio- ska, z zabudowaniami ciągnącymi się od zdzie- chowskiej szosy ku zachodowi, aż po brzegi Szabasówki. Wnętrze Kapliczki Marianka 54

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5454 111-11-221-11-22 14:1214:12 PRZEZ ZALESIONE WZGÓRZA Przez zalesione wzgórza

Pokryty ciemnym płaszczem lasów Garb Gielniowski wyznacza południowe granice szydło- wieckiej gminy. Biegnie nim również granica województwa mazowieckiego. Szumią jodło- wo-bukowe lasy, pozostałość rozleglejszej znacznie niż współcześnie, Puszczy Świętokrzy- skiej. Pomnikowe okazy drzew i skupiska naturalnego drzewostanu pomagają wyobrazić sobie jak wyglądała puszcza zanim nienasycony, dynamicznie rozwijający się w XIX w. przemysł, nie spowodował ich intensywnej eksploatacji.

Należy w tym miejscu podkreślić, że Radziwił- Do obszaru tego należą lasy w masywie Altany łowie, nie rezygnując z wykorzystywania lasów zdominowane przez sosny i jodły z domieszką szydłowieckich na potrzeby górniczo-hutni- buków i jaworów, kryjące spore skupiska cisa cze, ochraniali modrzewie. Podobnie działo się pospolitego i modrzewia polskiego. Objęto je w sąsiednich dobrach świętokrzyskich, należą- ochroną rezerwatową. Szczególnie okazałe, cych do biskupów krakowskich. Rzecz ciekawa, pojedyncze drzewa uznano za pomniki przy- że prowadząc przed I wojną światową inten- rody. sywny wyrąb jodeł, Rosjanie sadzili modrzewie na wyrębach. Dziś sadzone przez nich drzewa Altana widokowa w xxxxxx? dobiegają wieku stu lat. W okresie międzywo- jennym rzecznikiem ochrony lasów w rejonie Majdowa był prof. Władysław Szafer. Jego idea doczekała się realizacji w powojennej Polsce. Na terenie gminy Bliżyn (woj. świętokrzyskie), nieopodal południowej granicy gminy Szydło- wiec utworzono rezerwat modrzewia. Można do niego dotrzeć szlakiem niebieskim biegną- cym z Ciechostowic do Mroczkowa. Dzięki opisanym działaniom, w lasach porastających Garb Goleniowski przetrwały w warunkach zbliżonych do naturalnych interesujące zespoły leśne. Dla zachowania ich walorów, pod koniec XX w. nadano im status obszaru chronionego krajobrazu.

UWAGA Południowa część gminy Szydłowiec stworzona jest dla zwolenników aktywnego wypoczynku. Możliwości poruszania się po leśnych duktach samochodami są w oczywisty sposób ograniczone. Ponadto, na obsza- rach Garbu Gielniowskiego występują spore deniwela- cje, sięgające 130 m. Najlepiej więc poruszać się w tym rejonie rowerem, a gdy spadnie śnieg – na nartach śladowych.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5555 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Chlewiska – kościół pw św......

W czasie II wojny światowej ciągnące się ku Co warto zobaczyć, o czym pamiętać? południowi rozległe kompleksy leśne dawały Panorama z Altany schronienie partyzanckim oddziałom. Żeby Garb Gielniowski kulminuje masywem Altany dotrzeć dziś do najważniejszych miejsc pa- (408 m n.p.m.), która jest najwyższym wznie- mięci, trzeba opuścić granice szydłowieckiej sieniem w obecnych granicach województwa gminy. W okolicach Chlewisk, pod Huciskiem mazowieckiego. Drogi prowadzące na szczyt (nie należy mylić tamtej miejscowości z Huci- biegną w cieniu drzew. Wierzchowina jest pła- skiem rozsiadłym na stokach Altany), odnaj- ska i rozległa. W najwyższym punkcie wznosi dziemy pomnik poświęcony żołnierzom ma- się stalowa wieża przeciwpożarowa wysokości jora Hubala, a nieopodal osobliwego skupiska 34 m. Na pograniczu Mazowsza i kielecczyzny, skalnych ostańców zwanego Piekłem pod Nie- w bardzo rozległym tutejszym kompleksie le- kłaniem (są tam baszty i grzyby wyrzeźbione śnym jest ich kilkadziesiąt. Od wiosny do je- w piaskowcu przez wodę i wiatr), oddziałom sieni, za wyjątkiem dni deszczowych dyżurują AK, działającym w ramach akcji Burza”. w nich strażnicy, których zadaniem jest wypa- trywanie zarzewi pożaru. Namiary podawane z dwóch wież pozwalają precyzyjnie zlokali- zować zagrożone miejsca i ugasić pożar przy Przykładowe trasy pomocy samolotów, zanim się rozprzestrzeni. Wycieczka dla rowerzysty lub narciarza: Szydło- W dość gęsto zalesionym obszarze wieże są wiec – źródła Korzeniówki – Altana – Ciechostowi- także znakomitymi punktami widokowymi. ce – Majdów – Budki – Szydłowiec (18 km) Z tej na Altanie rozpościera się rozległa pa- Spacer dla piechura: Hucisko – Altana – Ciechosto- norama. Wierzchołki drzew tworzą zielony wice – Majdów – Hucisko (7 km) dywan ciągnący się niemal po horyzont. Jeśli

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5656 111-11-221-11-22 14:1214:12 PRZEZ ZALESIONE WZGÓRZA

xxxxxx

jednak skierujemy wzrok ku północy, w obni- żurującego strażnika. Na wierzchołek Altany żeniu dostrzeżemy Szydłowiec. Rozpoznamy najłatwiej dotrzeć zielonym szlakiem z Huci- górujące nad innymi budynkami bryły ratusza ska. Znaki prowadzą w kierunku południowo i kościoła farnego. Kłopot w tym, że formalnie wschodnim od przystanku autobusowego usy- istnieje zakaz wychodzenia na wieże. Na ile tuowanego w środku wsi. jest przestrzegany, zależy w zasadzie od dy-

Cis pospolity (Taxus baccata L.) Występuje w prawie całej Europie. Stanowiska cisa z Rzeczypospolitej. Cisowe drewno ceniono także jako pospolitego są rzadko rozmieszczone w południowej, materiał do produkcji mebli. Znajdował zastosowanie centralnej i zachodniej Polsce. Formy drzewiaste osiąga- w snycerstwie i tokarstwie. Wykonywano z niego grze- ją do 20 m wysokości. Jest drzewem wolno rosnącym, bienie a nawet naczynia kuchenne. Szpiku i kory używa- długowiecznym – żyje ponad 1000 lat. Najczęściej spo- no jako środka przeciwko wściekliźnie. A w niektórych tykamy cisy w lasach mieszanych. Wrażliwe na suszę regionach, pni cisowych używano do płacenia daniny. i mrozy występują w zbiorowiskach wilgotnych lub są- Ostatnie bodaj wykorzystanie cisowego drewna na siadujących z nimi. Cisy dobrze rozwijają się w cieniu ogromną skalę miało miejsce w 1825 r. podczas rozbu- i są odporne na zanieczyszczenia powietrza. W prze- dowy portu w Świnoujściu. Polska zapisała piękną kartę szłości było to drzewo znacznie pospolitsze niż obecnie. w dziedzinie ochrony cisów. Prekursorem był Władysław Na drastyczne zmniejszenie drzewostanów cisowych Jagiełło, który w 1423 r. wydał dekret zabraniający ich wpłynęło intensywne pozyskiwanie drewna w ciągu niszczenia. Procesu tego nie udało się jednak zahamo- ostatnich 500-700 lat. W średniowieczu z cisów wy- wać i w połowie XIX w. cisy należały już do rzadkości. rabiano łuki. Rzecz ciekawa, że broń, z której strzelali Podjęto próbę ich ratowania, tworząc sieć rezerwatów, słynni w całej Europie angielscy łucznicy wyrabiana była a w 1934 r. objęto Taxus baccata L. ścisłą ochroną ga- z drewna sprowadzanego z naszej części Europy, głównie tunkową. 57

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5757 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Rezerwat Majdów

Rezerwat Majdów tacji mchów torfowców. Torfowisko niskie po- Utworzono go w 1953 r. dla zachowania rastają karłowate sosny, olsze czarne i świerk miejsc, w których zachowały się warunki zbli- pospolity. Na torfowisku wysokim występują żone do naturalnych. Są w nim bowiem bogate owadożerne rosiczki okrągłolistne, ścieli się drzewostany z udziałem cisa pospolitego. Re- płatami żurawina błotna i bagno zwyczajne, zerwat jest podzielony na dwie enklawy. Re- obsypujące się w czerwcu białymi kwiatami. zerwat „Cis A” o powierzchni 6,1 ha znajduje Łącznie na terenie rezerwatu Majdów spo- się nieopodal Huciska. „Cis B” o powierzchni tkamy 49 gatunków roślin, spośród których 10 10,5 ha znajduje się w pobliżu Ciechostowic. objętych jest ścisłą ochroną. W rezerwacie występują zarówno drzewiaste, jak krzewiaste i płożące formy cisów. Najwyż- Wieś Majdów leży około 9 km na południe sze i najstarsze okazy dochodzą do 9 m wy- od Szydłowca, Ciechostowice jeszcze ok. 1 sokości. Ponadto cisom towarzyszą jodły po- km dalej na zachód. Położone w sąsiedztwie spolite, świerki pospolite, olchy czarne, sosny i powiązane komunikacyjnie oraz społecznie zwyczajne i brzozy brodawkowate, a w pod- Ciechostowice, Majdów i Łazy (ok. 1 km na szyciu występuje kruszyna pospolita i jałowiec wschód) nazywane są nawet „trójwsią” – do- pospolity. Ciekawe zbiorowiska leśne repre- jazd z Szydłowca przez Wolę Korzeniową. Do zentują olsy, grądy i torfowiska rezerwatu „Cis Huciska prowadzi bezpośrednio z Szydłowca B”. Jego podmokłe terytorium sprzyja wege- droga przez Budki (ok. 7 km).

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5858 111-11-221-11-22 14:1214:12 SZLAK KAMIENIA Szlak kamienia Fascynująca podróż przez czas mierzony geologicznym zegarem. Tym ciekawsza, że na terenie szydłowieckiej gminy można zajrzeć do wnętrza ziemi, i podziwiać, a nawet dotknąć dzie- ła natury z okresu jurajskiego czyli sprzed 210-180 mln lat. Czas mierzony ludzką miarą, wyznaczają pomniki szydłowieckiej architektury, rzeźby i przedmioty codziennego użytku wykonywane z miejscowego piaskowca od kilku stuleci.

Zdaniem geologów, piaskowiec szydłowiecki obszarze ziemi szydłowieckiej biegnie on od stanowi „najpospolitszą odmianą piaskowców Przysuchy przez Majdów po Skarżysko-Ka- jurajskich w Polsce”. Ale na terenie szydło- mienną. Na północ od wspomnianej krawędzi wieckiej gminy występuje w ławicach o gru- rozciąga się Przedgórze Iłżeckie. Pod nim tak- bości do kilku metrów, a całkowita miąższość że drzemią piaskowce, ale ukryte znacznie głę- jego pokładów szacowana jest na 180 m. Łatwy biej pod ziemią, praktycznie niedostępne. w eksploatacji i niezbyt trudny w obróbce, stanowi najcenniejszy surowiec naturalny ziemi szydłowieckiej. W przeszłości wykonywano Przykładowe trasy więc z niego żarna, kamienie młyńskie, oseł- Wycieczka dla rowerzystów, narciarzy i zmotory- ki, toczydła, robiono wykładziny do pieców zowanych: Szydłowiec – Szydłówek – Jastrząb – hutniczych i wanien szklarskich. Po dziś dzień stacja kolejowa Szydłowiec – Szydłowiec (16 powstają płyty, kolumny, rzeźby, chrzcielnice, km). nagrobki, obramowania drzwi i okien, czasem Spacery dla piechurów: Rynek Wielki – Góra Trzech schody, pomniki, okładziny elewacji sakralnych Krzyży – kamieniołom Podkowiński – cmentarz i świeckich budowli. Intensywne wydobycie rzymsko-katolicki – kamieniołom Pikiel (2 km) piaskowca w Szydłowcu i okolicy potwierdza- albo: Rynek Wielki – Plac Wolności – kirkut (także ją już dokumenty z I połowy XV w. Należne ok. 2 km). im miejsce, szydłowieckie piaskowce zajmują w „Geologicznym opisie Polski” pióra Jerzego Bogumiła Puscha z 1836 r. O możliwościach Co warto zobaczyć, o czym pamiętać? wykorzystania szydłowieckiego piaskowca Miasto na kamieniu informuje najlepiej witryna jednego z szydło- Domy z kamienia i najważniejsze szydłowiec- wieckich sklepów kamieniarskich, na której właściciele umieścili napis: „Nagrobki, grille, kominki”. UWAGA Zwiedzanie najciekawszych miejsc związanych z wydo- Piaskowcowe skały są prawdziwym darem na- byciem i obróbką szydłowieckich piaskowców ułatwi tury dla Szydłowca, gdyż właśnie tam gdzie się zdecydowanie rower, a gdy spadnie śnieg – narty śla- miasto rozsiadło, przebiega północna krawędź dowe. Wycieczki szlakiem kamienia są też wymarzone dla zmotoryzowanych turystów. Najprzyjemniejsze dla Wyżyny Małopolskiej. Jej najdalej wysuniętą piechurów będą spacery do nieczynnych już kamienio- na północ formacją są Góry Świętokrzyskie. łomów w Szydłowcu, gdzie znajdą znakomite przykłady Ich wyraźnie zarysowana północna krawędź odsłonięć geologicznych oraz po cmentarzach i budow- przebiega kilkoma terasami tworząc niemal lach miejskich, przy których tworzeniu zastosowano namacalne progi orografi czne. Najsilniej za- piaskowiec. Trasy takich „geologicznych” spacerów są akcentowany jest próg pierwszy, południowy, godną polecenia alternatywą klasycznego zwiedzania podcinający od północy Garb Gielniowski. Na miasta.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 5959 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

xxxx xxxx

kie budowle wznoszono używając miejscowego Kamiennej, około 500 m na południe od Ryn- piaskowca. Co więcej wiele z nich wzniesiono ku Wielkiego (patrz rozdz. spacer po Szydłow- wprost na skale, o czym dowodzi odsłonięcie cu). piaskowców w ścianie „Piwnicy Szydłowiec- kiej”, restauracji urządzonej w podziemiach Z niezwykłym doznaniem wiąże się wizyta ratusza. Ba, powierzchnię dawnego Rynku na kirkucie. Zachowało się tutaj ponad 3 tys. Słomianego (obecnie Plac Wolności) stanowił piaskowcowych płyt. Są stłoczone, ale posado- strop litej piaskowcowej płyty. Dziś, pokryta wione wprost na gruncie, pochylają się w róż- nawierzchnią dróg jezdnych i chodników nie nych kierunkach i zapadają w różnym stopniu robi oczywiście wrażenia. Jeśli jednak poruszy- w ziemię. Wszystkie natomiast, skierowane są my wyobraźnię, uświadomimy sobie bez trudu ku zachodowi. I tylko od tej strony zdobią je jak mizerna warstwa cywilizacji dzieli nas od misternie wykonane płaskorzeźby i hebrajskie monolitycznego dzieła przyrody. napisy. Złamane drzewa i przerwane pędy wi- norośli stanowią podobnie jak ukłon w stronę Szydłowieckie nekropolie zachodnią, czytelną alegorię śmierci. Powta- Są dwie. Rzymsko-katolicka i żydowska – rzają się motywy z lwem, orłem i jeleniem – kirkut. Na cmentarzu katolickim, pośród symbolami sławionych w Starym Testamencie wielu pomników, krzyży, fi gur i płyt nawet przymiotów Boga ( Jahwe). Księgi, dzbany, niewprawnym okiem dostrzeżemy te wyko- dłonie w geście błogosławieństwa, przyrządy nane z piaskowca. Już przy bramie wita nas apteczne czy inne akcesoria zdradzają profe- piaskowcowy św. Jan Nepomucen. Rzeźba sję pochowanych lub przynależność do rodów, ma łatwo rozpoznawalną, chropowatą faktu- sięgających korzeniami początków judaizmu. rę. Z reguły, piaskowcowe pomniki nagrobne, Często jednak dekoracja ogranicza się jedynie nawet współczesne, utrzymane są w barokowej do symboli judaistycznej wiary – Gwiazdy Da- manierze. Z piaskowcowej płyty wykonany jest wida lub wieloramiennego świecznika. ponadto monument ofi ar katyńskiej zbrodni Sąsiadujący z budynkami mieszkalnymi cmen- oraz główny pomnik kwatery żołnierzy pole- tarz żydowski ograniczają ulice Wschodnia głych we wrześniu 1939 r., w rejonie wsi Barak. i Staszica (wejście od Spółdzielczej) Z piaskowcowych płytek wykonany jest także okalający cmentarz mur oraz elewacje okolicz- Kamieniołomy Podkowiński i Pikiel nych domów. Nieczynne od ponad 40 lat, zamieniły się Cmentarz katolicki usytuowany jest przy ul. w krajobrazowe perełki. Wyrobiska podeszły

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6060 111-11-221-11-22 14:1214:12 SZLAK KAMIENIA

bowiem wodą, tworząc nieregularne zbiorniki UWAGA ograniczone ścianami z piaskowca. Głębokość Wchodzenie na teren łomów w dni robocze jest zabro- wody dochodzi do 6-8 m, a na wysokich brze- nione bo odbywają się odstrzały i pracują ciężkie ma- gach rozrosły się drzewa, zamieniając dawne szyny. Wchodząc tam w dni wolne od pracy, należy się trzymać z dala od krawędzi wyrobisk – upadek z wyso- wyrobiska w malownicze parki. Od 1996 r. są kości kilku a nawet kilkunastu metrów grozi śmiercią. chronione jako tzw. stanowiska dokumentacyj- ne. Przyglądając się uważnie skalnym ścianom dostrzeżemy warstwową budowę kamienia. Kamieniołomy usytuowane są przy ulicy Ka- Odzwierciedla ona proces sedymentacji – opa- miennej, ciągnącej się od Rynku Wielkiego na dania w odległej przeszłości i nakładania się południe. Dzieli je odległość 200-300 m (patrz na siebie różnorodnych osadów. Prasowane rozdz. Spacer po Szydłowcu). pod ciężarem młodszych warstw zamieniały się przez miliony lat w kamień. Dostrzeże- Kamieniołomy Śmiłowa i Szydłówka my zastygłe w nim zmarszczki prądowe, śla- Po zamknięciu kamieniołomów działających dy drobnej roślinności, odciśnięte pnie drzew. od średniowiecza w samym Szydłowcu, eks- Widocznie w jurze, proces zachodził na dnie ploatacja piaskowców koncentruje się w oko- dość płytkiego zbiornika wodnego, a groma- licach Śmiłowa i Szydłówka. Są tam duże dzące się osady poruszane były prądami mor- wyrobiska fi rm z długą tradycją oraz małe, skimi lub wodami wpływającej do morza rzeki. niemal gospodarcze łomy należące do osób W kamieniołomach znaleziono skamieniałe prywatnych i mniejszych fi rm kamieniarskich. gąbki i koralowce, tworzące niegdyś podwod- Do najważniejszych należą łomy: Śmiłów, ne rafy. Wyraźnie widoczne ślady wydobycia Śmiłów 2, Śmiłów-Bączek i Śmiłów-Sasal. pozwalają domyślać się gdzie i jak odspajano Jednym z najstarszych w tym rejonie jest Łom bloki oraz ławy skalne. Gdzie wiercono otwory Podolszański – jedno z wyrobisk wgłębnych i odstrzeliwano ładunki, a gdzie wykonywano w Śmiłowie. Należy do najstarszych, gdyż takie prace ręcznie. Są na skałach ślady pozo- piaskowiec wydobywa się tutaj od 1860 r. Nie stawione przez pracujące urządzenia, a nawet jest wykluczone znalezienie nowych złóż. Do odciski stalowych lin. Kamieniołom „Podko- współczesnych kamieniołomów najłatwiej do- wiński” wpisano z tego powodu na listę zabyt- trzeć kierując się tablicami ustawionymi przy ków kultury materialnej. drodze 727 Szydłowiec-Jastrząb. Są oddalone 3-6 km od centrum miasteczka.

Piaskowiec szydłowiecki do Petersburga, a drobniejsze przedmioty – osełki i to- Ma białą, jasnokremową lub jasnoszarą barwę. Obec- czydła rozchodziły się po całej Rosji, skąd docierały na- ność tlenków żelaza sprawia jednak, że pojawiają się wet do Chin. Wielkie zapotrzebowanie na szydłowiecki na nim pierzaste smugi o brązowawym zabarwieniu. Te kamień przypada na okres międzywojenny oraz czasy ostatnie są szczególnie wyraźne w odmianie podolszań- odbudowy miast polskich po II wojnie światowej, szcze- skiej (nazwanej tak o d miejsca wydobycia jakim jest gólnie Warszawy. Piaskowcem szydłowieckim wyłożono Łom Podolszański w Śmiłowie). Szydłowieckie skały są m.in. elewacje socrealistycznych gmachów ministerial- drobnoziarniste, a spaja je krzemionkowe lub krzemion- nych, Muzeum Narodowego, Muzeum Wojska Polskie- kowo-ilaste lepiszcze. go, Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, kamienic Szydłowiecki piaskowiec oraz wykonywane z niego na przy Nowym Świecie, Trasy W-Z oraz Pałacu Kultury miejscu elementy budowlane i drobniejsze przedmioty i Nauki. Widoczne po dziś dzień, ukute przez Bolesła- wędrowały w świat. Już w średniowieczu cenione były wa Bieruta hasło (nad witrynami empiku od strony Alej w Europie szydłowieckie kamienie młyńskie i osełki. Jerozolimskich przy skrzyżowaniu z Nowym Światem): Gdy w II połowie XIX w. koło Szydłowca pojawiła się „Cały naród buduje swoją stolicę” zostało wykute w pły- linia kolejowa, wyroby kamieniarskie popłynęły jeszcze tach elewacyjnych z szydłowieckiego piaskowca. szerszą strugą. Budowlane elementy wożono wówczas

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6161 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

xxxxxxxxxxxxxxxxx 62

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6262 111-11-221-11-22 14:1214:12 TRASY TURYSTYCZNE Znakowane Szlaki Turystyczne

Przez tereny szydłowieckiej gminy przechodzi kilka szlaków turystycznych – dla pieszych i rowerzystów, wyznakowanych przez Oddział Miejski PTTK w Radomiu. Oznaczenia są wprawdzie dobrze widoczne w terenie, ale brak tablic z informacją dokąd szlak biegnie. Zie- mia Szydłowiecka nie doczekała się jak dotąd przyzwoitej mapy turystycznej, więc brak informacji odczuwa dotkliwie każdy, kto napotyka znaki przecinające wiejską ulicę, czy umieszczone na przystankowej wiacie, a nie może zaspokoić ciekawości dokąd prowadzą.

Szlaki piesze polskiego. Korzystając ze znaków zielonych możemy pene- Czerwone trować wzgórza Garbu Gielniowskiego. Z Huciska na zachód Szlak partyzancki im. „Hubala” wyprowadzą nas na Cymbrę (378 m n.pm.) z piaskowcowymi Radomsko – Skarbowa Góra – 272 km ostańcami w partiach szczytowych (ok. 1 km), a dalej na Skłob- W granicach szydłowieckiej gminy biegnie odcinkiem dłu- ską Górę (347 m n.p.m.) ze stalową wieżą przeciwpożarową gości ok. 12 km. Znaki pojawiają się na drodze prowadzącej na szczycie (ok. 11 km od przystanku PKS w Hucisku). Odcinek od strony Chlewisk przez Wymysłów do Szydłowca, przeci- z Altany do rezerwatu Ciechostowice liczy ok. 4,5 km. Stamtąd nają miasto pokrywając się ze ścieżką edukacyjną, łączącą możemy kontynuować wycieczkę za znakami niebieskimi do najważniejsze obiekty zabytkowe oraz kamieniołomy Pod- rezerwatu „Piekło pod Niekłaniem” (dalsze 9 km), w którym kowiński i Pikiel. Z Szydłowca znaki biegną dalej do Woli znajdują się oryginalnie ukształtowane piaskowcowe ostańce. Korzeniowej, by następnie zapuścić się w lasy na Garbie Gielniowskim. Opuszczając granice gminy, szlak prowadzi do cmentarza partyzanckiego pod Skarbową Górą. Korzystając z tego szlaku odbędziemy przyjemny, blisko 9-kilo- metrowy spacer lub rowerową przejażdżkę z centrum Szydłowca do pełnych zabytków Chlewisk. Kontynuując wycieczkę dotrzemy do pomnika upamiętniającego bój oddziału Hubala z Niemcami pod Huciskami (w gminie Chlewiska, ok. 25 km z Szydłowca).

Zielone Szlak im. ks. J. Wiśniewskiego Przysucha PKP – rezerwat „Ciechostowice” – 46 km Szlak poświęcono duchownemu księdzu Janowi Wiśniewskie- mu, miłośnikowi malarstwa, którego kolekcja stała się podsta- wą zbiorów muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu. W granicach szydłowieckiej gminy szlak biegnie odcinkiem długości ok. 5 km. Znaki pojawiają się w Hucisku na stokach Altany (408 m n.p.m.), skąd wyprowadzają na jej szczyt z wieżą przeciwpożarową. Po opuszczeniu granic gminy na Garbach Gielniowskich prowadzą do rezerwatu „Ciechosto- wice”, z rozległymi naturalnymi stanowiskami modrzewia xxxxx 63

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6363 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

xxxx Szlaki dla rowerzystów

Szlaki rowerowe, nie tylko w gminie, ale w całym powiecie szydłowieckim są jeszcze w po- wijakach. Kiedy powstawał ten przewodnik, informacje o przebiegu proponowanych tras dostępne były w Internecie, w poświęconej turystyce części serwisu powiatu szydłowieckiego (www.szydlowiecpowiat.pl/trasy_rowerowe.php) oraz na stronach Bractwa Rowerowego z Radomia (http://bractworowerowe.blox.pl). Członkowie Bractwa są aktywnymi rzeczni- kami oznakowania sieci szlaków rowerowych w całej ziemi radomskiej, obejmującej ma się rozumieć okolice Szydłowca. Z myślą o bezpieczeństwie doskonalą interaktywną mapę i szcze- gółowe opisy tras. Korzystając więc z ich informacji krajoznawczych oraz technicznych uwag odnośnie charakteru oraz trudności dróg, można bez większego problemu planować eskapady, i przemierzać szydłowiecką gminę oraz sąsiednie obszary, rowerem. Wydany przez Stowa- rzyszenie Rozwoju Ziemi Szydłowieckiej informator „Szlaki Rowerowe Ziemi Szydłowiec- kiej” nie jest niestety powszechnie dostępną publikacją.

Poniżej przebieg 10 proponowanych tras, Szydłowiec - Sadek - Barak przecinających wzdłuż i wszerz ziemię szy- [Skarbowa Góra] - Szydłowiec dłowiecką wraz z uwagami opracowanymi na Pomarańczowy; 23 km (wariant ze Skarbową Górą - 33 km) podstawie informacji z w/w źródeł (w nawia- Pętla po terenach leśnych, na południowy wschód od Szy- sach punkty, o które warto wzbogacić trasę, dłowca. Większość trasy biegnie po drogach o utwardzonej wydłużając jej przebieg. nawierzchni. Odcinki dróg gruntowych też są dobrze utrzy-

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6464 111-11-221-11-22 14:1214:12 TRASY TURYSTYCZNE

Chlewiska – Muzeum Motoryzacji

mane. Brak trudności terenowych. Pod Skarbową Góra miała sozrowie akwen z małą elektrownią. Atrakcja dla wędkarzy miejsce jedna z większych w ziemi radomskiej bitew party- i miłośników sportów wodnych. Koło zbiornika przechodzi zanckich II wojny światowej. szlak czerwony do Szydłowca przez Wymysłów.

Szydłowiec - Pawłów - Chlewiska - Stefanków - Szydłowiec - Budki II – Altana (408 m n.p.m.) Skłoby - Nadolna - Rzuców - Smagów - Jabłonica - Hucisko - Cymbra (378 m n.p.m.) - Leszczyny - Huta Zawonia - Ostałów - Broniów - Krawara - Bieduszki Aleksandrów – [Antoniów] - Budki I - Szydłowiec - Marywil - Szydłowiec Zielony, 20 km (wariant z Antoniowem - 32 km) Fioletowy, 37 km Odcinki mocno nachylone z utrudnieniami terenowymi na Trasa w zachodniej części szydłowieckiego powiatu. Biegnie stokach Garbu Gielniowskiego i kręte w okolicach Huty. Tra- przez tereny o lekkich deniwelacjach, przeważnie rolnicze, sa trudna, zróżnicowana, wiedzie na najwyższe wzniesienia częściowo leśne. Przez cały czas drogami asfaltowymi za Garbu Gielniowskiego – Cymbrę i Altanę. W Leszczynach 100 wyjątkiem odcinka Biedaszki-Marywil (żuzel). W Stefanko- m od szlaku zaczyna swój bieg rzeczka Jabłonica, a w Alek- wie miejsca pamięci związane walkami podczas powstania sandrowie jest zalew – przyjemne miejsce rekreacji z bazą styczniowego oraz pomnik upamiętniający mieszkańców wsi wypoczynkową. W okolicach Antoniowa znajduje się rezer- Skłoby – ofi ary kaźni hitlerowskiej. Pomiędzy Broniowem wat leśny „Podlasie”. i Krawarą duży, czynny kamieniołom – należy zachować szczególną ostrożność! Szydłowiec - Książek - Budki I - Aleksandrów - Chle- wiska - Koszorów - Szydłowiec Szydłowiec - Wysocko - Krzcięcin - Wilcza Wola - Ko- Żółty, 24 km rzyce - Pogroszyn - Koryciska - Omięcin - Zaboro- Trasa wiedzie lasami w płaskim terenie, przeważnie po dro- wie - Chałupki Łaziskie - Łaziska - Ciepła - Świniów gach asfaltowych. Łączy dwie najciekawsze miejscowości - Zdziechów - Szydłowiec ziemi szydłowieckiej – stolicę regionu i Chlewiska. W Ko- Niebieski, 38 km

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6565 111-11-221-11-22 14:1214:12 Gmina Szydłowiec

Trasa wiedzie dobrymi drogami w terenie o niewielkich de- Typowo leśna trasa z licznymi wzniesieniami, miejscami niwelacjach, słabo zaludnionym. Jedynie na odcinku Zaboro- trudno przejezdna. Biegnie w pobliżu rezerwatów cisowych wie-Chałupki Łaziskie droga nieutwardzona podczas wiosen- i modrzewiowych w rejonie trójwsi Ciechostowice-Majdów- nych roztopów i jesiennych deszczów trudno przejezdna. Po Łazy. Przebiega przez najwyższe wzniesienie województwa drodze Korycińska – miejscowość, w której jeszcze po wojnie mazowieckiego – Altanę. wydobywano rudę żelaza. Zarośnięte wyrobiska dawnej ko- palni zmieniły się w malownicze uroczysko. W Chałupkach Szydłowiec - Zdziechów - Ciepła - Łaziska - Orońsko Łaziskich niewielki zalew. - Helenów - Tomaszów - Śniadków - Dobrut - Wola Lipeniecka Mała - Nowy Dwór - Mirówek - Mirów - Szydłowiec - Szydłówek - Śmiłów - Kurkoć - Gąsawy Rogów - Bieszków - Gąsawy Plebańskie - Jastrząb Plebańskie - Jastrząb - Lipienice - Wola Lipieniecka - Orłów - Szydłówek - Świerczek - Szydłowiec - Kuźnia - Jastrząb - Orłów - Szydłówek - Szydłowiec Purpurowy, 60 km Granatowy, 25 km Trasa długa, całodniowa. Biegnie dobrymi drogami asfalto- Trasa urozmaicona z niewielkimi wniesieniami. Drogi dobre, wymi bez większych wzniesień. Na drogach niewielki ruch. asfaltowe. Szlak przebiega obok licznych kamieniołomów Szlak obfi tuje w atrakcje turystyczne: Centrum Rzeźby Pol- piaskowca, w tym największych łomów w Śmiłowie – zacho- skiej w Orońsku, kamieniołomy piaskowca w Orłowie, ko- wać ostrożność! Monumentalny kościół w Jastrzębiu. Trasę palnia wapienia w Śniadkowie, ciekawe kościoły w Mirowie łatwo połączyć ze szlakiem nr 1. i Jastrzębiu.

Szydłowiec - Szydłowiec-PKP - Gąsawy Rządowe - Szydłowiec - Książek Majdowski - Hucisko - Lesz- Bieszków - Rogów - Mirów - Zbijów - Kierz Niedź- czyny - Huta - Chlewiska - Koszorów - Cukrówka wiedzi - Sadek - Szydłowiec - Smagów - Zawonia - Pogroszyn - Omięcin - Zabo- Zielony, 37 km rowie - Ziomaki - Wysocko - Długosz - Szydłowiec Na trasie liczne wzniesienia. Drogi dobre. Szlak biegnie przez Brązowy, 57 km główne miejscowości gminy Mirów. A że niewiele tam do Trasa długa, wiedzie drogami o małym ruchu samochodo- zwiedzania, trasa przypadnie do gustu amatorom szybkiej wym. Teren jest pofałdowany więc jej pokonanie wymaga jazdy. pewnej kondycji. Po drodze wiele zabytków i ciekawych przyrodniczo miejsc. We wsiach bary i sklepiki. Łatwo tę trasę Szydłowiec - Majdów - Ciechostowice – Altana (408 skracać lub wydłużyć, nawet do 100 km. m n.p.m.) - Hucisko - Budki II - Szydłowiec Różowy, 24 km

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6666 111-11-221-11-22 14:1314:13 INFORMATOR

Szydłowiecki Informator

ADRESY, TELEFONY, INTERNET Urząd Miejski w Szydłowcu Rynek Wielki 1, 26-500 Szydłowiec tel. 048 617 86 30 fax: 048 617 05 10. www.szydlowiec.pl Na stronach gminy zamieszczane są wszelkie aktualne informacje turystyczne, m.in.: adresy lokali gastronomicznych i miejsc noclegowych, aktualizowane rozkłady jazdy busów, dyżury aptek oraz kalendarz imprez. Również na stronach www.sckzamek.pl znajdują się informacje o imprezach na terenie miasta i gminy.

Stacja Pogotowia Ratunkowego w Szydłowcu ul. Kolejowa 78 Apteki tel. 048 617 04 34 ul. Kolejowa 9a, tel. 48 617-10-60 ul. Radomska 14, tel. 48 617-18-43 ul. Staszica 3c (koło Groszka) tel. 48 617-19-22 ul. Staszica 17, (przy Biedronce) Tel. 48 617-46-21 ul. Wschodnia 52, tel. 48 617-51-24 ul. Zamkowa 2C, tel. 48 617-10-71 Policja. Komenda Powiatowa w Szydłowcu ul. Tadeusza Kościuszki 194 tel.t 48 617 03 30

Straż Miejska ul. Jana Kilińskiego 10 tel.t 048 617 00 40

Państwowa Straż Pożarna ul.Strażacka 1 A tel.t 48/617 11 72 alarmowy:a 998, 112

NUMER ALARMOWY: 112

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6767 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

Ośrodek Edukacyjno-Kulturalny „Szydłowiecki Sztetl” ul. Garbarska 3 (w dawnej, prywatnej synagodze Nuty Ajzen- berga) INSTYTUCJE KULTURY www.szydlowieckisztetl.pl Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Zamek KOMUNIKACJA PUBLICZNA tel. 048 617 02 96, fax: 048 617 10 29 http://sckzamek.pl Dworzec PKS w Szydłowcu znajduje się przy Pl. Wolności. Stacja kolejowa usytuowana jest 5 km na wschód od centrum Muzeum Ludowych miasteczka. Jest to jedyna stacja kolejowa w administracyj- Instrumentów Muzycznych nych granicach gminy. ul. Sowińskiego 2 (muzeum mieści się na zamku) tel. 048 617 12 43 oraz 048 617 17 89 Rozkłady jazdy PKS i PKP dla Szydłowca w witrynie: www.muzeuminstrumentow.pl www.rozklady.miasta.pl Zwiedzanie Ponadto, interaktywny rozkład jazdy pociągów: od 1 kwietnia do 30 września www.pkp.pl wtorek – piątek: 900-1600 sobota – niedziela: 1000- 1700 Podstawą lokalnego transportu publicznego są busy. Ob- od 1 października do 31 marca sługują trasy lokalne, regionalne i ogólnopolskie. Aktualne wtorek – niedziela: 900- 1600 rozkłady jazdy znajdują się na ofi cjalnych stronach gminnych Muzeum jest nieczynne w poniedziałki i dni świąteczne. www.szydlowiec.pl Bilety (cennik 2011 r.) ulgowy – 2,50 zł normalny – 4,00 zł w soboty wstęp bezpłatny fachowe oprowadzanie przez przewodnika – 10 zł Terminy zwiedzania można uzgadniać telefonicznie.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6868 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC NOCLEGI i GASTRONOMIA

Restauracja Kameralna Restauracja znajduje się w samym centrum miasta, przy ulicy ul. Radomska 30, Szydłowiec pełniącej funkcje deptaku. Ma nastrojowe wnętrza, w któ- t tel.el. kkom.:om.: 0-698 266 888 rych czuć ducha szydłowieckiej przeszłości podkreślone przez http://restauracjakameralna.com piaskowiec, drewno i słomę, odkryte drewniane belki, zapo- ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 1230-2200 mniane maszyny i urządzenia domowe. sspecjały:pecjały: pierogi z trzech mięs, ze szpinakiem, ruskie, z brokułami, z owocami, żydowskie z barszczykiem, dania kuchni staropolskiej

Restauracja „Primagor”. Noclegi. dodo dyspozycjidyspozycji gości:gości: pokoje 1-, 2- i 3-osobowe (łącznie 20 ul. Spółdzielcza 2c, Szydłowiec miejsc noclegowych) t tel.:(48)el.: 617 45 60, kom. 0-602 301 236 Bardzo dogodna lokalizacja w centrum miasta, przy trasie www.primagor.eu ścieżki edukacyjnej. W ofercie także organizacja bankietów ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 1230-2200 i przyjęć okolicznościowych: wesela, chrzciny, komunie oraz sspecjały:pecjały: karp w śmietanie; kuchnia staropolska i włoska catering i obsługa zorganizowanych grup turystycznych.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 6969 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC

Restauracja „Piwnica Szydłowiecka” Prestiżowa lokalizacja, wnętrza z klimatem. Restauracja ul. Rynek Wielki 1, Szydłowiec urządzona jest w podziemiach ratusza. Obsługa sprawna t tel.:el.: (48) 617 02 24 i przyjemna, ceny niewygórowane. W ofercie lokalu również www.wirtualnastrefa.pl organizacja imprez fi rmowych, bankietów, okazjonalnych ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 900-2300 przyjęć: wesela, chrzciny, komunie oraz wyżywienie dla grup sspecjały:pecjały: pierogi lepione w restauracji, zeppeliny, zupy: turystycznych. 90 miejsc; latem ogródek z parasolami na rynku. cebulowa i borowikowa

„Faktoria”. Galeria-Herbaciarnia sspecjały:pecjały: herbaty świata, kawa, wino grzane, ciastka ul. Kościuszki 168 (róg Iłżeckiej), Szydłowiec Kameralny lokal w centrum miasta (można go także określić t tel.:el.: (48) 617 15 09, kom. 0-604 442 985 jako herbaciarnię), w którym urządzane są wernisaże i wy- www.galeriafaktoria.pl stawy (można kupić-sprzedać dzieła sztuki). Latem czynny ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: poniedziałek-piątek 1200-2200, jest ogródek. W ofercie także organizacja okolicznościowych sobota 1600-2300, niedziela 1500-2200 imprez. 30 miejsc dla gości.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7070 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC

Dom Weselny. Przestronny lokal usytuowany w północnej części miastecz- Baza Noclegowa „Lodownia” ka. Niemal w centrum a jednak nieco na uboczu, co sprzyja ul. Browarska 6, Szydłowiec organizacji hucznych imprez. W ofercie obsługa bankietów, t tel.el. kkom.om. 0-793 402 999 lub 0-601 312 344 imprez integracyjnych, spotkań familijnych, zabaw karna- www.lodownia.com wałowych, przyjęć dla dzieci i okolicznościowych: wesela, d doo dyspozycjidyspozycji gości:gości: pokoje 1-, 2-, 3-, 4, 5-osobowe (łącz- chrzciny, komunie oraz catering. nie 45 miejsc noclegowych)

Pizzeria „Nova” ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 1000-2200, w niedziele 1400-2200 ul. Wschodnia 41, Szydłowiec sspecjały:pecjały: pizza prosto z pieca t tel.:(48)el.: 617 58 30 Przyjemny, nieduży lokal z miejscami dla 24 osób.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7171 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC

Pizzeria Kufelek sspecjały:pecjały: pizza, piwo ul. Jastrzębska 13, Szydłowiec Zawsze pełno tu piwoszy a wnętrze tonie w chmurach dymu, ttel.:el.: (48) 617 18 36 lecz serwowana tam pizza cieszy sie ogromnym powodze- ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 1000-2300 niem ze względu na niepowtarzalny smak.

Kawiarnia Zorganizowana w zamkowym przyziemiu. Latem na dziedziń- w Szydłowieckim Zamku cu rozstawione są stoliki z parasolami. Lokalizacja w zabytko- ul. Sowińskiego 2, Szydłowiec wym obiekcie, jednym z najważniejszych w Szydłowcu, tworzy ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 1800-2400 szczególną atmosferę tego kameralnego lokalu (30 miejsc).

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7272 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – GMINA SZYDŁOWIEC

Motel. Restauracja „Iguś” Wygodnie usytuowany, 2 km od centrum miasteczka. Motel ul. Kościuszki 263, Szydłowiec oferuje obsługę dużych grup – do 180 osób i ma odpowied- t tel.:el.: (48) 617 45 51 ni po temu parking. Miła i szybka obsługa, smaczna kuchnia ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 24 godziny oraz sprzedaż posiłków własnej produkcji to dodatkowe atuty sspecjały:pecjały: karp w śmietanie, pstrąg po żydowsku, placek tego obiektu. po węgiersku d doo ddyspozycjiyspozycji ggości:ości: pokoje 1-, 2- i 3-osobowe (łącznie 24 miejsca noclegowe)

Szkolne Schronisko Schronisko należy do kompleksu Zespołu Szkół Zespole Szkół Młodzieżowe „Skałka” im. Korpusu Ochrony Pogranicza (wjazd główną bramą przez ul. Kościuszki 39, Szydłowiec teren szkolny). Placówka jest dozorowana przez całą dobę. t tel.:el.: (48) 617 43 11, http://zskop.eu Stanowi doskonałe miejsce zakwaterowania dla wycieczek dodo dyspozycjidyspozycji gości:gości: pokoje 1- ,2- i 5-osobowe (łącznie 45 szkolnych czy zielonych szkół. miejsc noclegowych)

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7373 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – GMINA SZYDŁOWIEC

Zajazd „Świerczek” Szybka, miła obsługa, dania przygotowywane na miej- Świerczek 35 scu. Parking. Przed wejściem zabytkowa fi gura Matki t tel.:el.: (48) 617 57 37 Boskiej. kom. 0-693 415 799 lub 0-601 431 025 Znajduje się przy skrzyżowaniu drogi E77 z drogą do miej- www.zajazdswierczek.pl scowości Świerczek (szczególnie dogodnie położony dla nad- ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: poniedziałek-sobota 600-2200, jeżdżających od strony Krakowa). Oferuje pełny zakres usług niedziela 900-2200 związanych z organizacją uroczystości, przyjęć, szkoleń, spo- ddoo dyspozycjidyspozycji gości:gości: 3 sale oraz dobrze zaopatrzony bar. tkań biznesowych.

Hotel “Oleńka” spełna 3 km od centrum Szydłowca, od strony Krakowa). Barak 1A Oferuje catering oraz organizację i obsługę przyjęć fi rmo- ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 24 godziny wych, konferencji, imprez integracyjnych i przyjęć okolicz- t tel.:(048)el.: 617 49 59 nościowych: wesela, komunie, chrzciny oraz wyżywienie kom. 0-696 091 276 dla grup (możliwość wcześniejszego ustalenia menu). 300 www.hotelolenka.pl miejsc dla gości. Nowoczesne centrum wellness z basenem specjały:specjały: kotlet „Oleńka”, naleśnik świętokrzyski, żurek (organizowane są zajęcia Aqua-fi tness), gabinetami masażu, kielecki przestronną sauną i jacuzzi. Przy hotelu są także woliery z eg- ddoo dyspozycjidyspozycji gości:gości: 70 pokoi 1-, 2- ,3- ,4-osobowych, 2 zotycznym ptactwem oraz jeziorko z bogatą fauną wodną. sale konferencyjne dla 80 i 150 osób W lesie, nieopodal głównego obiektu znajduje się „Bacówka” Hotel jest dogodnie zlokalizowany – przy drodze E77 (nie- – miejsce z klimatem na imprezy dla 150 osób.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7474 111-11-221-11-22 14:1314:13 NOCLEGI I GASTRONOMIA – OKOLICE

Motel i Restauracja „Ballaton” Znajduje się przy drodze E77 (szczególnie dogodnie usytu- Chustki 64 owany dla nadjeżdżających od strony Warszawy i Radomia). ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 800-2200 Nowy obiekt z szybką i miłą obsługą, smaczne, niezbyt kosz- t tel.el. kkom.:om.: 0-692 536 869 lub 0-728 541 302 towne dania. Duży parking. W ofercie także organizacja i ob- www.ballaton.pl sługa imprez dla 200 osób. Dogodne usytuowanie i rozległy sspecjały:pecjały: Placek Ballaton teren zajmowany przez obiekt sprzyjają zabawom i bankie- ddoo ddyspozycjiyspozycji ggości:ości: 9 pokoi 2-osobowych, 1 pokój 4-osobowy. tom z muzyką oraz tańcem.

Zajazd „O’key”. Restauracja. Noclegi. dodo dyspozycjidyspozycji gości:gości: pokoje 2-, 3- i 4-osobowe (łącznie 25 leśny parking przy E-77, Barak miejsc noclegowych t tel.:(48)el.: 617 49 76 Bardzo dogodnie zlokalizowany obiekt z rozległym parkin- kom. 0-605 414 903 giem (3 km przed Szydłowcem, od strony Krakowa). Znako- ggodzinyodziny otwarcia:otwarcia: 24 godziny mite miejsce na posiłek dla zorganizowanych grup turystycz- sspecjały:pecjały: Kuchnia staropolska, desery nych. Restauracja oferuje 150 miejsc.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7575 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

„Pałac Odrowążów” Manor House budowano nowoczesny kompleks Wellness & SPA oraz basen. ul. Czachowskiego 56, Chlewiska Obiekty zespołu otoczone są rozległym parkiem z cennymi t tel.:el.: (48) 628 70 61, www.manorhouse.pl okazami fl ory i stawem. Centrum wellness oferuje bogaty pa- sspecjały:pecjały: dania kuchni dworskiej kiet zabiegów, masaże i sauny. Idealne miejsce zarówno dla Najbardziej luksusowy i klimatyczny obiekt noclegowo wymagających indywidualnych klientów jak i imprez inte- gastronomiczny ziemi szydłowieckiej. Z bogatą historią, gracyjnych dla fi rm oraz prestiżowych konferencji. Posiadłość otoczony zielenią. Hotel urządzono w pałacu i obiektach strzeżona z rozległym parkingiem. Ceny wysokie ale i obsługa podworskich, należących do chlewiskiej linii Odrowążów. Do- na wysokim poziomie.

Hotel „Dom Rzeźbiarza” ul. Topolowa 1, Orońsko tel. (48) 618 45 16 lub (48) 618 40 27 www.rzezba-oronsko.pl

Kawiarnia „Cafe Art” dodo dyspozycjidyspozycji gości:gości: 4 pokoje 1-osobowe, 4 pokoje 2-osobowe, 4 pokoje 3-osobowe (łącznie 24 miejsca noclegowe) Dostępny dla wszystkich (w miarę wolnych miejsc) dom pracy twórczej przy Centrum Rzeźby Polskiej, zajmującym otoczony parkiem kompleks pałacowy z XIX w.

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7676 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7777 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

Imprezy cykliczne

Koncert Noworoczny Wielkanoc w Szydłowcu

STYCZEŃ Koncert Noworoczny Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycz- Finał Wielkiej Orkiestry nych w Szydłowcu Świątecznej Pomocy Tradycyjnie już od wielu lat odbywający się Dziedziniec zamkowy koncert kolęd i dzieł słynnych kompozytorów. OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek OOrganizator:rganizator: Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Rocznica Wybuchu Powstania Styczniowego Rynek Wielki , Kościół św. Zygmunta, Zamek KWIECIEŃ Trzydniowe centralne obchody, organizowane przez samorządy Suchedniowa, Wąchoc- Szydłowiecki Kiermasz Wielkanocny ka, Bodzentyna, Szydłowca oraz Federację Rynek Wielki, Kościół św. Zygmunta Kapituły Równość-Wolność-Niepodległość. Szydłowiecki Kiermasz promuje obrzędowość Impreza rozpoczynają się na Rynku Wiel- i tradycje wielkanocne. Odbywa się z udziałem kim w Szydłowcu a kończy centralną sumą twórców ludowych, artystów i rękodzielników. w opactwie cystersów w Wąchocku. Obcho- Kulminuje uroczystą sumą z poświęceniem dom towarzyszy Marsz Strzelców ze Związ- palm i procesją do kościoła św. Zygmunta. Od- ku Strzeleckiego z Szydłowca do Wąchocka. bywają się liczne konkursy: na palmy, mazurki, OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie baby wielkanocne. Kiermaszowi towarzyszą Centrum Kultury Zamek, Związek Strzelecki Oddział Szy- występy zespołów i kapel ludowych. dłowiec OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7878 111-11-221-11-22 14:1314:13 IMPREZY

RocznicaR Uchwalenia KonstytucjiK 3 Maja RynekR Wielki , Kościół św. Zygmunta UroczystościU patriotyczne pod pomnikiem Ta- deuszad Kościuszki, okolicznościowe przemó- wienia,w złożenie kwiatów. Msza św. w kościele parafip alnym św. Zygmunta. Warta honorowa podp pomnikiem Tadeusza Kościuszki (pełnią jąj harcerze, strzelcy i rycerze). Organizatorzy:O Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie CentrumC Kultury Zamek, Związek Strzelecki Oddział Szydłowiec

„Mazeł„ Tow” Dzień Kultury ŻydowskiejŻ w Szydłowcu ZamekZ w Szydłowcu Koncerty,K spektakle teatralne, biesiada literac- Szydłowieckie Zygmunty ka,k konkursy literackie, kuchnia żydowska. OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Centrum Kultury Zamek, MODR w Warszawie -Terenowy Ze- spół Doradców w Szydłowcu Noc na Zamku w Szydłowcu Zamek w Szydłowcu Wernisaże, koncerty, projekcje fi lmowe, spek- MAJ takle teatralne. OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Szydłowiecki Plener Fotografi czny im.Jerzego Szepetowskiego Zamkowe Spotkania Teatralne „Szydłowiec w Obiektywie” “O Laur Złotego Gargulca” Dwudniowy plener dla miłośników fotografi i, Zamek w Szydłowcu zarówno zawodowców jak amatorów. Ogólnopolski przegląd teatrów amatorskich. OOrganizator:rganizator: Urząd Miejski w Szydłowcu, Radomskie Towa- Jurorami są aktorzy i reżyserzy teatralni. O laur rzystwo Fotografi czne. Złotego Gargulca walczy około 30 zespołów teatralnych z całego kraju. Szydłowieckie Zygmunty OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Rynek Wielki, Zamek , Kościół św. Zygmunta Dwudniowe obchody święta miasta organizo- Dzień Kultury Żydowskiej w Szydłowcu wane w dniu patrona parafi i – św. Zygmunta. Cykl plenerowych imprez kulturalnych odby- wających się na Rynku Wielkim, koncerty ze- społów muzycznych na dziedzińcu zamkowym. „Kiermasz Zygmuntowski” z udziałem twórców ludowych, artystów-amatorów i rękodzielników, wspólna fotografi a panów o imieniu Zygmunt. Szydłowieckie Zygmunty są świętem pamięci o lokalnych i narodowych tradycjach i świętem radości z osiągnięć miasta i jego mieszkańców. OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 7979 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec Gmina Szydłowiec

Przegląd Okiestr Dętych

Ogólnopolski przegląd folkloru w kategorii CZERWIEC zespołów folkowych, kapel i zespołów folklorystycznych stylizowanych. Dzień Dziecka w Szydłowcu OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Rynek Wielki, dziedziniec zamkowy Impreza plenerowa dla dzieci ze szkół i przed- Ogólnopolski Bieg Uliczny w Sadku szkoli z gminy Szydłowiec, symboliczne prze- Plac szkolny PSP w Sadku kazanie kluczy do miasta najmłodszym obywa- Impreza promująca sport i aktywne spędzanie telom Szydłowca. Występy zespołów, pokazy wolnego czasu, ciesząca się zainteresowaniem sztuk magicznych, wspólne zabawy, konkursy biegaczy z kraju i z zagranicy. Różne kategorie z nagrodami i inne atrakcje. Impreza pod pa- wiekowe i różne dystanse. Bieg główny na 10 tronatem Burmistrza Szydłowca. km. Honorowymi gośćmi poprzednich edycji OOrganizator:rganizator: Urząd Miejski w Szydłowcu biegów byli mistrzowie olimpijscy m.in. Irena Szewińska, Marian Woronin, Leszek Drogosz, Szydłowieckie Spotkania Zygmunt Smalcerz, Zdzisław Krzyszkowiak, Orkiestr Dętych Józef Łuszczek. Rynek Wielki OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Publiczna Szkoła Spotkanie orkiestr dętych z województwa Podstawowa im. Janusza Kusocińskiego w Sadku, Klub Bie- mazowieckiego na Rynku Wielkim. Marsz gacza w Sadku, Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek gwiaździsty zaproszonych orkiestr z różnych punktów miasta na Rynek Wielki, koncert „WIANKI” pod jedną batutą oraz koncerty indywidualne Park Radziwiłłowski, wyspa zamkowa, dzie- orkiestr. Widowiskowa impreza plenerowa, dziniec zamkowy ciesząca się uznaniem publiczności – koncerty Inscenizacja obrzędu nocy sobótkowej pre- odbywają się z udziałem wokalistów, popisem zentowana przez grupy teatralne i artystyczne, tambormajorek. Gospodarzem spotkań jest barwny korowód z wiankami i pochodniami, Miejska Orkiestra Dęta z Szydłowca. pokaz fajerwerków, koncerty zespołów ludo- OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie wych i folkowych, trwające do późnych godzin Centrum Kultury Zamek nocnych. OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury – Zamek Przegląd Kapel i Zespołów Ludowych Stylizowanych im. Jana Derlety Szydłowiecki Maraton Rowerowy Dziedziniec zamkowy Cykliczna impreza o wysokiej marce sportowej

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8080 111-11-221-11-22 14:1314:13 IMPREZY

Rocznica wybuchy II wojny światowej

i regionalnej renomie, organizowana w ramach rzyszeń społecznych i politycznych, obywateli „Mazovia MTB Maraton”. Maraton populary- Szydłowca. Msza w intencji uczestników woj- zuje sport rowerowy, zdrowy styl życia. Imprezie ny polsko-bolszewickiej pochodzących z Szy- patronuje wybitny polski kolarz Cezary Zaman. dłowca i okolic, złożenie kwiatów pod pomni- OOrganizatorzy:rganizatorzy: Stowarzyszenie Rowerowe Zielony Szlak, kiem Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz na Urząd Miejski w Szydłowcu mogiłach żołnierzy I wojny światowej. OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek, Związek Strzelecki Oddział Szydło- LIPIEC wiec

Turniej Rycerski „O szablę Krzysztofa Międzynarodowy Wyścig Kolarski i Mikołaja Szydłowieckich” „Dookoła Mazowsza” – etap Szydłowiec Dziedziniec i wyspa szydłowieckiego zamku W rywalizacji bierze udział kilkanaście drużyn Turniej rycerski w kanonie wieku XVII o sza- w tym ekipy zagraniczne oraz najlepsze grupy blę Krzysztofa i Mikołaja Szydłowieckich po- zawodowe i amatorskie z Polski. łączony z Festiwalem Muzyki Dawnej. Pre- OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Stowarzyszenie zentacja broni, wystrzały z hakownic, pokazy Wspierania i Rozwoju Sportu „Mazovia Team” łucznicze, pokazy sokolnicze. Wystawa kopii XVII- wiecznych strojów, pokaz tańców, pik- Szydłowiecki Plener Malarski nik historyczny, jarmark, zabawy z udziałem Artystów Mazowsza im. Władysława publiczności. Aleksandra Maleckiego OOrganizator:rganizator: Urząd Miejski w Szydłowcu, Wyborowa Cho- Galeria Kaplica Zamkowa rągiew Pancerna “Falco”, Szydłowieckie Centrum Kultury Plener jest okazją do spotkania artystów róż- Zamek nych środowisk artystycznych Mazowsza i in- tegracji tych środowisk. Tematem głównym SIERPIEŃ pleneru jest Szydłowiec. Plener trwa 10 dni. OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Święto Wojska Polskiego i rocznica Cudu nad Wisłą Rocznica Bitwy pod Ciechostowicami Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta Kościół w Budkach, pomnik w lesie w Hucisku Uroczystości patriotyczne z udziałem kom- Uroczystość ku czci żołnierzy Armii Krajo- batantów, członków Związku Strzeleckiego, wej, poległych w bitwie pod Ciechostowica- przedstawicieli organizacji, instytucji, stowa- mi w 1944 r., walczących o wyzwolenie Polski

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8181 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

Rocznica Bitwy pod Barakiem Przegląd Churów

spod niemieckiej okupacji. Zawody marszo- Centrum Kultury Zamek, Sołectwa Gminy Szydłowiec wo-biegowe Związku Strzeleckiego Oddział MODR w Warszawie – Terenowy Zespół Doradców w Szy- Szydłowiec na trasie Pomnik Poległych- Bud- dłowcu ki-Szydłowiec. OOrganizatorzy:rganizatorzy: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Rocznica Bitwy pod Barakiem Koło w Szydłowcu, Urząd Miejski w Szydłowcu Kościół św. Zygmunta, pomnik na Baraku, kwatery wojenne na Cmentarzu Parafi alnym Rocznica Bitwy, którą w 1939 roku w miej- WRZESIEŃ scowości Barak stoczyły wojska polskie z nie- mieckim zagonem pancernym ciągnącym na Rocznica wybuchu II wojny światowej Warszawę. Jedno z najważniejszych ofi cjal- Kościół Św. Zygmunta, cmentarz parafi alny nych świąt lokalnych. W uroczystościach biorą w Szydłowcu, kwatery wojskowe udział rodziny poległych żołnierzy oraz przed- Uroczystość upamiętniające 72 rocznicę wy- stawiciele Orkiestry Reprezentacyjnej Straży buchu II wojny światowej. Złożenie kwiatów Granicznej z Nowego Sącza i Kompania Ho- pod pomnikiem i na grobach żołnierzy pole- norowa Straży Granicznej. głych w obronie Ojczyzny we wrześniu 1939 r. OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Starostwo Powia- OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Związek Strzelec- towe w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek, ki Oddział Szydłowiec Związek Strzelecki Oddział Szydłowiec

Dożynki Gminne Rocznica powstania Podziemnego „Szydłowieckie Wieńcowanie” Państwa Polskiego Wysoka Kościół Św. Zygmunta, Park Niepodległości, Impreza cykliczna kończąca okres zbiorów, or- las „Korzonek” ganizowana w tym roku w Wysokiej wspólnie Uroczystości upamiętniające poległych żołnie- z sołectwami gminy Szydłowiec. Barwny ko- rzy Polski Podziemnej. Rozpoczęcie na Rynku rowód dożynkowy z bochnem chleba i trady- Wielkim, msza w kościele św. Zygmunta , zło- cyjnymi wieńcami dożynkowymi z delegacja- żenie kwiatów w miejscu rozstrzelania żołnie- mi sołectw i przedstawicielami miasta i gminy. rzy Podziemnej Polski w Parku Niepodległości Występy zespołów i kapel ludowych, trady- i w lesie Korzonek. cyjny kiermasz dożynkowy z wystawą plonów OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie z sadów, ogrodów i pasiek. Centrum Kultury Zamek OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8282 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

instytucji, stowarzyszeń. Przemówienia władz, PAŹDZIERNIK złożenie kwiatów pod pomnikiem Marszałka Józefa Piłsudskiego. Szydłowieckie Spotkania Chóralne OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie im. Zofi i Stachowskiej Centrum Kultury Zamek, Związek Strzelecki Oddział Szydło- Zamek w Szydłowcu wiec Spotkania amatorskich zespołów chóralnych województwa mazowieckiego, prezentują- Wystawa poplenerowa Szydłowiec- cych najlepsze utwory ze swojego repertuaru. kiego Pleneru Malarskiego Artystów Koncert wszystkich zaproszonych chórów pod Mazowsza im. Władysława wspólną batutą. Aleksandra Maleckiego OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Galeria Kaplica Zamkowa Wystawa poplenerowa w Galerii Kaplica Dni Papieskie w Szydłowcu Zamkowa. Prace wzbogacają każdorazowo Cyklicznie obchodzone uroczystości poświęco- zbiory Galerii Szydłowieckiego Centrum Kul- ne życiu i nauczaniu Ojca Świętego Jana Pawła tury. II. Spotkania na Rynku Wielkim i w Kościele OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek Św. Zygmunta. Wspólna modlitwa w intencji Jana Pawła II, pieśni oazowe, wystawy, warsz- Szydłowiecka Gala Taneczna taty, pokazy multimedialne, koncerty. Hala sportowa Zespołu Szkół w Szydłowcu OOrganizatorzy:rganizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Parafi a św. Zyg- Ogólnopolskie prezentacje zespołów, klubów munta w Szydłowcu i par tanecznych. OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek

LISTOPAD GRUDZIEŃ

Święto Odzyskania Niepodległości Rocznica urodzin Józefa Piłsudskiego Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta Pomnik Józefa Piłsudskiego Najważniejsze polskie święto narodowe, ob- Honorowa warta pod pomnikiem, okoliczno- chodzone na pamiątkę odzyskania Niepod- ściowe przemówienia, złożenie kwiatów. ległości w 1918 r. Uroczysta msza św. za Oj- OOrganizator:rganizator: Związek Strzelecki Oddział Szydłowiec czyznę z udziałem pocztów sztandarowych, kombatantów, delegacji szkół, zakładów pracy, Memoriał Tomka Kazubskiego –

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8383 111-11-221-11-22 14:1314:13 Gmina Szydłowiec

Otwarty Turniej Brydża Sportowego Par Zamek w Szydłowcu OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek

„O Tobie też pamięta Święty Mikołaj” Rynek Wielki w Szydłowcu Akcja mająca na celu obdarowanie mikołajko- wymi paczkami dzieci z najuboższych rodzin z gminy Szydłowiec. OOrganizator:rganizator: Stowarzyszenie „Wspólnota Ziemi Szydłowiec- kiej”

31 GRUDNIA / 1 STYCZNIA

Koncert Sylwestrowy Zamek w Szydłowcu, sala kominkowa Powitanie Nowego Roku OOrganizator:rganizator: Szydłowieckie Centrum Kultury Zamek

Powitanie Nowego Roku Rynek Wielki Uroczysta impreza w godz. 2300-100 połączona z koncertem i pokazem sztucznych ogni. OOrganizator:rganizator: Urząd Miejski w Szydłowcu

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8484 111-11-221-11-22 14:1314:13 IMPREZY

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8585 111-11-221-11-22 14:1314:13 © Urząd Miejski w Szydłowcu, 26-500 Szydłowiec, Rynek Wielki 1 tel. 48 617-86-30, fax 48 617-05-10 www.szydlowiec.pl

SSzydlowiec.inddzydlowiec.indd 8686 111-11-221-11-22 14:1314:13